Master of Arts in SanskritMaster of Arts in Sanskrit (MASK) SK-02 Grammar (Siddhanta-kaumudi) Block...

Master of Arts in Sanskrit

(MASK)

SK-02

Grammar (Siddhanta-kaumudi)

Block -01

Technical Terms

UNIT- 1 SAMJNA PRAKARANAM

UNIT-2 SAMJNA PRAKARANAM



MASK PROGRAMME

EXPERTS COMMITTEE

Prof. Prafulla Kumar Mishra, Former Vice-Chancellor, North Odisha University

Prof. Raghunath Panda , Retd. Prof, Utkal University

Prof. Gopal Krishna Dash, Retd. Prof. , Utkal University

Dr. Madhusudan Mishra, Controller of Exams , Sri Jagannath Sanskrit University, Puri

Dr. Harmohan Mishra , Reader ( Retd.)

Dr. Kadambini Dash , Reader in Sanskrit, SB Women’s College,

Dr. Debabrata Mohapatra , Sr . Lect. In Sanskrit, Emartidevi Women’s College,Cuttack

Dr. Nibedita Pati, Lecturer in Sanskrit , S.B Women’s College

CONVENOR

Dr. Dillip Kumar Nayak , Reader in Odia ,

Officer In Charge, Regional Centre, B.J.B Auto. College Bhubaneswar

COURSE WRITER

Prof. Gopal Krishna Dash , Utkal University , Bhubaneswar

PROGRAMME COORDINATOR

Dr. Sareeta Pujari , Senior Academic Consultant, OSOU, Sambalpur

Mr. Pratap Kumar Meher , Academic Consultant , Sanskrit , OSOU, Sambalpur

MATERIAL PRODUCTION

Dr. Manas Ranjan Pujari

Registrar Odisha State Open University, Sambalpur

© OSOU, 2019. History of Vedic Literature is made available

under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Printed by :

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Odisha State Open University, Sambalpur 1

UNIT - I - ⅳ SAMJNA PRAKARANAM

Introduction

i) Pänini

ii) Kätyäyana

iii) Patanjali

iv) Tradition of Expalanation

v) The tradition of Prakriyä

vi) Bhattoji Dékshita

vii) Technical devices (met$eced, efve³ece:, DeefleosMe:, DeefOekeÀej, Òel³eenej:)

Viii) Some technical terms

ix) Jew³eekeÀjCeefme×evlekeÀewcegoer

met$eeefCe - met$eced, Je=efÊe:,

J³eeK³ee (Heo®íso:, DevegJe=efÊe:, HeoeLeeseqkeÌle:, efJeûen:, JeekeÌ³e³eespevee, HetJee&HejmeceeOeeveced, GoenjCeced,

Òel³egoenjCeced - Fl³eeefomeceslee)

Unit - II - met$eeefCe

nuevl³eced, Deeefojvlesve menslee, GHeosMesçpevegveeefmekeÀe Fled, TkeÀeueespÛmJeoerIe&Huegle:, G®®ew©oeÊe:, veer®ewjvegoeÊe:,

meceenej: mJeefjle:, lem³eeefole GoeÊeceOe&ÛmJeced, cegKeveeefmekeÀeJe®eveesçvegveeefmekeÀ:

Unit - III - met$eeefCe

legu³eem³eÒe³elveb meJeCe&ced, DeDe, HetJe&$eeefme×ced, veeççpPeueew, DeCegefolemeJeCe&m³e ®eeÒel³e³e:, leHejmlelkeÀeuem³e

Unit - IV - met$eeefCe

Je=ef×jeow®ed, Deos²§Ce:, YetJeeo³ees OeeleJe:, ÒeeieeréejeefVeHeevee:, ®eeo³eesçmeÊJes, Òeeo³e:, GHemeiee&:, ef¬eÀ³ee³eesies,

ieefle½e, ve Jesefle efJeYee<ee, mJeb ªHeb Meyom³eeMeyomeb%ee, ³esve efJeefOemleovlem³e, efJejeceesçJemeeveced, Hej: meefVekeÀ<e&:

mebefnlee, megeqHle*dvleb Heoced, nueesçvevleje: meb³eesie:, ÛmJeb ueIeg, meb³eesies ieg©, oerIe¥ ®e~

mene³ekeÀûevLee:

DeeoMe&ÒeMvee: - Unit II, III & IV


UNIT – I me%eeÒekeÀjCeced

Introduction

Language is a powerful instument for communication. Gestures and

postures are the tools of expresion. Language is the divine giftwhich

differentates man from other animals. The language was

undelivable. It was in integrates from. Process began for analysing

the language Sanskrit is an od form at Aryan language. It was

treated as divine language cased among people is lauxika and

language cosed in the Veda is Vaidika. A study began to be made on

the principles of linguistics and more particularly of phonetic

analysis. From this developed a grammatical seience. Vedic

grammar came into existence for analysing the language of the

Vedas. Pratisakhyas were developed for such analytical ploces.

Later on Uyakarana grew as a cubmination of a long and

sophisticated tradition. Sanskrit was termed as bhasa where as Vedic

Sanksrit was known as chandas Paninis term is ample evidence to

justify that Sanskrit was a spoken language. Later on Samkut

became the only acceptable language both for administration and

learsed communication.

The literary medicen of any language certains elements of learked

speech. Apart from any tendeney to cortemn to conscious

grammatical rules, one may observe a limitation or regularisation of

sentence pattecns, and a widening of vocabulary. Sanskrit provides a

faseinating example of a language developing in complete freedom

from such conotraints as an imtrument of intellectual and artistic

expression. Acceptanee of paninis rules implied a final stabilisation

at the phonology of Sanskrit and also of its menphology. Panini did


not fix syntax. Sanskrit is a structure free language. The rules related

to Karaka and Samasa have typical scope for the sentence analysis.

Panini is indebted to the grammarians like Aaisali (6.1.92), Kasyapa

(1.2.25, 8.4.67), Gargya (7.3.99, 8.3.20), Galave, caknavermana

(6.1.130), Bharadvaja (7.2.63), Sakatayana (3.4.111, 8.3.18, 8.4.50),

Sakalya, senake (5.4.11) and sphotagane (6.1.123).

There are different schools of grammar. Vapadeva in his

Kavikalpadruma has referred to light cellbrated names.

Fvê½evêë keÀejeke=ÀlmveeefHeMeueer MeekeÀìe³eveë ~

Heeefvev³ecej®ewvesvêë pe³evl³eäeefoMeeefyokeÀeë ~~

Pre paninian, Paninian and post. Paninian grammarious have

contributed to a great developed style of analysis of a scientific

language.

The great Acharyas borrowed technical terms from the ancient

Brahmana and Pratisakhya texts. They have used self expeanatory

Sainjnas and artifical samjnas Samjana in used to identify the nature

of a technical term. There are laukika sainjnas and sastriya sainjanas

ueOJeLe¥ efn meb%eekeÀjCeced ~

meb%ee ®e veece ³elees ve ueIeer³eë (M.Bh. 1.1.27)

MeyoJ³eJe=ìejes ueIegmleleesçefHe ueIeer³ees veece (ce.Yee.ÒeoerHe 1.1.27)

There are polysyllaseic Sainjnas like ÒeeefleefHeefoJe, meJe&veece, keÀejkeÀ, meceeme etc.

They are known as cenleer meb%ee. These samjnas are coravaideble as they

explain their very nature. In other cases monosyllabic meb%ees are used

like efì, efOe, Ieg, Ye etc. There are confined to the Sastra grammar began


with the analysis of name and form. veece©Hes J³eekeÀjJeeefCe (íe.G. 6.3). The

creation began with the manifestation name and form. This is also

applicable to the analysis of language. ke=Àef$ece and Deke=Àef$ece meb%ees are used is

the grammar. Panini has created artificial meb%ees but could not ignore

the cenemeb%ees. It has been said chat -

DevJeLe&lJeb cenemeb%ee J³eéevl³eLee&vlejeefCe ®e ~

HetJee&®ee³ezjlemeemleg met$ekeÀejsCe ®eeefÞeleeë ~~

The pre-paninian grammarians have contributed to grammer by

borrowing known words from the usages. Panini has referred to him

psedecessord with reverenee. DeeefHeMeefue (96.1.92), ieeJ³e& (8.3.20), ieeueJe

(6.3.61), ®ee¬eÀJeYe&Ce (6.1.130), YeejÜepe (7.2.63), MeekeÀìe³eve (3.4.111), MeekeÀu³e

(1.1.16), mesvekeÀ (5.4.112), mHeÀesìe³eve (6.1.123), These grammarians have

bech mentioned once or more. Af the Brahmana texts and

Pratisakhyas the schools of grammar developed the Meserve the

language.

Panini - Panini has earned name and fame by applying prelision and

seientific technique. His date in approximately 700 B.C. He was

born in the village of Satatura. He is known through the name of his

mother, Daksi.

His book in famous as Astabhyagi. (DeäeJeO³ee³eeë HeefjHeeCecem³e meg$em³e DeäkebÀ

HeeefCeveer³eced) During patanjali it was known as Astadhyayi (efMeä%eeveeLee&

DeäeO³ee³eer, ce.Yee. 6.3.109). The book in divided into eight adhiyages.

Each adhyaya is divided into four padas. Grammarious have

generally accepted that Astadhyayi comprises 3996 sutras.

$eerefCe meg$emenñeeefCe leLee veJeMeleeefve ®e ~

<eCedpeJeefle½e meg$eeCeeb HeeefCeefveë ke=ÀleJeeved mJe³eced ~~


Kasikakare has written vrtti on 3981 sutras. Panini has accepted the

purpose of Vyakarana for the analysis of language. veece, DeeK³eele, GHemeie&

and efveHeele are the elements of Vyakarana. DeeK³eele (Oeeleg) is more

prominet. General technical terms, Dhafes with lakaras, Subantas,

nipatas and samasas are mentioned in the first chepter. Elabarate

sitras of samasa and kanaka are in the second chapter. Krdanta is in

the third chapter, taddhitas are in the fourth and fifth chapters.

Nonderiveble pratipadikas, Svare, agama and adesa are in the

seventh chapters. The rulls relating to the sandhis are in the eighth

chapter. The sutras have their classifications. They have been

mentioned under different identifies.

meb%ee ®e HeefjYee<ee ®e efJeefOeefve&³ece efJe®e ~

DeefleosMeesçefOekeÀej½e <enefJeOeb meg$eue#eCeced ~~

Òeefle<esOeesçvegJeeo½e efJeYee<ee ®e efveHeeleveced ~

Sle®®elegä³eb ef#eHlJee oMeOee meg$eue#eCeced ~~

There are different specific sutras. Panini has used technical devices

for analysing the language in brief.

Katyayana - Katyayana is known as the author of the Vartikas.

GJeleevegkeÌleogjJeleeveeb ef®evlee ³e$e ÒeJele&les ~

leb ûevLeb Jeeefle&kebÀ ÒeengHee&efle&keÀ%ee ceveeref<eCeë ~~

Katyayana (Vararuci) has written 4,000 Vartikas on about 1250

sutras. He has explained 700 sutras as flawlen. Acconding to him 10

sutras are unnecessary. He has made modifications on nearly 450

sutras. Patasnjali come forward the protect Panini. The date of

Katyayana is between 400-300 B.C.


Patanjali - Panini, Katyayana and Patanjali are regarded as ef$ecegefve.

Patanjali has written his bhasya to preserue the authonticify of the

Paninian Sutras.

meg$eeLeex JeC³e&les ³e$e Heowë meg$eevegkeÀeefjefYeë e

mJeHeoeefve ®e JeC³e&vles Yee<³eb Yee<³eefJeoes efJeogë ~~

The date of Patanjali is about 200B.C. His scholarship has made him

incompareble and enviable. His name is associated with the three

sciences related to body, mind and speech. He is the authority on

Ayurueda, Yoga and Vyakarana. As per the legend a sage named

Gonarda was offering water to the sun in the western sky. At that

time a child fell on his folded palm. The commentators have derined

his name as Heleled + De¡eefue. Gonarda has offered Patanjali is the hands of

Gonika an issuelen women. Prabably Patanjalis place was Gonarda

and Gorika was his mother. He has made exhaustive explanation on

1228 Sutras.

Tradition of Explanathion :

For inter pretation of the Paninian sutras tradition of Vrtti and

Vyakhyara was devalped.

ve kesÀJeueb ®e®ee&Heoeefve J³eeK³eeveb Je=ef×ë Deeled S®ed Fefle ~

efkebÀ leefn& ? GoenjCeb Òel³egoenjCeb JeekeÌ³eeO³eenej Fl³esleled mecegefoleb J³eeK³eeveb YeJeefle ~

Heo®ísoë HeoeLeexefkeÀleefJe&ûenes JeekeÌ³e³eespevee ~

HetJe&He#emeceeOeeveb J³eeK³eeveb HeáeOee celeced ~~


Splitting the words, meaning of each word, technical sentenee

related with Samasa etc. anuvrtti, completion the sentences,

example, counter exemple, contradictory apinion and solution do

justify the seope of explanation. The extensive form is Vyakhyana

and the form in brief is Je=efÊe. When a sutra in explained with example,

it is vrtti.

Kasika is the Urtti-text which is very much existent. Other anedent

Urtti-texts are rememberd by name. Panini, Svobhiti, Vyadi, Kuni,

Mathura, Vararuei Devanandin, Cullibatti and Nilaircurni do exist

by names. Jayaditya and Vamara are central figures. They have kept

the Astadhyayi tradition alive through their famous Kasika Urtti.

Jinendra buddhi wrottle commentary on Kasika. Haradatta with

author of padamanjari cites the name of Jinendrabuddhi. Nyasa of

Jinendrabaddhi is aulhentic one. Bhartrhari has written Bhagaurtti.

Bhattaji Diksita also wnote sabda Kaustubha on the Astadhyayi. The

Astadhyayi tradition in still exstent in the Gurukalas. Puspadiksita of

Raipur has written books on the preservation of the Astadhyayi.

The Tradition of Prakriya - Astidhyayi was easier for those for

whom Sanskrit was a spoken language. They did not depend on the

system at formation of words. It was natural for them. Gradaelly the

Venecular one regional langhaqes became dominent. The fermation

of Sankrit words was difficult for those who had different spoken

language. The great authors made experiments for arranging the

sutras in applicable order. The formation or decivation buame more

prominent. They made different chapters by systematising a

differant method. Leaving and teaching procedure made an

accessible pedogogy for all cateqories of people. Samjna, Sandhi,

Subanta, Tinanta, Krdanta, Karaka, Samasa and Taddhita were

arranged having countextual coherence.


Dharmakinti’s Ruparatara, Prakriya Ratnam of unknown author,

Vimala Sarawati’s Pupamala, Ramacandra’s Prakriyakarmudi,

Bhattoji Diksita’s Siddhenta Kaumudi, Narayana Bhatta’s

Prakriyasaravasna and innumerable prakriya texts have popularised

paninian studies. Brief editions of siddhanta Kaumadi were written.

Vanadaraja’s Madhya Siddhanta Kaumudi and another book named

as laghu siddhanta kaumudi are used as text books for the beginness,

Bhattaji Diksita is an accomplished grammerian. His time is known

to be the first half of seventeenty centwry (A.D).

He has written the Siddhanta Kaumudi the famous Prakriya text

preudhemanuname is a commentary on it. He has written

Sabdakaustubha a commentary on the Astadhyaya. Another book is

on the philosophy of grammar, It is Vaiyakarana Siddanta Karika. It

is adorned by Vaiya Karanabhi Sanasana of Kaunda bhatta.

Siddhanta Kaumudi faithfally accepts the munitraya as the

unquestionable authority. According to the need of time he tried to

preserve the parsnian system is a different method. It in innovative

and learher friendly. It gained popularity in the teaching pattern. It

has been updated with new tradition of explanation by relating the

order of Astadhyayi. This integrating approach is more effective and

successful.

After Bhattoji Prakriya System became popular. It has the great

influence in the nibandha-school and commentaly school. Modern

sanskrit grammar has been developed on the basis of Siddhanta

Kaumudi. The present study is based on the Siddhanta Kaumudi

preseribed in the syllabus.


Technical devices

meg$e - DeuHee#ejcemeefvoiOeb meejJeod efJeéeleescegKeced ~

DemleesYeceveJeOeb ®e meg$eb meg$eefJeoes efJeígë ~~

In grammer the following Varieties of sutra are found.

meb%ee®e HeefjYee<ee ®e efJeefíefve&³ece SJe®e ~

DeefleosMeesçefOekeÀej½e <e[defJeOeb meg$eue#eCeeced ~~

meb%ee - Technical terms. The nature has been discussed.

HeefjYee<ee - Heefjlees J³eeHe=lee Yeese HeefjYee<ee ~ Deefve³e³es efve³ecekeÀeefjCeer HeefjYee<ee ~ FkeÀes iegCeJe=×er,DeeÐevleew

ìefkeÀleew, efceo®eesçv³ee$e Hejë, mLeevesçvlejleHeë and some other sutras, and lines at dictur

taken from the Acaryes are lesed to solue a situation when and how

a sutra is to applied.

efJeefOe - Del³evleeÒeeHleew ÒeeHekeÀë ~

The nature and scope of an injunction in case of preseription and

prohibition are outlined in the efefOemeg$es. FkeÀes³eCe®e, DeeodiegCeë, Je=ef×jsef®e and the like

are efJeefOemeg$es. There are DeeosMee&JeefOes and DeeieceefJeefOes. DeeosMeefJeefOe -a substitute

replaces one by force. Me$egJeo DeeosMeë. such as pemeëMeer, FCees ieeuegef[b etc.

efce$eJeoeiece :-an augment becomes a part of some pratyayas. such as

megìdefleLeesë, ÚmJeveOeekeÀes vegìd etc.

efve³eceë- Heeref#ekesÀ meefle SkeÀHe#eefve³eecekeÀë. It limits the scope of a sutra. efme×s mel³eejcLees

efve³eceeLe&ë leHejmleledkeÀeuem³e, Heealeë meceeme SJe ~ When a general rule is limited to a

specified application, it in called efve³ecemeg$e ~


DeefleosMeë - It is analogy. Dev³eOece&m³e Dev³eefmceved DeejesHeieced DeefleosMeë ~ keÀce&Jeled keÀce&Cee legu³e

ef¬eÀ³eë, HegJeledkeÀce&Oeej³eë - keÀe³eee|leosMeë, ieeslees ef_Celed-efveefceÊeeosMeë, yengieCeJeleg[efle mebK³ee - meb%eeefleoMeë,

efm$e³eeb ®e - ©HeeefleosMeë ~

DeefOekeÀejë -a governing rule. efJe<e³etHeJele&vecesJe DeefOekeÀejë ~ It is used for brevity.

keÀe³ee&keÀe³ee|veefceÊeeveeb Heoeveeb ³eogoerjCeced ~

Je#HeceejeLe&meb#esHeeoefOekeÀejë me G®®eles ~~

keÀejkesÀ, DeJ³e³eesYeeJeë leledHeg©<eë, leef×leeë, etc. are the DeefOekeÀejmeg$es. There sutras gover

the following sutran. Such DeefOekeÀej will continue before another

governing rule occurs. Its seope will be determined by the

explanation.

Òel³eenej - On the basis of the fourteen Mahesvara sutras forty two

Òel³eenejs are formed.

SkeÀmceeod [J³eCeJeìeë ÜeM³eeb <eefm$eY³e SJe keÀCeceeë m³egë ~

%es³eew ®e³eew ®elegY³eex jë HeáeY³eë Meueew <e[dY³eë ~~

S[db, ³e_ed, DeCed, ÎJed, Deìd - 5

Pe<ed, Ye<ed - 2

DekedÀ, FkedÀ, GkedÀ - 3

Deied, FCed, ³eied - 3

Deced, ³eced, Fbced - 3

DeLed, [®ed, S®ed, Ss®ed - 4

³eced, ce³ed, Pe³ed, Ke³ed - 4

³en, Pejd, Mejd, ®ejd, éejd - 5

DeMed, [Me, peMed, JeMed, PeMed - 5

Deued, nued, Jeued, jued, Meued, nued - 6

___

40


_eced is added to these 40 and thus 41 Òel³eenejs are constituted. ‘j’ is also

an ablitional Òel³eenej.

Some technical terms

Fled- GHeosMes s pevegveeefmekeÀ Fled, nuevl³eced, Deeefoef_e&ìg[Jeë, <eë Òel³e³em³e, Hegìg, ueMekeÌJeleef×les (1.3.2,

1.3.3., 1.3.5, 1.3.6., 1.3.7., 1.3.8.)

meb³eesieë - nueesçvevlejeë meb³eesieë

Heoced - megefJle[bvleb Heoced, mJeeefomJemeJe&veecem³eeves, veë keÌ³es, efmeefle®e ~

meJe&veecemLeeveced - efMeë meJe&veecem³eeveced, meg[veHegbmekeÀm³e

DeJemeeveced - efJejeceesçJemeeveced

iegCeë - Deos[db iegCeë ~

Je=ef×:- Je=ef×meow®ed ~

ÚmJeoerÐe&uegleeë - TkeÀeues_âemJeoerie&Huegleë

efJeYeefkeÌleë - efJeYeefkeÌle½e

meeJe&OeelegkeÀced - efle[dbefMeled meeJe&OeelegkeÀced ~

DeeOe&OeelegkeÀced - DeeOe&OeelegkebÀ Mes<eë, efueìd ®e, efue[beefMeef<e ~

ke=Àled - ke=Àoefle[db ~

GHemepe&veced - ÒeLeceeefveefo&äb meceeme GHemepe&veced 1, SkeÀefJeYeefkeÌle ®eeHetJe&efveHeeles ~

keÀlee& - mJelev$eë keÀlee& ~

keÀjCeced - meeOekeÀleceb keÀjCeced ~

meY³eoeveced - keÀce&Cee ³eceefYeÒewefle me mecÒeoeveced ~

DeHeeoeveced - Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced ~

DeefOekeÀjCeced - OeeOeejesçefOekeÀjCeced ~

De²bced - ³emceeledHeel³e³eefJeefOemleoeefo Òel³e³es F²bced ~

GHeOee - Deueesvl³eeled HegJe& GHeOee ~

Oeeleg - YegJeeo³ees OeeleJeë, meveeÐeevlee OeeleJeë~

DeHe=keÌleë - DeHe=keÌle SkeÀuedÒel³e³eë ~

Oe - lejHedleceHeew Oeë ~

efveÿe - keÌlekeÌleJeleg efveÿe ~

veoer - ogm$e³eeK³eew veoer ~

efOe - Mes<eesO³emeefée ~

mecÒemeejCeced - Fied³eCeë mecÒemeejCeced


efì - De®eewçvl³eeefo efì ~

Ye - ³eef®e Yeced

Ðeg- oeOeeOJeoeced

Òeie=n³e - F&ogosodefÜJe®eveb Òeke=À×³eced (1.1.11-1.1.19)

meled - leew (Mele=eeve®eew) meled

ueesHe - DeoMe&veb ueesHeë, Òel³e³em³e uegkedÀuegueg³eë ~

There are other technical terms. They are to be known from the

relevant contexts. These meb%ees are mentioned for preliminary idea of

the meb%ees.

