is lam hukukunun genel kurallar

[Kelime anlaml, aklamal, rnekli ve tasnifli]

Emrah elik

[Kokkedal, Danimarka]

03/01/2007

II

MECELLE- AHKAM-I ADLYYE

18691876 yllar arasnda Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bir heyet tarafndan blm blm hazrlanarak kabul edilen, slam dnyasnn ilk ve en nemli medeni kanunu. Bir giri ile 16 blmden olumutur ve 1851 madde ierir.

AHMET CEVDET PAA (1822 1895)

Osmanl devlet adam, tarihi ve hukuku. 12 ciltlik bir Osmanl tarihi yazm, Mecelle'nin hazrlanmasnda nemli rol oynamtr.

lkrenimini Lofa'da yapt. 1839'da stanbul'a gelerek Fatih'teki Paaolu Medresesine girdi. Burada renimim srdrrken bir yandan da tarih, corafya, astronomi, matematik gibi alanlarda zel ders ald ve Franszca rendi. Medreseyi 1844'te bitirdikten sonra Premedi (bugn Arnavutluk'ta) kazas kadlna atand. 1845'te stanbul rusu alarak mderris oldu. 1846'da Sadrazam Mustafa Reid Paa'nn yannda grevlendirildi. Bu tarihten, paann vefat ettii 1858'e dein hukuksal konularda danmanlk yapt. 1849'da, olaanst grevle Bkre'te bulunan Fuad Efendi'nin (Paa) yanna gnderildi. 1850'de Meclis-i Maarif yeliiyle birlikte Darlmuallimin mdrlne atand. 1851'de yeni kurulan Encmen-i Dani yeliine getirildi. Bu kurul tarafndan, Osmanl Devletinin 1774'ten sonraki tarihini yazmakla grevlendirildi. 1855'te vakanvislie atand. 1856'da Galata kads oldu. 1857'de Mekke payesi ald.

Franszca, Farsa renmi, bunun yan sra matematik, felsefe, kozmografya ve tabii ilimler zerinde de alm olup, dnemin nl bir hukukusudur. Kadlk, Divan- Ahkm- Adliye Reislii yapmtr. Mecelle-i Ahkm- Adliyye isimli hukuk metnini oluturanlarn banda gelmitir. Divan- Ahkm- Adliye Reislii, bakanla evrilince ilk adalet bakan olmutur. Be kez adalet bakanl, kez eitim, iki kez evkaf, bir kez dhiliye, ticaret ve ziraat bakanlklarnda bulunmutur. Tarih-i Cevdet en nemli eseridir.

III

1- lm-i fkh, mesil-i er'iyye-i ameliyeyi bilmektir.

lm-i Fkh: Fkh ilmi

Mesail: Meseleler

Mesil-i er'iyye-i ameliye: Amellerle ilgili eri / hukuki meseleler

2- Bir iten maksat ne ise hkm ona gredir.

rnek:

Yitik bir mal koruyup sahibine verme niyetiyle alan kiinin, maln helak olmas halinde onu tazmin etmesi gerekmezken; sz konusu mal sahiplenme niyetiyle alm olmas halinde tazmini gerekir.

Bir devlet byne ibadet niyetiyle secde edilmesi kfr, bunun sayg amacyla yaplm olmas sadece gnah olarak grlmtr.

3- Ukudda itibar mekasd ve meaniyedir; elfaz ve mebaniye deildir.

Ukud: Akitler, anlamalar

Mekasd: Maksatlar

Meani: Manalar

Elfaz: Lafzlar, szler, cmleler

Mebani: Aklamalar

Bu madde, niyet ile ifade arasnda aykrlk bulunduu zaman geerlidir. Yoksa lafz tamamen bir kenara atlacak deildir. Ayrca bu madde, lafzlarn asl manalarndan baka manalarda da kullanlabilecei gz nne alnarak tespit edilmitir.

Kaidede ukud kaydnn bulunmas, yeminlerle ilgili hkmleri istisna etmek iindir; zira yeminler amaca gre deil, kullanlan lafzlara gre deerlendirilir. Ksastan af gibi.

rnek: Bir kimse usul dairesinde tanzim ettii senette u malm olum Ahmet'e hibe ediyorum. Sa olduum mddete bu malda tasarruf edeceim, ben ldkten sonra olum Ahmet tasarruf edecek ve dier varislerim mdahale etmeyecektir. demi olsa, hibe ediyorum tabiriyle bu tasarrufun hibeye hamli mmkn ise de Ben sa olduum mddete tasarruf edecek ibaresinin delaleti ile maksadn vasiyet olduu anlalr.

4- ekk ile yakin zail olmaz.

ekk: Bir eyin varlna ve yokluuna eit derecede kani olmak

IV

Yakin: Bir eyin varlk veya yokluundan birine, bir delil sebebiyle, akln kesin olarak veya kuvvetli bir zanla karar vermesi

Zail olmak: Yok olmak

Yani: Var olduu yakinen bilinen bir eyin aksine kesin delil bulunmadka, sonradan meydana gelen bir phe ve tereddtten dolay onun yok olduuna hkmedilmez; yakin, ancak yakin ile zayi olur.

rnek :

Abdestli olan bir kii, abdestinin bozulup bozulmadndan pheye dse, abdestinin bozulduuna dair kesin bir bilgi olmadka bu pheye itibar edilmez, bu abdestle kld namazlar sahih kabul edilir.

Bir kimse Filan ahsa zannmca u kadar lira borcum vardr dese bununla bor sabit olmaz.

5- Bir eyin bulunduu hal zere kalmas asldr.

Yani: Gemite sabit olduu kesin olarak bilinen bir eyin, aksine bir delil bulunmadka gemiteki haline itibar edilir.

rnek: Kayp kiinin hayatta olduu gemite kesin olarak bilinmekte iken, ldne dair kesin bir delil bulunmadka hayatta olduu kabul edilir. Dolaysyla, bu durumdaki kiinin lmne dair kesin bilgi elde edilmedike, mallar miraslarna paylatrlamaz.

6- Kadim kdemi zerine terk olunur.

Kadim: Balangcn kimsenin bilmedii ey, eski.

Kdem: Eskilik

rnek: Bir evin yamur sular, eskiden beri komusunun bahesine akmaya devam ettii halde, komusu, bundan sonra aktmam diyemez. nk bu uygulama kadim olmutur.

7- Zarar kadim olmaz

rnek: Yayalarn geiini engelleyecek ekilde yaplm balkonlar, kamu saln tehdit eden kanalizasyon ve plkler, ne kadar eski uygulamalar olursa olsun kaldrlr veya tamir edilip zararlar giderilir.

8- Bir zamanda sabit olan eyin hilafna delil olmadka bekasyla hkmolunur.

Hilafna: Aksine, tersine.

Beka: Kalclk

V

rnek: Bir kimsenin baka birine borlu olduu, ikrar veya baka bir delille sabit olduktan sonra bu ahs, borcunu dediini veya kendini bu bortan ibra edildiini iddia etse, sz, yeminle birlikte alacaklya ait olur.

9- Bir emr-i hdisin akreb-i evkatna izafeti asldr.

Emr-i Hadis: Sonradan gerekleen olay, i.

Akreb-i evkat: En yakn vakit

zafet: Balant kurmak

Konu, yeni ortaya kt kabul edilen durumun ortaya k tarihi ile ilgilidir. Mevcut durumun sonradan m meydana geldii, yoksa eskiden beri mi var olduu, tartma konusu deildir.

rnek: Bir kimsenin, lmeden nce bir ikrarda bulunduu sabit olsa, bu ikrarn ne zaman meydana geldiinde anlamazlk kmas halinde, aksine bir delil olmad srece bu ikrarn lm hastal (maraz- mevt) esnasnda meydana geldiine hkmedilir.

10- Beraet-i zimmet asldr.

Beraet-i zimmet: Kiinin temiz ve borsuz olmas

rnek:

dn alan kii, dn mal iade ettiini iddia ederse, bu kaide gerei onun szne itibar edilir.

Bir kimse bakasnn maln telef ettiinde, bunun miktar konusunda taraflar ihtilaf etmilerse, sz telef edene ait olur. nk telef eden, kar tarafn ileri srd fazlaln zimmetindeki varln inkar etmektedir. Beraet-i zimmet asl olmas hasebiyle, iddia ettii fazlaln ispatlanmas iin mal sahibinden delil getirmesi istenir.

11- Sfat- arzada asl olan ademdir.

