Πανεπιστήμιο ΚρήτηςΤμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Τομέας Τουρκολογίας.

Ευθύμιος Μαχαίρας935

Σεμιναριακή Εργασία:«Επιτύμβιες στήλες Şehid»

ΤΟΥ 182: Μουσουλμανικές επιτύμβιες στήλες της οθωμανικής περιόδου

Διδάσκον: Αναστασόπουλος Αντώνης

Εαρινό εξάμηνο ακαδημαϊκού έτους, 2014-2015

Περιεχόμενα.

Εισαγωγή…………………………………………….Σελ. 3

Οι παραδόσεις για τους Μάρτυρες…………………..Σελ. 6

Γυναίκες……………………………………………..Σελ. 8

Άντρες……………………………………………….Σελ. 11

Συμπεράσματα………………………………………. Σελ. 15

Βιβλιογραφία………………………………………….Σελ. 16

Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία καταπιάνεται με τις επιτύμβιες στήλες των μαρτύρων του Ισλάμ

(Şehid) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στόχος της είναι μια ανάλυση και ερμηνεία

των στηλών εδραιωμένη τόσο στην μορφολογία τους και τα υλικά τους στοιχεία, όσο

και μια προσέγγιση, η οποία θα επέτρεπε την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων και

την διατύπωση ερωτημάτων, από το επιγραφικό κείμενο το οποίο φέρουν. Στα

πλαίσια αυτά, καταβληθούν προσπάθειες ώστε να εντοπιστούν, να περιγραφούν και

τέλος να ερμηνευθούν τυχόν ιδιαιτερότητες αλλά και συγκλίσεις των στηλών αυτών

σε σχέση με το γενικότερο σώμα ευρημάτων στο οποίο εντάσσονται.

Ως προς την μεθοδολογία, σαν πηγή για την εργασία χρησιμοποιήθηκαν

δημοσιευμένες επιτύμβιες στήλες στην σειρά Stelae Turcikae1, καθώς και εκείνες που

1 Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT, Hans-Peter LAQUEUR και Nicolas VATIN (avec lacontribution de Mustafa Cezar), “Stelae Turcicae II. Cimetières de la mosquée de SoḳolluMeḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”(IstanbulerMitteilungen-Beiheft 36), Ernst WasmuthVerlag, Τυβίγγη 1990.

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae IV.Le cimetièrede la bourgadethrace de Karacaköy”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 2 (1991), σ. 7-27

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT, Edhem ELDEM, Hans-Peter LAQUEUR, Béatrice

παρουσιάζονται στο σύγγραμμα των Edhem Eldemκαι Günay Kut, Rumeli hisarı

Şehitlik Dergahı Mezar Taşları2. Ο αριθμός τους φτάνει τις 36. Οι πιο πρώιμες από

αυτές ανήκουν στα μέσα του 15ου αιώνα. Το δείγμα φθάνει μέχρι το πρώτο μισό του

20ου. Η χρονολόγηση αυτή τίθεται με ορισμένες επιφυλάξεις. Αν ληφθεί υπόψη η

τεχνοτροπία ορισμένων φθαρμένων και αποκρουσμένων στηλών3, οι οποίες δεν

φέρουν ημερομηνία, τα χρονικά όρια του δείγματος μπορεί να βρίσκονται βαθύτερα

στο παρελθόν. Τέλος, το διηνεκές του καλυπτόμενου από την έρευνα χρονικού

διαστήματος επιλέχθηκε για δύο λόγους. Πρώτον, ώστε το δείγμα να καθίσταται

ποσοτικά εύλογο, καθώς σε σχέση με τις στήλες άλλων τιτλοφόρων, εκείνες των

μαρτύρων ήταν λιγότερες. Δεύτερον, ώστε στο μέτρο του δυνατού να

παρακολουθηθεί η εξέλιξη, και το νόημα του τίτλου Şehid στο χρόνο, αν αυτό είναι

δυνατό.

Ο προσδιορισμός των προς συζήτηση στηλών έγινε μέσω της ταυτοποίησης λέξεων

στο επιγραφικό κείμενο. (Şehid,Şehadet,Şüheda). Επιπροσθέτως όπου δεν υπήρχαν

τέτοιου είδους έκδηλα στοιχεία, αλλά αντίθετα υπήρχαν ενδείξεις, οι οποίες

παρέπεμπαν σε μιας μορφής μαρτυρικό θάνατο, καταβλήθηκαν προσπάθειες να

εξακριβωθεί η αιτία θανάτου, αν αυτή αναφερόταν στην επιγραφή.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί ότι για την παρούσα εργασία μια κειμενική ή

λεξιλογική προσέγγιση είναι παρακινδυνευμένη. Η πλειονότητα των στηλών φέρει

επιγραφές μεταφορικού ή αλληγορικού χαρακτήρα, με συνήθως βαριά ποιητική

χροιά. Κατά αυτόν τον τρόπο είναι δύσκολο να διευκρινιστεί αν ο αναγραφόμενος

τρόπος θανάτου αποτελεί πραγματικότητα ή μια περίτεχνη συνυποδήλωση για το

γεγονός του θανάτου αυτό καθ’ αυτό, χωρίς καμιά διάθεση περιγραφής των

συνθηκών υπό τις οποίες τελέστηκε. Ακόμα όμως και αν υπάρχουν δηλωτικές της

μαρτυρίας λέξεις, η συνεκφορά τους στο κείμενο μπορεί να είναι αμφίσημη. Έτσι,

υπάρχουν στήλες όπου ο νεκρός παρουσιάζεται αντάμα με τους μάρτυρες4. Ακόμα,

SAINT LAURENT, Nicolas VATIN και Thierry ZARCONE, “Le tekke bektaşi deMerdivenköy”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 2 (1991), σ. 29-135

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae VI. Les stèlesfunéraires de Sinop”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 3 (1992), σ. 105-2072

EdhemEldemκαιGünayKut, “Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, Κωνσταντινούπολη 2011.3

Ενδεικτικά, i) “Stelae Turcicae VI. Les steles funéraires de Sinop”, στήληSMz 46 (4-6-71). ii) “Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, στήλες M1, M2, S14Βλέπε, Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae VI. Les stèlesfunéraires de Sinop”,στήλη SMz 2 (4-98-71).