Deled, Fled, Gle - Sles le³ejJeCee&ë ÛmJeeë ~ Sles mJeeved yeesOeef³elJee <eìd mJemJeÛmJeYesoeved ûener<³eefvle ~ $eÝled

mJemecekeÀeuem³e `ue=` Fl³em³eeefHe yeesOekeÀë ~ mejled ÜeoMe Yesoeved meb%ee©HesCe mJeerkeÀefj<³eefÊe ~

सिद्दधान्तकौमदुी(सि.कौ.) –

मसुित्रय ंिमसृ्कत्य तदुक्ीीः पसिभाव्य च । वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुीय ंसविच्यत े।।

व्याख्या– मसुित्रयम ्, िमि+्कृत्य, तत+्उक्ीीः, पसिभाव्य, च, वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी,इयम ्, सविच्यत े।। मङ्गलादीसि मङ्गलमध्यासि मङ्गलान्तासि च शास्त्रासण प्रथन्त े । इसत भाष्यवचिम ् अििुतृ्य ग्रन्थादौ मङ्गलश्लोकम ् अवताियसत । मिुीिा ं त्रयम ् – मसुित्रयम ् । षष्ठीिमािीः। पासणसिीःकात्यायिीः पतञ्जसलीः च इसत मसुित्रयम ् । एत े यथाक्रम ं ितू्रकािीः, वासत िककािीः, महाभाष्यकािीः च । व्याकिणपिम्पिाया ं एत ेमान्ाीः। एतषेा ंत्रयम ् िमसृ्कत्य प्रणम्य । मिीः योग ेचतथुी स्यात ् । अत्र 'िमि ् कृ' योग ेकाय ेअथा ित ् सक्रयायोग ेकािकसवभसक्ीः भवसत ।


कमिसण सितीया । तदुक्ीीः – तस्य मसुित्रयस्य उक्यीः ताीः मसुित्रयस्य वचिासि । पसिभाव्य िम्यक ्आलोच्य सवसवच्य । मया भट्टोसिदीसितिे वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी एतन्नामकीः ग्रन्थीः सविच्यत े। वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी – व्याकिणम ् – सव- आङ ् – कृ +किण े ल्यटु ् = व्याकिणम।् व्यासक्रयत े व्यतु्पाद्यन्त े प्पिकृसतप्रत्ययसवभागततदथ िसवभागतदन्वयबोधसवषयकज्ञािम ् अििे इसत व्याकिणम ् । व्याकिण ंिाम शब्दािशुाििशास्त्रम ् । व्याकिणम ् अधीयत ेसवदसन्त वा इसत वयैाकिणाीः। तदघीत े तिदे(4.2.59) इसत अण ् प्रत्ययिे (व्याकिण+अण)् वयैाकिणपद ं सिष्पन्नम ् । वयैाकिणािा ं सिद्धन्ताीः वयैाकिणसिद्धान्ताीः, वयैाकिणसिद्धन्ताीः तषेा ं कौमदुी । वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी । कौमदुी चसिका इव आह्लाददासयिी । एव ंप्रामासणकग्रन्थीः मया ग्रन्थकािणे सविच्यत े । सविच्यत े – सव – िच ् – स्वाथ े सणच ् + कमिसण लट ् – त े । वत िमाििामीप्य ेवत िमािवद ्वा(3.3.1.31) इसत ितू्रणे भसवष्यदथ ेलसट इद ंरूपम ् । ।। अथ िजं्ञाप्रकिणम ् ।। सि.कौ. - अइउण(्1), ऋलृक(्2), एओङ(्3), ऐऔच(्4), हयविट(्5), लण(्6), ञमङणिम(्7), झभञ(्8), घढधष(्9), िबगडदश(्10), खफछठथचटतव(्11), कपय(्12), शषिि(्13), हल(्14) । इसत माहशे्विासण ितू्रासण अणासदिजं्ञाथा िसि । एषामन्त्या इतीः। हकािासदष्वकाि उच्चािणाथ िीः। व्याख्या - अइउण ् इत्यतीः आिभ्य हल ् पय िन्त ं चतदु िश ितू्रासण माहशे्विितू्रासण उच्यन्त े। एतषेाम ् अिििमाम्नाय (िमाम्नाय-श्रसुतीः) इत्यसप पसिचयीः असि । सकंवदन्ती असि –


िटिािीः शङ्किीः ढक्ा ंिवपञ्चवािं िादयामाि । ततीः इद ंसशवितू्रिालं सिग ितम ् । ितृाविाि ेिटिाििािो ििाद ढक्ा ंिवपञ्चवािम ् । उद्धत ुिकामीः ििकासदसिद्धाितेसिमश ेसशवितू्रिालम ् ।। पिम्पिागतीः इद ंज्ञायत ेयत ् इमासि चतदु िश ितू्रासण महशे्विात ् आगतासि । अतीः माहशे्विासण ितू्रासण इसत प्रसिसद्धीः। एतषेा ंितू्राणा ंसकं प्रयोििम ् ? अणासदिजं्ञासवधािम ् ।

अण ् आसदीः यािा ं ताीः अणादयीः। अणादयीः िजं्ञाीः अणासदिजं्ञाीः ताीः अथ िीः प्रयोिि ं यषेा ंतासि अणासदिजं्ञाथा िसि । अइउण ् इत्यत्र असन्तमीः वण िीः ‘णीः’। ‘लण ्’ इत्यत्रासप असन्तमीः वण िीः ‘णीः’। अइउण ् इत्यत्र अवण िीः आसदीः , णवण िीः अन्तीः। ‘अण ्’ इसत िजं्ञया ‘अइउ’ इसत वणा िीः गहृ्यन्त े। वणा ििा ंििंपेणे बोधसिसमत ंिाकेंसतकिजं्ञा स्वीसक्रयन्त े। िवित्र अण ् पदिे एत ेत्रयीः वणा िीः बोध्यन्त े ।‘अ’ इत्यतीः आिभ्य ‘लण ्’ इत्यत्र ‘ण’ वणिे अण ् िजं्ञा सवधीयत े । ‘अणसुदत्सवणिस्यचाप्रत्ययीः’(1.1.69) इत्यत्र अण ् िजं्ञा पिणे णकािणे पसिसचता भवसत । चतदु िशितू्रषे ुप्रसतितू्रम ् असन्तमीः व्यञ्जिवण िीः ‘इत ्’ िजं्ञया ज्ञायत े। एसत गच्छसत इसत इत ् । अण ्, इण ्, आसदिजं्ञाबोधाय एत ेअिबुन्ाीः भवसन्त । पिन्त ुिजं्ञाि ुएत ेि गहृ्यन्त े। ‘लण ्’ ितू्र े अकािीः स्विवण िीः ि च अन्त्यीः तथासप ‘इत ्’ भवसत । हयविट ् । लण ् । इसत िजं्ञाियमध्यात ् ‘ि’ इत्यतीः ‘ल ्अ ण ्’ इत्यत्र अकािं यावत ् ‘ि’ िजं्ञा भवसत । अत्र िलयोीः ग्रहण ं भवसत। हकािासदष ु अकािीःउच्चािणाथ िीः। ‘हयविट’् इत्यासदष ु ‘ह ् य ् व ् ि’् इसत व्यञ्जिवणा िीः गहृ्यन्त े । एतकेषाम ् उच्चािण े अिसुवधा स्यात ् अतीः उच्चािणसिसमतम ् अकािीः गहृ्यत े । स्विं सविा व्यञ्जिम ् उच्चािसयत ु ं ि शक्यत।े इसत हतेोीः हकािासदष ु अकािीः उच्चािणसिसमतम ् ।


UNIT – II सि.कौ. 1. हलन्त्यम ् (1.3.3) – हल ्(प्र.ि.ू14) इसत ितू्र ेअन्त्यसमत ् स्यात ् । व्याख्या – हल ् + अन्त्यम ् = हलन्त्यम ् । हसल अित्यम ् – िप्तमी तत्परुुषीः। अथवा िपु ् िपुा। अइउण ् , ऋलृक ् इत्यासदष ु अन्त्यीः व्यञ्जिवण िीः इत ् । एषाम ् अन्त्याीः इतीः - इसत सिसद्धसिसमत ंितू्रम ् आवश्यकम ् । तदथ िम ् ‘हलन्त्यम ्’ इसत ितू्र ंज्ञातव्यम ् । ‘हल’् िजं्ञासिसमत ंितू्र ंसिवािम ् आवतृम ् । प्रथमितू्र ेचतदु िश ेमाहशे्विितू्र े‘हल’् इत्यत्र अन्त्यीः लीः इसत भवसत । अत्र केवलम ् ‘इत ्’ िजं्ञाबोधीः िायत े। एकस्य ितू्रस्य सििावतृ्त्या अथ िियस्य बोधीः भवसत । अयम ् उपायीः तन्त्रम ् उच्यत े। अििे तन्त्र ेिकृदसप उच्चासितस्य वाक्यस्य एकासधकसवषयज्ञाि ंिायत े । अन्ोन्ाश्रयदोष पसिहािाय भट्टोिी ितू्रस्य सिीः आवसृत ं कृतवाि ् ।अििे उपायीः िगुमीः भवसत। प्रथमव्याख्याि े ‘हल’् इसत चतदु िशितू्र े अन्त्यम ् इत ् स्यात ् । उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2) इत्यतीः ‘इत ्’ अिवुत ित े । ‘हल’् ितू्रस्थलकािस्य इत ् िजं्ञासवधािात ् अधोसलसखतस्य ितू्रस्य प्रवसृतीः भवसत ।

सि.कौ. (2) आसदिन्त्यिे िहतेा (1.1.71) – अन्त्यिेतेा िसहत आसदमिध्यगािा ं स्वस्य च िजं्ञा स्यात ् । इसत हल ् िजं्ञायाम ् - ‘हलन्त्यम ्’(ि.ू1) । उपदशेऽेन्त्य ंहसलत्स्यात ् । उपदशे ेआद्योच्चािणम ् । ततीः ‘अण ्’ , ‘अच ्’ इत्यासदिजं्ञासिद्धौ – व्याख्या – आसदीः + अन्त्यिे + िह + इता । इद ंप्रत्याहािसवधायकं ितू्रम ् । यस्मात ् पवंू िासि पिम ् असि ि आसदीः, यस्मात ् पिं िासि पवू िम ् असि िीः अन्तीः। अन्त ेअविाि ्


भवीः अन्त्यीः। भावाथ े ‘सदगासदभ्यो यत ्’(4.3.54) इसत यत ् प्रत्ययीः। असन्तमीः वण िीः अन्त्यीः। तस्य िमीपस्थीः अन्तीः। िजं्ञाितू्रषे ु िजं्ञाबोधकं च पदियम ् असि । अिाकृसतीः िजं्ञा, आकृसतमत ् िसंज्ञ । ‘वसृद्धिादचै ्’(1.1.1) ितू्र ेवसृद्धपद ंिजं्ञा, आदचै ् िसंज्ञ । ‘आसदिन्त्यिे िहतेा’ इसत ितू्र ेका िजं्ञा, सकं च िसंज्ञ इसत ि ज्ञायत े। ‘अवयसवज्ञाि ं सविा अवयवज्ञाि ंि भवसत । अवयव्यथ िीः आसिप्तो भवसत । यिे सविा यदिपुपन्त ंतिे तदासिप्यत’े इसत न्ायिे । पीिोऽय ंदवेदतीः सदवा ि भङेु्क्त – अत्र दवेदतस्य सदवाभोिि ंिासि । भोिि ं सविा पीित्व ंि यजु्यत ेअत एव िात्रौ भङेु्क्त इत्यथ िीः आसिप्तीः भवसत । तथवै आसदिन्त्यिे – इत्यसदस्थले आद्यन्ताभ्या ं मध्यस्थाीः वणा िीः अवयसवि ंिसंज्ञिम ् आश्रयन्त े। तिे अच ् हल ्इसत िजं्ञा सक्रयत े। आसद-अन्तशब्दाभ्या ंमध्यगा आसिप्यन्त।े भाष्याश्रयणे उच्यत े – आसदिन्त इसत िम्बसन्शब्दौ एतौ तत्र िम्बन्ादतेदवगन्तव्यम ् । य ंप्रसत य आसदिन्त इसत च भवसत तस्य ग्रहण ंभवसत, स्वस्य च रूपस्य इसत । आसदीः अन्तीः मध्यगाीः िव ेगहृीता भसवष्यसन्त सकम ् ? माठिकौसडडन्न्ायिे अन्त्यवणिस्य ग्रहण ंि भवसत । िव ेब्राह्मणाीः भोज्यन्ताम ् माठिकौसडडन्ौ पसिवसेवषाताम ् । माठिकौसडडन्ौ िविब्राह्मणषे ु अन्तगितौ । पसिवषेणासक्रयाया ं तौ व्यापतृौ अतीः तयोीः भोििसक्रया बाध्यत े । आसदिन्त्यिे िहतेा इसतितू्र े (स्वरूप ं शब्दस्याशब्दिजं्ञा-1.1.68) इत्यतीः ‘स्व’ स्य अिवुसृतीः भवसत । ितू्रस्य अथ िीः – अन्त्यिे इत ् वणिे िह आसदीः मध्यगािा ंस्वस्य च बोधकीः भवसत । अत्र अन्त्यवणिीः इसत भवसत , प्रत्याहािसवधािाथ ं तषेाम ् उपयोगीः। प्रत्याहािेष ुइता ंि ग्रहणम ् इसत इत ् ग्रहणस्य सिषधेीः। आसदिन्त्यिे – ितू्रणे ‘हयविट’् इत्यतीः हकािीः आसदीः। हल ् ितू्र े लकािीःअन्त्यीः।अििे हलन्त्यम(्1) ितू्रस्य सितीयव्याख्या भवसत – हल ् + अन्त्यम ् । उपदशे े अन्त्य ं हल ् इत ् स्यात।् उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2) इसत ितू्रात ् उपदशे े इत ् च अिवुत ित े । उपदशेीः


आद्योच्चािणम ् । उपशब्दीः आसदवाचकीः। सदश ् धातीुः उच्चािणाथ िकीः। उप+सदश ् + भाव ेघञ ् = उपदशेीः। आद्य ंच तत ् उच्चािणम ् आद्योच्चािणम ् । पासणन्ासदसभीः कृत ंप्रथमम ् उच्चािणम।् हलन्त्यम ् ितू्रणे अन्त्याीः हल ् वणा िीः इत ् िजं्ञाीः भवसन्त । अििे अण-्अच ् आसदिजं्ञाीः सिष्पद्यन्त े। स्विवण िस्य इत्सजं्ञा केि ितू्रणे भवसत इसत सिज्ञािायाम ् उच्यत े– सि.कौ.(3) उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2) – उपदशेऽेिििुासिक इत्सजं्ञीः स्यात ् । प्रसतज्ञाििुासिक्याीः पासणिीयाीः। ‘लण ्’(प्र.ि.ू6) ितू्रस्थावणिे िहोच्चाय िमाणोिेफो िलयोीः िजं्ञा । प्रत्याहािेसष्वता ंि ग्रहणम ् । ‘अििुासिकीः’ इत्यासदसिदशेात ् । ि ह्यत्र ककािे पिे अच ् काय ंदृश्यत े। ‘आसदिन्त्यिे’ इत्यतेत्सतू्रणे कृताीः िजं्ञाीः प्रत्याहािशब्दिे व्यबसियन्त े। व्याख्या – उपदशे े+ अच ् + अििुासिकीः +इत ् । उपदशे ेअथा ित ् आद्योच्चािण ेअििुासिकीः अत ् इत्सजं्ञा ंलभत े। कडठासदस्थािान्तिेण उच्चाय ि अि ुपचातात ् िासिका ंगतीः अििुासिकीः। अििे अथिे ‘ङं’ अिसु्वािीः यमवणा िीः च अििुासिका ि भवयेीुः। तषेाम ् उच्चािण ेिासिकायाीः प्राधान्म ् । तत्र ‘अि’ु इत्यस्य अथ िीः ि पचातात ्, असप त ुअसभव्यक्ीः । िासिकाम ् अिहुत्य असभहत्य वा व्यक्ीः प्रकासशतीः। अथवा मखुिे िासिकया च उच्चाय िमाणीः वण िीः अििुासिकीः। पासणन्ादयीः मिुयीः आद्योच्चािण ेअच ् वणा िि ् असप कुत्रसचत ् इत्सजं्ञारूपणे व्यवहिसन्त । अतीः उच्यत े उपदशे े अििुासिकीः अच ् इत ् - इसत । के ‘अच ्’ वणा िीः इत्सजं्ञया ज्ञायन्त े ? तस्य िमाधाि ं भट्टोिी किोसत – प्रसतज्ञाििुासिक्याीः पासणिीयाीः – इसत वाक्यिे । प्रसतज्ञायत ेप्रसतज्ञासवषयोसक्रयत े इसत प्रसतज्ञा – प्रसत + ज्ञा +सस्त्रया ं कम िसण अण ् । आतचातोपिग(े3.3.106) इसत सस्त्रया ं कम िसण अण ् । अििुासिकस्य भावीः आििुासिक्यम ् । अििुासिक +भाव ेष्यञ ् – गणुवचिब्राह्मणासदभ्यीः कमिसण च (5.1.124) इसत ितू्रणे ष्यञ ् । प्रसतज्ञा आििुासिक्य ं यषेा ं त े – प्रसतज्ञािासिक्याीः, बहुव्रीसहीः। पासणि े इम,े


वदृ्धाच्छीः(4.2.114) इसत – पासणसि + छ = पासणिीयाीः। पासणसििा प्रोकं् पासणिीय ंव्याकिण,ं तदधीत े सवदसन्त इसत पासणिीयाीः पासणसिसशष्याीः। के अच ् वणा िीः मखुिासिकया वािवम ् उच्चाय िन्त े के वा शास्त्रकृताीः अििुासिकाीः तत्र िन्दहेमोचिाथ ं पासणिीयाीः एव शिणम ् । त े याि ् अच ् वणा िि ् अििुासिकत्विे सिसदिशसन्त त े एव अििुासिकाीः इसत िमाधािम।् त े‘लण ्’ ितू्र ेअकािम ् अििुासिक इसत प्रसतज्ञा ंकुव िसन्त । लण ् ितू्रस्थावणिे िह उच्चाय िमाणो िेफो िलयोीः िजं्ञा । लण ् ितू्र ेसतष्ठतीसत लण ् ितू्रस्थीः। ि च अिौ अवण िचात लण ् ितू्रस्थावण िीः। तिे िह उच्चाय िमाणीः िेफीः िलयोीः िेफलकाियोीः िजं्ञा स्यात ् । ‘हयविट’् इत्यतीः िीः आसदीः। ल-्अ-ण ् इत्यतीः अीः अन्त्यीः। ि ्+ अ = ि। िीः िलयोीः िजं्ञा भवसत । ‘ि’, ‘ल’ इत्यियोम िध्य े‘ट’् असि । ‘िट ्ल ्अ’– इत्यत्र मध्यस्थस्य टस्य प्रत्याहािमध्य ेग्रहण ंभवते ् अथवा ि इसत शङ्कासििािाथ ंप्रसतपाद्यत ेयत ् – प्रत्याहािेष ुइता ंि ग्रहणम ् – टकािीः इत ् भवसत ।तस्य प्रत्याहाििजं्ञा मध्य े ग्रहण ं ि । सकमथ िम ् – िमाधत े – अििुासिक इत्यासद सिदशेात ् । अििुासि + क – अत्र ‘कीः’ ‘इक’् प्रत्याहािमध्य े‘अच ्’ रूपणे गहृीतीः भवसत चते ् ‘इकोयणसच’ ितू्र ेइस्थाि े‘य’ आदशेीः भवते ् । अििुाि ् य ् क । ततीः लोपोव्योव िसल(6.1.66) इत्यििे यलोपीः, ततीः अििुास्क इसत असिष्टपदसिसद्धीः स्यात ् । तदू्रपस्य अदशििात ् ‘अििुासिक’ इसत प्रयोगात ् ‘प्पित्याहािसेष्वता ंि ग्रहणम ्’ इसत िमाधाि ंकृतम ् । प्रत्यासियन्त ेिसंिप्य बोध्यन्त े वणा िीः यत्र ि प्रत्याहािीः। प्रसत + आ+हृ+घञ ् असधकिण े । ‘किणासधकिडयोचात’ इसत प्लतु ं बासधत्वा ‘कृत्यल्यटुो बहुलम ्’ (3.3.113) इत्यििे असधकिण ेघञ ् िाध्यत े। अण ्, अक,् अच ् इत्यादीसि सवधािासि िजं्ञाबोधकासि । माहशे्विासण ितू्रासण अणासदिजं्ञाथा िसि इसत उक्म ् । ‘पित्याहाि’ स्य वण ििजं्ञासवधायकरूपणे बोधीः ि भवसत । तज्ज्ञािाथ ं स्पष्टम ् उकं् यत ् ‘आसदिन्त्यिे..’ इत्यतेत्सतू्रणे कृताीः िजं्ञाीः प्रत्याहािशब्दिे व्यवसियन्त।े


सि.कौ.(4) ऊकालोऽि ् िस्वदीघ िप्लतुीः(1.2.27) उचात ऊचात ऊ3चात वीः । वा ंकाल इव कालो यस्य िोऽच ् क्रमाद ्िस्व-दीघ ि-प्लतुिजं्ञीः स्यात ् । ि प्रत्यकेमदुातासदभादिे सत्रधा । व्याख्या – उचात ऊचात ऊ3चात एकमात्रसिमात्रसत्रमात्रभदेिे उत्रयस्य िन्द्विमािीः। उ+ऊ+ऊ3 = ऊ । िवण िदीघ िबलेि गीघ ि ऊ भवसत । प्रथमा बहुवचि ेवीः। ता ं तषेाम ् ऊकािाणाम ् कालीः ऊकालीः। ऊकालीः कालीः यस्य ि ऊकालीः। िप्तम्यपुमािपवू िपदस्य बहुव्रीसहवा िच्यो वा चोतिपदलोपीः – इत्यििे बहुव्रीसहीः। िस्वचात दीघ िचात प्लतुचात – िस्वदीघ िप्लतुीः। िमाहाििन्द्वीः। आष िप्रयोगात ् प ुसंलङ्गीः।िमाहािे एकवचििे िस्वदीध िप्लतुीः भवसत । वण ििमाम्नाय े अकािस्य प्रथम ं ग्रहणम ् । अतीः अ+आ+आ3 = आ, तथा आकालीः स्यात ् । ऊकालीः इसत कथ ंप्रयकु्म ् । ब्राह्ममहुूत ेकुकु्टिवीः भवसत । कुकु्टिवीः एकमात्रसिमात्रसत्रमात्रसवसशष्टीः। पासणसिीः उकािं प्रतीकरूपणे गहृ्णासत।

सििन्तिाीः क्रमस्थाचात िस्वदीघ िप्लतुास्त्रयीः। उवण ेकुकु्टरुतौ प्रसिद्धाीः इत्यकुालगाीः। चाशि ुवदत ेमात्रा ंसिमात्र ंत्ववे वायिीः। सशखी िौसत सत्रमात्र ंिकुलत्वर्धिमात्रकम ् ।।

उचात ऊचात ऊ3चात - इतिेतियोगिन्द्वीः। अकीः िवण ेदीघ िीः(6.1.101) इसत िवण िदीघ िीः िि ् ‘ऊ‘ भवसत । िन्द्वान्त ेश्रयूमाण ंयत्पद ंप्रत्यकेकमिसभीः िम्बध्यत े– इसत न्ायिे कालशब्दस्य उकाित्रयणे िह िम्बन्ीः। उकालिदृशीः ऊकालिदृशीः ऊकालिदृशचात कालीः यस्य अचीः ि क्रमणे िस्वदीघ िप्लतुिजं्ञीः भवसत । कालस्य अथ िीः उच्चािणकालसवशषेीः अथा ित ् मात्रा । मासत पसिसच्छिसत वणा िि ् या िा मात्रा प्रवत ित।े कालेि यावता पासणीः पयसेत िािमुडडलम ् । िा मात्रा कसवसभीः प्रोक्ा...