Sfat: Asli ve arzi olmak zere ikiye ayrlr. Hayat, salk gibi, bir eyin zatyla kaim olan sfatlar, asli sfatlardr. Mesela hayat, insann sfatdr ve hayat olmazsa insan yaayamayaca iin bu sfat, asli sfattr. Ticaret malnn kusurlu olmas gibi, sonradan meydana gelen sfatlar ise arzi olarak deerlendirilir.

Adem: Yokluk

rnek: Bir kii bakas hakknda, o kimsenin kendisiyle bir szlemesi olduunu veya maln telef ettiini ya da bir su ilediini iddia eder, o da inkar ederse, davac iddiasn ispatlayncaya kadar sz, davalnn olur. nk iddia edilen eyler iin nceden gerek olan asli durum, yokluktur.

12- Kelamda asl olan manay hakikidir.

Asl olan: Tercih edilen

Manay hakiki: Gerek anlam, szlk anlam; bir sz duyulduunda akla gelen ilk anlam.

VI

Mecaz: Kelimenin szlk anlamnda kullanlmayp, ona benzeyen baka bir anlamda kullanlmasdr.

rnek: u ev Ahmete aittir. Diyen bir kii, bu ikraryla, sz konusu evin mlkiyetinin Ahmete ait olduunu belirtmitir. Bu kii sonradan, bu szmle o evin, Ahmetin kira ile oturduu meskeni olduunu kastettim; aslnda ev benimdir dese kabul edilmez ve nceki ikraryla sorumlu tutulur; nk ncelikle szn hakiki anlam geerlidir.

13- Tasrih mukabilinde delalete itibar yoktur.

Tasrih: Sarih; kendisiyle maksadn tam olarak ve aka ortaya kt lafz

Mukabil: Kar

Delalet: Alamet, niane

rnek:

Bir kimse bir mal iin, sattm veya satn aldm dedikten sonra, ben sat akdi iin niyet etmemitim dese, bu sz kabul edilmez ve akit geerli saylr.

Bir vakfn gelirlerinin harcama yerleri, nceki vakf yneticilerinin uygulamalarnn delaletiyle belirlenir. Ancak vakf senedinde harcama yerleri aka belirtilmise, vakf yneticilerinin bunun aksine olan uygulamalar geerli saylmaz.

14- Mevrid-i nassda ictihada mesa yoktur.

Mevrid-i nass: Nassn bulunduu yer, hakknda nass bulunan konu

Nass: Vahiy ile sabit olan ifade, Kuran ayetlerine ve hadislere verilen ortak ad; kanun metni

ctihad: Nassn bulunmad bir konuda bir limin, aratrmalar sonucu belirttii gr

Mesa: zin, ruhsat, cevaz.

Yani: Hakknda nass bulunan bir meselede itihat yaplamaz; nk itihat zan ifade ettii iin onunla elde edilen hkm de zanni olur. Nassla sabit olan hkm ise itihadn aksine kesinlik ifade eder.

Baz alimlerin, hakknda nass bulunan bir konuda farkl itihatlarda bulunmalar, sz konusu nassn tevil ihtimali tamasndan dolaydr. Alveri yapanlar, ayrlmadklar srece muhayyerdirler. hadisindeki ayrlmak lafz hakkndaki farkl yorumlardan kaynaklanan farkl itihatlar gibi.

15- Ala hilafil-kyas sabit olan ey, saire makisun aleyh olamaz.

Ala hilafil-kyas: Kyas kuralna ters olarak

Kyas: Drt rknden meydana gelir: Asl, fer, hkm, illet.

Sair: Baka

Makisun aleyh: Kendisi zerinden kyas yaplan nass, hkm; asl.

VII

Yani: Bir konunun hkm kyasa aykr olarak sabit olmusa, bu hkm ona benzer konularn kyas edilmesi iin asl, yani makisun aleyh olamaz. Kyasa aykr olarak sabit olan nass, kendi konusu ile snrl tutulur.

rnek: Sabah namaznn snnetinin, le vakti girmeden kaza edilmesi, zel bir sebebe binaen meru klnmtr. Taris olay diye bilinen, Hz. Peygamberin ashabyla birlikte Hayber dn bir vadide uyuyakalarak sabah namazn karmasndan sonra namaz snnetiyle birlikte kaza etmesi, zevalden sonra veya baka zamanlarda da sabah namaznn kaza edileceine dair makisun aleyh olamaz.

16- ctihad ile dier ictihad nakz olunmaz.

ctihad: Nassn bulunmad bir konuda bir limin, aratrmalar sonucu belirttii gr

Nakz olunmak: Geersiz klnmak, bozulmak

Yani: tihatlar ayn derecede birer zanni delil olduklarndan, kati olan nasslara aykr olmad srece biri ile dierini geersiz klmak caiz deildir. Aksi taktirde istikrarszla yol alm olurdu.

rnek: Hz. mer, Hz. Ebubekirin hilafeti srasndaki ictihadi uygulamalarna muhalefet etmi ama daha sonra kendi hilafeti dneminde bu itihatlardan meydana gelen hkmleri bozma yoluna gitmemitir.

stisna: Kamu yarar bir itihadn bozulmasn gerektiriyorsa, baka bir itihat ile onun bozulmas caizdir.

17- Meakkat teysiri celb eder.

Meakkat: Zorluk, sknt

Teysir: Kolaylatrma

Celb etmek: ekmek

Uyar: Sz edilen meakkat, eri ykmllklerin znde bulunan zorluklar deildir; bir konuda kolayla gidilmesi, o konu ile ilgili nasslarla atmaya da yol amamaldr.

rnek:

Alktan lm tehlikesi yaayan birinin, yasak olan l veya domuz etini yiyebilmesi

Yolculuk durumu, ibadetler konusunda nemli kolayllar salad gibi, hukuki ynden de birok ruhsatlara imkan vermektedir.

18- Bir i dyk oldukta, mttesa olur.

Dyk olmak: Daralmak

Mttesa: Geniletilen

Yani: Fazla skan i kendi kendine geniler.

rnek:

VIII

Haddini aan her ey aksine sonu verir. (Arap Atasz)

nsanlarn yaama, salk, hrriyet, itibar ve eref gibi tabii haklarn tehlikeye drecek derecede ileri giden sk bir kanun hkm, mahkeme karar veya idari tedbir, genellikle gayesini salayamaz. Halk, bu ar hkmlerden kanmak iin areler arar, trl hilelere bavurur.

Borcunu demeye g yetiremeyen kiiye deme gc elde edene kadar sre tannmas veya toptan deyemeyen kimseye taksit imkan verilmesi bu kaide gereidir.

19- Zarar ve mukabele biz-zarar yoktur.

Mukabele biz-zarar: Zararla karlk vermek

rnek: Borcunu dememekte srar eden borluyu alacaklnn dvmeye veya hapsetmeye ya da maln zorla elinden almaya yetkisi yoktur. Bunlar yapmas halinde tazminle sorumlu olaca gibi ayrca kendisine cezai meyyideler de uygulanr. (Hukuk dilinde buna ihkak- hak denir ve kesinlikle meru deildir.)

20- Zarar izale olunur.

zale olunmak: Yok edilmek

rnek:

Meslek erbabnn kendilerinden kaynaklanan zararlarn yine kendileri tarafndan izale edilmesi gerekir.

Parann srekli deer kaybettii yerlerde, alnan borcun miktar olarak aynen denmesi, bor veren kiinin zararna yol amaktadr. Bu zararn izale edilmesi gerekmektedir; bunun iin de, borlarn geri denmesinde parann miktar deil, alm gc esas alnmaldr.

21- Zaruretler, memnu olan eyleri mbah klar.

Zaruret: Yasak olan eyin ilenmesini caiz klan zr

Memnu: Yasaklanm

Mbah: Yaplp yaplmamas serbest olan

Not: slam hukuk usulnde, yasak olan eylerin mbah klnmasna ruhsat ad verilmektedir ki, bir zr sebebiyle sonradan meru klnan ey demektir. Fakat ruhsatta yalnzca hukuki sorumluluk kalkar, haramlk ise devam eder.

rnek: Muhta ve zor durumda kalnmas ve baka are bulunmamas hali, faizle bor almay mbah klan bir zaruret saylmtr.

22- Zaruretler kendi miktarlarnca takdir olunurlar.

Yani: Zaruret sebebiyle caiz olan ey, yalnzca zarureti giderecek kadar ilenebilir.

rnek:

IX

Cannn telef olmasn nleyecek ekmek varken, et veya tatl gibi pahal bir gday sahibinden izinsiz almak, gasp hkmnde saylmtr.

Gerek snnet, gerekse tbbi bir tedavi ihtiyac bir zarurettir ve snneti veya doktor konumunda olan kiinin kullanaca ruhsat, iini gerei gibi yapabilecei bir alanla snrldr.