άλλες επιγραφές θέλουν τον ενταφιασμένο να επικαλείται το Θεό ώστε να αναστηθεί

μαζί με τους μάρτυρες5. Στις περιπτώσεις αυτές είναι εντελώς ασαφές αν η μνεία

στους Şehid θέλει να εντάξει τον νεκρό σε αυτήν την ομάδα. Αντίθετα, τις

περισσότερες φορές αποτελεί μάλλον ένα είδος θρησκευτικής νουθεσίας, η οποία

έμμεσα τονίζει την αρετή του νεκρού. Αυτό επιτυγχάνεται με τον συμψηφισμό του,

κατ’ αντιπαραβολή πάντα, σε ένα σύνολο στο οποίο η Ισλαμική παράδοση αποδίδει

συγκεκριμένα ηθικά χαρακτηριστικά και απολαβές στη μεταθανάτια ζωή.

Εάν η παραπάνω παραδοχή είναι σωστή, τότε έρχεται στο προσκήνιο άλλο ένα

μειονέκτημα των επιτύμβιων στηλών ως πηγές άντλησης κοινωνικών δεδομένων. Το

ότι ο τίτλος Şehid αναγράφεται στις επιτύμβιες στήλες παράλληλα με άλλους, όπως

Seyid ή el Hac, οι οποίοι επιφορτίζονταν με οικονομικά προνόμια ή κάποιο κοινωνικό

status, σημαίνει ότι και στον ίδιο υπονοούνταν κάποιο πρεστίζ. Η εντύπωση αυτή

ενισχύεται μάλιστα αν αναλογιστεί κάνεις, το προλεχθέν, ότι δηλαδή σε μια κοινωνία

όπου η Ισλαμική παράδοση είχε δομικό ρόλο, το να ανήκει κάποιος σε ένα σώμα, το

οποίο θεωρείται ότι είχε αποδώσει με την ζωή του τον ύστατο φόρο τιμής στην Πίστη

και τυγχάνει της εύνοιας του Θεού, είναι τουλάχιστον τιμητικό. Η ενδεχόμενη

επιρροή του τίτλου μάλλον συμπλέει με το ότι σε ουκ ολίγες επιτύμβιες στήλες το

κείμενο επιμένει στο γεγονός της μαρτυρίας παραπάνω από μια φορές. Τέλος δεν

είναι σπάνιο κάποιος νεκρός να ετεροπροσδιορίζεται ανάλογα με κάποιον κοντινό ή

μακρινό Şehid συγγενή6. Στην περίπτωση των επιτύμβιων στηλών στο Sokolu

Mehmed ιδίως, αναφέρεται ρητά σε κάθε επιτύμβια στήλη ότι ο ιδρυτής του

βακουφιού, στο οποίο ο νεκρός είναι ενταφιασμένος, ήταν μάρτυρας. Μάλιστα, και

εδώ η μνεία στο Şehitlik του Πασά μπορεί να ξεπεράσει την μία ανά στήλη. Όλα αυτά

λοιπόν, συντελούν στο ότι ο τίτλος του μάρτυρα απολάμβανε κάποια κοινωνική

καταξίωση. Προς αυτό συνηγορεί και η ύπαρξη εν ζωή μαρτύρων, οι οποίοι θα

εξεταστούν παρακάτω.

Όμως, είναι αδύνατο από τις επιτύμβιες στήλες και μόνο να παρατηρήσει κανείς την

αντιμετώπιση, από το κράτος και την κοινωνία, των συγγενών και οικείων προσώπων

ενός Şehid. Οι στήλες αυτές καθ’ αυτές εκφράζουν μόνον τις μεταθανάτιες απολαβές

με τις οποίες κληροδοτείτε ο μάρτυρας, όπως π.χ. ότι βρίσκεται κοντά στο Θεό ή ότι

ο μαρτυρικός θάνατος είναι ευτυχία. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό δηλαδή,

5Βλέπε, Edhem ELDEMκαι Günay KUT, “Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”,στήλη C7.6Βλέπε, “StelaeTurcicae II. Cimetières de la mosquée de SoḳolluMeḥmedPaşa à KadırgaLimanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, στήλη SMK D 163, σελ. 136.

είναι ότι πολύ δύσκολα μπορεί να αποτιμηθεί ο τίτλος σε σχέση με το κοινωνικό του

βάρος. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων αποδίδεται μόνον μετά τον

θάνατο του άμεσα ενδιαφερόμενου, και δεν γίνεται να μεταφραστεί σαν απόδοση

υλικών προνομίων και υψηλής κοινωνικής δικτύωσης σε αυτόν και τον περίγυρο του.

Αντίθετα τέτοια πράγματα ήταν δεδομένα για τα μέλη του μηχανισμού της κρατικής

διοίκησης και τις οικογένειες τους, όπως ήταν δεδομένες απαλλαγές φόρων για τους

οίκους που έφεραν τον τίτλο Seyid. Ενώ ακόμα και αν ο κοινωνικός σεβασμός που

αποδίδονταν σε κάποιο Χατζή είναι θεωρητικός και αβέβαιος, τουλάχιστον έχει όλες

τις δυνατότητες να γίνει αισθητός άμεσα, όσο ακόμα κάποιος βρίσκεται εν ζωή.

Παρόλα αυτά, μια τέτοια προσέγγιση είναι εν τίνι μέτρω εφικτή. Στην έρευνα θα

μπορούσε να συνεισφέρει ίσως, ένας συνδυασμός των ήδη γνωστών και υπαρχουσών

γνώσεων για τους Şehid, συνάμα με μια παρατήρηση εν συνόλω του νοηματικού

κέντρου βάρους των στηλών, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς την

υλική διάσταση των πραγμάτων.

Οι παραδόσεις για τους Μάρτυρες.

Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, στο αρχικό στάδιο εγκατάστασης και

εξάπλωσης του Ισλάμ η έννοια του όρου Şehid7 ήταν μονοσήμαντη. Μάρτυρας

θεωρούνταν εκείνος ο οποίος σκοτώθηκε στην μάχη εναντίων των απίστων. Πολύ

γρήγορα όμως, ανάλογα πάντα με την ερμηνεία, η κατηγορία αυτή εξαπλώθηκε ώστε

να περιλαμβάνει και επί μέρους κατηγορίες θανόντων του πολέμου. Σύντομα ο

θάνατος από τραύματα μετά το πέρας της μάχης θεωρούνταν άξιος του τίτλου Şehid.

Παράλληλα, ως μάρτυρες λαμβάνονταν και εκείνοι που πέθαναν αμυνόμενοι εναντίον

ληστών ή ανταρτών (μουσουλμάνων και μη). Αυτό βέβαια, επετεύχθη μέσω ενός

συμβιβασμού. Οι θανόντες αυτοί θεωρούνταν μάρτυρες της μέλλουσας ζωής μόνον

(shuhada’al-akhira). Επιπροσθέτως, για τον ενταφιασμό τους τηρούνταν

διαφορετικές διαδικασίες. Πέραν αυτού, δεν είναι ξεκάθαρο αν υπήρχαν άλλες απτές

διαφορές ανάμεσα στις ομάδες αυτές.

7Η πληροφορίες αυτού του κεφαλαίου προέρχονται εξ ολοκλήρου από, Kohlberg, E.. "S̲h̲ahīd." Encyclopaedia of Islam”, Δεύτερη Έκδοση. Επιμέλεια: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill 1997, σελ 203-207.

Αναφέρεται επίσης, ότι λόγω ενός υπερμεγέθους ζήλου προς αυτοθυσία, με άλλα

λόγια δηλαδή, λόγω αλόγιστης σπατάλης έμψυχου δυναμικού, οι Şehid ξεκίνησαν να

περικλείουν και νεκρούς, οι οποίοι ουδεμία σχέση είχαν με πολεμικές διαδικασίες.

Είναι άσκοπο να απαριθμηστούν οι κατηγορίες μία προς μία. Το κεφάλαιο θα

αρκεστεί μόνον στις κατηγορίες εκείνες που απαντώνται στις επιτύμβιες στήλες,

καθώς το γενικό συμπέρασμα είναι το ίδιο. Ορισμένα hadith ορίζουν το μαρτυρικό

θάνατο ως άμεση απόρροια και επιβράβευση του πόνου πριν τον θάνατο. Έτσι

μάρτυρες θεωρούνται οι θανούσες κατά την διάρκεια τοκετού ή εγκυμοσύνης, τα

θύματα εντερικών ασθενειών ή πανώλης, καθώς και οι εκλιπόντες φυσικών

καταστροφών και ιδιαίτερα επώδυνων ατυχημάτων.

Το στοιχείο που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι η επιβράβευση. Αυτή επανέρχεται και

συναπαντάται σε κάθε μοτίβο μαρτυρικού θανάτου. Η αρχική θέση στην

Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, για την θέρμη των πρώτων μαχητών προς την αυτοθυσία,

ενέχει μια καρτερικότητα για τις πιθανές απολαβές του μαρτυρικού θανάτου

(εγγύτητα στο θείο, άφεση αμαρτιών, δικαίωμα του νεκρού να διαμεσολαβήσει ώστε

οι οικείοι του να εισέλθουν στον παράδεισο, παράκαμψη του σταδίου παραμονής της

ψυχής στον τάφο κ.α). Αυτό διαφαίνεται και από την πρακτική ταφής ενός μάρτυρα

πολέμου. Το σώμα δεν πλένεται. Θεωρείται ήδη εξαγνισμένο μαζί με την ψυχή. Σε

αυτό συνηγορεί και η θέση περί ζώντων μαρτύρων. Εν ζωή μάρτυρας θεωρείται

εκείνος, που με ασκητική ζωή τιθασεύει το nafs του. Το μέρος της ψυχής δηλαδή, το

οποίο στην Ισλαμική παράδοση είναι υπεύθυνο για τα ζωώδη βιολογικά ένστικτα.

Αυτός θεωρείται μάρτυρας της «πραγματικής djihad του πνεύματος». Ο τίτλος του

Şehid δηλαδή είναι το αντίκρισμα το οποίο λαμβάνεται ως αναγνώριση των θυσιών

στην πορεία προς την αναζήτηση του θείου.

Το συμπέρασμα λοιπόν, είναι ότι ο τίτλος του μάρτυρα ήταν ένα σύμβολο. Ο νεκρός

(ή όχι) σε μια κοινωνία με βαρύ θρησκευτικό αποτύπωμα θεωρούνταν ήρωας της

πίστης και ευνοούμενος του θεού, έχοντας εξέχουσα θέση και κατέχοντας ιδιαίτερα

προνόμια σε σχέση με την υπόλοιπη μουσουλμανική κοινότητα. Μάλιστα, αν

αναλογιστούμε ότι ο τίτλος έφερε αρκετό πρεστίζ ώστε να εξελίχθη με τέτοιο τρόπο

που να δίδεται σε ζώντες, έστω και σπάνια, μάλλον χάριζε κάποιον κοινωνικό

σεβασμό στον φέροντα.

Έχοντας πλέον οριστεί ορισμένες προκείμενες για την κοινωνική και ιδεολογική

αποτίμηση του τίτλου, θα γίνει προσπάθεια να ανιχνευτεί αν και κατά πόσο οι

επιτύμβιες στήλες μαρτύρων αποτυπώνουν ιδιαιτερότητες ή αν εντάσσονται στους

γενικούς κανόνες, όπως αυτή έχουν καταδειχθεί από την έρευνα. Αυτό θα γίνει

χωρίζοντας και αναλύοντας το υλικό στη βάση του φύλου, και της αιτίας του

θανάτου, αν αυτή υπάρχει.