एकमात्रो भवदे्ह्िस्वो सिमात्रो दीघ ि उच्यत े। सत्रमात्रि प्लतुो ज्ञयेो व्यञ्जि ंचाध िमात्रकम ् ।।

ितू्र े कालग्रहणिे केवलं हिस्वस्य वािण ं स्यात ् । ‘अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः’ इसत ितू्रणे िस्विे उकािणे दीघ िस्य प्लतुस्य च ग्रहण ंस्यात ् । तिािणाथ ंकालग्रहणम ् । तपिग्रहणिे यथा पाथ िक्य ं स्यात ् कालग्रहणिेासप तथा िस्वदीघ िप्लतुिजं्ञािा ं पाथ िक्यज्ञाि ं स्यात ् । भाष्यम – यावच्च तपिग्रहण ंतावत ् कालग्रहणम ् । फकालिदृशीः एकमात्रीः अच ् िस्वीः। ऊकालिदृशीः सिमात्रीः अच ् दीघ िीः। ऊकालिदृशसत्रमात्रीः अच ् प्लतुीः स्यात ् । वीः कालीः यस्य – िीः ऊकालीः बहुव्रीसहीः।‘वीः’ ‘उ’ इत्यस्य प्रथमाबहुवचि े प्रयोगीः। ‘कालीः’ प्रथमकैवचि े प्रयकु्ीः। िात्याख्यायामामकेसस्मि ् बहुवचिमन्तिस्याम ् (1.2.58) इत्यििे िात्यथ ेएकवचिप्रयोगीः। अत्र िमािासधकिणो बहुव्रीसहीः असभप्रतेीः। वा ं काल इव कालो यस्य – इत्यत्र ‘ऊ’ इत्यस्य षष्ठी बहुवचि ेरूप ंवाम ् । अथ िबोधसिसमतम ् इद ंवाक्य ंप्रदतम ् । इद ंवाक्य ंि सवग्रहीः। अिकेमन्पदाथ े(2.2.24) इत्यििे अिकेस्य प्रथमान्तस्य बहुव्रीसहीः सिसदिष्टीः। ितू्र ेअच ् ग्रहणिे व्यञ्जिस्य वािणम ् । व्यञ्जि ं च अध िमात्रकम ् । अध िमात्रकस्य व्यञ्जिियस्य एकमात्राग्रहणिे असिष्टापसतीः स्यात ् । िस्वदीघ िप्लतुीः – अत्र प ुतं्वर्प्रयोग ेआष िीः अथवा िौत्रीः। ि प्रत्यकेम ् उदातासदभदेिे सत्रधा - ‘ि’ इत्यतीः िवििामतद्ह्शब्दीः पवू िपिामशी । िस्वदीघ िप्लतुबोधकीः। िस्वदीघ िप्लतुीः अच ् प्रत्यकेम ् उदातािदुातस्वसितवण िधमणे सत्रप्रकािकीः।

सि.कौ.(5) उच्चरैुदातीः (1.2.29) – ताल्वासदष ुिभागषे ुऊर्ध्िभाग ेसिष्पन्नोऽच ् उदातिजं्ञीः स्यात ् । आ य े। व्याख्या – उच्चीैः+ उदातीः। ऊकालीः(1.2.27) इत्यतीः ‘अच ्’ इत्यस्य अिवुसृतीः। उच्चीैः इसत ि प्रथमान्तम ् । उच्चीैः यसद प्रथमान्त ं स्यात ् तसहि अथ िीः स्यात ् - उच्चीैः श्रयूमाणीः अच ्


उदातिजं्ञीः स्यात ् । यस्य श्रवणशसक्ीः प्रखिा तत्र िीचीैः श्रयूमाणीः अच ् असप स्पष्टीः स्यात ् । व्यके्ीः श्रवणशसक्म ् आसश्रत्य उच्चीैः िीचीैः इसत बोधीः ि स्यात ् । भट्टोिी ‘उच्चीैः’पदस्य असधकिणशसकं् गहृीत्वा ऊर्ध्िभाग ेइत्यथ ंगहृ्णासत । ऊर्ध्ा िवयव ेइसत ग्रहणिे कीः अवयवी इसत प्रश्नीः उदसेत । ताल्वासदस्थािािाम ् अवयवीिाम ् ऊर्ध्िभाग ेइत्यथ िीः सक्रयत े। असधकिणहतेोीः सक्रयायाीः अपिेा भवसत । तदथ ँ ‘सिष्पन्नीः’ इत पदस्य ग्रहणम ् आवश्यकम ् । तालु – आसद उच्चिणस्थािािाम ् ऊर्ध्ि-मध्य-अधोभागाीः िसन्त । यषेाम ् अचाम ् ऊर्ध्िभाग े उच्चािण ं त ेउदातिजं्ञाीः भवसन्त । तालु-कडठ-मधूा िसदस्थािषे ुतालुस्थािस्य कुतीः प्रथम ंग्रहणम ् ? तस्य प्रमाण ंश्रसुतीः – िदुवेो असि वरुणीः यस्य त ेिप्तसिन्वीः । अििुिसन्त काकुद ंियू ंिसुषिासमव ।।

काकुदीेः – काकुीः(सिह्वा-र्ध्सिभदेतीः) – काकंु र्ध्सिभदे ं ददासत इसत काकुदीः तालु । िप्तसिन्वीः-िप्तस्विाीः। िभागषे ु – तालुप्रभतृीिा ं स्थािािा ं भागाीः िसन्त । तषे ु ऊर्ध्िभाग ेसिष्पन्नीः अच ् उदातिजं्ञीः स्यात ् । उदातीः वण िधम िीः। शिीिावयवािा ं प्रसतसक्रया वण िधमं ज्ञापयसत। यस्य अचीः उच्चािणिे शिीिावयवािाम ् आयामीः(अशसैथल्यम)् स्विस्य रुिता(अमदृुता) कडठसवविस्य िवंतृता (िकंोचीः) भवसत, िीः उदातीः। उदाहिणम ् – आ3 य3े । आ – उदातीः। य ेइत्यत्र एकािीः उदातीः। आ3 य3े तन्वसन्त ....(ऋक.् ि.ं 1.19.8) आ3 – सिपाता आद्यदुाताीः (सफट ्-4, पा- 80ि)ू इत्यििे आ इत्यस्य उदातिजं्ञा । य3े -सफषोऽन्तीः उदातीः(सफट ्– 1, पा-1ि)ू इत्यििे ‘यद’् ि अन्तोदातीः। यद+्िि ् इत्यत्र ‘िि ्’ िपु ् सवभसक्ीः। अिदुातौ िसुप्पतौ (3.1.4) इत्यििे अिदुातीः िि ् । त्यदादीिामीः (7.2.10) इत्यििे ‘यद’् इत्यस्य अकािीः। यद+्िि ् = य + अि ् । ििीः शी (7.1.17) इत्यििे ििीः


शीभावीः। य+ई (श इत)् य3 + ई = आद्गणुीः(6.1.87) इत्यििे गणुीः एकादशेीः। एकादशे उदातिेोदातीः(8.2.5) उदातिे अिदुातस्य एकादशेीः उदातीः भवसत । य3 + ई =य3े । य ेइत्यत्र एकािीः उदातीः।

सि.कौ.(6) िीचरैुदातीः(1.2.30) स्पष्टम ् । अवा िङ ्। व्याख्या – िीच ै + अिदुातीः। िीचीैः – ताल्वासदस्थािािा ं सिम्नभागषे ु उत्पन्नीः अच ् अिदुातधमिसवसशष्टीः। यस्य अचीः उच्चािणिे गात्रि ् सशसथलता, स्विस्य मदृुता, कडठसववि, सवकािचात भऴसत, िीः अच ् अिदुातिजं्ञकीः। अवा िङे सह िोमकाम ंत्वामाहुिय ं.. (ऋ.ि.ं 1.104.4) अवा िङ ् – असभमखुवाचकम ् अ व्यतु्पन्नप्रासतपसदकम।्

‘सफषोऽन्त उदातीः’ इसत अििे ‘वा’ इत्यस्य आकािीः उदातीः। अिदुात ंपदमकेवि ििम ् (6.1.158) इत्यििे आसद ‘अ’ अिदुातीः।

सि.कौ. (7) िमाहािीः स्वसितीः (1.2.31) उदतत्वािदुातत्व ेवण िधमौ िमासियते ेयसस्मि ् िोऽच ् स्वसितिजं्ञीः स्यात ् । व्याख्या - ‘ऊकालीः’ इत्यासदितू्रात ् ‘अच ्’ अिवुत ित े। िम ् + आ + हृ + घञ ् = िमाहािीः। ‘अकतिसि च कािके िजं्ञायाम ्’ (3.3.19) िमासियते े असस्मि ् इसत असधकिण े घञ ् । कस्य िमाहािीः? पवू िितू्रियात ् अिवुतृयोीः उदातािदुातयोीः िमाहािीः। एकसस्मि ् स्विे शब्दियस्य िमाहािीः ि िम्भवते ् । अतीः उक्म ् – उदातािदुातयोीः वण िधमौ य ंस्विम ् आश्रयसत ि स्विीः स्वसितीः। अत एव उक्म ् - ‘उदातािदुातत्व.े.’ । उदातािदुातस्वसितिजं्ञा वदे े प्रचसलता ।


वदेज्ञािात ् अिन्तिं व्याकिण ं पठ्यत े स्म । वदे े उदातासदज्ञाि ं िातम।् व्याकिण ेिजं्ञाितू्ररूपणे तज्ज्ञािम ् अिावश्यकम ् । िम्प्रसत व्याकिणज्ञािात ् अिन्तिं वदेज्ञाि ं भवसत, अतीः व्याकिण े उदातासदज्ञािम ् आदौ िगंतम ् । उदातत्वस्य अिदुातत्वस्य च एकसस्मि ् िमाहािीः भवसत चते ् िीः अच ् स्वितीः स्यात ् । पवू िभागपिभागयोीः कस्य उदातश्रसुतीः कस्य वा अिदुातश्रसुतीः तद्बोधाय ‘तस्यासदतीः’ इसत ितू्र ंप्रवतृम ् । सि.कौ. (8) तस्यासदत उदातमध ििस्वम ् (1.2.32) – िस्वग्रहणमतन्त्रम ् । स्वसितस्यादावध िमदुात ंबोध्यम ् । उतिाध ंत ुपसिशषेादिदुातम ् । तस्य चोदातस्वसितपित्व ेश्रवण ंस्पष्टम ् । अन्त्र तदूातश्रसुतीः प्रासतशाख्य ेप्रसिद्धा । क्व१ वोश्वाीः, स्थािा ंि य२े ऽिाीः, शतचकं्र यो३ ह्यीः – इत्यासदष्विदुातीः। असिमीले इत्यादावदुातश्रसुतीः। ि िवसवधोऽसप प्रत्यकेमििुासिकाििुासिकाभ्या ंसिधा । व्याख्या – तस्य + आसदतीः + इदातम ् + अध ििस्वम ् । तस्य – पवू िितू्र ेसस्थतस्य स्वसितस्य । आसदतीः – आदौ आसदभाग े। ‘आद्यासदभ्यीः उपिखं्यािम ्’ इसत वासत िकेि िप्तम्याीः तसिीः। स्वसितस्य आसदभाग ेअध ििस्वम ् उदात ंभवसत । अध ििस्वम ् – िस्वस्य अध िम ् – अध ििस्वम ् – एकदोशो िमािीः। यत ् िस्वग्रहण ंतत्र दीघ िआसदग्रहण ंि भवसत . िस्व े यथा स्वसितीः, तथा दीघ ेप्लतु ेच भवसत । भट्टोिी िस्वग्रहणम ् अतन्त्रम ् असववसितम ् इसत उक्वाि ् । ितू्रकािेीः िस्वग्रहण ंकिोसत, तत ् त ुि व्यथ िम ् । तत्र िस्व ंि िजं्ञाबोधकम ् । तत ुमात्राबोधकम ् इसत सववसितम ् । अध ििस्वम ् – अध िमात्रापसिसमतीः अिशंीः। िस्वदीघ िप्लतुािा ं प्राक ् अध िमात्राशंीः उदातीः। िागशेस्य मतिे िवित्र िस्वस्य एकमात्रायाीः अधांशीः प्राक ् उदातीः अवसशष्टीः अिदुातीः। िस्वस्वसित े½ उदातीः ½ अिदुातीः । दीघ िस्वसित े½ उदातीः 1 ½ अिदुातीः। प्लतुस्वसित े½ उदातीः+2 ½ अिदुातीः। दीसितीः िवित्र प्राक ् अध िम ् उदातरूपणे गहृ्णासत । ििवस्वसित ेप्राक ्½ मात्राशंीः उदातीः + पिीः ½ मात्राशंीः अिदुातीः। दीघ िस्वसित े1 उदातीः 1


अिदुातीः। प्लतुस्वसित े1½ उदातीः+ 1 ½ अिदुातीः। एव ंमतवादिं प्रचसलतम ् । तस्य इसत – तस्य पिवसत ििीः अिदुातस्य उदातस्वसितपित्व े श्रवण ं स्पष्टम ् । उदातचात स्वसितचात – उदातिवसितौ । उदातस्वसितौ पिौ यस्मात ् स्वसितात ् िीः उदातस्वसितपिीः, तस्य भावीः तसस्मि ् िसत । यत्र स्वसितीः उदातपिीः वा स्वसितपिीः स्यात ् तत्र शषेभागीः अिदुातीः स्यात ् । अन्त्र तस्य अिदुातश्रसुतीः ि भवसत । तत्र अिदुातश्रसुतीः सह भवसत । तत्र अिदुातश्रतुौ असप तस्य उदातस्विीः ि भवसत । एव ंिसत स्वसितस्विीः ि स्यात ् । इय ंव्यवस्था प्रासतशाख्य ेवदेस्य प्रसतशाख ंसिसदिष्ट ेव्याकिे सिसदिष्टा । दीसितस्य मतम ् ऋक्प्रासतशाख्यस्य अिकूुलम ् ।

अिदुातीः पिीः शषेीः ि उदातश्रसुति ि चते ् । उदात ंवोच्यत ेसकसञ्चत ् स्वसित ंवाििं पिम ् ।। (ऋक.् प्रा. 3.5)

स्वसितस्यपवू िभागीः उदातीः भवसत चते ् उतिभागीः अिदुातीः स्यात ् । स्थाि े स्थाि े पिस्य अिदुातश्रसुतीः भवसत । उदातपिकीः िस्वस्वसितीः क्व वोश्वाीः। अत्र वो इत्यत्र अकािीः िस्वस्वसितीः। अकािात ् पिम ् उदातीः असि । क्व 2 अकािस्य आद्यशंीः उदातीः। पिाशंीः अिदुातीः। उदातपिकीः दीघ िस्वसितीः – यथा – य2े ऽिाीः। य े इत्यस्य एकािीः दीघ िस्वसितीः। ततीः िाीः इसत उदातीः । स्वसितपिकीः स्वसितीः – यथा – शतचकं्र यो3 ह्यीः । अत्र यो इत्यत्र ओकािीः स्वसितपिकीः शवसितीः। इमासि अिदुातश्रतुीेः उदाहिणासि । उदातश्रसुतीः – यथा – असिमीले । पदपाठे - असिम ् – अन्तोदातीः। ईले इत्यत्र ई इत्यस्य अिदुातीः। उदातादिदुातस्य स्वसितीः(8.4.36) इत्यििे िसंहतायाम ् ईकािीः स्वसितीः। स्वसितात ् िसंहतायामिदुातािाम(्1.2.49) इत्यििे एकािस्य प्रचयीः वा एकश्रसुतीः। ईकािात ् स्वसितात ् पिं स्वसितीः अथवा उदातीः िासि । तत्र उतिभाग ेउदातश्रसुतीः भवसत ।


एव ं िस्वदीघ िप्लतुिाम ् उदातािदुातस्वसितभदेिे प्रत्यकंे सत्रघा । 3 x 3= 9 एव ं िवसवधीः। अििुासिकािििुासिकभदेिे प्रत्यकंे सिधा । 9 x 2= 18 एव ंअष्टादशसवधीः भवसत । अकािस्य अष्टादशभदेाीः िसन्त । िस्वीः दीघ िीः प्लतुीः िस्व उदाताििुासिकीः दीघ ि उदाताििुासिकीः प्लतु उदाताििुासिकीः िस्व उदातािििुासिकीः दीघ ि उदातािििुासिकीः प्लतुोदातािििुासिकीः िस्व अिदुाताििुासिकीः दीघ ि अिदुाताििुासिकीः प्लतुािदुाताििुासिकीः िस्व अिदुातािििुासिकीः दीघ ि अिदुातािििुासिकीः प्लतुािदुातािििुासिकीः िस्व स्वसिताििुासिकीः दीघ ि स्वसिताििुासिकीः प्लतु स्वसिताििुासिकीः िस्व स्वसितािििुासिकीः दीघ ि स्वसितािििुासिकीः प्लतुस्वसितािििुासिकीः (सि.कौ ) .09 ( मखुिासिकावचिोऽििुासिकीः )1.1.8 मखुिसहतिासिकयोच्चाय िमाणो वणोििुासिकिजं्ञीः स्यात ् । तसदत्थम ् – अ इ उ ऋ एषा ंवणा ििा ं प्रत्यकेम ् अष्टादशभदेाीः। लृवण िस्य िादश । तस्य दीघा िभावात ् । एचामसप िादश । तषेा ंिस्वाभावात ् । व्याख्या – मखुिासिकावचिीः + अििुासिकीः। मखुिे िसहता मखुिसहका3 – कतृ िकिण ेकृता बहुलम ् (2.1.32) इसत तत्परुुषिमािीः। मखुिसहता िासिका – मखुिासिका (सवशषेण ंसवशषे्यणे बहुलम ् (2.1.57) इसत कमिधाियीः। शाकयासथ िवादीिा ं सिद्धय ेउतिपदलोपस्योपिखं्यािम ् – इसत वासत िकेि ‘िसहता’ शब्दस्य लोपीः। वच ् + किण ेल्यटु ्=


वचिम ् । उच्यत े अििे इसत वचिम ् ।मखुिासिका वतिम ् अस्य वण िस्य इसत मखुिासिकावचिीः – बहुव्रीसहीः। मखुिे िासिकया च उच्चासितीः वण िीः अििुासिकीः।वतृौ मखुिसहता िासिकयाउच्चाय िमाणीः वण िीः अििुासिकिजं्ञीः स्यात ् इत्यत्र ि सवग्रहीः। मखुिसहत िासिकया इसत पाठीः िमीचीिीः। मखु ंच िासिका च मखुिासिकम ् । मखुिासिकम ् आवचिम ् अस्य इ मखुिासिकावचिीः। अथा ित ् ईषत ् मखुिे ईषत ् िासिकया च उच्चासितीः वण िीः। अत्र मखुशब्दीः मखुस्थािबोधकीः। ‘ङीः’ ईषत ् मखुिे ईषत ् िासिकया च उच्चासितीः। अतीः अििुासिकीः। तत ् उदातासदभदेिे िवसवधीः वण िीः प्रत्यकंे सिसवधीः। सकम ् िवषेाम ् (9 x 2) अष्टादशभदेाीः। ि । तसहि सकम ् ? इत्थम ् - अइउऋ – एतषेाम ् अष्टादशभदेाीः। िवभदेाीः प्रत्यकंे िाििुासिकीःसििििुासिकीः इसत सिधा । एवम ् अष्टादशभदेाीः।लृवण िस्य दीघा िभावात ् िादशभदेाीः। एचाम ् िस्वाभावात ् िादशभदेाीः। एव ं िवण िपदस्य अथ िबोधसिसमतम ् अधीःस्थ ंितू्र ंप्रदतम।् Unit - II - Model Questions - DeeoMe&ÒeMvee:

1. SkesÀve Heosve / Snsve JeekeÌ³esve Jee GÊejb oÊe~ (1 mark each )

keÀ) efmeÎevlekeÀewcegÐee: keÀ: j®eef³elee?

Ke) cegefve$e³eHeosve kesÀ Heefjef®elee:?

ie) kesÀve met$esCe ’nued“ Fled meb%ekebÀ YeJeefle?

Ie) efkebÀ Òel³eenejefJeoe³ekebÀ met$eced?

*) GHeosMem³e keÀesçLe&:?

®e) Òel³eenejs<eg kesÀ<eeb ve ûenCeced?