23- Bir zr iin caiz olan ey, ol zrn zevali ile batl olur.

Caiz: Uygun, mahzursuz

Zeval: Ortadan kalkmak

Batl olmak: Geersiz olmak

rnek:

Su bulunduunda veya suyu kullanabilecek duruma gelindiinde teyemmm batl olmu olur.

Kiralanan bir malda bir kusur meydana geldiinde, kiralayan kiinin bu akdi fesih yetkisi doar. Ancak mal sahibi akdin feshedilmesinden nce sz konusu kusuru giderirse, kiralayann akdi feshetme hakk kalkar.

24- Mani zail olunca memnu avdet eder.

Mani: Engel

Zail olmak: Ortadan kalkmak

Memnu: Yasaklanm olan

Avdet etmek: Geri dnmek

Yani: Bir zr sebebiyle uygulanamayan asli bir hkm, zrn kalmasyla nceki konumuna dner.

rnek: Bir davada ocuk veya kr olan birinin ahitlii ocukluk veya krlk sebebiyle reddolunduktan sonra, sz konusu ahs bali olsa vay gzleri alsa, bu kiinin daha sonra ayn dava iin yapaca ahitlik kabul edilir.

25- Zarar kendi misli ile izale olunamaz.

Yani: Aslnda yaplan zararn, zarar vermeden telafi edilmesi en uygunudur; ancak bu mmkn olmad taktirde daha hafif bir zarar ile zararn izale edilmesi amalanmaldr.

rnek: Bir maln retildii yerde, ayn mal retecek baka bir fabrikann yaplmas engellenemez. Yani nceki fabrikann zararna olur gerekesiyle yeni yatrm yapmak isteyenlere zarar verilemez.

kaz: Zaruret hali ile meru mdafaa birbirine kartrlmamaldr.

26- Zarar- mm def' iin, zarar- hs ihtiyar olunur.

Zarar- mm: Geni kapsaml zarar

X

Zarar- hs: Dar kapsaml zarar

htiyar olunmak: Tercih edilmek

rnek:

Hastala kar a yatrmak, geici bir ate ve sknt yapabilir; ancak ileriki yllarda lm veya hastalkla sonulanabilecek hastalklara kar baklk kazandrr.

Orman yangnlarnda yangnn daha fazla yaylmasn nlemek iin, normal artlarda yasak olan bir ksm aalarn kesilmesi bir zorunluluk halini almaktadr.

Cahil doktoru iinden men etmek

27- Zarar- eedd, zarar- ehaff ile izale olunur.

Zarar- eedd: ok iddetli zarar

Zarar- ehaff: Daha hafif zarar

zale etmek: Gidermek, yok etmek

Yani: Zarar, kendinden daha hafif bir zararla telafi edilir.

rnek:

len hamile bir kadnn, canl olan ve yaayaca umulan ocuunun ana karnndan karlmas gerekir. Bu durumda lye verilecek zarar, ocua gelecek zarardan daha hafiftir.

Kii, bakmakla ykml olduu kimseler iin yapmas gereken harcamalar yapmamas halinde hapsedilerek grevini yapmaya zorlanr. Bylelikle ihtiya sahiplerinin zararnn izale edilmesine allr.

28- ki fesat tearuz ettiinde ehaff irtikab ile azamnn aresine baklr.

Tearuz etmek: atmak

Ehaff: Daha hafif

Azam: Daha byk

rtikab: Yapmak, tercih etmek

Yani: Biri byk, dieri daha hafif iki zarar bir anda sz konusu olduunda, hafif olan zarar ileyerek byk zarardan kurtulma yoluna gidilir.

rnek:

slamda imamlk, mezzinlik ve Kuran retme gibi ibadet nitelii tayan iler iin cret almak caiz deildir. Ancak zamanla bu iler iin istekliler azalm ve bylece bir zaruret sebebiyle cret cazi klnmtr.

Zalim olan yneticiye bakaldrmak, onun yapt zulmden daha kt sonulara yol aacaksa, ona itaat etmek suretiyle, hafif olana katlanarak daha byk zararlarn meydana gelmesi nlenmi olur.

XI

29- Ehven-i erreyn ihtiyar olunur.

Ehven: Daha iyi

erreyn: ki kt, zararl ey

htiyar olunmak: Tercih edilmek

rnek: Parmakta kan bir yara, kangren olup kolun elden gitmesine sebep olacaksa parmak kesilir. Gerekirse vcudu kurtarmak iin kol da feda edilir.

30- Def-i mefsid celb-i menfiden evldr.

Def: Gidermek

Mefasid: Kt ve zararl eyler

Celb: Elde etmek, ekmek

Menafi: Yararl eyler

Evl: Daha iyi

Yani: Kt ve zararl eylerin giderilmesi, yararl eylerin elde edilmesinden daha nemlidir. Br konuda yararla zarar att taktirde ncelikle zararn def edilmesi esas alnmaldr.

rnek: Meskun bir mahalde oturanlarn huzur ve rahatn bozacak bir iyeri yaplamaz.

31- Zarar bi kaderil-imkan def olunur.

Bi kaderil-imkan: mkanlar elverdiince

Def olunmak: Giderilmek

Yani: Meydana gelen bir zararn tamamyla telafi edilmesi her zaman mmkn olmayabilir. Byle durumlarda zararn telafisi iin imkanlarn elverdii kadaryla yetinilir.

rnek: Bir zarar tazmin etmekle ykml olan bir kii ld zaman, zarar gren kii zararn onun brakt mirastan tahsil etme yoluna gider. ayet kalan miras, zararn tamamn karlamaya yetecek miktarda deilse, mirasn yettii kadaryla zarar karlanr, zararn kalan ksm iin, miras durumunda olan kiiler kendi mallarndan demeye zorlanamazlar.

32- Hacet umm olsun, huss olsun, zaruret menziline tenzil olunur.

Hacet: htiya

Umm: Genel

Huss: zel

rnek:

Hakknda nass bulunmayan ve kendisine kyas edilecek bir rnek de bulunmayan pek ok husus, istihsan, rf veya maslahat asndan meru grlmtr. Hepsinin gerekesi de ihtiyatr.

XII

Bir apartmann ortak giderlerine herkes eit miktarda katkda bulunur. Oysa herkesin giderlere konu olan ortak malzemeleri eit derecede kullanmas sz konusu deildir. Ayn ekilde ehir ii ulamda, ksa ve uzun mesafe gidecek olanlar ve otelde kalan mteriler, otel imkanlarn farkl kullanmalarna ramen eit cret demektedirler. Byle durumlarda kyas mantnn kullanlmas halinde, insanlar skntya decei gibi, hukuki ilikilerde de karklk meydana gelir. Dolaysyla bu tr ihtiyalar zel olsun genel olsun zaruret gibi deerlendirilir ve ona gre hkm verilir.

33- Iztrar gayrn hakkn iptal etmez.

Iztrar: Zaruret hali; kiinin hayati tehlike karsnda, normalde yapmamas gereken eyi yapmak zorunda kalma durumu

Gayr: Bakas

ptal etmek: Geersiz klmak

rnek: Kiinin zaruretten dolay bakasna ait bir mal almak veya kullanmak zorunda kalmas, mal sahibinin tazmin veya cret hakkn ortadan kaldrmaz.

34- Alnmas memnu olan eyin, verilmesi dahi memnu' olur.

Memnu: Yasaklanm

rnek:

Rvet

Riba (Faiz)

Uyuturucu maddeler

35- lenmesi memnu olan eyin istenmesi dahi memnu olur.

Yani: Sua azmettirmek

rnek:

Yalan yere ahitlik yapmak

Zulmetmek

Bakasn maln gasp etmek veya almak

36- Adet muhakkemdir.

Muhakkem: Hakem klnan

Yani: slam hukukunda, bir konu hakknda Kuran ve snnette bir delil bulunmad zaman, halk arasnda yerlemi olan ve slam dininin temel prensiplerine aykr olmayan rf ve adetlere gre hkm verilmesi esas alnmtr.

XIII

rnek: Buday ekmei yenen blgede ekmek szc mutlak olarak kullanldnda buday ekmeine, para szc de lkenin kulland para birimine hamledilir.

37- Nsn istimali bir hccettir ki, annla amel vacip olur.

Ns: nsanlar

stimal: Uygulama

Hccet: Delil

Annla: Onunla

Amel:

Vacip olmak: Gerekmek

Yani: rf ve adetin hukuki bir balaycl vardr.

rnek:

Yevmiyeci olarak altrlan bir kiinin alma sresini, -zel bir dzenleme yoksa rf belirler.

Bir kap ierisinde gnderilen hediyeye kabn dahil olup olmadn rf belirler.