Γυναίκες. Εκ πρώτης όψεως, οι στήλες των γυναικών Şehid δεν φαίνεται να αντιβαίνουν του

κανόνα. Το κυρίαρχο στοιχείο είναι ο ετεροπροσδιορισμός και η τοποθέτηση της

γυναίκας μέσα στην στενή ή ευρύτερη οικογένεια. Ως προς το πρώτο στοιχείο, στην

πλειονότητα των στηλών η γυναίκα αναφέρεται μόνο ως σύζυγος8. Δευτερεύοντος

υπάρχουν στήλες στις οποίες η νεκρή αναφέρεται τόσο ως σύζυγος όσο και ως κόρη9.

Τέλος, λιγότερες είναι οι περιπτώσεις όπου η νεκρή φαίνεται να προσδιορίζεται μόνο

σε σχέση με τον πατέρα10. Αίσθηση δε, προκαλούν δύο περιπτώσεις όπου αν και η

νεκρή φέρεται να κυοφορούσε, το όνομα του συζύγου δεν εμφανίζεται. Αυτό στην

πρώτη θα μπορούσε να εξηγηθεί εάν και εφόσον ο πατέρας, ο οποίος αναγράφεται ως

ανώτατος αξιωματούχος ενός από τελωνεία της Κωνσταντινούπολης, έχαιρε

περισσότερης κοινωνικής καταξίωσης από τον σύζυγο, λόγω της θέσης του στην

διοίκηση11. Η δεύτερη δεν δίδει αρκετά στοιχεία ώστε να στηριχθεί κάποια υπόθεση12.

Αν και αναφέρεται ότι πέθανε ενώ ήταν έγγυος (hamlini vaz edub) η νεκρή

αυτοπροσδιορίζεται. Υπάρχουν επίσης αρκετές περιπτώσεις αυτοπροσδιορισμού

χωρίς να εμφανίζεται κανένα συγγενικό μέλος13. Παρόλα αυτά, αν κρίνουμε από την

μορφολογική επιτήδευση των στηλών αυτών και τον βερμπαλισμό τους, πρόκειται

μάλλον για ευκατάστατες γυναίκες, ίσως χήρες με ικανή κληρονομιά. Μια εξ’ αυτών

φέρεται ως μέλος της αυλής14. Πέραν αυτών, το δείγμα όσον αφορά τις γυναίκες,

εμφανίζει μόνον μέλη των ανώτερων ή ανώτατων στρωμάτων. Βλέπουμε γυναίκες

πασάδων, μπέηδων, και υπαλλήλων της κρατικής διοίκησης, συνήθως γραφιάδων

(katib). Σε μια περίπτωση, εκείνη της Esma Hanim15, διακρίνεται μάλλον η ύπαρξη 8Ενδεικτικά, Edhem ELDEM, Hans-Peter LAQUEUR, Béatrice SAINT LAURENT, Nicolas VATIN και Thierry ZARCONE, “Le tekke bektaşi de Merdivenköy”, στήλη MK C 27.9“Stelae Turcicae II. Cimetières de la mosquée de Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb” στήλη SME B 24.

10“Stelae Turcicae II.Cimetières de la mosquée de SoḳolluMeḥmed Paşa à KadırgaLimanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, SMK C 123, SMK F 346.11Στο ίδιο, στήλη, SMKC 123.12Στο ίδιο, στήλη, SMKC 131.13Στο ίδιο, στήλη, SMKC 89.14Στο ίδιο, στήλη, SMEA 7.15Στο ίδιο, στήλη, SMEB 24.

ενός δικτύου πατρωνίας. Ο πατέρας της κάποιος Arif Beg την πάντρεψε με κάποιον

Abid Efendi, ο οποίος προσδιορίζεται ως κρατικός γραφέας.

Ως προς το δεύτερο στοιχείο, στις γυναικείες επιτύμβιες στήλες γίνεται ιδιαίτερη

μνεία στην λίπη της οικογένειας και τον πόνο του αποχωρισμού της μάνας από τα

παιδιά και από τον σύζυγο (π.χ εγκατέλειψε την κόρη της). Δεσπόζοντα ρόλο για την

γυναικεία μορφή, όπως αυτή διαγράφεται από το κείμενο των επιτύμβιων, φέρεται να

έχει η αγνότητα. Σχεδόν σε κάθε γυναικεία στήλη υπάρχει μια αναφορά για έλλειψη

αμαρτιών ή υποψιών. Και εδώ βρίσκουμε τυποποιημένες εκφράσεις για τον θάνατο

(το κρασί του θανάτου, ο κρύος αέρας του θανάτου, αχ ο θάνατος), για το πεπρωμένο

και τον θεό (έδωσε εντολή ο θεός, ήρθε το πεπρωμένο) για κήπους και λουλούδια και

ρόδα, το οποία εκφράζουν είτε την νεκρή, είτε τον υλικό κόσμο. Τέλος δεν λείπουν

αναφορές στην νεότητα. Σε μια περίπτωση αναφέρεται ότι η νεκρή ήταν μόλις 20

χρονών.

Ο θάνατος στις μισές από τις 12 γυναικείες επιτύμβιες στήλες ήταν επακόλουθο μιας

εγκυμοσύνης (haml edub vefat eden, hamlini terk eyledub, haml ederken nuş edub

κ.α). Αυτός καθώς ειπώθηκε νωρίτερα καθιστά μαρτυρία. Επίσης το υψηλό ποσοστό

αυτό μπορεί να αποτυπώνει την συχνότητα των θανάτων κατά την διάρκεια κύησης

στις προνεωτερικές κοινωνίες, όπου η ιατρική πρακτική δεν μπορούσε να

ανταπεξέλθει πολλές φορές στις προκλήσεις μιας δύσκολης ή ακόμη και εύκολης

γέννας.

Δύο εκ των περιπτώσεων αφορούν ασθένεια η επιδημία. Στην πρώτη η ασθένεια

δίδεται με ιδιαίτερα ποιητικό, αν και τυποποιημένο τρόπο (το λουλούδι της ασθένειας

εισέβαλε)16 , ενώ στην δεύτερη δίδεται με τη λέξη ta’un17(χτύπημα από επιδημία). Και

στις δύο στήλες πέραν της νόσου, που καθιστά από μόνη της αίτιο μαρτυρικού

θανάτου, αναφέρεται ρητά το γεγονός της μαρτυρίας (şehadet και şehiden göçdi).