í) kesÀve met$esCe ’De®ed“ Fled meb%eeb ueYeles?

pe) TkeÀeue: - FFl³e$e ’keÀeue“ Meyom³e keÀesçLe&:?

Pe) DevegveeefmekeÀm³e keÀe meb%ee?


_e) ’De“ - Fl³em³e keÀefle Yesoe:?

ì) ’S®eeced“ - keÀefle Yesoe:?

2. met$eeCeeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (5 marks each)

keÀ) nuevl³eced, Ke) Deeefojvl³esve menslee, ie) TkeÀeueesçpedÛmJeoerIe&Huegle:, Ie) meceenej: mJeefjle:, *)

cegKeveeefmekeÀeJe®eveesçvegveeefmekeÀ:~

3. meesoenjCeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (10 / 15 marks each)

keÀ) Òel³eenejseq<Jeleeb ve ûenCeced~ ’DevegveeefmekeÀ:“ Fl³eeefo efveoxMeeled~

Ke) me Òel³eskeÀcegoeÊeeefoYesosve ef$eOee~

ie) lem³eeefole GoeÊeceOe&ÛmJeced~ ÛmJeûenCecevev$eced~

Ie) me veJeefJeOeesçefHe Òel³eskeÀcevegveeefmekeÀevevegveeefmekeÀlJeeY³eeb efÜOee~


UNIT – III सि.कौ.(10) सतल्यास्य प्रयत्न ंिवण िम ् (1.1.9) – ताल्वासदस्थान्माभ्यन्तिप्रयत्नचातते्यतेद ् िय ं यस्य यिे सतल्य ं तसन्मथीः िवण ििजं्ञ ंस्यात।्अकुहसविि ििीयािा ं कडठीः। इचयुशािा ं तालु । ऋटुिषाणा ं मधूा ि । लृतलुिािा ंदन्ताीः। उपपूध्मािीयािामोष्ठौ। ञमङणिािा ं िासिका च । एदतैोीः कडठतालु। ओदौतोीः कणठोष्ठम ् । वकािस्य दन्तोष्ठम ् । सिह्वामलूीयस्य सिह्वामलूम ् । िासिकािसु्वािस्य । इसत स्थािासि । यत्नो सिधा। आभ्यन्तिो बाह्यचात । आद्यचाततधुा ि । स्पषृ्टषेत्स्पषृ्टसववतृिवंतृभदेात।् तत्र स्पषृ्ट ं प्रयत्न ं स्पशा ििाम ् । ईषत्स्पषृ्टमन्तीःस्थािम ् । सववतृमषु्मणा ं स्विाणा ं च । िस्वस्यावण िस्य प्रयोग ेिवंतम ् । प्रसक्रयादशाया ंत ु सववतृमवे । एतच्च ितू्रकािणे ज्ञासपतम ् । तथा सह – व्याख्या – अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः इसत ितू्र ेिवण िपदस्य ज्ञािाय इद ंितू्र ंप्रदतम ् । तलु्य+ आस्य प्रयत्न ंिवण िम ् । तलुा + यत ् = तलु्य । आस्य - अि ुिपेण े+ डयत ् (ऋहलोम्य ित ् – 3.1.124) = आस्य । आस्य ंमखुम ् । आस्य + यत ् (शिीिावयवाद्यत-्4.3.52) आस्य ेभवम ् आस्यम ् । आस्य स्य अकािस्य यकािस्य च लपीः। यस्यसेत (6.4.148) इसत अलोपीः। हलो यमा ं यसम लोपीः(6.4.64) इसत यलोपीः। आि ् + य = आस्य ।आस्यम ् मखुस्य उच्चािणस्थािासि । प्रयत्नीः – प्रकृष्टीः यत्नीः। वणोच्चािणकाले शिीिस्य अङे्गष ुसवसवधाीः प्रसक्रयाीः भवसन्त । ततीः मखुस्य स्थािषे ु आहतीः तासडतीः वण िीः प्रकासशतीः भवसत । िासभप्रदशेात ् मखुस्य स्थाि ंयावत ् वण िप्रकाशात ् प्राक ्वण िप्रकाशात ् अिन्तिं च वायोीः व्यापािीः यत्नीः।

आत्मा बदु्ध्या िमते्याथा िि ् मिो यङेु्क्त सवविया । मिीः कायासिमाहसन्त ि प्रिेयसत मासितम ् । िोदीणो मधू िन्सभहतोवणा िि ् िियत े।(पासणिीयसशिा )


प्रयत्नीः सिसवधीः। आभयन्तिीः बाह्यचात । ओष्ठात ् प्रभसृत प्राक्लकात ् मखुम ् । चवुकुस्य अधिात ् ग्रीवायाम ् उन्नतप्रदशेीः काकलकीः। वण िप्रकाशात ् पवंू यत्नीः आभ्यन्तिीः यत्नीः। ि प्रयत्नीः। वणोत्पतीेः अिन्तिं बाह्यीः यत्नीः। तलु्य ं च (आस्यम)् तलु्यचात (प्रयत्नीः) – तलु्यौ। अकशषेीः प ुलं्ङअगीः। स्य ं च प्रयत्नचात आस्यप्पियत्नौ - िन्द्वीः। तलु्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य वण ििालस्य तत ् तलु्यास्य प्रयत्नम ् । एतियम ् – ताल्वासदमखुस्थािम ् आभ्यन्तिप्रयत्नचात यषेा ं वणा ििा ं िमािो त े वणा िीः िवणा िीः। कस्य कस्य वण िस्य सकं सकं स्थािम ् ? – अकुहसविि ििीयािा ंकडठीः। (अ अष्टादशप्रकािकीः), कु – कवग िीः, हीः, सविि ििीयीः- सविग िीः – एतषेा ंस्थाि ंकडठीः। इचयुशािा ंतालु – इ(18), च–ु चवग िीः, यीः, शीः – एतषेा ंस्थाि ंतालु । ऋटुिषाणा ंमधूा ि – ऋ(18), टु – टवग िीः, िीः, षीः – एतषेा ंवणा ििा ंस्थाि ंमधूा ि । लृतलुिािा ंदन्ताीः – लृ(12), त ु– तवग िीः, लीः, िीः- एतषेा ंस्थाि ंदन्तीः। उपपूध्मािीयािामोष्ठौ – उ(18), प ु– पवग िीः, उपध्मािीयीः – एतषेाम ् ओष्ठौ । प फ इसत पफयोीः पवंू अध िसविग ििदृशीः वण िीः उपध्मािीयीः। ञमङमिािा ंिासिका च । ञ म ङ ण ि - एतषेा ं विणािा ं स्थाि ं िासिका । चबत्विे िासिकया िह एत े स्ववग िस्य उच्चािणस्थािात ् प्रकासशताीः भवसन्त । ञ – तालु िासिका च । म – ओष्ठिासिका . ङ – कडठीः िासिका च । ण – मधूा ििासिका च । ि – दन्तीः िासिका च । एदतैोीः कडठतालु । एकािीः(12), ऐकािीः(12) अियोीः स्थाि ं कडठतालु । औदौतोीः कडठोष्ठम ् । ओ(12), औ(12) अियोीः स्थाि ं कडठोष्ठम ् । वकािस्य अन्तीःस्थवकािस्य स्थाि ं दन्तोष्ठम ् । सिह्वामलूीयीः क ख इसत कखयोीः प्राक ्अध िसविग ििदृशो सिह्वामलूीयौ ।अिसु्वािस्य िासिका।

वणा ििा ंस्थािासि वणा ििामिुीः कडठीः सशििथा । सिह्वामलंू च दन्ताचात िासिकोष्ठौ च तालु च ।।


यत्नो सिधा – आभअयन्तिीः बाह्यचात । मखुाभ्यन्तिे यीः यत्नीः ि आभ्यन्तिीः। मखुात ् बसहीः यीः ि बाह्यीः। िासिका मखुमध्य े िासि । अतीः आििुासिक्यस्य बाह्यीः। उदातादीिा ं वाह्यीः। वाह्यप्रयत्नाीः िवण ििजं्ञायाम ् अिपुयकु्ाीः। आन्तितम्यपिीिायाम ् आवश्यकाीः। आद्यचाततधुा ि – आभ्यन्तिो यत्नीेः चतधुा ि । स्पषृ्टीः, ईषत्स्पषृ्टीः, सववतृीः, िवंतृीः च । स्पशिवणा ििा ं व्यञ्जकीः प्रयत्नीः स्पषृ्टीः। ‘क’ तीः ‘म’ं यावत ् पञ्चसवशंसतीः वणा िीः स्पशा िीः। यिलवािाम ् अन्तीः स्थािम ् ईषत ् स्पषृ्टम ् । स्विाणा ं शषिहािाम ् ऊष्मणा ं च सववतृीः प्रयत्नीः। िस्वस्य अकिस्य िवंतृीः प्रयत्नीः। िामीः कृष्णीः इत्यासदस्थले उच्चािणप्रयोग ेिस्वस्य अकािस्य िवंतृीः प्रयत्नीः। ‘अइउण ्’ इत्यादौ िन्ध्यासदप्रसक्रयाया ंिस्वीः अकािीः सववतृीः। केवलम ् अकािस्य सिसवधीः प्रयत्नीः दृश्यत।े अ अ (8.6.68) इत्यसन्तम े ितू्र े सववतृस्य अकािस्य िवंतृत्व ं सवधीयत े । दवे + आलयीः इत्यत्र िस्वीः अकािीः कडठ्यीः सववतृीः। अतीः तत्र िवण िदीघ िीः भवसत । इय ंप्रसक्रयादशा । प्रसक्रयादशाया ं शास्त्रप्रवसृतकाले अकािीः सववतृीः। उच्चािणप्रयोग े त ु िवंतृीः। ह्पस्वस्य अकािस्य सिसवधीः प्रयत्नीः ितू्रकािेण इष्टीः। सि.कौ.(11) अ अ (8.6.68) – सववतृमिदू्य िवंतृोऽििे सवधीयत े । अस्य चाष्टाध्यायीं िम्पणूां प्रत्यसिद्धत्वाच्छास्त्रदृष्ट्या सववतृत्वमस्त्यवे । तथा च ितू्रम ् । व्याख्या – अ अ । प्रथमीः अकािीः सववतृीः। सितीयीः अकािीः िवंतृीः। अस्य अीः। प्रथमस्य षष्ठी । सितीयीः प्रथमा । िपुा ं िलुुक ् (2.1.39) इत्यििे उभयत्र सवभके्ीः लुक ् । प्रथमीः लुप्तप्रथमाकीः। सितीयीः लुप्तषष्ठीकीः। उभयत्र सवभसक् लुक ् । प्रयत्नभदेात ् िवण िदीघ िीः ि । आद्गणुीः (6.1.87) इत्यििे गणुीः ि । वण ििमाम्नाय े सववतृस्य अकािीः ग्रहणम ् । िवंतृीः अकािीः अि ् मध्य े ि पसिगसणतीः। अ अ अष्टाध्यायाीः असन्तम ं ितू्रम ् । इद ं िम्पणूा िम ् अष्टाध्यायीं प्रसत असिद्धम ् । दवे + आलयीः इत्यत्र िस्वस्य अकािस्य दीघ िस्य आकािस्य च


स्थाि(कडठ)-प्रयत्न(सववतृ)िाम्यात ् िवण ििजं्ञा भवसत, िवण िदीघ िीः असप । ‘दवेालयीः’ इसत रूप ं सिद्धम ् । एवसं्थले िवंतृत्वम ् असिद्धम ् । अथा ित ् िवंतृत्व ंपवू िघसटत ं सववतृ ंि पश्यसत । सस्थतम ् असप असस्थतवत ् । िस्वीः अीः वािवोच्चािणकाले सववतृीः ि भवसत । िन्ध्यासदिाधिप्रसक्रयासििवाहथ ं सववतृीः भवसत । इद ं ितू्र ं िम्पणूां अष्टाध्यायीं प्रसत कथम ् असिद्धम ् ? तदथ ंितू्रम ् अवताियसत । सि.कौ.(12) पवू ित्रासिद्धम ् (8.2.1) – असधकािोऽयम ् । तिे िपादिप्ताध्यायीं प्रसत सत्रपाद्यसिद्धा ।

सत्रपाद्यामसप पवंू प्रसत पिं शास्त्रमसिद्ध ंस्यात ् । व्याख्या – पवू ित्र + असिद्धम ् । पवू ित्र – यस्य च भाविे भावलिणम(्2.3.37) इत्यििे िप्तमी। पवू िशास्त्रस्य प्रयकु्काले पिं शास्त्रम ् असिद्धम ् । असिद्धम ् असिद्धवत ् भवसत, सिद्धकाय ं ि किोसत । असिद्ध – Invalid of suspended validity for time being m not furetiominy for the time being. पवू िशास्त्रस्य प्रयोगकाले पिशास्त्र ं सस्थतमसप असस्थतवत ् भसवसषयसत । पासणिीेः व्याकिणम ् अष्टाध्यायी । अषाटािाम ् अध्यायािा ंिमाहािीः। प्रत्यघ्याय ंचत्वािीः पादाीः। इद ंितू्रम ् अष्टमस्य अध्यायस्य सितीयपादस्य प्रथम ंितू्रम ् । इतीः प्राक ्िप्त अध्यायाीः एकीः पादीः च िसन्त । िपादिप्ताध्यायी । िप्तािाम ् अध्यायािा ंिमाहािीः िप्ताध्यायी, सिगीुः पादिे िह वत िमिा िपादा बहुव्रीसहीः। िपादा चािौ िप्ताध्यायी चसेत िपादिप्ताध्यायी, कमिधाियीः। अस्याीः पिं त्रयीः पादाीः िसन्त । त्रयाणा ंपादािा ंिमाहािीः सत्रपादी । पवू ित्रासिद्ध ंसत्रपाद्या ंप्रथम ंितू्रम ् । एतत ् सकम ् िपादिप्ताध्यायीं प्रसत असिद्ध ंभसवष्यसत ? ि । यसद एतत ् असिद्ध ंस्यात ्


सत्रपाद्याम ् िवं ितू्र ं सिद्ध ं स्यात ् । अस्मत ् ितू्रात ् पवू िशास्त्र ं प्रसत अस्मात ् अिन्तिंपिशास्त्रम ् असिद्ध ंस्यात ् ।एतत ् अ,द्ध ंभवसक च्त ेितू्र ंव्यथ ंभसवष्यसत . एतत ् शतू्रम ् असधकािितू्रम ् । पिपिितू्रीैः िह अस्य िम्बन्ीः असि । इतीः पिितू्रषे ु ‘पवू ित्रासिद्धम ्’ अिवुतृ ं भवसत । िपादिप्ताध्यादीं प्रसत सत्रपादी असिद्धा – दवे + आलयीः = दवेालयीः । िवण िदीघ िीः। अ अ (8.6.68) ितू्र ंयसद सिद्ध ंस्यात ् िवंतृत्विे िस्विे अकािणे िह सववतृस्य दीघ िस्य आकािस्य िावडय ं ि स्यात ् । अत्र अकीः िवण े दीघ िीः(6.1.101) इत्यििे िवण िदीघ िीः एकादशेीः च भवसत । यतो सह अ अ इसत ितू्रम ् असिद्धम ् असिद्धवत ् । अ अ इत्यििे िवंतृम ् असिद्धम ् । अतीः दवेालयीः इसत सिद्धम ् ।

सत्रपाद्यामसप पवंू प्रसत पिं शास्त्रमसिद्धम ् । सकम ु+ उक्म ् - सकम्वकु्म ् । मय उञो वो वा (8.3.33) अििे ‘सकम’ु इत्यस्य उकािस्थाि े सवकल्पिे ‘व’ भवसत । यसद ‘व’ भवसत, तसहि सकम ् + व ् + उक्म ् इसत अत्र मोऽिसु्वािीः(8.2.23) इत्यििे वकािस्य पवंू ‘म’कािस्थाि े अिसु्वािीः स्यात।् अत्र ‘पवू ित्रासिद्धम ्’ इसत असधकािबलेि पवू िशास्त्र(ं8.3.23) प्रसत पिशास्त्रम(्8.3.33) असिद्ध ं स्यात।् अथा ित ् पिशास्त्रणे(8.3.33) असिद्ध ं स्यात ् । अथा ित ् पिशास्त्रणे(8.3.33) कृतीः वकािीः असिद्धीः अथा ित ् असिद्धवत ् । तत्र वकािीः प्रसक्रयादशायाम ् असिद्धवत ् । तत्र उकािीः असि इसत ज्ञाि ं भवते ् । यिे मोऽिसु्वािीः(8.3.23) इत्यििे अिसु्वािीः ि भवसत । सि.कौ. - वाह्यप्रयत्नत्वर्केादशधा । सववाऱीः िवंािीः श्वािो िादो घोषोऽघोषोऽल्पप्राणो महाप्राण उदातोऽिदुातीः स्वसितचातसेत ।

खया ंयमाीः खयीः क ख सविघ िीः शि एव च । एत ेश्वािािपु्रदािा अघोषाचात सववडृवत े।। कडठमन् ेत ुघोषाीः स्यीुः िवंतृा िादभासगिीः। अयगु्मा वग ियमगा यणचाताल्पािवीः स्मतृाीः।।


वगषे्वाद्यािा ं चतणुां पञ्चम े पिे मध्य े यमो िाम पवू ििदृशो वण िीः प्रासतशाख्य े प्रसिद्धीः। पसलसनि, चख्खितीुः, असग्िीः, ध्धन्तीत्यत्र क्रमणे कखगघभे्यीः पिे तत्सदृशाीः एव यमाीः। तत्र वगा िणा ं प्रथमसितीयाीः खयीः, तथा तषेामवे यमाीः, सिह्वामलूीयोपध्मािीयौ, सविग िीः, शषिाचातते्यतेषेा ं सववािीः श्वािोऽधोषचात । अन्षेा ं त ु िवंािो िादो धोषचात । वगा िणा ंप्रथमततृीयपञ्चमाीः प्रथमततृीययमौ यिलवाचाताल्पप्राणाीः। अन् े महाप्राणा इत्यथ िीः। वाह्यप्रयत्नाचात यग्यसप िवण ििजं्ञायामिपुयकु्ाीः, तथाप्यान्तितम्यपिीिायामपुक्ष्यन्त इसत बोध्यम ् । कादयो माविािाीः स्पशा िीः । यिलवा अन्तीःस्थाीः। शषिहा ऊष्माणीः। अचीः स्विाीः। क प इसत कपाभ्या ं प्रागघ िसविग ििदृशौ सिह्वामलूीयौपध्मािीयौ, अ ं अीः इत्यचीः पिाविसु्वािसविगौ । व्याख्या – वाह्यप्रयत्न...महाप्रामा इत्यथ िीः। वणोत्पतिेिन्तिं मखुस्य अधोभाग े गलिकंोचीः सविािीः आसदीः वाह्ययत्नीः।सववािीः िवंािीः श्वािीः िादीः घोषीः अघोषीः अल्पप्राणीः, महाप्राणीः एव ं अष्टौ वाह्ययत्नाीः भाष्यकािणे स्वीकृताीः। उदातीः, अिदुातीः, स्वसितचात मखुस्थािात ् उच्चासिताीः, सकन्त ु िवण ििजं्ञा ं ि अहिसन्त । आन्तितम्यसववचेि े एत े उपयकु्ाीः अतीः वाह्यप्रयत्नाीः भवसन्त । एवम ् एकादशवाह्ययत्नाीः।

1. सववािीः – कडठसवलस्य सवकािीः सववािीः(उ.म.भा.1.1.9) । तसस्मि ् िसत श्वािो िाम वाह्यीः प्रयत्नीः सक्रयत े। तद्धसिििंगा िदघोषो िाम वाह्यीः पियत्नो िायत े।

2. िवंािीः – कडठसवलस्य िकंोचीः।(उ.म.भा.1.1.9)। 3. श्वािीः – श्वािािपु्रदािीः – अिपु्रदीयत े वण िीः अििे इसत अिपु्रदाि ं मलूकािणम ् ।

श्वािीः अस्य वण िस्य मलूकािणम ् ि वण िीः श्वािािपु्रदािीः।


4. िादीः – वणोत्पत्त्यन्तिभावी अििुणिरूपीः शब्दीः िादीः।(उ.म.भा.1.1.9) िवंतृ ेकडटे यीः शब्दीः सक्रयत ेि िादिजं्ञा भवसत ।

5. घोषीः – Soft Consonant. 6. अघोषीः – Concorved, sound Consonant – श,ष,ि, सविग िीः। 7. अल्पप्राणीः – Non – aspirate letters. 8. महाप्राणीः – Aspirate letters, secondand fourth consonants and

sibilents – श,ष,ि । 9. उदातीः , 10. अिदुातीः, 11. स्वसितीः।

खयायंमाीः – खय ् प्रत्याहािस्य वणा िीः, खयीः यमवणा िीः, शि(्शषि) – एत े श्विािपु्रदािा वणा िीः। गलसवतिस्य सवििणे उपसिवती वायीुः िायत े। ि श्वािीः। श्वािर्ध्सिििंगा ित ् तसस्मि ् वण ेअघोषीः गणुीः भवसत । खयासदीः वण िीः कडठं सविाियसत । कडठे सववतृ े श्वािीः भवसत । कडठस्य सवविणात ् खयासदवण िस्य सववािीः यत्नीः। अन् े - खयासदसभन्नाीः वणा िीः, हश, हशीः यमीः, अिसु्वािीः, स्विाीः एतषेा ं िवंािीः। कडठे िवंतृ ेिादीः अव्यक्ीः शब्दीः िायत े। िादर्ध्सिििंगा ित ् घोषीः िायत े। अयपग्माीः । यगु्माीः िमिखं्यकाीः। तसिन्नाीः अयगु्माीः अथा ित ् प्रथम-ततृीय-पञ्चमवणा िीः। अयगु्मभे्यीः पिम ् आगताीः यमवणा िीः। यण ् वणा िीः। अचीः च । एतषेाम ् अल्पप्राणीः प्रयत्नीः। के यमवणा िीः ? प्रसतवग ंसस्थतािा ंप्रथम-सितीय-ततृीय-चतथु िवणा िीः - एतभे्यीः पिं मञ्चम ेवण ेिसत