Kiilerin iffet ve namusuna dil uzatmak anlamna gelen baz kt szler, byle bir niyet ve ama tamadan bir blgede yaygn hale gelebilir. Ceza veya uyar, bu durum gz nnde bulundurularak verilir.

Balk parasnn, hukuken mehir olarak deerlendirilmesi.

38- deten mmteni olan ey, hakikaten mmteni gibidir.

Mmteni: mkansz

Yani: Baz eyler gerekte mmkn olabilir; ancak adeten gereklemesi mmkn deildir. Bu taktirde gerekte mmkn olmayan bir ey gibi deerlendirilir.

rnek: Tevatr yoluyla sabit olan bir eyi yalanlayan kiinin yalanlad konuyla ilgili davasna baklmaz. Bu konuda delil getirmesi de istenmez; zira byle kesinlik ifade eden eylerin inkar adeten pek grlm ey deildir.

39- Ezmann tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz.

Ezman: Zamanlar

Tegayyr: Deimek

Ahkam: Hkmler

rnek:

XIV

slamn ilk dnemlerinde gasp edilen maln menfaati tazmin konusu deilken, zellikle yetim ve vakf mallarna haksz mdahaleler artnca, gayr meru hrslar engellemek iin, bu fetva terk edilerek menfaatin tazmini ynnde hkm verilmitir.

Hz. mer zamannda atlara zekat konulmas,

Hz. mer zamannda mellefe-i kuluba zekt verilmesinin kaldrlmas,

Hz. mer zamannda Sevad uygulamasnda tanmaz mallarn ganimet saylmas,

Hz. mer zamannda diyet demesinin, katilin yakn akrabas olan asabe yerine divana braklmas

stisna: nsanlarn tabii haklarn koruyan ilahi emirler ve baz nadir kanunlar ve kaideler zamanla deimez.

40- detin delaletiyle mana-y hakik terk olunur.

Mana-y hakiki: Gerek anlam, szlk anlam, birinci anlam.

Yani: Bir szn rfen baka anlamda kullanlmas yaygnlat taktirde gerek anlamna itibar edilmez.

rnek:

Lambay yakmak

Oday yakmak

41- det ancak, muttarit yahut galip oldukta muteber olur.

Muttarid: Dzenli

Yani: detin muteber olabilmesi iin, dzenli bir ekilde devaml ya da ou zaman uygulanr olmas gerekir.

rnek:

Katma Deer Vergisinin fiyatlara dahil olup olmamas

Nakliye cretinin, beyaz eyaya dahil olup olmamas

42- tibar gaalib-i ayia olup nadire deildir.

Galib-i ayi: ok yaygn

Nadir: Az

Yani: Hkm vermede dikkate alnacak olan, nadiren vuku bulan deil, insanlar arasnda yaygn olan uygulamalardr.

rnek: Mefkud, yani kayp olan, sa ya da diri olduuna dair bilgi alnamayan kii; bir ksm haklar elde etmesi bakmndan l, ancak kendisinden bir hak elde edecek bakalar asndan diri hkmndedir. Bu kiinin lmne karar vermek iin ocuk lmleri ve salgn hastalk gibi istisnai durumlar dnda, normal artlar altnda o blgede yaayan hemcinsi olan insanlarn ya ortalamas

XV

esas alnr. Nadiren bu yan stnde yaayanlar da olabilir; ancak hkm nadir olana gre verilmez.

43- rfen maruf olan ey, art klnm gibidir.

Maruf: Bilinen

rnek:

cretle altrlan bir kiiye yemek verilip verilmemesini rf belirler.

Araba satlarnda yedek tekerlein fiyata dahil olup olmad sorulmaz.

44- Beynet-tccar mruf olan ey, aralarnda merut gibidir.

Beynet-tccar: Tccarlar arasnda

Maruf: Tannan, bilinen

Merut: art klnm

Yani: Tccar arasnda bilinen uygulamalar, aralarndaki szlemelerin artlarndan saylr.

rnek: demelerin pein olup olmamas, demenin hangi para birimiyle olaca

45- rf ile tayin nass ile tayin gibidir.

Tayin: Belirlemek

Nass: Aka belirtilmi sz

Yani: Bir eyin ak szle belirlenmesi ne hkm ifade ederse, rfler belirlenmesi de ayn hkm ifade eder.

rnek: Bir kimse komusundan dn olarak ekmek ba alsa , bununla odun paralayamaz. Bir yemek kab alsa onunla kmr tayamaz.

46- Vcudda bir eye tabi olan, hkmde dahi ona tabi olur.

Vcud: Varlk

rnek:

Satn alnan kilidin anahtar.

St iin alnan inein kendi stn emen yavrusu.

Satlan gebe hayvann karnndaki yavrusu.

ldrlen hamile bir kadnn sadece kendisi iin diyet denir, ocuk iin ayrca diyet olmaz.

47- Tabi olan eye ayrca hkm verilmez.

XVI

rnek:

Bir hayvann karnndaki yavru ayrca satlamaz.

Tanmaz bir maln gei ve suyolu gibi haklar, tanmaz maln kendisinden ayr olarak alnp satlamaz.

48- Bir eye malik olan kimse, o eyin zarriyyatndan olan eye dahi malik olur.

Zarriyyat: Ayrlmaz para durumunda olan eyler.

rnek:

Bir evi satn alan kii, onun yol hakkn da alm olur.

stisna: Yeralt sular, genel olarak kamu yararna ait sulardandr. Dolaysyla bir yere sahip olmak, onun altndaki sulara sahip olmay gerektirmez.

49- Asl sakt oldukta, feri dahi sakt olur.

Fer: Tabi olan

Sakt olmak: Dmek, hkmsz olmak

rnek:

Alacakl olan kimse alacandan vazgese, bu bor iin kefil olan kiinin kefillik sorumluluu da sona erer. Fakat alacakl kefili ibra etse asl borlunun sorumluluu kalkm olmaz.

50- Sakt olan ey avdet etmez.

Avdet etmek: Dnmek

rnek:

Kiinin, satt maln cretini alabilmek amacyla mal elinde tutma hakk vardr. Ancak creti almadan mal teslim etmise, bu hakk skat etmi saylr. creti demedii iin o mal mteriden geri isteyip elinde tutma hakkn artk kullanamaz.

Alacakl, alacaklya borcunu hibe etse, bu hibesinden geri dnemez.

Bir arsada yol hakk bulunan kimsenin rzasyla orada bir bina yaplsa, o kimsenin yol hakk sakt olur.

51- Bir ey btl oldukta ann zmnndaki ey de batl olur.

Batl: Geersiz

Oldukta: Olduunda

Zmn: Altndaki anlam; kapal ifade

Yani: Bir ksm sz ve szlemelerin kendileriyle kastedilen ak anlam ve hkmleri olmasnn yan sra, onlarn altnda yatan baka anlam ve hkmleri de bulunur ki, bunlara, zmnen sabit olan

XVII

eyler ad verilir. Bunlarn geerli olup olmamas, kastedilen ve aka anlalan anlamn geerli olup olmamasna baldr.

rnek: Mteri, ald maldaki bir kusur iin satcyla baka bir mal karl sulh yapsa, anlasa, sonra mterinin zel bir abas olmadan o kusur dzelmi olsa; dolaysyla, yaplan sulh geersiz olur.

52- Asl sabit olmad halde fer'in sabit olduu vardr.

Fer: Asla tabi olan

Yani: Fer, skut (dme) bakmndan asla tabi olmakla birlikte, sbut ynnden srekli asla bal olmayabilir.

rnek: Bir kimse, filann filana u kadar borcu vardr, ben ona kefilim derse, daha sonra asilin, yani borlunun inkar zerine alacakl hak iddia ederse, borcu kefilin demesi gerekir. Asil, yani borlu inkar ederek dmtr ama kefilin kefillii dmez, devam eder.

53- Mni ve muktezi tearuz edince mni takdim olunur.

Mani: Engelleyici unsur

Muktazi: Gerektirici unsur

Tearuz etmek: Kar karya gelmek, atmak

Takdim olunmak: ne geirilmek

Yani: Bir konuda engelleyici unsur ile icap ettiren unsur birlikte bulunursa, engelleyici unsurun gerei yaplr.

rnek:

Kii, borlu olduu kiinin elinde rehin olarak bulunan mal bakasna satamaz.

Hakim, kendi ocuunun yabanc biriyle ortak olduu bir irket lehine hkm vermi olsa, bu hkm geersizdir.

Fakat icap ettiren unsur stn durumda olursa onun gerei yaplr. Mesela, alktan lmek zere olan kiinin bakasnn maln almasna izin verilir.