Στις υπόλοιπες τέσσερεις εκτός από τις τυποποιημένες εκφράσεις, που έχουν

αναφερθεί παραπάνω και εκφράζουν το μαρτυρικό θάνατο, δεν παρατηρείται

καταγραφή των συνθηκών θανάτου. Πάντως παρά το γεγονός, πρέπει να σημειωθεί

ότι οι όποιες ιδιόμορφες λέξεις ή φράσεις για την μαρτυρία, την εγκυμοσύνη και τις

νόσους, είτε εντάσσονται πλήρως είτε εκφράζουν και περιγράφουν τα

επαναλαμβανόμενα ποιητικά μοτίβα των στηλών. Έτσι μια στήλη γυναίκας Şehid του

δείγματος, πέρα από την λέξη αυτή ή τις όποιες άλλες εκφάνσεις της, εμφανίζει 16Stelae TurcicaeII.Cimetièresdelamosquéede Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, SMKC 89.17Στο ίδιο, στήλη, SMEA 7.

πανομοιότυπα μοτίβα και εκφραστικά μέσα με το γενικότερο σώμα στηλών του

εκάστοτε νεκροταφείου. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν λιγοστές επικλήσεις στην

Φατίμα και τον Χουσεΐν στις στήλες εγκύων. Η πρώτη, κόρη του Προφήτη, σύμφωνα

με ορισμένες παραδόσεις αποτελεί μάρτυρα που σκοτώθηκε ενώ εγκυμονούσε18. Στις

στήλες φαίνεται να ζητείται η διαμεσολάβηση της. Ο δεύτερος, γιος του Αλή,

σκοτώθηκε στην μάχη της Καρμπαλά και είναι επίσης μάρτυρας19.

Μορφολογικά το δείγμα εναρμονίζεται με τα δεδομένα της ευρύτερης έρευνας των

επιτύμβιων στηλών. Ξεκινώντας από το 1780, η πρώτη γυναικεία επιτύμβια στήλη

του δείγματος, όπως και οι περισσότερες, είναι οξυκόρυφη, ενώ φέρει στοιχεία όπως

περίτεχνη άνθινη στέψη και διάκοσμο ολόγυρα, καθώς και όμορφες καμάρες που

πλαισιώνουν την επιγραφή. Αυτό το μοτίβο κυριαρχεί μέχρι τα μέσα του 19ου. Καθώς

το δείγμα πλησιάζει προς τα τέλη 19ο αιώνα οι άνθινοι διάκοσμοι και οι επιστέψεις

γίνονται όλο και πιο περίτεχνες, παράλληλα παρατηρούνται φυλλοειδής μη

οξυκόρυφες επιστέψεις20, άνθινος διάκοσμος αποσπασμένος από τον κύριο όγκο της

στήλης, κυματοειδείς πλευρές και διαγώνιοι οδηγοί. Τέλος στις αρχές του 20ου αιώνα

έχουμε μια κυλινδρική γυναικεία στήλη21. Πάντως κυματοειδείς στήλες, εκείνες με

άνθινο διάκοσμο που αποσπάται από τον κυρίως κορμό της στήλης, και η μοναδική

γυναικεία κυλινδρική στήλη22, καθιστούν το πιθανότερο δείγματα πλούτου, εφόσον

σε όλες τις περιπτώσεις είτε ο σύζυγος είτε ο πατέρας ήταν υψηλόβαθμος κρατικός

υπάλληλος.

Σε σχέση με το ύφος και τον αριθμό των στίχων το δείγμα δεν επιτρέπει την εξαγωγή

συμπερασμάτων σε σχέση με την προβαλλόμενη ευμάρεια των θανουσών. Αν και οι

πλέον βερμπαλιστικές και ποιητικά επενδυμένες στήλες με δεκαέξι και δεκατρείς

στίχους προέρχονται σίγουρα από υψηλά κοινωνικά στρώματα, το υπόλοιπο δείγμα

δείχνει ότι γυναίκες που αυτοπροσδιορίζονται έχουν στήλες με ισόποσους ή

περισσότερους στίχους, ανάλογο λυρισμό και μοτίβα με εκείνες που

ετεροπροσδιορίζονται βάση συγγενών πρώτου βαθμού, οι οποίοι ανήκαν στην

κρατική γραφειοκρατία ή διοίκηση.

Οι παρατηρήσεις αυτές επιβεβαιώνουν ότι τόσο μορφολογικά όσο και

επιγραφολογικά οι γυναικείες στήλες αυτές καθορίζονταν μάλλον περισσότερο από

18http://www.almujtaba.com/articles/3/000988.html19http://www.almujtaba.com/articles/5/000724.html 20“Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, στήλη Α 23.21Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae VI. Les stèlesfunéraires de Sinop”, στήλη SSB A 8.22“Le tekke bektaşi deMerdivenköy” ,στήλη MK B 14.

την μόδα της δεδομένης χρονικής στιγμής και γεωγραφικής θέσης και από την

δεδομένη οικονομική δυνατότητα των συγγενών, πάρα από το αν η θανούσα ήταν

μάρτυρας ή όχι.

Άντρες. Ξεκινώντας από το 170823 στο δείγμα αναπαριστώνται τόσο φτωχότερα όσο και

πλουσιότερα μέρη του πληθυσμού. Οι περισσότεροι προσδιορίζονται ως αγάδες24 ή

εφέντιδες25 , ενώ βρίσκουμε έναν εμίνη26, τρείς μπέηδες27, δύο τσελεμπί28, έναν πασά29

και δύο οι οποίοι δεν φέρουν κάποιο τίτλο. Πολλοί από αυτούς ανήκουν στους seyid

και είναι χατζήδες. Τόσο τα φορολογικά προνόμια των seyid όσο και οι οικονομικές

απαιτήσεις του προσκυνήματος συνηγορούν ότι παρόλη την έλλειψη κάποιου

στοιχείου, το οποίο θα επιβεβαίωνε υψηλό εισόδημα, πολλοί εφέντιδες και αγάδες

ήταν εύποροι. Οι συνθήκες θανάτου δεν αναγράφονται στην πλειοψηφία του

δείγματος. Όμως, λόγω του φύλου και του τίτλου του αγά, είναι πιθανό πολλοί από

τους άντρες του δείγματος να σκοτώθηκαν στον πόλεμο. Παρόλα αυτά, μια κατά

προσέγγιση αποτίμηση με αφετηρία την αναγραφόμενη ημερομηνία της στήλης, η

οποία θα μπορούσε να ταυτιστεί με κάποιο βίαιο περιστατικό, λόγω της

23“Stelae Turcicae II.Cimetières de la mosquée de Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, στήλη SMK D 163, σελ. 136.