तत ् पवंू सस्थतस्य वण िस्य िदृशीः वण िीः आगच्चसत चते ् ि यमवण िीः। यथा पसलनिीीः। अत्र सितीयीः कीः यमीः। तथा चख ् ख ् ितीुः। अग ् ग ् सिीः। घ ् घ ् िसन्त । एष ु कखगघभे्यीः पिं सस्थताीः पवू ििदृशाीः वणा िीः यमवणा िीः। खय ् – वग िस्य प्रथम-सितीयवणा िीः, प्रथमसितीयवणा ििा ं यमाीः, सिह्वामलूीयीः, उपध्मािीयीः, सविग िीः, शषिाीः –एतषेा ंसववािीः श्वािीः अघोषचात । अन्षेाम ् – हश ् प्रत्याहािस्य वणा िीः, तषेा ंयमाीः, अिसु्वािीः, स्विीः । एतषेा ंिादीः, घोषीः िवंािचात । वगा िणा ं प्रथम-ततृीय-पञ्चमवणा िीः, प्रथमतीययमाीः, यिलवाीः एत े अल्पप्राणाीः। अन् े महाप्राणाीः – खछठथफाीः, घझढधभाीः, तषेा ं यमवणा िीः, अिसु्वािीः, सविग िीः, सिह्वामलूीयीः, उपध्मािीयीः, शल ् एतषेा ं महाप्राणाीः। उदातािदुातस्वसिताीःस्विधमिरूपणे सिणीताीः। सि.कौ. वाह्यप्रयत्नाचात यद्यसप...पिाविसु्वािसविगौ । व्याख्या – तलु्यास्य प्रयत्न ं िवण िम ् - अत्र प्रयत्नीः आभ्यन्तिपियत्नीः। तत्र वाह्यप्रयत्नािा ंसववचेि ं कथ ं कृतम ् ? वाह्यप्रयत्नाचात.....। वाह्यप्रयत्नािा ं स्वरूपप्रदशििाथ ं वण िि ं कृतम ् । त ेिवण ििजं्ञायाम ् अिपुयकु्ाीः सकन्त ु आन्तितम्यसववचेि े त े अिपुयकु्ाीः। स्थािऽेन्तितमीः(1.1.50) इत्यत्र स्थाियादशेािा ं िादृश्यवण े वाह्यप्रयत्नीः आवश्यकीः। स्थािऽेन्तितमीः इसत ितू्रस्थले असतशसयतस्य िदृशवण िस्य प्रयोगीः भवसत । झयो होऽन्तिस्याम(्8.4.62) इसत ितू्रणे उष्णवणिस्थाि ेऊष्णवणिस्य, िादवण िस्थाि ेिादवण िस्य आदशेीः भवसत । वाक ् + हिसत = वाग्घिसत – अत्र ‘ह’ स्थाि े घ स्य आदशेीः भवसत । हकाि-घकाियोीः असतशसयत ंिादृश्यम ् । हीः घोषवाि ्, महाप्राणवाि ् िादवाि ् च । तस्य स्थाि ेसत्रसवधिादृश्यवतीः घस्य आदशेीः भवसत । स्पषृ्ट ं प्रयत्न ं स्पशा ििाम ् – कादयो माविािाीः स्पशा िीः। ‘क’तीः आिभ्य म ं यावत ् पञ्चसवशंसतीः स्पशा िीः। यिलवाीः अन्तीःस्थाीः। तषेाम ् ईषत्स्पषृ्टीः प्रयत्नीः। शषिहाीः ऊष्माणीः। सववतृम ् ऊष्मणा ंस्विाणा ंच । अचीः स्विाीः। क अत्र


प्रागध िसविग ििदृशीः सिह्वामलूीयीः। प अत्र प्रागध िसविग ििदृशीः वण िीः उपध्मािीयीः। उपध्मािीयीः वण िीः ओष्ठिे उच्चाय ित े । अ ं अीः – अिसु्वािसविगौ । स्वािम ् अिगुतीः अिसु्वािीः। सविजृ्यत ेशब्दीः अििे इसत सविग िीः। आभ्यन्तिीः प्रयत्नीः स्पषृ्टीः – कु - क ्ख ् ग ् घ ् ङ ् च ु- च ् छ ्ि ् झ ् ञ ् (स्पशा िीः पञ्चसवशंसतीः) टु – ट ्ठ ्ड ्ढ ्ण ् त ु– त ् थ ् द ्ध ् ि ् प ु– प ् फ ्ब ् भ ् म ् ईष्तस्पषृ्टीः – य ् व ् ि ्ल ् - अन्तीः स्थीः(स्थाीः) सववतृीः – अ इ उ ऋ लृ ए ओ ऐ औ - िस्व-दीघ ि-प्लतुस्विाीः शषिहाीः - ऊष्मवणा िीः िवंतृीः – िस्वस्य अकािस्य उच्चािणकाले िन्ध्यासदप्रसक्रयायाम ् ‘अ’ सववतृीः। वाह्यप्रयत्नाीः सववािीः - क ्च ् ट ्त ् प ् - वग िस्य प्रथमवणा िीः श्वािीः - ख ् छ ्ठ ्थ ् फ ् - सितीयवणा िीः अघोषीः- श ् ष ् ि ् : (सविग िीः) अध िसविग ि‘क’, अध िसविग ि‘प’ िवंािीः - ह ्य ् व ् ि ्ल ् िादीः - ञ ् म ् ङ ्ण ् ि ्


घोषीः - झ ् भ ् घ ् ढ ्ध ् ि ् ब ् ग ् ड ्द ् अिसु्वािीः अल्पप्राणीः - क ्च ् ट ्त ् प ् - वग िस्य प्रथमवणा िीः ग ् ि ् ड ्द ्ब ् - वग िस्य ततृीयवणा िीः

ङ ्ञ ् ण ् ि ् म ् - वग िस्य पञ्चमवणा िीः य ् व ् ि ्ल ् - अन्तीःस्थाीः

महाप्राणीः - ख ् छ ्ठ ्थ ् फ ् - वग िस्य सितीयवणा िीः घ ् झ ् ढ ्ध ् भ ् - वग िस्य चतथु िवणा िीः

श ् ष ् ि ् ह ् - ऊष्मवणा िीः अिसु्वािीः, सविग िीः, अध िसविग ि‘क’, अध िसविग ि‘प’

Voiceless Voiceless Voiceless Voiceless Voiceless Unaspirated Unaspirated Unaspirated Unaspirated Unaspirated Veler क ख ग घ ङ Palatelच छ ि झ ञ Petraflexट ठ ड ढ ण Dentalत थ द ध ि Labial प फ ब भ म

Semivowels - Palatal य Retraflex ि


Dental ल Labial व Sibilents - Palatal श Petroflex ष Dental ि Voiced ह सि.कौ. इसत स्थाियािसववकेीः। ऋलृवण ियोसम िथीः िावडय ंवाच्यम ् ।(वा.150) व्याख्या – स्थािप्रयत्नयोीः सववचेिम ् अत्थ ंकृतम ् । ऋलृवण ियोीः मधू िन्दन्थभदेात ् िावडय ंि प्राप्तम ् । होत ृ+ लृकािीः = होतकृािीः, िसन्काय ेिवण िदीघ िसवधािाथ ंिावडय िम ् आवश्यकम ् । तदथ ं तयोीः िावडय ं सवसहतम ् । स्थािप्रयत्निाम्यात ् केषासञ्चत ् स्विाणा ं व्यञ्जिािा ं च समथीः िावडय ंभवसत ।

सि.कौ. अकाि-हकाियोसिकाि-शकाियोऋि कािस्षकाियोलृिकाििकाियोचात समथीः िावडय ेप्राप्त े व्याख्या – अकाि-हकाियोीः, इकाि-शकाियोीः, ऋकाि-षकाियोीः, लृकाि-िकाियोीः पिस्पिं िावडय ंभवसत । तत्र सकं किणीयम ् ? तत्र िावडय िसिषधेाथ ंितू्रम ् अवताियसत ।


सि.कौ.(13) िाऽऽज्झलौ (1.1.10) – आकाििसहतोऽच ् आच ्, ि च हल ् चते्यतौ मथीः िवणौ ि िीः। तिे तधीत्यस्य हिसत इत्यििे शीतलं षष्ठ ंिािसमत्यतेषे ुपिेष ुयणासदकं ि । अन्था दीघा िदीिासमव हकािादीिामसप ग्रहणकशास्त्रबलादच्त्व ंस्यात ् । तथा सह –

व्याख्या – ि + आच ् + हलौ । आचात आ3चात औ । ताभ्या ंिसहतीः – आिसहतीः, कतृ िकिण ेकृताबहुलम(्2.1.32) इसत िमािीः । आिसहतचातािौ अच ् चसेत आच ् । आच ् च हल ् च आज्झलौ । ि आज्झलौ िाऽऽज्झलौ । तलु्यास्य पयत्न ंिवण िम ् इसत ितू्रात ् अिवुसृतीः। अतीः ितू्रवसृतीः – आच ् च हल ्च एतौ समथीः िवणौ ि िीः। भट्टोिी आकाििसहतीः अच ् इसत वसृत ंदश ियसत । तत्र िाय ं सवग्रहीः। तत्र िसहतपदस्य लोप े ‘काि’पदस्य लोपीः ि स्यात ् । अतीः आिसहतीः अच ् आच ् इसत शाकपासथ िवासदवत ् िमािीः िमीचीिीः। आच ् हल ्च समथीः िवणौ ि िीः। दसध + शीतलम ् अत्र इ+श – उभौ िवणौ स्थािप्रयत्निाम्यात ् । िावडय िसिषधेात ् – िवण िदीघ िीः ि प्राप्नोसत । दसध + षष्ठम ्, दसध + िािम ्, दसध + हिसत – इत्यासदष ु ‘इको यणसच’ इसत यणादशेीः स्यात ् स्थाििाम्यात ् ।

आसदिन्त्यिे िहतेा (1.1.17) इत्यििे अच ् प्रत्याहािमध्य ेहकािासद ि गडयत े। अतीः तत्र यणासद ि भवसत । वण ििमाम्नाय ेअच ् मध्य ेआ ई ऊ एतषेा ंग्रहण ंिासि । तत्र िवण िदिीघ िीः कथ ंस्यात ् ? तदत िम ् अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः इसत ग्रहणकशास्त्रस्य प्रवसृतीः ग्रहणकशास्त्रणे यथा दीघा िदीिा ंग्रहण ंभवसत तथवै हकािादीिा ंग्रहण ंस्यात ् । गहृ्यन्त ेस्विवणा िीः अििे इसत ग्रहणम ् । स्वाथ े कीः – ग्रहणकम(्शास्त्रम)्। एव ं िवण िग्राहकं सभन्नप्रयोििकं पथृक ् शास्त्र ंिमपुस्थास्यसत ।


सि.कौ (14) अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः (1.1.69) – प्रतीयत े सवधीयत े इसत प्रत्ययीः असवधीयमािोऽणसुदच्च िवण िस्य िजं्ञा स्यात ् । अत्राण ् पिणे णकािेण । कुचटुुतपु ु एत े उसदतीः। तदवेम ् – अ इत्यष्टादशािा ं िजं्ञा । तथकेािाकािौ । ऋकािसस्त्रशंतीः।एवम ् लृकािोऽसप । एतो िादशािाम ् । एदतैोिोदौतोचात ि समथीः िावडय िम ् . ऐऔच ् इसत ितू्रािम्भिामर्थ्ा ित ् । तिेचैचाततसुवंशतीेः िजं्ञाीः स्यसुिसत िापादिीयम ् ।

व्याख्या – अण ् + उत ् + इत ् + िवण िस्य, च + अप्रत्ययीः, ि प्रत्ययिजं्ञाबोधकीः। अत्र सवधीयमािस्य काय िस्य बोधकीः। असवधीयमािस्य अण ् िवण िस्य ग्राहकीः भवसत । इदािीम ् – इदम ् + दािीम ् – इदम ् इश ् इत्यििे इदयीः स्थाि ेइश ् इत्यादशेीः ततीः इदािीम ् इसत सिद्धम ् । अत्र इकाय ंसिसदिष्ट ंभसवष्यसत, ि िवण िस्य बोधकं स्यात ् । उत ् इत ् यि ्. िीः उसदत ् । तिे िह असवधीयमािीः इत्यस्य िम्बन्ो िासि । अतीः सवधीयमािीः असवधीयमािीः च उसदत ् स्विवण िग्राहकीः भसवष्यसत । यथा – कु च ु टु त ु प ु । चोीः कुीः(8.2.30) इत्यििे चवग िस्य स्थाि े कवग िीःस्यात ् पदान्त े झसल वा पितीः। यथा – वच ् + ता = वक ् + ता =वक्ा । अणसुदत-् इसत ितू्र े ‘िवण िस्य च’ इसत ‘च’कािबलेि स्वस्य भसवष्यसत । स्वस्य िवण िस्य च ग्राहको भसवष्यसत । स्व ंरूप ंशब्दस्याशब्दिजं्ञाीः(1.1.68) इसत ितू्रात ् स्व ंपदम ् अिवुतृम ् । अत्राण ् प्रत्याहािे इत्यादयीः णीः अथवा लण ् इसत पिीः णकािीः ग्राह्यीः। असस्मि ् ितू्र े पिणे णकािेण अण ् प्रत्याहािीः सवधीयत े इसत िमाधािम ् ।अणअ प्रत ्.हािस्य अकािासदीः प्रत्यकेम ् एका एका िजं्ञा। अकािासदीः स्वस्य स्विवणिस्य च बोधकीः। अ – इत्यष्टादशािा ं िजं्ञा । कुचटुुतपु ुएत ेउसदतीः। कु – स्वस्य िवण िस्य ग्राहकम ् – अथा ित ् कु िजं्ञा, क, ख, ग, घ, ङ एत ेिसंज्ञिीः। ‘अ’स्य अष्टादशभदेाीः । इकािीः अष्टादशसवधीः। उ, ऋ – प्रत्यकेम ् अष्टादशभदेम ् । ऋकािस्य सत्रशंत ् भदेाीः । ऋकािीः(18) + लृकािीः(12) दीघा िभावात ् ।‘ए’ दवादश, ‘ऐ’ िादश, ‘ओ’ िादश , ‘औ’ िादश । एतषेा ं िस्वाभावात ् । ए ऐ ि िवणौ । तषेा ं पथृक ्ग्रहणम।् अतीः एचीः चतसुवंशसतीः िजं्ञाीः इसत ि वाच्यम ् ।


सि.कौ. िाज्झलौ इसत िावडय िसिषधेो यद्यप्यिििमम्नासयकािामवे, तथासप हकािस्याऽऽकािो ि िवण िीः। तत्राऽऽकािस्यासप प्रसश्लष्टत्वात ् । तिे सवश्वपासभीः इत्यत्र ‘होढीः’ इसत दत्व ंि भवसत ।

व्याख्या –तलु्यास्य.....इसत सवसधितू्रणे िह िाज्झलौ इसत सिषधेितू्रस्य प्रवशेीः भसवष्यसत । तिे अचीः अच ् िवण िीः, हलचात हल ् िवणं स्यात ् । उभयोीः ितू्रयोीः प्रवसतकाले ‘अणसुदत ् िवण िस्य चाप्रत्ययीः’ इसत वाक्याथ िस्य िम्बन्ीः िासि । ितू्रक्रमीः यथा – तलु्यास्य...(1.1.9), िासिझलौ(1.1.10), अणसुदत(्1.1.69) । ‘िाज्झलौ’ इसत ितू्र े अच ् पद े अणसुदत ् ितू्रस्य प्रवतृ्त्यभावात ् अच ् पद े दीघ िस्य आकािस्य ग्रहण ं ि भवसत । अतीः िाज्झलौ इसत ितू्र ेआकािहकाियोीः िावडय िसिषधेीः। ‘अ’ मध्य े‘आ कािस्य ग्रहणाभावात ् ितू्र ेआकािस्य पथृग ् ग्रहणम ् । अििाणाम ् अकािासदवणा ििा ं िमाम्नायीः – (अििवदेीः)। अिििमाम्नाय े भवाीः – आिििमाम्नासयकाीः। बह्वचोन्तोदातात ् ठञ ् (4.3.67) इसत ठञ ् । िाज्झलौ ितू्र े अच ् वण ििमाम्नायस्य अचीः बोधकीः। तत्र ‘अ’ इत्यष्टादशािा ं ग्राहकीः ि ।अत्र ितू्रिम्बन्स्य पिम्पिा महाभाष्य े प्रसतपासदता । ‘वणा ििामपुदशेिचावत ्, उपदशेतेिकाला इत्सजं्ञा, इत्सजं्ञोतिकाल आसदिन्त्यिे िहतेा इसत प्रत्याहािीः, प्रत्याहािोतिकाला िवण ििजं्ञा, िवण ििजं्ञोतिकालमणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्यय इसत िवण िग्रहणम ्, एतिे िमसुदतिे वाक्यिे अन्त्र िवणा ििा ंग्रहण ंभवसत ।’ (म.भा.1.1.10) तलु्यास्य इसत ितू्र ेिाज्झलौ इत्यत्र च िवण ििजं्ञा गहृीता । अणसुदत ् ितू्र ंिवण िग्राहकशास्त्रम।् अणसुदत ् ितू्र ंिावडय िसिषधेके िाज्झलौ-ितू्र ेि प्रवतृ ंभवसत । तत्र अज्मध्य ेदीघा िऽऽकािस्य ग्रहण ं ि भवसत । स्थािप्रयत्निाम्यात ् दीघा िऽऽकािीः हकािचात समथीः िवणौ िीः। तस्य सिषधेाथ ंितू्र ेआकािस्य प्रश्लषेीः भवसत । िाज्झलौ - ितू्र े अच ् वण ििमाम्नाय ेपसठतीः अच ् । तत्र अकाि-हकाियोीः िावडय िसिषधेीः। आकािीः तत्र ि गहृीतीः। आकाि-हकियोीः


िावडय िसिषधेाथ ं िाज्झलौ-ितू्र े आकािीः प्रसश्लष्टीः। आकािस्य हकािस्य िावडय िसिषघेात ् सवश्वपा+ सभि ् = सवश्वपासभीः इसतयत्र आकािस्य ‘हो ढीः’ इत्यििे दत्व ंि भवसत । अन्था – सवश्वपा + सभि ् - सवश्वपाद+्सभीः - सवश्वपाड ्सभीः इत्यसिष्टरूपसिसद्धीः स्यात ् । एव ंिाऽऽज्झलौ इसत ितू्र ेदीघा िकािस्य प्लतुाकािस्य च प्रश्लषेीः। िाऽऽज्झलौ इसत ितू्र ंभाष्य ेप्रत्याख्यातम ् । भाष्यदृष्ट्या अचीः हलीः च िावडय ंिवै स्विाणा ंसवितृीः प्रयत्नीः, ऊष्मवणा ििा ंच ईषसिवतृप्रयत्नीः। सि.कौ.- अििुासिकािििुासिकभदेिे यवला सद्धधा । तिे अििुासिकािौ ियोग िियोीः िजं्ञा ।

व्याख्या - अण ् मध्य े हयविलाीः िसन्त । िेफहकाियोीःअििुासिकत्व ं ि प्रसिद्धम ् । अतीःयवलाीः सििििुासिकाीः िाििुासिकाीः(य ँ व ँ लँ) िसन्त । अििुासिकािििुासिकयोीः मखुस्थाि ं िमािम ् । अििुासिकाीः यवलाीः िाििुासिकाि ् यवलाि ् िवण िरूपणे गहृ्णासत । अत ् , इत ्, उत ्, ऋत ् – इसत वणा ि तपिाीः। एत ेअच ् णद्य ेिसन्त । त ेिवणा िि ् गसृहष्यसन्त सकम?् तस्य सियमाथ ंतपिित्कालस्य इसत ितू्र ंप्रदतम ् ।

सि.कौ. (15) तपिित्कालस्य (1.1.70) – तीः पिो यस्मात ् ि तात्पिचातोचाय िमाणिमकालस्यवै िजं्ञा स्यात ् । तिे ‘अत ्’, ‘इत ्’ इत्यादयीः षडणा ंषडणा ंिजं्ञा, ‘ऋत ्’ इसत िादशािाम ् ।

व्याख्या – तपिीः +तत ् + कालस्य । तीः पिीः यस्मात ् ि तपिीः – बहुव्रीसहीः। तात ् पिीः तपिीः– पञ्चमी तत्परुुषीः। तत्कालस्य - ‘तत ्’ ‘कालीः’ उभयोीः िमािासधकिणभावीः ि यसुक्यकु्ीः।तत्र


एव ं सवग्रहीः किणीयीः। तस्य (वण िस्य) कालीः तत्कालीः। तत्कालीः कालीः यस्य िीः तत्कालकालीः। गिाििम ् इव आिि ं यस्य ि गिाििीः। एवम ् अत्र उतिपदलोपीः।िप्तम्यपुमािपवू ि पदस्य बहुव्रीसहवा िच्यो वा चोतिपदलोपीः इत्यििे ‘तत ्’ इत्यस्मात ् उतिपदस्य कालस्य लोपीः। तत्कालीः इसत पद ं सिद्धम ् । तस्य - तत्कालस्य । तत्कालस्य सवकल्पिे सवग्रहीः असप किणीयीः। िीः कालीः यस्य तत्कालीः, बहुव्रीसहीः, तस्य तत्कालस्य । असस्मि ् सवग्रह े िीः वण िवाचकीः कालीः। कालेि िह प्रयकु्स्य वण िस्य असप कालपदिे ग्रहणिे ि कासप िमस्या । एव ंस्थले िामािासधकिडय ेि आपसतीः(म.भा.1.1.70)

अणसुदत ्... इसत ितू्रणे अण ् स्विवणा ििा ंग्राहकीः। िवित्र िवण िस्य ग्राहकीः भवते ् ि वा इसत शङ्कासििाकिणाथ िम ् उक्म ् ‘तपिित्कालस्य’ इसत । यत्र अण ् तपिीः स्यीत ् तत्र िीः स्वोच्चासितकालस्य ग्राहकीः भसवष्यसत । पवू िस्मात ् ितू्रात ् अण ् इसत अिवुतृ्त्या ितू्रस्य वसृतीः भवसत – तपिीः अण ् तत्कालस्य िजं्ञा स्यात।् तीः पिीः यस्मात ् ि तपिीः तात्पिीः वा तपिीः अण ् तत्कालस्य बोधकीः भवसत । ‘अण ्’ इत्यत्र ‘अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः’ ितू्रयोगिे तत्कालस्य ग्रहण ं सिद्धम ् । तपिकिणिे कसचातत ् सभि ् सवसधीः आिभ्यत े। सिद्ध ेित्यािम्भो सियमाथ िीः – इसत न्ायिे तपिितू्र ं‘अण ्’ इसत इम ंसियमयसत । तपिीः अण ् तत्काल (तन्मात्रासवसशष्टीः)स्य िवण िस्य स्वस्य च बोधकीः स्यात ् ि अतत्कलस्य ।

तपिस्य (तीः पिीः यस्मात ् िीः तस्य) उदाहिणम ् – अतो सभि ् ऐि(्7.1.9) इसत ितू्रणे अतीः अथा ित ् िस्वात ् अकािात ् पिं सभिीः ऐि ् आदशेीः भवसत । िाम + सभि ् – िाम + ऐि ् – िामीः। तीः पिीः यस्मात ् िीः तपिीः इसत सवग्रहणे ‘त ्’ अकािात ् पिम ् असि । अत्र अीः िस्वस्य बोधकीः। अथ िस्य तस्य एव कालस्य मात्रायाीः ग्राहकीः। एव ंिस्वस्य षड ्भदेाि ् बोधसयष्यसत। तपिकिणात ् अत्र अीः अणसुदत ् ितू्रणे गहृीतात ् अष्टादशङेदाि ् ि गहृ्णासत । अत्र दीघ िस्य प्लतुस्य ग्रहण ंि स्यात ् ।


तपिस्य (तात ् पिीः तस्य) उदाहिणम ् – वसृद्धिादचै ् (1.1.1) आ, ऐ, औ – एतषेा ं वसृद्धिजं्ञा स्यात ् । अत्र ‘आ’ इत्यस्मात ् पिं ‘त ्’ असि । तात ् पिम ् ‘ऐ’ असि । अतीः ‘ऐ’ स्वोच्चािणकालस्य दीघ िस्य बोधकीः। वसृद्धिेसच(6.1.88) अकािात ् पिम ् एसच िसत वसृद्धीः एकादशेीः स्यात ् । एकीः + एकीः – एकैकीः। अत्र अ + ए – ऐकािीः वसृद्धीः एकादशेीः च । तत्र ऐकािीः वसृद्धिजं्ञकीः। तस्य एकादशेीः भवसत। अ(1 मात्रा) + ए(2मात्रा) – ऐ(3मात्रा) । एव ंसत्रमात्रस्य ऐकािस्य प्लतुिजं्ञा प्राप्नोसत । सकन्त ु ‘एकैकीः’ इत्यत्र ऐकािीः दीघ िीः। वसृद्धिादचै ् – इत्यत्र तपिकिणात ् ऐकािस्य दीघ ििजं्ञा । वसृद्धिजं्ञकीः ऐकािीः स्वोच्चािणकालस्य दीघ िस्य ,षड ्भदेाि ् बोधयसत ि प्लतुम ् ।

Unit – III आदर्शप्रश्नाः

1. SkesÀve Heosve / SkesÀve JeekeÌ³esve Jee GÊejb oÊe~ (1 mark each)

keÀ) efkebÀ meJeCe&efJeOee³ekebÀ met$eced?