54- Asln ibks fas kabil olmad hlde bedeli f olunur.

fa: Yapmak, demek

Kabil olmak: Mmkn olmak

Bedel: Burada sz edilen bedel sadece para deil, zarar karlayacak herhangi bir tedbirdir.

Yani: Geri demelerde asl olan, maln bizzat kendisinin, ekil ve mana ynnden tam olarak iade edilmesidir. Bedelin denmesi sadece mana asndan bir iadedir ki, ancak asln denmesi mmkn olmad zaman sz konusu olabilir.

XVIII

55- Bizzat tecviz olunmayan ey, bitteb tecviz olunabilir.

Bizzat: Kendisi, kendi bana

Tecviz olunmak: Uygun grlmek, onaylanmak

Bitteba: Tabi olmakla

rnek: Yol (mrur) ve sulama (irb) gibi gibi irtifak haklar tek balarna vakfedilemezken, ilgili olduklar mallarla birlikte vakfedilebilmektedirler. inde akt kanala tabi klnarak suyun vakf da caiz grlmtr.

56- btidaen tecviz olunamayan ey beken tecviz olunabilir.

btidaen: Balangta

Bekaen: Sonunda

rnek: cretsiz sat szlemesi fasittir; ancak akit cretle yapldktan sonra satcnn mteriden creti kaldrmas sahihtir ve akit de fasit olmaz.

57- Beka, ibtiddan esheldir.

Beka: Devam ettirmek

btida: Balamak

Eshel: Daha kolay

Yani: Bir eyi olduu hal zere brakmak, yeni hkm ina etmekten daha kolaydr.

rnek: Yerine vekil brakma yetkisi bulunmayan bir hakimin brakt vekilin verdii hkm geersizdir. Fakat sz edilen hakim, vekilin verdii hkm daha sonradan kendisi onaylarsa bu hkm caiz olur. Dolaysyla balangta caiz olmayan vekil brakma ilemi bekaen geerli grlmtr.

58- Teberru ancak kabz ile tamam olur.

Teberru (akitleri): Bedelsiz akitler (Hibe, ariyet, vasiyet ve sadaka)

Kabz: Kar tarafn mal eline almas

Yani: Teberru akitleri kabz, yani kar tarafn mal bizzat teslim alma ilemi olmadan gereklemi olmaz.

rnek: Geliri ylsonunda ele geen bir vakftan, hizmet karl pay alan bir kii, henz vakfn geliri elde edilmeden lm olsa, o kiinin hizmet ettii sre iinde hak ettii cret, miraslarna denir. nk creti hak etmek iin kabz art deildir. Ama bir hizmet karl olmadan vakftan pay alam durumundaki bir kii, ylsonu gelmeden lm olsa, miraslarna bir ey demek gerekmez. Zira vakf bir teberrudur ve ancak kabz ile tamam olur.

stisna: Vasiyet

XIX

59- Raiyye, yani teba zerine tasarruf maslahata menuttur.

Raiye, teba: Devlet bakan veya baka bir idarecinin ynetimi altnda bulunan btn insanlar.

Maslahat: Fayda

Menut: Dnk

Yani: nsanlar idare etmekle grevli olan yetkili kiiler, grevlerini yaparlarken halkn genel yararn gzetmek zorundadrlar.

rnek: Bazen kamu yararyla ahsn menfaati attnda, ahsn urayaca maddi zarar karlanmak kaydyla kamunun yarar tercih edilir. Mesela, bir yolun geniletilmesi gerekiyorsa devlet, yolun geecei yerin sahibinin arazi cretini hazineden deyerek yolu geniletebilir.

60- Velyet-i hssa velyet-i mmeden akvdr.

Velyet: Reit olan bir kimsenin, ehliyeti eksik olan birinin ahsi ve mali ilerini ynetme konusunda yetkili olmasdr.

Velyet-i hssa: Ehliyeti eksik ahslar adna yetki kullanmann yan sra, vakfn mtevellisi olmak gibi baz zel grevleri de iine almaktadr ki, bu, snfta deerlendirilir:

Yalnz nikah,

Yalnz mal,

Hem nikah hem mal konusundaki veliliktir.

Velayet-i mme: Devlet bakannn ya da devletin yetki verdii yarg kurumlarnn, kamu dzenini salamak ve halkn yararna olan dzenlemeleri yapmak zere ellerinde bulunan hukuki yetkilerdir.

Akv: Daha kuvvetli

rnek: Bir vakfn mtevellisi varken, hakim o vakfn malnda tasarrufta bulunamaz. sterse onu kendisi tayin etmi olsun. Hatta hakim, vakf maln kiraya verse, mtevelli onun akdini geersiz klabilir.

61- Kelamn imli, ihmalinden evldr.

ml: lemek

Evl: Daha iyi

Yani: Bir kelamn, gerek veya mecaz bir manaya hamli mmkn olduu mddete ihmal edilmemeli, yani manasz saylmamaldr.

rnek: Bir ahs, bu malm filann oluna vakfettim dese, fakat o ahsn olu yoksa, hakiki anlam imkansz olacandan mecaz anlama baklr ve torununa hamledilir; zira kelamn imali, ihmalinden evladr.

62- Bir kelamn imli mmkn olmazsa ihmal olunur.

Yani: Bir kelamn hakiki veya mecazi bir manaya hamli mmkn olmazsa o halde manasz braklr.

XX

rnek:

Bir kimsenin, kendisinden yaa byk biri iin olumdur demesi anlamszdr.

u evi filana verin diyen, fakat hibe, sat, vasiyet gibi bir aklama getirmeyen kimsenin ifadesi geersiz saylr.

63- Manay hakiki mteazzir olduunda mecaza gidilir.

Mteazzir: Zor

rnek: u aatan yemeyeceim diyen birinin, sz konusu aacn kendisini yemesi mmkn olsa da ok zor olan bir eydir; dolaysyla bu szle, aacn meyvesinin kastedildiinin anlalmas gerekir.

64- Mtecezz olmayan bir eyin bazsn zikretmek, klln zikir gibidir.

Mtecezz: Paralara ayrlan

Kll: Hepsi

Yani: Blnmesi mmkn olmayan eyler bir btn olarak deerlendirilir; bir ksmndan sz etmekle tamam anlalr.

rnek:

Ksastan affetme, kefalet ve ufa hakk gibi konularda blme ve ayrma geerli deildir.

Ksasla cezalandrlacak kiinin bir ksmnn affedilmesi, btnyle affedilmesi anlamna gelir ve ceza diyete dnr.

65- Mutlak tlak zere cari olur. Eer nassen yahut delaleten takyid delili bulunmazsa.

Mutlak: Manas genel olup, herhangi bir kaytla kapsam snrlandrlmam szck. Mesela, kitap, renci ve ku gibi szckler, say ya da vasf belirtmeyen, sadece mahiyet ifade eden mutlak lafzlardr.

Mukayyed: Snrlandrlm lafz. Mesela, eski kitap, yryerek gelen renci, akama kadar izinlisin ve sabah olunca git gibi ifadeler srasyla, vasf, hal, gaye ve artla katltanm szckler olup mukayyet lafzlardr.

Itlak: Bir ibarenin veya szn kayt ve arta bal olmayarak, delalet ettii manaya hamledilmesi

Cari olmak: Geerli olmak

Takyid: Snrlandrmak

Yani: Herhangi bir kaytla kaytlanmam olan mutlak bir ifade, kendisinden anlalan geni anlam erevesinde deerlendirilir.

rnek: Bir kimse terziye elbise dikmesi iin kuma verip pazarlk yapsa, bu mutlak bir ilem olur. Dolaysyla terzi, bu elbiseyi kendi dikebilecei gibi kalfasna da diktirebilir.

XXI

66- Hazrdaki vasf lav, gaibdeki vasf muteberdir.

Hazr: Konuma annda orada bulunan

Gaib: Konuma annda orada bulunmayan

Vasf: Maln vasfedilmesinden maksat, onun belirlenmi olmasdr ki, iaretle olan belirleme szle anlatmdan daha gldr.

Lav: Sylenip sylenmemesi itibara alnmayan sz.

Muteber: tibar edilen

Yani: Szlemelerde, kiinin karsnda duran bir eyi vasfetmesi dikkate alnmaz; ancak yannda olmayan bir eyi vasfetmesi muteberdir.

67- Sual cevapta iade olunmu addolunur.

Addolunmak: Saylmak

Yani: Tasdik olunan bir soruda ne denilmi ise, cevap veren onu sylemi hkmndedir.

rnek: Okula gittin mi? sorusuna verilen evet cevabnn iinde okula gittim cmlesi tekrar edilmi saylr.