24Ενδεικτικά, Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae IV. Le cimetièrede la bourga de thrace de Karacaköy”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 2 (1991),στήλη. KrK 17.25Ενδεικτικά, “ Turcicae II. Cimetières de la mosquée de Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, στήλη SMK C 122.

26Στο ίδιο, στήλη SMKF 297.27i)“Le tekke bektaşi deMerdivenköy” ,στήλη GB 5.ii) Στο ίδιο, στήλη, GB 7.iii)“Stelae Turcicae VI. Les steles funéraires de Sinop”, στήλη SMz 9.28“Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, στήλες, M2 καιS1.29“Stelae Turcicae VI. Les steles funéraires de Sinop”,στήλη, SSB D 87.

ποικιλομορφίας των περιστάσεων θανάτου που οδηγούν στον τίτλο του Şehid, θα

ήταν άσκοπη.

Ωστόσο, μια από τις στήλες του δείγματος ίσως ερμηνεύεται με την συνδρομή μιας

συγγενικής της. Ο λόγος γίνεται για την στήλη του Seyf Illah Beg. Στην επιγραφή

αναφέρεται το σθένος που επέδειξε πολεμώντας «υπέρ κράτους και θρησκείας» στα

Βαλκάνια και το γεγονός ότι πέθανε νέος, 30 χρονών. Δεν φαίνεται πουθενά στην

επιγραφή κάποια νύξη σε μαρτυρικό θάνατο. Την ίδια στιγμή, η στήλη του αδερφού

του, Osman Nuri Beg, ταυτίζεται με την πρώτη τόσο από άποψης τεχνοτροπίας όσο

και ως προς την χρονολόγηση. Και οι δύο πέθαναν το έτος Εγίρας 1324. Αναφέρεται

όμως, ότι ο Osman Beg, σύμφωνα με το κείμενο, «μετοίκησε στην Καρμπαλά, τον

τόπο αναπαύσεως των Şehid». Αυτό μπορεί κάλλιστα να σημαίνει, λόγω του

πολεμικού χαρακτήρα της πρώτης στήλης, το νεαρό του θανόντος και την ταυτόσημη

ημερομηνία θανάτου, ότι και ο Seyf Illah ήταν Şehid.

Πέραν από τα αδέρφια, στις στήλες, που το αίτιο θανάτου υπάρχει, βρίσκονται

πιθανότατα άλλοι τρείς θάνατοι σε πολεμικές συγκρούσεις. Η προτιμότερη ανήκει σε

μια σχεδόν εξολοκλήρου φθαρμένη στήλη από το Rumelihisarı. Ο νεκρός

αναγράφεται ως Şehid el feth30, πιθανότατα ένα από τα θύματα της πολιορκίας της

Κωνσταντινούπολης. Στο συμπέρασμα αυτό συντείνουν και τα λίγα μορφολογικά και

γραφικά στοιχεία που διακρίνονται στην στήλη. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα

κομμάτι πέτρα στο οποίο τα γράμματα έχουν σμιλευτεί χονδροειδώς και χωρίς

οδηγούς. Η τεχνοτροπία παραπέμπει σε στήλη πολύ πρώιμη.

Έπειτα, η στήλη του Χουσεΐν Πασά αναφέρει μέσα στην φλυαρία των ποιητικών

στοιχείων που περιγράφουν και εξυμνούν την καριέρα και ικανότητα του θανόντα,

την τοποθέτηση του ως επικεφαλής του στόλου στον Κριμαϊκό πόλεμο του 1853, και

τον μαρτυρικό θάνατο του σε μια ναυμαχία ανοιχτά της Σινώπης.

Η τελευταία στήλη θανόντα κατά την διάρκεια εχθροπραξιών ανήκει Hafiz Mehmed

Efendi ο οποίος «έγινε Şehid στα χέρια των εχθρών με μαχαίρι»31. Η στήλη

χρονολογείται στα 1761.

Εντοπίζονται επίσης δύο, με επιφύλαξη, θύματα ατυχημάτων και ένας νεκρός από

ασθένεια. Ιδιαίτερα δε η στήλη του Μεχμέτ Ένβερ32 , η οποία χρονολογείται στα

1918, προκαλεί εντύπωση καθώς ο νεκρός προσδιορίζεται ως Şehid της γραμμής του

30“Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, στήληM2.31Στο ίδιο, στήλη F25.32Στο ίδιο, στήλη D9b.

του τραμ33. Το κατά πόσο θα μπορούσε ο θανών να συμμετέχει σε ατύχημα στο τραμ

της Κων/πόλης που το 1918 λειτουργούσε πλέον με ρεύμα είναι συζητήσιμο. Δεύτερο

θύμα ατυχήματος, αν και με κάποιους ενδοιασμούς θα μπορούσε να είναι κάποιος

δερβίσης Mahmud34, για τον οποίο αναφέρεται ότι «από σεισμό κατέρρευσε ο οίκος

του σώματος». Ο στίχος μπορεί να καθιστά μια αναφορά σε φυσική καταστροφή.

Είναι εξίσου πιθανό όμως, η επιλογή αυτή των λέξεων να είναι μια μεταφορική

αναφορά στον θάνατο ανεξαρτήτως των συνθηκών του.

Οι τελευταία πιστοποιημένη ως προς τον καταλύτη της μαρτυρίας ανήκει στον Salih

Beg35 της Σινώπης. Η στήλη χρονολογείται στα 1814 και αναφέρει ότι ο νεκρός έγινε

Şehid από «χτύπημα επιδημίας (ma’tun)».