Ke) ³elve: keÀefleefJeOe:?

ie) DeeY³evlejÒe³elve: keÀefleefJeOe:?

*) Jee¿eÒe³elve: keÀefleefJeOe:?

®e) kesÀve met$esCe meeJeC³e&m³e efJe<esOe: YeJeefle?

í) ûenCekeÀMeeðeb efkeÀced?

pe) ’leHej:“ - Fl³em³e keÀesçLe&:?

Pe) ’Deled“ - Fefle keÀm³e JeCe&m³e meb%ee?

2. met$eeCeeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (5 marks each)

keÀ) legu³eem³eÒe³elveb meJeCe&ced, Ke) DeDe, ie) HetJe&$eeefme×ced, Ie) veeççpPeueew, *) Devegefoled meJeCe&m³e ®eeÒel³e³e:,

®e) leHejmlelkeÀeuem³e~


3. meesoenjCeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (10 / 15 marks each)

keÀ) Fefle mleeveeefve~ kesÀ<eeb JeCee&veeb efkebÀ efkebÀ mleeveced?

Ke) ³elvees efÜOee - DeeY³evlejes yee¿e½e~

ie) ÛmJem³eeJeCe&m³e Òe³eesies mebJe=Êeced~ Òeef¬eÀ³eeoMee³eeb leg efJeJe=lecesJe~

Ie) lesve meHeeomeHleeO³ee³eeR Òeefle ef$eHeeÐeefmeÎe~

*) ef$eHeeseÐeeceefHe HetJe¥ Òeefle Hejb Meeñeceefme×b m³eeled~

®e)Jee¿eÒe³elvee½e ³eÐeefHe meJeCe&meb%ee³eecevegHe³egkeÌlee:leLeeH³eevlejlec³eHejer#ee³eecegHe³ees#³evleRefle yeesO³eced~

í) Ke³eeb ³ecee: Ke³e: -keÀ-Heew ........ ³eCe½eeuHeemeJe: mce=lee: - J³eeK³eele~

pe) Dev³eLee oerIee&oerveeefceJe nkeÀejeoerveeceefHe ûenCekeÀMeeðeJeueeo®elJeb m³eeled~

Pe) DeefJeOeer³eceeveesçCegefo½e meJeCe&m³e meb%ee m³eeled~


UNIT - IV

efme.keÀew. (16) Je=ef×jeow®ed (1.1.1.) - Deeow®ed Je=ef×meb%eë m³eeled ~

J³eeK³ee - DeäeO³ee³eerûevLem³e Fob ÒeLeceb meg$eced ~ ce²ueeLe&ceeefolees Je=ef×Meyob Òe³eg*dkeÌles ~ Fefle Yee<³eJe®eveced ~

Je=ef× + Deeled + Ss®ed ~ Deeled, Ss®ed Fefle HeoÜeje HeefleJeCe¥ Je=ef×meb%eeb ÒeeHleesefle ~ Deeow®ed - Dee, Ss, Deew ~ De$e

Je=efoë meb%ee, Deeow®ed meb%eer ~ `Deveeke=Àefleë meb%ee Deeke=Àeflecevleë mebef%eveë` Fefle Yee<³eJe®evesve meb%eeDeveeke=Àefleë

Yesojefnlee~ F³eced SkeÀe ~ Deeke=Àeflecevleë Yesomeefnleeë ~ Je=ef×ë SkeÀe, Deleë meb%ee ~ G®³eles ~ Devevlejb meb%ee ~ ³elee

- Deos* iegCeë ~ De$e meg$es meb%eeMeyom³e ÒeLeceûenCeb ce²ueefveefceÊeced ~ meg$es leHejûenCeeled oerIe&m³e DeekeÀejm³e,

oerIe&m³e SskeÀejm³e oerIe&m³e DeewkeÀejm³e ®e Je=ef×meb%ee YeJeefle ~

GoenjCeeefve - Dee - Oe= + C³eled = Oee³e&ced ~

(De®eesuueefCeefle (7.2.15) Meg$esCe Je=ef×Je=ef×ë ~

Ss - vej + SkeÀë = vejwkeÀë (Je=ef×jsef®e - (6.1.88) Fl³evesve Je=ef×ë ,keÀeosMeë ~ S = Ss ~ Deew - Jeve+

Dees<eefOeë = Jeveew<eefOeë (Je=ef×jsef®e- Fl³evesve De + Dees = Deew ~ Je=ef×ë SkeÀeosMeë ~

efme.keÀew. (17) Deos[biegCeë (1.1.2) - Deo¥*d ®e iegCemeb%eë m³eeled ~

J³eeK³ee - Deled + S[db + iegCeë - SJeb Heo$e³eced ~

meg$es leHejûenCeeled nmJem³e DekeÀejm³e, oerIe&m³e ,keÀejm³e, oerIe&m³e DeeskeÀejm³e ®e iegCemeb%ee YeJeefle ~

GoenjCeeefle - De - osJe + $eÝef<eë = osJeef<e&ë ~ DeeodiegCeë (6.1.87) (leleë GjCedj³ejë (1.1.51)

Fl³evesve ®e iegCeë SkeÀeosMeë jHejkeÀë Deë Fl³eeosMesve De + ie = DejdYeJeefle ~

S - veej + Fvêë = vejsvêë ~ `DeeodiegCeë` Fefle

De + F = S, iegCeë SkeÀeosMeë ®e ~

De + G = Dees, iegCeë SkeÀeosMeë ®e ~

efme.keÀew. (18) YetJeeo³ees OeeleJeë (1.3.1) ef¬eÀ³eeJeeef®evees YJeeo³ee Oeelegmeb%eeë m³egë ~

J³eeK³ee - YegJee + Deeo³eë + OeeleJeë ~ Yeg½e Jee½e YegJeew ~ Deeefo½e Deeefo½e Deeoer ~ YetJeew Deeoer ³es<eebles

YetJeeo³eë ~ YJeeo³eë Jeeo³eë ®e Oeelegmeb%ee~ m³egë ~ Yet Fv³e$e ³e DeeefoMeyoë me J³eJemLee³eeb Jele&les ~ JeeFl³e$e ³e

DeeefoMeyoë me ÒekeÀejs Jele&les (ce.Yee.) ~ YJeeo³eë YJe³eYe=le³eë Jeeo³eë Jeeme¢Mee Oeelegmeb%eekeÀeë ~


ef¬eÀ³eeJe®evees Oeelegë ~ Deleë JeeMeyoë ef¬eÀ³eeJee®eer ~

lesve men Heefþleë ‘Yegë’ Fl³eced DeefHe ef¬eÀ³eeJee®eer ~ meg$em³e DeLe&ë ef¬eÀ³eeJee®ekeÀë éeeefoë Oeelegmeb%ekeÀë Fefle ~

OeelegHeeþs Heefþleeë Yegleë DeejY³e keÀC[dJeeefoieCes mebJejevleeë 2018 - mebK³eekeÀeë OeeleJeë meefvle ~ YJeeefoûenCesve

meg$eeLe&ë mecHegCe&ë ve m³eeled ~ lesve YJeeefoieCes Heefþleeveeb Oeelegveeb ûenCeb m³eeled ~ YJeeefoieCesve men Dev³es<eeb ieCeeveeb

Oeelegveeb ûenCee³e ef¬eÀ³eeJeeef®eveeb He=Leied ûenCeb keÀLeb m³eeled ~ leoLe¥ Jeeo³eë Fefle Devesve ef¬eÀ³eeJeeef®eveeb %eevesve

mekeÀueOeelegieCeevleie&leeë OeeleJeë ie=n³evees ~

Yegë Deeefoë³es<eeb les YegJeeo³eë ~ ceO³es `Je`keÀejeiecesve YJeeo³eë Fefle ve YetlJee `YegJeeo³eë` Fefle YeJeefle ~ ce²ueeLe¥

JekeÀejeieceb Òe³eg*dkeÌles (Yee<³eced) ~ Oeelegë cenemeb%ee ~ HetJee&®ee³ee&ë Oeelegë ef¬eÀ³eeJee®eer Fefle mJeerkegÀJe&efvle ~ ³es YJeeo³eë

Dev³es ®e OeeblegieCes Heefþleeë ef¬eÀ³eeJeeef®eveë les Oeelegmeb%eeë YeJeefvle ~ YegJeeo³eë - JewkeÀefuHekeÀë efJeûenë ³eLee - YegJeb

pee³eceeveced DeLe¥ Jeoefvle ³es les YegJeeo³eë ~ Jeod Oeeleesë (JeefmeJeefHe. (G.HeHee.125) Fv³evesve GCeeefoë F_ed-Òel³e³eë~

DeLee&led ef¬eÀ³eeJee®eer Oeelegmeb%ekeÀë ~

YeJeveb Yetë ~ Jee Deeefo³ex<eeb les Jeeo³eë ~ Jee-ieefleMevOve³eesë Fl³eejM³e keÀC[JeeefoieCeevleeë Jeeo³eë ~ Jee Fl³em³e

Deeo³eë YJeeo³e~ ~ De$e ÒeLeceë meceemeë yengJe´erefnë ~ efÜleer³eë meceemeë leledHeg©<eë ~ efÜleer³em³e `Yeeo³eë` Fl³em³e

DeLe&ë `Jee` Fl³em³e Deeefoë éeeefoë ~ Jeeo³e½e Jeeo³e½e Fefle Jeeo³e:- SkeÀMes<eë ~ YegJees Jeeo³eë - <eÿer meceemeë ~

De$e <eÿer Jee®³eJee®ekeÀmecJevOb JeesOe³eefle ~ ef¬eÀ³eeJee®ekeÀeë YJeeo³eë, JeeÒeYe=le³eë ®e Oeelegmeb%ekeÀeë YeJeefvle ~

ef¬eÀ³eeJeeef®eveë Fl³eLe&m³e efkebÀ Òe³eespeveced ? YegÒeYe=le³e~ Oeelegmeb%ekeÀeë m³egë Fefle ûenCesve (³eeb oelegë) ³eod Meyom³e

m$eerefue²s ÒeLecewkeÀJe®eves ®e `³ee` Fl³eve³eesë Oeelegmeb%eem³eeled ~ ÒeefleHeefokeÀm³e Oeelegmeb%eeJ³eeJe=l³eLe¥ meg$es `ef¬eÀ³eeJee®eer̀

Fl³eLe&m³e yeesOeë m³eeled ~ veew®esled Òeeefle³eefokeÀ meg$em³e `³ee` DeefHe OeeJeLe¥ yeesOe³esled ~ leLewJe Jee-Oeelegë, Jee-efveHeeleë ~

veg-Oeelegë, veg-Òel³e³eë efveHeele½e ~ efoJed-Oeelegë, efoJed-ÒeefleHeefokeÀced ~ ef¬eÀ³eeJee®eer Fefle ûenCeb efJevee Deef¬eÀ³eeJee®eer

DeefHe OeelegJee®ekeÀë m³eeled ~

YJeeo³eë efkeÀceLe&ced ? efnnkeÀMeyoë Jepe&veeLe&keÀë ~ me ve ef¬eÀ³eeJee®eer efkeÀvleg ef¬eÀ³eeÒeOeeveë Meyoë ~ lesve

ef¬eÀ³eeJee®ekesÀ ³eefmceved keÀefmceved DeefHe Meyos Oeelegmeb%ee m³eeled ~ ³eLee - efn©kedÀ, He=LekedÀ ~ SJeled meJe¥ ef¬eÀ³eeÒeOeeveced

DeJ³e³eced ~ Slee¢Meë Meyoë ve OeelegHeoJee®³eë YeJeefle ~ YJeeefoûenCeb efJevee Sles OeelegJee®ekeÀeë m³egë ~ les<eeb

efveJeejCeeLe¥ YJeeefo Fefle GkeÌleced ~

efmebkeÀeQ (19) Òeeûeer½e jeefVeHeeleeë (1.4.56)- Fl³eefOeke=Àl³e ~


J³eeK³ee - Sleled DeefOekeÀejmegleced ~ ÒeekedÀerjeréejeled + efve³eeleeë ~ jeréejHeom³e keÀë DeefYeÒee³eë ? le$e Heáec³eeë

keÀes nslegë ? `jeréejeled` Fefle Fefle Heáec³evleeled ÒeekedÀ Meyom³e DeO³eenejsCe DeLeJee ueOJeLe&ce `Dee` Fefle ³eesiesçefHe

Heáeceer m³eeì ~leled ÒeeieLe&³eesies `jeréejeled̀ ÒeekedÀ DeLee&led leledHetJe&Jeefle&veë efveHeeleeë m³egë ~ Dee-³eesies jeréejHeosve men

DeLeJee jeréejHeob efJevee Fefle mebMe³eë m³eeled ~ leefn& De$e `ÒeekedÀ Meyoë` DeefOekeÀejeLe¥ Òe³egkeÌleë ~ lesve `Hede*defveHeeleeë`

Fefle HeoÜ³em³e DeefOekeÀejë Hejmeg$eb Òeefle DevegJele&les ~ efveHeeleë - efve + Heled + Ie_ed ~ DeveskesÀ<eg DeLex<eg efveHeeleë

Deefmle S<eeced ~ efve³eele + (DeMe&DeeefolJeeled) De®ed = efveHeeleë ~ efveHeelee½eeveskeÀeLe&keÀeë ~ efveHeelemeb%ee³eeë Hejced

GHemeie&ë, ieefleë, keÀce&ÒeJe®eveer³eë - Fefle meb%eeë Deeie®íefvle ~ DeeefYeë meb%eeefLe&ë men `Òe*defveHeeleeë Fefle

DeefOekeÀejm³e ÒeJe=efÊeë YeJeefle~ DeLee&led Òee*defveHeeleë lesve men GHemeie&ë ~ Òee*defveHeeleë - ieefleë, Òee*defveHeeleë -

keÀce&ÒeJe®eveer³eë Fefle meb%eeÜ³em³e meceeJesMeë YeJeefle ~ DeekeÀ[ejeoskeÀe meb%ee (1.4.1) Fl³evesve SkeÀm³e SkeÀe meb%ee

YeJeefle ~ De$e meg$e meb%eeveeced SkeÀ$e meceeJesMes ve efJejesOeë ve ®e yeeOee ~ HejHejmeb%ee GHemeiee&efo - mebpeeveeced

GHepeerJ³ee ~ le$e meb%eeÜ³em³e HeefjHegjkeÀë ~ Òeeefoë ef¬eÀ³ee³eesies Òeke=ÀefveHeeleë GHemeie&ë ®e Fefle mebpeeÜ³emeceeJesMes DeLe&ë

mHeäë ~

meeréejeled - DeefOejeréejs (1.4.99) Fefle megleele Hejced DeefHe efveHeelem³e DeefOekeÀejë Deefmle ~ efJeYee<eeke=Àefle

(1.4.72, 98) Fefle Hejmeg$esçefHe efveHeeleeefOekeÀejë Deefmle ~ Deleë De$e ve ÒeekedÀ ³eesies Heáeceer ~ ve®e `Dee` ³eesies

Heáeceer ~ u³eyedueesHeskeÀce&C³e& efOekeÀjCes ®e (Jee.1474. 1475) Fefle u³eyedueesHes Heáeceer ~ `jeréejeled` Fl³em³e

DeLe&ë - jeréejHeoOeefìlemeg$eced DeefYeJ³eeH³e ~ Hejmeg$es (1.4.98) DeefOejeséejs (1.4.97) meg$eb ÒeJele&le ~ Deleë

u³eyedueesHes Heáeceer meeIeer³emeer ~ DeefOejeséejs - DeefOej + F&éejs Fefle HeoÜ³eced ~ Deleë FéejHeoced DevegkeÀlJee keÀLeb

jeréej Heoced GkeÌleJeeved ? mHeäyeesOeefveefceÊeced DemevoneLe¥ ®e ~ jeréejHeod mLeues F&éejHeom³e ûenCesve met$em³e

DeefOekeÀejë DeefOejerMJejs (1.4.97) Fefle me$eeod Devevlejced `F&éejs leesmegved ö (3.4.13) Fefle meg$eb YeeJeled

efveHeeleeefOekeÀejm³e ieefleë m³eeled ~ lem³e DeveYeerälJeeled `DeefOejeréejs̀ - meg$em³e jeréejHeob mJeerke=Àl³e `Òeeûeeréejeled` -

meg$em³e jeréejHeob mJeerke=Àl³e `Òeeûeeréejeled` Fefle GkeÌleced ~

efme.keÀew. (20) ®eeo³eesçmeÊJes (1.4.57) - DeêJ³eeLee&½eeo³ees efveHeelemeb%eeë m³egë ~

J³eeK³ee - ®e + Deeo³eë + DemeÊJes ~ èfveHeeleeë` Fefle DevegJe=Êeced ~ ®eeo³eë - ®e Deeefoë ³es<eeb les ~ De$e

leodiegCemebefJe%eevees yengJeérefnë ~ DeveskeÀcev³eHeoeLex (2.2.24) Fefle yengJeérefn meg$es Dev³eHeoeLe&ÒeOeeveë yyJeérefnë

meeceev³esve G®®eles ~ Òee³esCeev³eHeoeLe&Òeoevees yengJeérefnë ~ De$e yengJeérefn meceemes `®e` Fl³em³e ûenCeb YeJeefle ~ ®eeefoë

SkeÀë iejë ~ le$e `®e` Deeefo ~ meJee&oerefve meJe&veeceeefve (1.1.27) Fefle meg$em³e Yee<³e leodiegCemebefJe%eevees yengJeérefnë

ÒeefueHeeefoleë ~ YeJeefle yengJeérnew leodiegCemebefJe%eeveceefHe ~ leod ³eLee - ef®e$eJeememeceeve³e ~ ueesefnlees<Ceer<ee $eÝeflJepeë

Òe®ejefvle ~ leodiegCe Deeveer³eles leodiegCee½e Òe®ejefvle ~ (ce.Yee. 1.1.27)


meÊJeced -meesoefvle efveefJeMevles efJeMes<eCeYeeJesve peeefleCegCeb ef¬eÀ³ee ³e$e leled meÊJeced-êJ³eced ~ meo + lJe =

meÊJeced ~leeY³eecev³e$eesCeeo³eë (3.4.75) Fl³evesve meod + DeefOekeÀjCes lJe ~ meÊJeced - êJ³eced ~ Ieìë Deefmle ~

leb He½e ~ De$e Ieìë êJ³eced ~ Jew³eekeÀjCeeë cegK³eb efJeMes<³eb êJ³eefceefle mebkesÀleb ie=ndCeeefvle ~

DemeÊJeced - êJ³eefYeVeced ~ HegJe&meg$eeled efveHeelem³e DevegJe=Ê³ee êJ³eefYeVeLe&Jeeef®eveë ®eeo³eë efveHeeleeë ~ DeêJ³eJee®eerefle

Fefle GkeÌlesë efkebÀ leelHeLe&ced ? Îeieë HeMegë ~ HeMegMeyoë ®eeefoieCes Heeefþleë efkebÀvleg êJ³eJee®eer ~ Deleë lem³e

efveHeelemeb%ee ve YeJeefle ~ Hegäb HeMeg cev³eles ~ De$e HeMegMeyoë `mec³ekedÀ` Fl³eLe&m³e yeesOekeÀë ~ Deleë le$e efveHeelemeb%ee~

efmebkeÀew. (21) Òeo³eë (1.4.58) - DeêJ³eeLee&ë Òeeo³emleLee ~

efme.keÀew. (22) GHemeiee&ë ef¬eÀ³ee³eesies (1.4.59)

efme.keÀew. (23) ieefle½e (1.4.60) –

Òeeo³eë ef¬eÀ³ee³eesies GHemeie&meb%ee ieeflemebpee½e m³egë ~ Òe, Heje, DeHe, meced, Deveg, DeJe, efvemed, efveìd, ogmed, ogjd, efJe,