68- Skite bir sz isnad olunmaz. Lakin maraz- hacette skt beyandr.

Sakit: Susan kii

snad olunmak: Dayandrlmak

Maraz- hacet: htiya an; konuulmas gereken an

Skt: Susmak

Beyan: Konumak, bir ey ifade etmek

Yani: Normal artlarda susan, bir sz sylemeyen kimseye, u sz sylemi oldu denemez ve byle bir varsaymla hkm verilemez; fakat konuulmas gereken yerde susmas, ikrar veya beyan saylr.

rnek: Malnn satldn gren kiinin buna ses karmamas, sat onaylad anlamna gelmez; ayet o mal alan mterinin mal alp gtrmesine de bir ey demez ve seyirci kalrsa, bu bir aklama saylarak, mal sahibinin bu sat onayladna hkmedilir.

69- Bir eyin umur-u batnada delili, o eyin makamna kaim olur.

Umur-u batna: Grnmeyen, gizli iler

Delil: Alamet

Makamna kaim olmak: Yerine gemek

Yani: Bir eyin gerek durumunun anlalmasna imkan bulunmayan hususlarda, grnen alamete gre hkm verilir.

XXII

rnek: Szleme iin sat teklifinde bulunan kii, daha sonra maln satmak istemedii anlamna gelen bir ksm sz ve davranlarda bulunduu taktirde, yapt sat teklifini geersiz klar.

70- Mktebe, muhtaba gibidir.

Mkatebe: Yazmak

Muhtaba: Konumak

Yani: Uzaktan yazmak suretiyle yaplan szlemeler, yz yze yaplan szlemeler hkmndedir.

71- Dilsizin iaret-i ma'hudesi, lisan ile beyan gibidir.

aret-i mahude: -zellikle erbabnca- bilinen iaretler

Lisan: Dil

stisna: Zina ve iftira cezas gibi hadler konusunda dilsizin iareti ittifakla geerli grlmemitir. nk hadler, phe ile drlen cezalardandr. Dilsizin iareti ise pheden uzak deildir.

72- Tercmann kavli her hususta kabul olunur.

Tercman: Konumalar tercme eden kii

Kavil: Sz

Yani: Tercman, hukuken tercme ettii kiinin yerine kaim klnr.

73- Hatas zhir olan zanna itibar yoktur.

Zhir: Ak

tibar: Deer, nem

Yani: Yanl olduu ortaya kan zan hukuken geersizdir.

rnek: Hkimin verdii kararda hata ettii anlalrsa, iade-i mahkeme yoluyla hkimin nceki grnden dnmesi gerekir.

74- Senede mstenid olan ihtimal ile hccet yoktur.

Sened: Dayanak

Mstenid: Dayanan

Hccet: Delil

Yani: Bir delilden kaynaklanan ihtimal ortaya knca, bu delile muhalif olan hccete itibar edilmez. Yalnz, bu ihtimalin bir delile dayanmas gerekmektedir.

rnek: Vekil olan kimse, kendisi ya da mvekkili adna aldn belirtmeden bir ey satn alsa, daha sonra mal telef olduunda veya aypl ktnda, o eyi mvekkili adna aldn sylese, bu sz

XXIII

tasdik edilmez; zira bu durumda bir thmet ihtimali mevcuttur. Bunun delili, maln helak olmasndan veya aypl kmasndan sonra bu sz sylemi olmasdr.

Bir kimsenin, yaknlar lehine yapt ahitliin kabul edilmemesi de bu kaidenin gereidir.

75- Tevehhme itibar yoktur.

Tevehhm: Herhangi bir delile dayanmayan soyut ihtimal

rnek: flas ederek len bir kimsenin mallar satlarak deeri alacakllar arasnda paylatrlr. Baka bir alacaklnn daha ortaya kabilecei ihtimaline dayanlarak baka bir pay ayrlmaz. Yani, onun mahrum kalaca vehmine itibar edilmez. ayet byle biri karsa, normal yollarla hakkn arar.

76- Burhan ile sabit olan ey, ayanen sabit gibidir.

Burhan: Kesin delil

Ayanen: Aka, gzle grlm ekilde

Yani: Kesin bir delille (adil bir kiinin ahitlii de buna dahildir) sabit olan ey, aka, gzle grlerek sabit olmu hkmndedir.

77- Beyyine mdde iin ve yemin mnkir zerinedir.

Beyyine: Aklama, delil getirme

Mdde: ddia eden

Mnkir: nkar eden

Yani: Muhakeme srasnda davac delil getirmekle ykml olup, delil getirmedii taktirde davaldan, yani davacnn iddiasn inkar eden kiiden yemin etmesi istenir.

78- Beyyine, hilaf- zahiri isbat iin, yemin asl ibk iindir.

Hilaf- zahir: Grnenin tersi

bka: Olduu hal zere devam ettirme

Yani: Delil, grnen normal durumun aksini ispatlamak, yemin ise asl durumun olduu hal zere braklmas iindir.

rnek: Alveri yapan iki kii, satn rza ile veya zorlamayla olduu konusunda anlamazla dtkleri taktirde sz, rzay savunan tarafn olur; nk szlemelerde asl olan rzadr. Zorlama, asln hilafna, tersine bir durum olduundan dolay, bunu iddia eden kiiden delil getirmesi istenir.

79- Beyyine, hccet-i mteaddiye ve ikrar, hccet-i ksradr.

Hccet-i mteaddiye: Etkisini sadece ilgili ahsta gstermeyip, bakasnn hakkna da sirayet eden delil

krar: Aktan sylemek; kabul etmek

XXIV

Hccet-i ksra: Etkisini sadece ilgili ahsta gsteren bakasnn hakkna sirayet etmeyen delil

Yani: Bir ey kesin delille sabit olur ve gerei ile hkmedilirse, o hkm yalnz kendisine delil getirilen ahsa mnhasr kalmayp bakasna da sirayet edebilir. nk kesin delil, hakimin hkmyle hccet olma vasfn kazanr.

krar ise byle olmayp sadece ikrarda bulunan ahsn kendisi hakknda hccet olur ve bakasna sirayeti yoktur; aksi taktirde bakasna zarar vermek iin yaplacak kt amal ikrarlarn yolu alm olurdu.

rnek: Bir kimse miraslarndan sadece birinin huzurunda miras malndan alaca olduunu iddia edip bunu kesin bir delille ispat etse, verilen hkm dier varislere de sirayet eder; yani onlar da balar, etkiler. Dolaysyla dier miraslar, davacnn iddiasn kendi huzurlarnda da ispat etmesini talep edemezler. Fakat sz konusu bor, delille deil de, yalnz bir mirasnn ikrar ile sabit olup ona gre hkm verilseydi, bor sadece ikrarda bulunan mirasnn mirastan alaca paydan tahsil edilebilirdi.

80- Kii ikrar ile muaheze olunur.

krar: Aktan sylemek; kabul etmek

Muaheze olunmak: Sorumlu tutulmak

Yani: krar, sahibi asndan kesin delil gibi balaycdr; nk ahsn kendisiyle ilgili bir hccettir ve ikrarn yalana dayanmas adeten mmkn grlmemektedir. Bir konuda beyyine ile ikrar, ikisi birlikte bulunduklarnda, hkm beyyineye dayandrmaya ihtiya yoksa ikrara itibar edilir.

81- Tenakuz ile hccet kalmaz. Lakin mtenakzn aleyhine olan hkme halel gelmez.

Tenakuz: Tutarsz konumak, birbirine zt dnceler ortaya atmak; iki szden her birinin, dierinin ispat ettii hkm nefyetmesi; yani ikisinden birinin yanl birinin doru olmasdr.

Hccet: Burada hccet ile kastedilen, ahitliktir.

Mtenakz: elien

Halel: Zarar

Yani: Hkimin, yaplan bir ahitliin gerei olarak verdii hkm, daha sonra ayn ahitlerin ifade deitirmesi ile bozulamaz; ancak ahitler, nceki ahitlikleri sebebiyle telefine sebep olduklar eyi tazminle ykml tutulur.

82- artn sbutu indinde ona muallk olan eyin sbutu lazm olur.

Sbut: Sabit olmak, gereklemek

ndinde: Yannda, katnda

Muallk: Asl, balantl

Yani; bir szlemenin gereklemesi herhangi bir arta baland taktirde, artn meydana gelmesiyle szleme gereklemi olur.

XXV

83- Bikaderil-imkan arta riayet olunmak lazm gelir.

Bikaderil-imkan: Mmkn olduunca, imkanlar elverdiince

Riayet olunmak: Uyulmak

art: Burada sz edilen art, yapmak artyla, etmek artyla eklindeki takyidi arttr.