Κατά τα άλλα, οι εκφράσεις, οι οποίες χρησιμοποιούνται ώστε να δηχθεί το Şehitlik,

πέραν από την καταγραφή των περιστάσεων του θανάτου, είναι τυποποιημένες και

δεν διαφέρουν από τις αντίστοιχες που περιγράφονται για τις γυναίκες. Ο γενικότερος

χαρακτήρας των επιγραφών, τόσο αυτών που φέρουν την αιτία θανάτου όσο και

αυτών που δεν το πράττουν, με λιγοστές εξαιρέσεις, είναι τυποποιημένος. Μόνον οι

στήλες των μπέηδων και του πασά φέρουν κάποια εξατομίκευση. Και αυτή όμως,

μπορεί να ενταχθεί στις γνωστές νόρμες των επιτύμβιων επιγραφών. Βέβαια, εδώ

πρέπει να λεχθεί ότι το δείγμα πάσχει. Οι προαναφερθέντες υψηλόβαθμοι βρίσκονται

στο νεότερο τμήμα του δείγματος, τα μέσα του 19ου αιώνα. Αντίθετα η στήλη του

Salih Beg, η οποία προέρχεται από την πρώτη δεκαετία του 18ου αιώνα υπολείπεται

εξατομίκευσης, πέραν των στοιχείων ταυτότητας της οικογένειας του νεκρού. Το ίδιο

συμβαίνει και με ακόμα μια στήλη από το 1766. Στην στήλη του Dervis Mahmud, αν

και παρουσιάζεται μια εκτενής ποιητική διάθεση, μάλλον ένδειξη ευμάρειας, οι

διατυπώσεις είναι εξ ολοκλήρου τυποποιημένες. Αυτό παρατηρείται και σε στήλες,

από τα τέλη του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα μέχρι της αρχές του 19ου, οπότε και

παρόλη την έλλειψη αναφοράς σε κάποια δημόσια ή διοικητική θέση, τα σημάδια

μιας κάποιας οικονομική δυνατότητας γίνονται εμφανή. Έτσι η τεχνοτροπία των

στηλών αυτών είναι ιδιαίτερα προσεγμένη, καθόλου πληθωρική όμως ως προς τον

στολισμό, και το κείμενο αν και λυρικό, είναι συμβατικό.

Η κανονικότητα που παρατηρείται στο δείγμα με άλλα λόγια μέχρι το δεύτερο μισό

του 19ου αιώνα είναι η εξής. Οι στήλες μορφολογικά είναι απλές, συνήθως χωρίς

33 Şehid –i tramvay.34Στο ίδιο, στήλη Μ8.35“Stelae Turcicae VI.Les steles funéraires de Sinop”, στήλη SMz 9.

διάκοσμο και παρά τις διαφορές ανήκουν σε ένα γενικό τύπο μακρόστενης στήλης με

ωοειδή ή οριζόντια κατάληξη. Οι οδηγοί είναι οριζόντιοι και τα ποιητικά στοιχεία στο

κείμενο είναι τυποποιημένα και λιγοστά, αν και υπάρχουν. Όσο πιο πρώιμη είναι η

στήλη, η συνολική επιτήδευση μειώνεται. Στον κανόνα αυτό εντάσσεται και μια

στήλη του 1708 , αν και αποκρουσμένη, όπου ο νεκρός φαίνεται να κατάγεται από

μια οικογένεια μπέηδων και πασάδων. Παρόλη την εύπορη καταγωγή όμως, η στήλη

φέρει μόνο τα απαραίτητα. Μορφολογικά είναι κάτι περισσότερο από ένα λαξευμένο

με χοντρά και συμπιεσμένα μεταξύ τους γράμματα κομμάτι πέτρας. Κειμενικά δεν

υπάρχει κανένα περιττό ή ποιητικό στοιχειό, μόνον τα απαραίτητα για την

ταυτοποίηση του νεκρού. Οι εξαιρέσεις δεν είναι ιδιαίτερα αισθητές και εμφανίζονται

μετά το 1750. Η στήλη του Salih Beg (1814) ακολουθεί και αυτή τον μακρόστενο

τύπο. Παρουσιάζει όμως έναν μικρό άνθινο διάκοσμο, και αν κρίνουμε από την

κατάσταση διατήρησης της, κατ’ αντιπαράθεση με τις σύγχρονες της στήλες στο

νεκροταφείο της Σινώπης, ήταν μάλλον σμιλευμένη σε καλύτερης ποιότητας

μάρμαρο. Από την άλλη η στήλη του Dervis Mahmud (1766) δεν διακρίνεται

ευκρινώς στην φωτογραφία, όμως φέρει πλουσιότερο και εκτενέστερο κείμενο. Η

ερμηνεία αυτού μπορεί να είναι διττή. Ο βερμπαλισμός μπορεί να είναι παράγωγο

πλούτου. Από την άλλη όμως, η έλλειψη πομπωδών επιγραφών στην Σινώπη, από

όπου προέρχεται το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος για τον 18ο και 19ο αιώνα,

μπορεί να είναι στίγμα κάποιας καθυστέρησης, που ανακλά σχέσεις διάχυσης του

υλικού πολιτισμού μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Κάτι τέτοιο όμως δεν

παρατηρείται στο σύνολο του νεκροταφείου, ούτε όμως συμβαδίζει με την εγγύτητα

της Σινώπης στην Κωνσταντινούπολη, η οποία ενισχύεται από την λειτουργία της

πόλης ως λιμένα της Μαύρης θάλασσας.

Καθώς προχώρα ο 19ος σε γενικές γραμμές, εκτός από τα ήδη αναφερθέντα

υψηλόβαθμα πρόσωπα, των οποίων οι στήλες είναι μνημειώδης, το υπόλοιπο δείγμα

παραμένει λιτό, χωρίς διάκοσμο. Συνήθως απαντώνται καλοσχηματισμένες

ορθογώνιες στήλες με διαγώνιους οδηγούς. Η ποιότητα σμίλευσης και υλικών όμως,

σαφώς βελτιώνεται. Από της αρχές του 20ουαιώνα βλέπουμε στήλες με δυτικότροπης

τεχνοτροπίας και εμφάνισης και λιτά κείμενα. Ίσως αυτές να οφείλονται σε κάποια

καθυστερημένη επίδραση του Τανζιμάτ.