Dee*d, efve, DeefOe, DeefHe, Deefle, meg, Gled, DeefYe, Òeefle, Heefj, GHe Sles Òeeo³eë~

J³eeK³ee - Òeeo³eë - Dee&mceved meg$es `DemeÊJes` `efveHeelee` Fl³evegJe=efÊeë ~ DeêJ³eeLee&ë Òeeo³eë leLee efveHeeleeë ~

ÒeeefoieCes Heefþleeë Òe-Heje-DeHe Fl³eeo³eë ~ Òeeefoë êJ³eeJee®ekeÀë YeJeefle ®esled efveHeelemeb%eeb ve ÒeeHveesefle ~

efue²mebK³eevJeef³e êJ³eced - Fl³evesve Òeeefoë kegÀ$eef®eled êJ³eJee®eer ~ ³eLee - Òeeefle Fefle Òeë, Hegj³eleerefle Òeë ~ efJeMes<esCe

Hegj³eleerefle efJeÒeë ~ De$e Òeë êJ³eJee®ekeÀë ~ Deleë lem³e ve efve³eelemeb%ee ~

GHemeie&ë - ef¬eÀ³ee³eesies - Òee*defveHeeleeë, DemeÊJes, Òeeo³eë- Fl³evegJe=efÊeë ~ Òeeo³eë ÒeekedÀ efveHeele meb%eekeÀeë MeJeefvle ~

ef¬eÀ³ee³eesies DeêJ³eJeeef®eve, Sles GHemeie&meb%e³ee mebkesÀefleleeë YeJeefvle ~ `ef¬eÀ³ee³eesies` Fefle Je®eveeled ef¬eÀ³eemecyevOeYeeJes

G³eceie&meb%ee ve YeJeefle ~ efJeieleeë mes®ekeÀeë Demceeled Fefle efJemes®ekeÀë ~ ‘ef̀ Fl³em³e ef¬eÀ³ee³eesieeYeeJeeled ve

GHemeie&meb%ee ~ GHemeiee&YeeJeeled `mes` Fl³e$e `me` m³e `GHemeiee&led megveesefle ..(8.3.65) Fefle meg$esCe ve <elJeced ~

DemeÊJes Fefle efkeÀceLe&ced ? êJ³eJee®eer Òeeefoë ef¬eÀ³ee³eesiesçefHe ve GHemeie&ë YeJeefle ~ ³eLee - Heje (Þesÿe) mesvee

pe³eefle ~ `Heje` De$e êJ³eJeeef®eveë mesveeHeom³e efJeMes<eCeced ~ Deleë `Heje` Meyoë êJ³eJee®eer ~ lemceeled ve GHemeie&ë~

GHemeie&ë - GHe - (ef¬eÀ³ee) meceerHes mep³eles mecyeO³eles Fefle GHemeie&ë ~ GHe + me=ped + keÀce&efCe Ieced ~ `gkeÀlee|j ®e

keÀejkesÀ mebpee³eeced̀ (3.3.19) Fefle meg$esCe keÀce&efCe Ieced ~ ÒeeefoefYeVeeë Dev³esçefHe SJeb mLeues GHemeie&©HesCe

HeefjieefCeleeë ~ les Yee<³eefoJe®evesve mJeerke=Àleeë ~ ³eLee - cen®í<om³ees HemebK³eeveced Fefle Yee<³eJe®evesve SJeb mLeues

`cenled̀ Meyoë GHemeie&ë m³eeled ~ Þe®íyom³eesHemebK³eeveced - `Þeled` GHemeie&ë YeJeefle ~ Þeled + Oee + G*d - De$e

Þeled Meyoë GHemeie&meb%ekeÀë, Deleë Deele½esHemeiex (3.3.10) Fl³evesve `De*d̀ Òel³e³eë, leledë Þe×e Fefle Heom³e

efve<HeefÊeë ~


ieefle½e - (1.4.60) Òeeo³eë, GHemeiee&ë ef¬eÀ³ee³eesies, DemeÊJes, Òee*defveHeeleeë Fefle DevegJe=efÊeë ~ Òeeo³eë efkeÌ³ee³eesies

GHemeie&meb%ekeÀe YeJeefvle ~ les DeefHe ef¬eÀ³ee³eesies ieeflemeb%eekeÀe YeJeefvle ~ leefn& keÀë Yesoë ? peeflemeb%ee³ee efkeÀceefHe keÀe³e¥

efYeVeb YeJeefle ~ ³eLee - `kegÀieefleÒeeo³eë` (2.2.18)Fefle meg$esCe ieeflemeceemeë YeJeefle ~ mJejefveCe&³ekeÀeues

iee&lemeb%ee³eeë He=LekedÀ GHe³eesefielee Deefmle ~ ³eLee - ieefleie&leew (8.1.70) ~ ieefleie&leew HejleesçvegoeÊees YeJeefle ~ ³eLee

- Òe He®eefle ~ Òeeo³eë ef¬eÀ³ee³eesies GHemeiee&ë FefleJeled iele³eë ®e Fefle yengJe®eveÒe³eesieë meceer®eerveë ~ Dee<e& Òe³ee siesCe

yengJe®evemLeeves ìeefle½e` Fefle SkeÀJe®eve Òe³eesieë YeJeefle ~ les Òeied Oeeleesë (1.4.80) - iele³eë GHemeiee&ë ®e Oeeleesë

ÒeekedÀ Òe³egp³evles ~ Þegleew J³eefle¬eÀceë ¢M³eles ~ Îvoefme HejsçefHe (1.4.81) J³eJeefnlee½e (1.4.82)

Fl³eeefomLeues<eg ~

ieefle½e (1.4.60) ieg$esCee J³eJeefnlee½e (1.4.82) Fl³eeefomLens<eg ~

ieefle½e (1.4.60) met$esCee ef¬eÀ³ee³eesies kesÀJeueb Òeeo³eë ieeflemeb%ekeÀeë YeJeefvle ~ SJeb Hej³eesiemLeues

ÒeeefoefYeVeeë Dev³esçefHe ieeflemeb%ekeÀeë YeJeefvle~ 1.4.61 - 1.4.79 Fefle ef®eefÚles<eg meg$es<eg les<eeb mebûenë ÒeoÊeë ~

T³ee&efoef®Je[e®e½e (1.4.61) - Fl³eeefo<eg meg$es<eg êäJ³eced Tjerke=Àl³e, MegkeÌleerke=Àl³e, HeìHeìeke=Àl³e- Fl³eeefo ~

efmebkeÀewë (24) ve Jesefle efJeYee<ee (1.1.44) - efve<esÐe efJekeÀuHe³ees e|Yee<eemeb%ee m³eeled ~

J³eeK³ee - ve, Jee, Fefle, efJeYee<ee ~ meeceev³eleë Meyomeb%ee³eeb Meyom³e %eeveb YeJeefle ~ oeÐeeOJeoeHed (1.1.20),

lejHedleceHeew Ieë (1.1.22) Fl³eeefomLeues ‘Ieg’- meb%e³ee ‘Ie’ meb%e³ee®e MeyoyeesOeë YeJeefle, ve DeLe&yeesOeë ~ leLewJe

De$e efJeYee<eemebpee ‘ve Jee’ Fefle Meyob yeesOe³eefle efkeÀced ? ve efn ~ SJeb meefle ‘efJeYee<ee efokedÀmeYeemes yengJeérnew

(1.1.28) meeflemLeues efJeYee<eemLeeves ‘veJee’ Fefle Meyoë G³eefmLeleë mceeled ~ De$e ‘ve’ ‘Jee’ Fl³eve³eesë

DeLe&³eesë ûenCeced DeefYeÒesleced ~ leoLe&ce d - ‘ve’ ‘Jee’ Fefle DeeY³eeb ³en ‘Fefle’ Meyom³e ³eesieë DeLe& ûenCeeLe¥ YeJeefle

~ ve ®e Jee ®e - ÜvÜë ~ ÜvÜevles Þeg³eceeCeb Heob Òel³eskeÀceefYe mecJeO³eles- Fefle v³ee³esve ÜvÜevles efmLelem³e FefleMeyom³e

‘ve’ Fl³evesve ‘Jee’ Fl³evesve ³eesieë ~ Deleë meg$eeLe&ë - ve-Fefle Jee-Fefle efJeYee<ee ~ ‘ve’ m³e DeLe&ë efve<esOeë, ‘Jee’

Fv³em³e DeLe&ë efJekeÀuHeë ~ GYe³eesë efve<esOeefJekeÀuHe³eesë DeLe&³eesë meb%ee efJeYee<ee ~ De$e J³eekeÀjCes, efJeYee<ee Deefmceved

DeLex meccelee ~ ‘ve Jee’ Fl³eve³eesë Dev³esçefHe DeLee&ë meefvle les De$e ve éeerke=Àleeë ~ leodûenCes oes<eë YeefJe<³eefle ~

(1) ueeskeÀ J³eJenejs ‘veJee’ Fl³em³e DeLe&ë ‘ve’ ~ keÀe³ee&ue³eë YeJelee ievleJ³eë ve Jee ~ De$e veJee Fl³em³e DeLe&ë

‘ve’ ~ ve yengJeérnew (1.1.29) ‘Je’ -mLeeves efJeYee<eeÒe³eewieë ®esled le$e ieewjJeoes<eë ~ Meem$es ueeIeJeb ÒeMem³eles ~

ueOJeLe¥ efn meb%eekeÀjCeced ~ Deleë ‘ve’ Fl³eLex efJeYee<ee ve ûenCeer³ee ~ (2)ueeskesÀ ‘veJee’ Fefle efJeMes<eCe©HesCe ³eefo

ie=¿eles ~ le$e efJeMes<³emeceeveefue²lee YeJeefle ®esled leoefHe ve Fäced ~ Deeue³ees YeJelee iecleJ³eë veJeë ~ ‘veJe’ m³e

DeLe&ë Òel³eûeë, vegleveë ~ De$e Deeuee³em³e efJeMes<eCeced ~ ceeuee YeJelee Yeg<eCeer³ee veJee~ De$e ‘veJee’ Deleerefue²s

Deefmle ~ ceeuee³eeë, efJeMes<eCeced ~ leLewJe veJee efJeYee<ee De$e ‘veJeervee’ Fl³eLe&ë ve Fäë ~ J³eekeÀjCes ‘veJee’ Meyoë

Deefue²ë ~


efJeYee<ee³eeë ~ DeefHe ueewefkeÀkeÀJ³eJenejs DeLe&ë efJekeÀuHeë ~ J³eekeÀjCemeg$es kesÀJeueb efJekeÀuHeë Fl³eLe&~ ve DeefYeÒesleë ~

cesI³eë HeMegë Deve*dJeeved efJeYeeef<eleë - De$e efJeYee<ee³ee DeLe& efJekeÀuHeë, me J³eekeÀjCeMeem$es ve ie=nerleë ~ ‘veJesefve..’

Fefle meg$es efceefuele³eesë efve<esOeefJekeÀuHe³eesë meb%eeefveefceÊeb ‘veJesefle’ Meyoë ie=nerleë ~ efJeYee<ee ef$eefJeOee - (1)

ÒeeHleefJeYee<ee, (2)DeÒeeHle efJeYee<ee, (3) GYe³e$e (Òel³eeÒeeHle) efJeYee<ee ~

1. ÒeeHleefJeYee<ee - ³e$e efvel³eskeÀe³ees ÒeeHles HegveefJe&keÀuHesve efJeOeer³eles mee ÒeeHleefJeYee<ee ~ ³eLee - efoJemleoLe&m³e

(2.3.58)~ J³eJeË (¬eÀ³eefJe¬eÀ³e J³eJenejë), HeCed (Oetle¬eÀer[e) Fl³eLe&keÀm³e efoJeOeeleesë keÀce&efCe efvel³e<eÿer

ÒeeHveesefle ~ ³eLee - Melem³e oerJ³eef$e ~ efJeYee<eesHemeiew (2.3.59) GHemeie&³eesies leoLe&keÀm³e efJeJedOeeleesë keÀce&efCe

efJekeÀuHesve <eÿer YeJeefle ~ ³eLee-Melem³e MelebJee ÒeefleoerJ³eefle ~

2. DeÒeeHleefJeYee<ee - ³e$e kesÀveel³eÒeeHles keÀe³ex efJekeÀuHesve efJeOeer³eles le$e DeÒeeHleefJeYee<ee ~ ³eLee - peje³ee

pejmev³elejm³eeced (7.2.101) - ‘peje’ Meyom³e le=leer³ewkeÀJe®eves kesÀveeefHe efJeefOevee ‘pejmed’ ve ÒeeHveesefle ~

peje³ee - - Fl³eeefomeg$esCe efJekeÀuHesve ‘pejmed’ YeJeefle ~ peje³eeë le=leer³ewkeÀJe®eves pej³ee, pejmee ®e Fefle

DeÒeeHlemLeues efJekeÀuHees efJeOeer³eles ~ F³eced DeÒeeHleefJeYee<ee ~

3. GYe³e$eefJeYee<ee - ³e$e Dev³esve ÒeeHles keÀe³ex De³e´eHles ®e GYe³e$e efJekeÀuHesve efJeOeer³eles le$e ÒeeHleÒeeHleefJeYee<ee

Fl³eg®³eles ~ GoenjCeeced - Ë¬eÀesjv³elejm³eeced (1.4.56)~ DeY³eJeË - YeespeveeLe&keÀced ~ efJeke=À - DekeÀce&keÀced ~

Deve³eesë Ü³ees~ OeelJees~ ³eesies DeC³evleeJemLee³eeb keÀlee& efCepevleeJemLee³eeb keÀce& YeJeefle ~

Yeefleyegef×Òel³eJemeeveeLe&MeyokeÀcee&keÀce&keÀeCeeceefj keÀlee& me Ceew (1.4.52) Fefle meg$esCe YeespeveeLe&keÀm³e ‘DeY³eJen’

Fefle Oeeleesë DekeÀceefkeÀm³e ‘efJeke=À’ Fefle Oeeleesë ®e Òe³eesies DeefCe keÀlee& Ceew keÀYe& YeJeefle ~ De$e efJekeÀuHesve keÀce&meb%ee

ÒeeHveesefle ~ Deleë De$e ÒeeHleefJeYee<ee ~ DeY³eJenej³eefle mewvOeJeeved mewvOeJewë Jee ~ efJekeÀej³eefle mewvOeJeeved mewvOeJewë Jee

Fl³eeefoë JewYeeef<ekeÀë Òe³eesieë efme×ë ~ kesÀJeuem³e ËOeeleesë kesÀJeuem³e ke=ÀOeeleesë ®e iel³eeÐeLex ûenCeeYeeJeeled

DeC³evleeJemLee³eeë keÀlee& C³evleeJemLee³eeb keÀce& ve YeJeefle~ le$e ³eled efJekeÀuHeefJeOeeveb mee DeÒeeHleefJeYee<ee ~ nej³eefle

keÀjej³eefle Jee mesJekebÀ JesJekesÀve Jee keÀìced ~

ÒeeHleefJeYee<eemLeues DeÒeeHleefJeYee<eemLeues ®e kesÀJeuesve efJekeÀuHeJee®ekesÀve efJeYee<eeMeyosve keÀe³e¥ YeefJe<³eefle ~ efkeÀvleg

ÒeeHleeÒeeHle%es$es efve<esOeefJekeÀuHe³eesë GYe³eesë ûenCeced DeeJeM³ekeÀce~ ÒeeHlemLeues³em³e efJeefOe~ Deemeerled lem³e

DeYeeJeefJeOeeveced ÒeeHleeÒeeHleefJeYee<ee³eeë Dev³e$e GoenjCeb ³eLee efJeYee<eeéesë (6.1.60)- ée³elesë mecÒemeejCeb Jee

efueefì ³eef*d®e ~ efée³elesë efueefì mecÒemeejCes MegMeeJe ~ ³eef[b mebÒemeejCes MeesMeg³eles ~ efueìë Ceued Delegmed Òel³e³eewë

Hejle~ ³eefo mleë leefn& lee¢Meë efueìd efkeÀled YeJeefle ~ Demeb³eesieeefuueled efkeÀled (1.2.5) SJeb efueefì efueefle Hejleë

Jeef®eKeefHe ³epeeoerveeb efkeÀefle (6.1.15)leLee efueìd³eYe³eemem³eew Ye³es<eeced (6.1.17) Je®³eeefoveeb ie=n³eoerveeb ®e

DeY³eemem³e mecÒemeejCeeb m³eeled efueefì ~ SJeb eféeOeeleesë ve mecÒemeejCeced - ³eLee efMeéee³e ~ eféeOeeleesë efHeefle


efueefì³eef* Hejleë mecÒemeejCeb mJeeYeeefJekebÀ ve ÒeeHveesefve le$e mecÒemeejCeefJeOeeveeLe¥ efJeYee<ee éesë Fefle meg $eced

DeeJeM³ekeÀced ~ ³e$e mecÒemeejCeb ef$e ©³eced MegMeeJe ~ ³e$e ve mecÒemeejCeced le$e efMeéee³e Fefle ©Heced ~

SJeb keÀeefveef®eled meg$eeefCe meefvle le$e efJeYee<ee veeefmle ~ le$e JewkeÀefuHekebÀ ©³eb Òeoer³eles ~ meg$ekeÀej~ Ë¬eÀesjv³elejm³eeced

Fl³eeefo<eg meg$es<eg efJeYee<eeefYeVewë Meyowë efJeYee<eeefveJee&nb keÀmesefle ~ Dee®ee³e&ë mJeuJeefÒe meb%eeceejYeceeCees Yegef³eÿcev³ewjefHe

Meyow jsleceLe¥ mecÒel³ee³e³eefle yengueced, Dev³elejm³eeced, GYe³eLee, Jee, SkessÀeefceefle (ce.Yee.1.1.44) ~

efme.keÀew.(25) mJeb ©³eb Meyom³eeMeyomeb%ee (1.1.68)-

Meyom³e mJeb ©Heb mebef%e, Meyoeemee$es ³ee meb%ee leeb efJevee ~

J³eeK³ee - mJeced, ©Heced, Meyom³e, DeMeyomeb%ee ~ Meem$es Meyom³e mebefvepeb ©³eb ûenCeer³eced ~ MeyoMeem$es ³ee meb%ee

lee efJevee ~ Deefiveced Deeve³e, jepeeveb Heée- Fl³eeoew Deivesë ve=Hem³es ®e DeLe&yeesOeë YeJeefle~ efkeÀvleg Deiveso&kedÀ

(4.2.33) jepeéeMegjeod ³eled (3.1.137) Fl³eeefo<eg Deivesë, je%eë ®e DeLe&ûenCesve meg$eb yeeefOeleb YebefJe<³eefle ~

le$e DeefiveMeyom³eeves leoLe&keÀm³e JeefnveMeyom³e ûenCeb ve YeJeefle ~ leLewJe jepeMeyom³eeves leoLe&keÀm³e veom³e ûenCeb

®eve ~ Meem$es Meyoë mJeb©Heb yeesOeef³e<³eefle ~ Meyom³e - keÀle&efj <eÿer ~ Meyom³e mJeb©Heb mebef%e ~ Deivesë mJeb©Heb mebef%e

- De + ied + ved + F ~ Deivesë He³ee&³em³e Jenvesë Devenlem³e Jee ûenCeb ve YeJeefle ~ Deiveso&kedÀ Fefle meg$esCe Deefive

Þeyoeled mJe©Heeled okedÀÒel³e³e~ YeJeefle ~ Deefive + okedÀ = Deefive + Sme (Dee³eves³eerveeref³e³eë HeÀomJeíOeeb

Òel³e³eeoerveeced - (7.1.2.) Fefle om³e S³e - DeefoJe=ef×ë) = Deeives³eë (efkeÀefle ®e - 7.2.118 Fefle

Deeefoye=ef×ë) ~ Slee¢Mes mLeues Deivesë He³ee&³eJeeef®eveë yenvesë okedÀ-Òel³e³eë ve YeJeefle ~ Meem$es Meyom³e efvepeb mJe©Heb

ûenCeer³eced ~ DeMeyomeb%ee Fefle Je®evesve meJe&$e Meyom³e mJeb©Heb ve´nd³eced ~ MeyoMeem$es J³eekeÀjCeMeem$es ³ee meb%ee me

Meyomeb%ee ~ ve Meyomeb%ee DeMeyomeb%ee ~ J³eekeÀjCes ³ee Meem$eer³emeb%ee YeJeefle leeb efJene³e Dev³e$e efJeOeeve Meyo~ mJeb

©Heb JesOeef³e<³eefle ~ J³eekeÀjCem³e Meem$eer³emeb%ee - efì, Oeg, iegCeë, Je=ef×b Fl³eeefoë ~ De$e ‘efì’ Fefle G®³eceeves

De®eesçvl³eeefo efì (1.1.64) Fl³evesve De®eebceO³es ³e~ Devl³eë De®ed me Deeefoë ³em³e leled ‘efì’ - ³eLee jepeved

Fl³e$e Deved - efì ~ efì-Heosve ‘ì + F’ Fefle ée©Hem³e ûenCeb ve m³eeled ~ leLewJe iegCeHeosve ‘ie + G + Ced + De’

mJe©Heb ve ie=¿eles ~ Deos²gCeë Fl³evesve De, S, Dees Sles ie=¿evles ~ J³eekeÀjCeMem$eielemeb%ee efvepeb mJe©Heb ve

yeesOeef³e<³eefle ~

efme.keÀew. (26) ³esve efJeefOemleovlem³e (1.1.72) –

efJeMes<eCeb leovlem³e meb%eem³eeled ~ mJem³e ®e ©Hem³e ~ meceemeÒel³e³eefJeOeew Òeefle<esOeë ~

GefieodJeCe&ûenCeJepe&ced~


J³eeK³ee - ³eesve, efJeefOeë leod + Devlem³e ~ ³esve - keÀjCes le=leer³ee ~ efJeefOeë - efJeOeer³eles Fefle efJeefOeë ~ efJe + Oee +

efkeÀ keÀcee&efCe GHemeiex Pees~ efkeÀë (3.3.92) Fefle keÀcee|Ce efkeÀë ~ meë Devleë ³em³e meë leovleë ~ lem³e - leovlem³e

~ mJeced Devegke=Àle ~ Meyom³e mJeb©Heced gHeeoe³e ³eë efJeefOeë DeejY³eles me lem³e leovleb ©Heb mJe©Heb ®e ûener<³eefle ~

GoenjCeced - Sj®ed (3.3.56) - FÐeeleesë De®ed Òel³e³e~ YeJeefle ~ ‘F’ Fl³em³e <eÿd³eskeÀJe®eves Së ~ De$e ‘F’ -