84- Vadler suret-i taliki iktis ile lazm olur.

Yani: Kendisine balanan artn meydana gelmesiyle, ona balanan vaatlerin de meydana gelmesi zorunludur.

85- Bir eyin nefi, zamn mukabelesindedir.

Nef: Fayda

Zamn: Tazmin etme

Mukabele: Karlk

Yani: Bir eyden faydalanmak, onu tazmin sorumluluunu da beraberinde getirir.

rnek: Telef olan maln zararn yklenmek, o eyden yararlanmann tabii bir sonucudur.

86- cret ile zaman mctem olmaz.

Zaman: Tazmin

Mctemi olmak: Bir arada bulunmak

Yani: Tek bir sebepten dolay hem cret hem de tazmin bir arada bulunamaz.

rnek: Bir kimse bir ahsn arabasn gasp edip kt bir ekilde kullanr ve arabann deeri derse, o ahsa arabann deer farkn tazmin etmek zorundadr. Ona ayrca bir kullanma creti vermesi gerekmez.

87- Mazarrat menfaat mukabelesindedir.

Mazarrat: Zararlar

Mukabele: Kar

Yani: Bir eyin zararnn karlanmas, ondan elde edilen menfaat sebebiyledir.

rnek: irkete ait bir maln tamir edilmesi sz konusu olduunda, irkete ortak olanlar tamir masrafna, irketteki hisseleri orannda katlrlar.

88- Klfet nimete ve nimet klfete gredir.

Klfet: Zorluk

XXVI

89- Bir fiilin hkm failine muzaf klnr ve mcbir olmadka amirine muzaf klnmaz.

Fail: Fiili yapan

Muzaf klnmak: Balanlmak, yklenilmek

Mcbir olmadka: Zorlamadka

Amir: Emreden

Yani: Bir fiili yapann bizzat kendisi sorumlu olur. Ona bu fiili yapmasn emreden kii, zorlamad mddete yaplan fiilden dolay sorumlu tutulamaz; slam hukukunda sorumluluk ahsidir. ayet emreden kii zorla yaptrdysa zahire baklmayp fiil emredene isnad edilir. Bu durumda fail, cansz bir alet gibi deerlendirilerek sorumlu tutulmaz.

90- Mbair, yani bizzat fail ile mtesebbib mctem oldukta hkm, faile muzaf klnr.

Mbair: Bir eyi bizzat yapan

Mtesebbib: Sebep olan kii

Mctemi: Toplanm

Yani: Bir eyin meydana gelmesinde, o eyi bizzat yapanla ona sebep olan birlikte bulunduklar taktirde hkm, sebep olana deil onu bizzat yapana isnad edilir.

rnek: Evin kapsn ak koymak, arabann kontak anahtarn zerinde brakmak suretiyle evin soyulmasna ve arabann alnmasna sebep olan kiiler tazminle ykml olmazlar.

91- Cevaz- er'i, zamna mnafi olur.

Cevaz- eri: Kanuni izin

Zamn: Tazmin

Mnafi: Aykr, zt

Yani: Bir ey hukuken meru, kanuni olursa, o ey sebebiyle kastsz olarak meydana gelen zararlarn tazmini gerekmez.

rnek: Bir kiinin kendi mlknde kazm olduu kuyuya birinin hayvan dp telef olsa tazminat lazm gelmez; nk kiinin kendine ait bir mlkte kuyu kazabilmesi hukuken meru bir haktr.

92- Mbair, mteammid olmasa da zmin olur.

Mbair: Bir eyi bizzat yapan

Mteammid: Kastl

Zmin: Tazmin eden

Yani: Bir ii yapan kii, o konuda bir kast bulunmasa da tazminle sorumlu olur.

XXVII

rnek: Bir kimse alveri yerinde aya kayarak dse oradaki bir ksm eyaya zarar verse onlar tazmin etmesi gerekir.

Sanayi atklarnn zararlar, hatal ila reten firmalar ve doktor hatalar sebebiyle uranlan zararlar bu kapsamda ele alnmaktadr.

93- Mtesebbib mteammid olmadka zmin olmaz.

Mtesebbib: Sebep olan

Mteammid: Kastl

Zmin: Tazmin eden

Yani: Bir zarara sebebiyet veren kii, o zarara sebep olan fiili kasten ve haksz olarak ilemedike tazminle ykml olmaz.

nk o sebep, mstakil olarak bir maln telefine illet deildir. Mtesebbibin tazminle sorumlu olmas iin, fiilin haksz olmas icap eder.

rnek: Bir avcnn, avna tfekle ate etmesi sebebiyle rken bir hayvan kaarken dp lse ya da bir taraf sakatlansa, bir kast olmamas sebebiyle avcya tazmin gerekmez. Ancak bu fiili kastl olarak yapt anlalrsa, zarar kendisine dettirilir.

94- Hayvanatn kendiliinden olarak cinayet ve mazarrat hederdir.

Hayvanat: Hayvanlar

Mazarrat: Zararlar

Heder: Boa gitme; zararn hkmsz olmas ve tazmin gerektirmemesi.

Yani: Sahibinin bir kast ve kusuru olmakszn bir hayvann meydana getirdii zararn, o hayvann sahibi tarafndan tazmin edilmesi gerekmez.

95- Gayrn mlknde tasarrufla emretmek batldr.

Gayr: Bakas

Tasarruf: Sahip olma ve kullanma; ynetme

Batl: Geersiz

Yani: Bir kiinin, bakasnn sahip olduu mal ve menfaatte, vekalet ya da velayet yetkisi bulunmakszn tasarrufta bulunmas geerli olmad gibi, o mal veya menfaate tasarruf etmesi konusunda bakasna verdii emirler de batldr, yani geerli deildir. Geerli olmayan emirler ise mspet ya da menfi bir telkinden ibarettir ve bu tr emir, sahiplerine hukuki sorumluluk getirmezler.

rnek: Bir kimse dier bir ahsa, bakasna ait mal denize atmasn veya telef etmesini emretse ve o da bu maln bakasna ait olduunu bile bile bu emri yerine getirse, tazmin sorumluluunu, emri yerine getiren kii yklenmi olur. Mal sahibinin, emreden kii hakknda, benim malm sen telef ettirdin diye at tazminat davasna baklmaz.

XXVIII

96- Bir kimsenin mlknde onun izni olmakszn har bir kimsenin tasarruf etmesi caiz deildir.

har: Baka

Yani: Bakasna ait olan mlkn dokunulmazl vardr; onda sahibinden izinsiz olarak tasarrufta bulunmak suretiyle bu dokunulmazln inenmesi caiz deildir.

rnek: Ortak bir maln, ortaklardan biri tarafndan izinsiz olarak kullanlmas ve komuya ait duvardan izinsiz yararlanlmas caiz deildir.

Tasarruf konusundaki izin: Sarih veya delalet yoluyla olur. Bir kimsenin, evini satmas iin bakasn vekil tayin etmesi sarih bir izindir. obann, lmek zere olan bir koyumu kesmesi ise delaleten izindir. nk byle durumlarda oban, mal sahibi tarafndan zmnen izinli saylr.

97- Bil-sebeb-i meru', birinin maln bir kimsenin ahz eylemesi caiz olmaz.

Bila-sebeb-i meru: Hukuki bir gereke olmakszn

Ahz eylemek: Almak

Yani: Hukuki bir dayana olmakszn, ister ciddi ister aka, isterse hata ile olsun bakasnn maln almak caiz deildir. Ald taktirde kiinin, hemen geri vermesi ya da tazmin etmesi gerekir. Unutma ve hata, kul haklarnda mazeret deildir.

98- Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl o eyin tebeddl makamna kimdir.

Sebeb-i temellk: Mlk edinme sebebi

Tebeddl: Deimek

Mlk edinme: ekilde gerekleir:

a) Szleme ve benzeri eylerle maln el deitirmesi,

b) Miras yolu,

c) Avlanma gibi, mbah bir mala el koyma eklinde.

Yani: Bir eyin kendisi deimedii halde, mlk edinme sebebi deitii taktirde o eyin kendisi deimi kabul edilir.

rnek: Bir kimse satn ald mal, bakasna sattktan sonra ondan geri aldnda, maln ilk ald kiiden kendisine kusurlu intikal ettiini fark etse, sz konusu mal ona bu kusur sebebiyle iade edemez; nk, maln zerinden geen dier szleme temellk sebebini deitirmitir.

99- Her kim ki kendi tarafndan tamam olan eyi nakz etmee sa'y ederse sa'yi merduddur.