Συμπεράσματα

Τελικά αν και ο τίτλος του μάρτυρα φαίνεται να κατείχε κάποιο κοινωνικό και

θρησκευτικό πρεστίζ, μάλλον επηρέαζε πολύ λίγο το περιεχόμενο και την μορφή των

επιτύμβιων στηλών. Τα δηλωτικά της μαρτυρίας φραστικά σχήματα προσαρμόζονται

και απορροφώνται από το τυπικό λεξιλόγιο των τυποποιημένων εκφράσεων στις

περισσότερες περιπτώσεις. Τόσο μορφολογικά όσο και εκφραστικά πολύ μεγαλύτερο

ρόλο στην σύνθεση της στήλης είχε οι κοινωνική και οικονομική ισχύς και οι τάσεις

της εκάστοτε εποχής, παρά το γεγονός της μαρτυρίας αυτό καθ’ αυτό. Αν

αναλογιστούμε δε ότι το παιχνίδι των εντυπώσεων, λόγω του υψηλού ποσοστού

αγραμματοσύνης, θα κερδίζονταν από στήλες θανόντων που ανεξαρτήτως της

ιδιότητας του Şehid ακολουθούσαν μια κάποια εντυπωσιακή μορφολογική

διαρρύθμιση, τότε ο τίτλος του μάρτυρα φαντάζει ήσσονος σημασίας στην

κοινωνικότητα των νεκροταφείων.

Στα χαμηλότερα στρώματα οι διαφορές είναι λιγότερες και ακολουθείται ένας τύπος

ορθογώνιας στήλης, με διαγώνιους οδηγούς (συνήθως), χωρίς διάκοσμο. Πρωτύτερα,

τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, οι διαφοροποιήσεις είναι ακόμα λιγότερο

εμφανείς, ακόμα και για τα άτομα πλούσιας ή κοινωνικά ισχυρής καταγωγής. Τα

ποιητικά στοιχεία είναι λιγοστά και οι διατυπώσεις λακωνικές, ενώ το σχήμα με

μικρές διαφορές, ανεξαρτήτως κοινωνικού στρώματος, ομοιάζει και δεν φέρει

καλλωπιστικά στοιχεία. Σε μια περίπτωση μάλιστα ένας απόγονος μπέηδων του

170836 φαίνεται να έχει μια πολύ φτωχότερη στήλη από έναν αγά που πέθανε το

179137. Γίνεται εμφανές ότι όσο προχωράμε πίσω στο χρόνο οι στήλες γίνονται όλο

και πιο λιτές αν όχι ογκώδεις και άτεχνες. Αυτό σε συνδυασμό με το περιορισμένο

αγοραστικό κοινό, το οποίο έπρεπε να είναι ούτως ή άλλως ευπορότερου του μετρίου

ώστε να δύναται να αγοράσει μαρμάρινες στήλες τους πρωιμότερους αιώνες,

επικαλύπτουν αν και δεν εξαλείφουν εντελώς τα χαρακτηριστικά εκείνα των

επιτύμβιων στηλών που θα αποτύπωναν δραστικές διαφορές στο εισόδημα.

Με άλλα λόγια, η έλλειψη μιας συγκεκριμένου τύπου στήλης που θα σηματοδοτούσε

το μαρτυρικό θάνατο καθιστούσε τους Şehid σχεδόν αόρατους στο νεκροταφείο.

36“Stelae Turcicae II .Cimetières de la mosquée de Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb”, στήλη SMK D 163, σελ. 136.

37“Stelae Turcicae VI. Les steles funéraires de Sinop”, στήλη SSB 40.

Ιδιαίτερα δε εκείνους τους προερχόμενους από κατώτερα κοινωνικά στρώματα, των

οποίων οι στήλες αδυνατούσαν να λάβουν μνημειώδης διάστασης. Ακόμα όμως, και

αν μια οικογένεια ενός Şehid διέθετε χρήματα ικανά για την ανέγερση μιας

μεγαλοπρεπούς στήλης, ήταν αμφίβολο, λόγω αγραμματοσύνης, αν ο ενταφιασμένος

ήταν αναγνωρίσιμος ως Şehid. Ο μάρτυρας λοιπόν, τουλάχιστον στο πεδίο του

νεκροταφείου, παρά την όποια πνευματική βαρύτητα του τίτλου αναγκαστικά

«υποκλινόταν» στην υπεροχή του υλικού πλούτου.

Βιβλιογραφία.

Edhem ELDEM και Günay KUT, “Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları”, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, Κωνσταντινούπολη (2011).

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT, Edhem ELDEM, Hans-Peter LAQUEUR, Béatrice SAINT LAURENT, Nicolas VATIN και Thierry ZARCONE, “Le tekkebektaşi deMerdivenköy”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 2 (1991)

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT, Hans-Peter LAQUEUR και Nicolas VATIN (avec la contribution de Mustafa Cezar), “Stelae Turcicae II.Cimetières de la mosquée de Soḳollu Meḥmed Paşa à Kadırga Limanı, de Bostancı Ali et du türbe de Soḳollu Meḥmed Paşa à Eyüb” (IstanbulerMitteilungen-Beiheft 36), Ernst WasmuthVerlag, Τυβίγγη (1990).

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “Stelae Turcicae IV. Le cimetière de la bourgadethrace de Karacaköy”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 2 (1991)

Jean-Louis BACQUÉ-GRAMMONT και Nicolas VATIN, “StelaeTurcicae VI.Les stelesfunéraires de Sinop”, Anatolia Moderna/YeniAnadolu, 3 (1992).

Kohlberg, E.."S̲h̲ahīd." Encyclopaedia of Islam”, Δεύτερη Έκδοση. Επιμέλεια: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs, Brill (1997)

Ιστότοποι.

http://www.almujtaba.com/articles/3/000988.html

http://www.almujtaba.com/articles/5/000724.html

(Τελευταία επίσκεψη 19/7/2015)