FiedOeeleesë efJeMes<eCeced ~ ³esveefJeefOe Fl³evesve ‘F’ leovle©Heced DeLee&led FkeÀejevleb Oeelegb yeesOeef³e<³eefle ~ HeÀueleë

FkeÀejevleeled Oeeleesë De®ed Òel³e³e~ YeJeefle ~ ef®e + De®e = o³eë, efpe + De®ed = pe³eë mel³eeefo ©Heb efme×ced ~

‘F’ leovleb ©Heb yeesOeef³e<³eefle mJeb©Heb®e ~ Deleë F + De®ed =De³eë Fefle ©Heced DeefHe YeJeefle ~ De$e ‘F’ efJeMes<eCeb

YeJeefle ~

meJe&$e efJeMes<eCeb leovlem³e mJem³e ©Hem³e ®e yeesOekebÀ YeefJe<³eefle efkeÀced ? meceemeÒel³eme efJeefOemLeues efve<esOeë YeJeefle ~

GoenjCeced - ke=À<Ceb efÞeleë = ke=À<CeefÞeleë ~ efÜleer³eevleë ke=À<CeMeyoë efÞeleeefoÒeke=ÀeflekewÀë men mecem³eles ~ efÜleer³ee

efÞeleeleerleHeefleleieleel³emleÒeeHleeHeVewë (2.1.24) Fl³eves efÜleer³eemeceemeë ~ ³esveefJeefOe Fl³evesve efÞeleMeyoë ³eLee

mJe©Hem³e yesOekeÀë leLee leovlem³e efÞeleevlem³e `HejceefÞele` m³e yeesOekeÀë m³eeled efkeÀced ? ve ~ meceemeefJeOeew Òeefle<esOeë~

ke=À<Ceb efÞeleë FefleJeled ke=À<Ceb HejceefÞeleë meefle meceemeë ve YeefJe<³eefle ~ le$e ke=À<Ce½eemeew HejceeefÞele½esefle keÀce&Oeej³eë

YeefJe<³eefle ve efÜleer³eemeceemeë ~

Òel³e³eefJeOeew ®e leovleefJeOesë efve<esOeë ~ ve[eefoY³eë HeÀkedÀ (4.1.99) Fl³evesve ve[m³e iees$eeHel³eced Fefle ve[ +|

HeÀkedÀ Dee³eves³eer ö Fl³eves Dee³eved DeeosMeë ~ efkeÀefle ®e (7.2.118) Fefle DeeefoJe=ef×ë ~ vee[e³eveë Fefle ©Heb

efme×ced ~ leLewJe De$e leovlem³e ve[evlem³e meg$eve[m³e ûenCeb ve m³eeled ~ meg$eve[m³e DeHel³eb Hegceeved Fl³e$e

meew$eve[e³eveë ve YeJeefle ~ Òel³e³eefJeOeew leovleefJeOeW Òeefle<eOeeled ~ Meg$eve[ + DeHel³eev³ex F_e Dele F_ed

(4.1.95)~ leef×les<Je®eeceeosë (7.3.20) Fefle GYe³eHeoefmLelee OepedJe=ef×ë ~ SJeb meew$eveeef[ë Fefle Heob efme×b

YeJeefle ~ Òel³e³eefJeOeew leovleefJeefOeë ve ûend³eë ~

Òel³e³eefJeOeevemLeues leovlem³e yeesOeë ve m³eeled ~ Sle®ed-meg$esCe F-Oeeleesë De®ed Òel³e³eë YeJeefle ~ Foced DeefHe

Òel³e³eefJeOeevemLeueced ~ De$e keÀLeb leovleefJeOesë ûenCeb YeJeefle ? ®e³eë pe³eë Fl³eeefo efme×b YeJeefle ~ DeleSJe

GkeÌleced- `GefieodûenCeJepe&ced` ~ Gefie¢ûenCeJepe&ë meceemeÒel³e³e efJeOeew Òeefle<esOeë ~ Gefiele d - GkedÀ Fled ³em³e meë ~

Gke=À (G,$eÝ,ue=) JeCe&ë ³e$e Fled me Gefieled ~

Mele=Òel³e³eë - Gefieled ~ De$e ueMekeÌJeleef×les (1.3.8) Fefle Med Fled ~ ‘le=’ Fl³em³e $eÝkeÀejë

GHeosMesçpevegveeefmekeÀ - Fefle Fled ~ Yeg + Mele= = Yeg + Deled = Yees +Deled = iegCeë, DeJeeosMeë, YeJeled ~

Mele=Òel³e³eë Gefieled Deleë leovleefJeÐesë Òeefle<esOeë ve ~ YeJeled + *erHed efm$e³ee³e ~ Gefiele½e (4.1.6) Fefle *er³ed,

leleë YeJeleer Fefle ©³eced ~ De$e leovleefJeOes~ ve Òeefle<esOeë Deleë DeefleYeJeled + [er³ed Gefiele½e Fl³evesve ~ leovleefJeOesë


Òeefle<esOeeYeeJeled leovlem³e YeJeovlem³e ‘DeefleLeJeled’ Fl³em³e efm$e³eeb *erefHe DeefleYeJeleerefle ©Heb efme×ced ~ Dev³eled

GoenjCeced- cenled, Deeflecenleer ~

³e$e JeCe&m³e (SkeÀe#ejm³e) ûenCeb le=leeefHe leovleefJeefOeë ie=n³eles ~ leLee Sj®ed ~ [ë SkeÀe#ejë JeCe&ë ~ le$e me

mJe©Hem³e leovlem³e ®e ûeenkeÀë ~ SJeced - De³eë, ®e³eë, pe³eë Fl³eeefo efme×ced ~ Dele F_ed (4.1.95) De$e

leHejûenCesve ÚmJem³e DekeÀejm³e yeesOeë ~ ‘De’ Fl³emceebled F_ed DekeÀejevleeled DeefHe F_ed ~ Deë lem³e DeHeLeced Fë ~

o#eë DekeÀejevleë ~ o#em³e DeHeJ³eb Hegceeved oeef#eë ~ oMejLem³e DeHel³eb Hegceeved-oeMejefLeë ~

efme.keÀew. (27) efJejeceesçJemeeveced (1.4.110) –

JeCee&veeceYeeJeesç Jemeevemeb%eë m³eeled ~

J³eeK³ee - efJejeceë, DeJemeeveced ~ efJe + jced + Oeced YeeJes (nue½e -3.3.12), efJejceCeb efJejeceë ef¬eÀ³ee³eeë

DeYeeJeë ~ ef¬eÀ³ee DeLee&led G®®eejCeced ~ Meyoë efvel³eë efJeYegë ®e ~ Deleë JeCee&veeced DeYeeJeë ve mecYeJeefle ~ Deleë

efJejecees veece ef¬eÀ³ee³eeë G®®eejCem³e DeYeeJeë~ keÀm³eef®eled Meyom³e G®®eejCeeovevlejced G®®eejCem³e DeYeeJeë

efJejeceë ~ DeejcYeHegJe&keÀes cece efJeeceë Fefle Yee<³eced ~ G®®eejCem³e DeYeeJeë DeJemeeveced ~ DeJeefmeefleë DeJemeeveced -

YeeJesu³egìd ~ efJejc³eles Deefmceved ~ DeJeefmeefleë DeJemeeveced-YeeJesu³egìd ~ efJejc³eles Deefmceved Fefle efJejeceë

‘meeceerefHekesÀçefOekeÀjCes Ieced’ ~ DeLeJee efJejc³eles Devesves Fefle efJejeceë - yeenguekeÀeled keÀjCes Oeced ~ ³eefmceved JeCex

G®®eeefjles meefle lem³e DeJ³eJeefnleesÊejced Dev³em³e JeCe&m³e G®®eejCem³e DeMeeJeë o=M³eled, meë Devl³eJeCee&ë

DeJemeevemeb%ekeÀë ~

Yee<e³eJe®eveced - JeCee&çvl³eesçJemeeveced ~ DeJemeer³esve Deefmceved Fefle DeefOekeÀjCes u³egì DeLeJee DeJemeer³eles Devesve Fefle

keÀjCes u³egìd ~ Jemlegleë Devl³eJeCe&ë DeJemeevemeb%ekeÀë ~ GoenjCeced - JeeçJemeeves (8.4.56)- DeJemeeves

Jele&ceeveeveeb Peueeb Jee ®ejeosMees YeJeefle ~ Peued - IeYeIe[Ie<ed... nued Fefle JeCe&meÒeoe³eë ~ ®ejd-®eìleJe=, keÀHe³ed,

Me<emejd ~ lJeied-De$e ied-IeueJeCe&ë lemceeled Dev³eJeCe&m³e G®®eejCeeYeeJeë Deleë meë DeJemkeÀvemeb%ekeÀë ~ Deleë *ued

JeCe&mLeeves efJekeÀuHesve ®e jeosMees YeJeefle ~ lJeied - lJekedÀ, lJeied efJeueuHesve ®ejeosMes lJekedÀ ~ Peefue lJeied ~ DeHemeeves -

HejmeHleceer DeLeJee efJe<e³e Yesoeled meHleceer ~

efme.keÀew. (28) Hejë meef#ekeÀ<e&ë mebefnlee (1.4.109)-

JeCee&veeceefleMeef³eleë meef#eefOeë mebefnleemeb%eë m³eeled ~

J³eeK³ee - ‘Hej’ Meyom³e DeveskesÀ DeLee&ë ~ Hejë ÞesÿeefjÜjev³eesÊejs keÌueeryebleg kesÀJeues-cesefoveer ~ ogjeveelceesÊeceeë

Hejeë - Decejë ~ De$e meg$es HejMeyoë Þesÿë DeLeJee DeefleMeef³eleë ~ meefVekeÀ<e&Ceb meefvevekeÀ<e&ë ~ Yeced + efve + ke=À<ed


Yeeles Oeced - meefVekeÀ<e&ë ~ meefVekeÀ<e&m³e DeLe&ë meefVeefOeë DeLeJeeb meeceerH³eced ~ meefVekeÀ<e&Heosve JeCe&meefVekeÀ<e&ë %ee³eles ~

Yes<³ekeÀejë - meefVekeÀ<e&½e DeOe&cee$eefOekeÀ keÀeueJ³eJee³esve HeewJee&He³e&©HecesJe ve leg meb³eesieë lem³e êJ³eOece&lJeeled ~

Hegj&JeCe&m³e mLeeveeefoJ³eeHeejeoeefJeYeg&les HegJe&JeCex GÊejJeCe&m³e mLeeveeefoJ³eeHeejevevlejcegÊejJeCe&m³eeefJeYee&Je Fe fle

JeCe&³eesce&O³es DeOe&cee$eeJ³eJee³ees efve³ele Fl³e$e GkeÌleced - DeOe&cee$eeefOekeÀkeÀeueJ³eJee³ejeefnl³esve HeewJee&He³e¥ mebefnlee Fefle ~

meefVekeÀ<em³e DeLe&ë - DeOe&cee$eeleë DeefOekeÀkeÀeueb J³eJeOeevem³e DeYeeJeë ~ mevOeeveb mebefnlee ~ ³es<eeb JeCee&veeb ceO³es

DeefleMeef³elvmeefVeefOeë DeLee&led DeOe&cee$eeefOekeÀkeÀeueJ³eJeOeeveeYeeJeë leLee HeewJee&He³e¥ YeJesled me mebefnleeHeoJee®³eë ~

GoenjCeced -oefOe + De$e = oO³eled ~ FkeÀes ³eCeef®e (6.1.77) FkeÀëmLeeves ³eCed m³eeod Deef®e mebefnlee³eeb efJe<e³es ~

SJeb F-m³eves ‘³e’ -DeeosMeë ~ FkedÀJeCe&ë- ‘F’ leleë Hejced De®eJeCe&ë De = Fl³eve³eesë ceO³es mebefnlee Deefmle ~

mebefnlee³eeb efJe<e³es SkeÀced FkeÀë mLeeves ³eCed m³eeled - Fl³evesve oefOe + De$e = oOed + ³ed + De$e = oO³e$e Fefle ©Heb

YeJeefle ~

efme.keÀew. - (29) megefHle[bvleb Heoced (1.4.14) efue*vleb ®e Heomeb%eb m³eeled ~

J³eeK³ee - megHed + efle[d + Devleb, Heoced ~ megHedH®eefle*d®e megHedefle*ew ~ leew Devles ³em³e leled megefHle*vleced ~ ³em³e

Devles megHed leled megHevleb Heoced ~ ³em³e Devees efle*d leled efle*vleb Heoced ~ megHed- SkeÀë Òel³eenejë ~ efle*d SkeÀë

Hlel³eenejë ~ megHe - meg, Deew, pemed, Deced, Deewìd, Memed, ìe, Y³eeced, efYemed, *s, Y³eeced, Y³emed, *efme, Y³eeced, Ye³emed,

*med, Deewmed, Deeced, ef*, Deesmed megHed ~ megë Deeefoë ‘megHed’ Fl³e$e ‘Hed’ Devl³eë ~ lesve megHed Òel³eenejë ~

efle*d - efle³ed , lemed, efPe, efmeHed, Lemed, Le, efceHed, Jemed, cemed, le, Deeleeced, Pe, Leemed, DeeLeeced, OJeced, Fì, Jeefn,

ceefn*d ~ Deeefoë efle, Devl³eë *d = efle*d - Òel³eenejë ~

megyevleb Heoced - vej + meg = vejë ~ ÒeeefleHeefokeÀm³evejm³e Devles ‘megHed’ -Òel³eenejevleie&leë ‘meg’ Deefmle ~ Deleë

vejë megyevleb Heoced ~ efle*vleb Heoced - Yeg + efleHed = YeJeefle ~ ‘Yeg’ Fl³em³e Devles efle*d-Òel³eenejevleie&leë efleHed

Deefmle ~ Deleë YeJeefle efle*veeb Heoced ~

efme.keÀew. (30) nueesçvevlejeë meb³eesieë (1.1.7) –

DepedefYejJ³eJeefnlee nueë meb³eesiemeb%eeë m³egë ~

J³eeK³ee - nueë + Devle#lejeë, meb³eesieë~ nueew®e nueë®e - nueë, SkeÀMes<emeceemeë ~ nueë- Üew efÜleë DeefOekeÀeë

nueë (J³e¡eveJeCee&ë) ~ Devevlejeë DeefJeÐeceeveced Devlejb ³ees<eeb les - JengJe´erefnë ~ DevlejMeyom³e DeveskesÀ DeLee& ~

DevlejceJekeÀeMeeJeefOeHeefjOeeveevleefOe&YesoleeoY³ex ~

efÜêelceer³eefJeveeyeefnjJemejceO³esçvlejelceefve ®e ~~


De$e ‘Devlej’ m³e DeLe&ë efÎêced ~ DeefJeOeceeveced Devlejb (efÎêb - JeCe&Megv³ekeÀeueë - ceO³es) ³es<eeb les Devevlejeë ~

DeOe&cee$eeefOekeÀkeÀeueJ³eJee³eMetv³eeë ~ veceë Hejs<eecemlLeLee&veeb HeoevlejsCe men yengJe´erefnJee&®®eë, Jee

®eesÊejHeom³eeml³eLe&Jeeef®evees ÊeesHeë, leLee - veceesçml³eLee&veeb Jee®³ees Jee peesÊejHeoueesHeë - Fefle Jeeefle&keÀyeuesve vecedë

GÊejHeom³e efJeÐeeceevem³e ueesHeë ~

³es<eeb nuedJeCee&veeb ceO³es Devlejced DeLee&led DeOe&cee$eeleë DeefOekebÀ J³eJeOeeveb veeefmle, les meb³eesiemeb%eeë m³egë ~ Hegveë G®³eles

DepedefYeë DeJ³eJeefnleeë - J³eJeOeevemegv³eeë nueë meb³eesiemebpeeë YeJeefvle ~ ê#³eefle - o + jd + De + kedÀ + <ed +

³ed + De + ued + F ~ De$e ‘odjd’ ceO³es DepedJeCe&ë J³eJeOeeve©HesCe veeefmle ~ Deleë ‘odjd’ SkeÀë meb³eesieë ~ ‘o’

‘j’ Fl³eve³eesë meb³eesiemeb%ee ve YeJeefle ~ le$e ‘De’ J³eJeOeeveb keÀjesefle ~ ‘kedÀ<ed³ed’ De$e efÜleë DeefOekeÀeë nueë

meefvle ~ HeO³es De®ed veeefmle, les<eeb meb³eesiemeb%ee YeJeefle ~ Meyosog MesKejkeÀejë veeiesMeë keÀLe³eefle- ³e$e leg yenJees nueë

efMueäeë le$eeefHe Ü³eesÜ&³eesë meb³eesiemeb%ee ~

efme.keÀew. (31) ÛmJeb ueIeg (1.4.10)

J³eeK³ee - ÛmJeJeCee&veeb ueIegmeb%ee YeJeefle ~ SkeÀcee$ees YeJesodÛmJeeë ... Fefle SkeÀcee$eeefnefMeäë ³eë De®ed me

ueIegmeb%ekeÀë ~ De$e ÛmJem³e ve³egbmekebÀ efue²ced ~ ÛmJeJeCee&ë - De, F, G, $eÝ, ue= - ~ Sles ueIegmeb%ekeÀeë ~

efme.keÀew. (32) meb³eesies ieg© (1.4.11) –

meb³eesies Hejs ÛmJeb ieg©meb%eb m³eeled ~

J³eeK³ee - nmJeced DevegJe=Êeced ~ meb³eesies-HejmeHleceer ~ meb³eesieJeCex Hejs meefle HegJe¥ ÛmJeb ueIegmeb%eb m³eeled ~ De¡eveced ~

‘¡eë’ meb³eesieJeCe&ë ~ lemceeled HegJe¥ efJeÐeceeveë ÛmJeë ‘Deë’ ieg©meb%ekeÀë ~

efme.keÀew. (33) oerIe¥ ®e (1.4.12) –

oerIe¥ ®e ieg©meb%eb m³eeled ~

J³eeK³ee- ‘ieg©’ DevegJe=Êeced ~ oerIe&JeCee&ë ieg©meb%ekeÀeë~ ³eLee - Dee, F&, T, $eÝ - Fl³eeo³eë ~

-Fefle meb%eeHe^keÀjCeced -


UNIT – IV DeeoMe&ÒeMveeë

1. nuevl³eced, Deeefojvl³esve menslee, GHeosMesçpevegveeefmekeÀ Fled, TkeÀeueespedÛmJeoerIe&Huegleë,

cegKeveeefmekeÀeJe®eveesçvegveeefmekeÀë, legu³eem³eÒe³elveb meJeCe&ced, veeççpedPeueew, DeCegefolmeJeCe&m³e ®eeçÒel³e³eë,

Je=ef×jeow®ed, Deos*diegCeë, ®eeo³eesçmelJes, veJesefleefleYee<ee, ³ewveefJeefOemleovlem³e, Hejë meefVekeÀ<e&ë mebefnlee - Sles<eg meg$es<eg

ÒeoÊeeveeb meg$eeCeeb meesoenjCeb J³eeK³ee keÀjCees³ee ~

2. efìHHeCeer - SkeÀJeekeÌ³eesve / JeekeÌ³e$e³esCe Fledve, Òel³eenejë, DevegveeefmekeÀë, ûenCekeÀMeem$eced, meJeCe&ced,

Deefme×ced, ef$eHeeoer, Dee½evlejÒe³evle, yeend³eÒe³elveë, DevleÒeeCeë, ceneÒeeCeë, Iees<eë, DeIees<eë, ³eceeë, Je=ef×ë, iegCeë,

efve³eeleeë, GHemeiee&ë, leovleefJeefOeë, efJejeceë, mebefnlee, meb³eesieë, ueIeg, ieg© ~

1. SkesÀve Heosve / SkesÀve JeekeÌ³esve Jee GÊejb oÊe~ (1 mark each )

keÀ) kesÀ kesÀ Je=ef×meb%ekeÀe:?

Ke) kesÀ kesÀ iegCemeb%ekeÀe:?

ie) DeêJ³eeLee&: Òeeo³e: efkebÀmeb%ekeÀe:?

Ie) efJeYee<eemeb%eeb keÀe?

*) JeCee&veeceYeeJes keÀe meb%ee YeJeefle?

®e) keÀe mebefnlee meb%ee?

í) efkebÀ efkebÀ Heomeb%eced?

pe) kesÀ<eeb meb³eesiemeb%ee YeJeefle?

Pe) keÀe ueIegmeb%ee?

_e) keÀ³ees: keÀLeb ieg©meb%ee?

2. met$eeCeeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (5 marks each )

keÀ) Je=ef×jeow®ed, Ke) Deos²§Ce:, ie) YegJeeo³ees OeeleJe:, Ie) GHemeiee&: ef¬eÀ³ee³eesies,

*) efJejeceesçJemeeveced, ®e) megeqHle*vleb Heoced, í) nueesçvevleje: meb³eesie:~


3. meesoenjCeb J³eeK³eeb keggÀ©le~ (10/15 marks each)

keÀ) ve Jesefle efJeYee<ee

Ke) mJeb ªHeb Meyom³eeMeyomeb%ee

ie) ³esve efJeefOemleovlem³e

Ie) meceemeÒel³e³eefJeOeew Òeefle<esOe:~ DeefieÜCe&ûenCeJepe&ced~

mene³ekeÀûevLeeë –

efme×evlekeÀewcegoer - ieesHeeueoÊeHeeC[s³eë, ®eewKecyee, 2004

efme×evlekeÀewcegoer - ieesHeeueke=À<CeoeMe, keÀeoefcyeveeroeMe, S.keÀs.efceÞe, keÀìkeÀ, 2016.

J³eekeÀjCeeem$eseflenemeë - ueeskeÀcee&Ceobneueë, Yeejleer³eefJeÐeeÒekeÀejve, efouueer, 2007.

mebmke=ÀleJ³eekeÀjCe HeeefjYeeef<ekeÀMeyoeJeueer, mecHeoevevoefceÞe, YewjJeevevoefceÞe, ³eepeHegj, 1997.

J³eekeÀjCeo³e&Ce, - Odisha State Burou of Text Book, Preparetion and

production, Bhubaneswar, 2013

Master of Arts in SanskritMaster of Arts in Sanskrit (MASK) SK-02 Grammar (Siddhanta-kaumudi) Block...

Documents

Transcript of Master of Arts in SanskritMaster of Arts in Sanskrit (MASK) SK-02 Grammar (Siddhanta-kaumudi) Block...