Nakz etmek: Bozmak

Say etmek: Gayret etmek, almak

Merdud: Reddedilmi, geersiz

XXIX

Yani: Bir kimse kendi kabul ya da yapmasyla tamamlanan bir eyi sonradan bozmaya kalkarsa, bu davranna itibar edilmez.

rnek: Bir eyi ikrar edip sonradan hata ettii gerekesiyle ikrarndan dnmek isteyen kiinin sz dinlenilmez.

100- Kim ki; bir eyi vaktinden evvel istical eyler ise mahrumiyetle muateb olur.

stical eylemek: Aceleyle, vaktinden nce istemek

Muateb olmak: Azarlanmak, cezalandrlmak

Yani: Bir kimse, elde edilmesi iin genel ve standart bir sebebin vaz edildii bir menfaate kavumak iin, onun vaktini beklemez ve acele davranrsa, o menfaatten mahrum edilerek cezalandrlr.

rnek: Kiinin miras malndan yararlanabilmesi iin, miras brakacak kimsenin lmesi, genel ve standart bir kuraldr. Dolaysyla, miras maln vaktinden nce elde etmek amacyla murisini ldren kii, alaca mirasn tamamndan mahrum edilerek cezalandrlm olur.

Kaynaka:

Mecellenin Klli Kaideleri, Do. Dr. Mustafa Yldrm, zmir lahiyat Vakf Yaynlar, zmir, 2001

XXX

Mecelle maddelerinin konularna gre tarafmzca tasnif edilmi ekli:

FIKIH

1. lm-i fkh, mesil-i er'iyye-i ameliyeyi bilmektir.

NYET

2. Bir iten maksat ne ise hkm ona gredir.

3. Ukutta itibar mekasd ve meaniyedir; elfaz ve mebaniye deildir.

STISHAB

4. ekk ile yakin zail olmaz.

5. Bir eyin bulunduu hal zere kalmas asldr.

6. Kadim, kdemi zerine terk olunur.

7. Zarar kadim olmaz.

8. Beraet-i zimmet asldr.

9. Sfat- arzada asl olan ademdir.

10. Bir zamanda sabit olan eyin -hilafna delil olmadka- bekasyla hkmolunur.

11. Beka, ibtiddan esheldir.

12. Bir emr-i hdisin akreb-i evkatna izafeti asldr.

ZARAR

13. Zarar ve mukabele biz-zarar yoktur.

14. Zarar izale olunur.

15. Zarar kendi misli ile izale olunamaz.

16. Zarar- mm def' iin, zarar- hs ihtiyar olunur.

17. Zarar- eed, zarar- ehaf ile izale olunur.

18. ki fesat tearuz ettiinde ehaff irtikab ile azamnn aresine baklr.

19. Ehven-i erreyn ihtiyar olunur.

20. Def-i mefsid, celb-i menfiden evldr.

21. Zarar, bi kaderil-imkn def olunur.

ZARURET-HACET

22. Meakkat teysiri celb eder.

23. Bir i dyk oldukta, mttesa olur.

24. Zaruretler, memnu olan eyleri mbah klar.

25. Zaruretler kendi miktarlarnca takdir olunurlar.

26. Bir zr iin caiz olan ey, o zrn zevali ile batl olur.

27. Mani zayi olunca memnu avdet eder.

28. Hacet umm olsun, huss olsun, zaruret menzilesine tenzil olunur.

29. Iztrar gayrn hakkn iptal etmez.

XXXI

SEDD ZERAY

30. Alnmas memnu olan eyin, verilmesi dahi memnu olur.

31. lenmesi memnu olan eyin istenmesi dahi memnu olur.

RF

32. Adet muhakkemdir.

33. Nsn istimali bir hccettir ki, annla amel vacip olur.

34. Adeten mmteni olan ey, hakikaten mmteni gibidir.

35. Ezmann tegayyr ile ahkmn tegayyr inkr olunamaz.

36. detin delaletiyle mana-y hakik terk olunur.

37. det ancak, muttarit yahut galip oldukta muteber olur.

38. tibar gaalib-i ayia olup nadire deildir.

39. rfen maruf olan ey, art klnm gibidir.

40. Beynettccar maruf olan ey, aralarnda merut gibidir.

41. rf ile tayin nass ile tayin gibidir.

TABLER

42. Vcudda bir eye tabi olan, hkmde dahi ona tabi olur.

43. Tabi olan eye ayrca hkm verilmez.

44. Bir eye malik olan kimse, o eyin zarriyyatndan olan eye dahi malik olur.

45. Asl sakt oldukta, feri dahi sakt olur.

46. Asl sabit olmad halde fer'in sabit olduu vardr.

47. Mni ve muktezi tearuz edince mni takdim olunur.

48. Sakt olan ey avdet etmez.

49. Bir ey btl oldukta ann zmnndaki ey de batl olur.

50. Asln ibks (veya fas) kabil olmad hlde bedeli f olunur.

51. Bizzat tecviz olunmayan ey, bitteb tecviz olunabilir.

52. btidaen tecviz olunamayan ey baken tecviz olunabilir.

53. Teberru ancak kabz ile tamam olur.

MASLAHAT

54. Raiyye, yani teba zerine tasarruf maslahata menuttur.

55. Velyet-i hssa velyet-i amme'den akvdr.

XXXII

KELAM

56. Kelamda asl olan mana-y hakikidir.

57. Manay hakiki, mteazzir olduunda mecaza gidilir.

58. Kelamn imali, ihmalinden evldr.

59. Bir kelamn imali mmkn olmazsa ihmal olunur.

60. Mtecezz olmayan bir eyin bazsn zikretmek, klln zikir gibidir.

61. Mutlak tlak zere cari olur. Eer nassen yahut delaleten takyid delili bulunmazsa.

62. Hazrdaki vasf lav, gaibdeki vasf, muteberdir.

63. Sual cevabda iade olunmu addolunur.

64. Skite bir sz isnad olunmaz. Lakin maraz- hacette skt beyandr.

65. Bir eyin umuru batnada delili, o eyin makamna kaim olur.

66. Mktebe, muhtebe gibidir.

67. Dilsizin iaret-i ma'hudesi, lisan ile beyan gibidir.

68. Tercmann kavli her hususta kabul olunur.

DELL

69. Tasrih mukabilinde delalete itibar yoktur.

70. Mevrid-i nassda ictihada mesa yoktur.

71. Ala hilafil kyas sabit olan ey saire maksun aleyh olamaz.

72. ctihad ile dier ictihad nakz olunmaz.

73. Hatas zahir olan zanna itibar yoktur.

74. Senede mstenid olan ihtimal ile hccet yoktur.

75. Tevehhme itibar yoktur.

76. Burhan ile sabit olan ey, ayanen sabit gibidir.

77. Beyyine mdde iin ve yemin mnkir zerinedir.

78. Beyyine, hilaf zahiri isbat iin, yemin asl ibk iindir.

79. Beyyine, hccet-i mteaddiye ve ikrar, hccet-i ksradr.

80. Kii ikrar ile muaheze olunur.

81. Tenakuz ile hccet kalmaz. Lakin mtenakzn aleyhine olan hkme halel gelmez

82. Her kim ki kendi tarafndan tamam olan eyi nakz etmee sa'y ederse sa'yi merduttur.

ARTLAR

83. artn sbutu indinde ona muallak olan eyin sbutu lazm olur.

84. Bi kaderil-imkan arta riayet olunmak lazm gelir.

85. Vaadler sureti taliki iktsa ile lazm olur.

XXXIII

NMET-KLFET

86. Bir eyin nefi zaman mukabelesindedir.

87. cret ile zaman mctem olmaz.

88. Cevaz- er'i, zamana mnaf olur.

89. Mazarrat menfaat mukabelesindedir.

90. Klfet ni'mete ve ni'met klfete gredir.

SORUMLULUK

91. Bir fiilin hkm failine muzaf klnr ve mcbir olmadka amirine muzaf klnmaz.

92. Mbair, yani bizzat fail ile mtesebbib mctem oldukta hkm, faile muzaf klnr.

93. Mbair, mteammid olmasa da zmin olur.

94. Mtesebbib mteammid olmadka zmin olmaz.

95. Hayvanatn kendiliinden olarak cinayet ve mazarrat hederdir.

KUL HAKKI

96. Gayrn mlknde tasarrufla emretmek btldr.

97. Bir kimsenin mlknde onun izni olmakszn ahar bir kimsenin tasarruf etmesi caiz deildir.

98. Bil-sebeb-i meru' birinin maln bir kimsenin ahz eylemesi caiz olmaz.

99. Bir eyde sebeb-i temellkn tebeddl o eyin tebeddl makamna kimdir.

100. Kim ki; bir eyi vaktinden evvel istical eyler ise mahrumiyetle muateb olur.