Master of Arts in Sanskritegyanagar.osou.ac.in/slmfiles/MASK-02-Block-01.pdf · 2019. 9. 16. ·...

Master of Arts in Sanskrit

(MASK)

MSK-02

Grammar (Siddhanta-kaumudi)

Block -01

Technical Terms

UNIT- 1 THE TRADITION & TECHNICAL ASPECTS

UNIT-2 SAMJÑĀ PRAKARANA (FIRST NINE SUTRAS)

UNIT-3 SAMJÑĀ PRAKARANA (सवर्ण-निरूपर्म ्)

UNIT-4 SAMJÑĀ PRAKARANA (बृद्धि-गुणाद्धि-संज्ञाद्धिरूपणम् )

MASK PROGRAMME

EXPERTS COMMITTEE

Prof. Prafulla Kumar Mishra, Former Vice-Chancellor, North Odisha University

Prof. Gopal Krishna Dash, Retd. Prof. ,Utkal University

Prof. Prativa Manjari Rath ,Retd. Prof, Utkal University

Dr. Madhusudan Mishra, Associate Prof. , BJB Auto. College, BBSR

Dr. Subash Chandra Dash , Associate Prof. , Utkal University

Dr. Kadambini Dash , Reader in Sanskrit, SB Women’s College, Cuttack

Dr. Narayana Prasad Dash ,Retd. Reader in Sanskrit , S.V.M Autonomous College , Jagatsinghpur

Dr. Paramba Shree Yogamaya, Assistant Prof. , Shri Jagannath Sanskrit Vishvavidyalaya, Puri

Mr. Pratap Kumar Meher , Academic Consultant , Odisha State Open University

CONVENOR

Dr. Dillip Kumar Nayak , Reader in Odia ,

Former Officer in Charge, Regional Centre, B.J.B Auto. College Bhubaneswar

COURSE WRITER

Prof. Gopal Krishna Dash, Retd. Prof., Utkal University

COURSE EDITOR

Dr. Kadambini Dash, Reader in Sanskrit, SB Women’s College, Cuttack

PROGRAMME COORDINATOR

Dr. SareetaPujari , Senior Academic Consultant, OSOU , Sambalpur

Mr. Pratap Kumar Meher , Academic Consultant , Sanskrit , OSOU, Sambalpur

MATERIAL PRODUCTION

Dr. Manas Ranjan Pujari

Registrar

Odisha State Open University, Sambalpur

(cc) OSOU, 2020. Technical Terms is made available under a Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Printed by :

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Odisha State Open University, Sambalpur 1

UNIT- I GRAMMAR IN SANSKRIT: THE TRADITION &

TECHNICAL ASPECTS.

1.1 Learning Objectives:

1. 2 Introduction

1.2.1Panini

1.2.2 Katyayana

1.2.3 Patabjali

1.3 Tradition of Explanation

1.4 The tradition of Prakriya

1.5 Technical devices (met$eced, efve³ece:, DeefleosMe:, DeefOekeÀej, Òel³eenej:)

1.6 Some technical terms

Jew³eekeÀjCeefme×evlekeÀewcegoer

cegefve$e³eb vecemke=Àl³e...

meb%eeÒekeÀjCes – ceenséejeefCe met$eeefCe

met$eeefCe

met$eced

Je=efÊe:

J³eeK³ee (Heo®íso:, DevegJe=efÊe:, HeoeLee&seqkeÌle:, efJeûen:, JeekeÌ³e³eespevee, HetJee&HejmeceeOeeveced, GoenjCeced,

Òel³egoenjCeced - Fl³eeefomeceslee)


1.1. LEARNING OBJECTIVES:

To acquire knowledge of Grammar in Sanskrit ….

To know about Panini, Katyayana & Patanjali, the pioneers of

Grammar...

To know about the tradition & the technical aspects of Grammar…..

To know about the technical terms in Grammar…..

To know about the importance of Siddhānta Kaumudī……..

1.2 INTRODUCTION

Language is a powerful instrument for communication. Gestures and

postures are the tools of expresion. Language is the divine gift which

differentiates man from other animals. The language was underivable.

It was in integrated form. Process began for analysing the language

Samskrit is an old form of Aryan language. It was treated as divine

language. The great Patabjali found that language used among people

is laukika and language used in the Veda is Vaidika. A study began to

be made on the principles of linguistics and more particularly of

phonetic analysis. From this developed a grammatical science. Vedic

grammar came into existence for analysing the language of the Vedas.

Pratiwakhyas were developed for such analytical process. Later on

Vyakarana grew as a culmination of a long and sophisticated

tradition. Samskrit was termed as bhasa where as Vedic Samskrit was

known as chandas. Panini’s term is ample evidence to justify that

Samskrit was a spoken language. Later on Samskrit became the only

acceptable language both for administration and learned

communication.

The literary medium of any language contains elements of learned

speech. Apart from any tendeney to corfirm to conscious grammatical


rules, one may observe a limitation or regularisation of sentence

patterns, and a widening of vocabulary. Samskrit provides a fasinating

example of a language developing in complete freedom from such

constraints as an istrument of intellectual and artistic expression.

Acceptance of Panini’s rules implied a final stabilisation of the

phonology of Samskrit and also of its morphology. Panini did not fix

syntax. Samskrit is a structure free language. The rules related to

Karaka and Samasa have typical scope for the sentence analysis.

Panini is indebted to the grammarians like Aapiwali (6.1.92), Kawyapa

(1.2.25, 8.4.67), Gargya (7.3.99, 8.3.20), Galava, cakraverman

(6.1.130), Bharadvaja (7.2.63), Wakatayana (3.4.111, 8.3.18, 8.4.50),

Wakalya, Senaka (5.4.11) and Sphotayana (6.1.123).

There are different schools of grammar. Vopadeva in his

Kavikalpadruma has referred to eight celebrated names.

Fvê½evêë keÀeMeke=ÀlmveeefHeMeueer MeekeÀìe³eveë ~

HeeefCev³ecejpewvesvêë pe³evl³eäeefoMeeefyokeÀeë ~~

Pre Paninian, Paninian and Post Paninian grammarian have

contributed to a great developed style of analysis of a scientific

language.

The great Acharyas borrowed technical terms from the ancient

Brahmana and Pratiwakhya texts. They have used self explanatory

Samjbas and artifical samjbas. Samjba in used to identify the nature

of a technical term. There are laukika samjbas and wastriya samjbas

ueIJeLe¥ efn meb%eekeÀjCeced ~

meb%ee ®e veece ³elees ve ueIeer³eë (M.Bh. 1.1.27)

MeyoJ³eJenejes ueIegmleleesçefHe ueIeer³ees veece (ce.Yee.ÒeoerHe 1.1.27)


There are polysyllabic Samjbas like ÒeeefleHeefokeÀ, meJe&veece, keÀejkeÀ, meceeme etc. They

are known as cenleer meb%ee. These samjbas are unavoidable as they explain

their very nature. In other cases monosyllabic meb%ees are used like efì, efIe,

Ieg, Ye etc. There are confined to the Sastra Grammar began with the

analysis of name and form. VeeceªHes J³eekeÀjJeeefCe (íe.G. 6.3). The creation

began with the manifestation of name and form. This is also

applicable to the analysis of language. ke=Àef$ece and Deke=Àef$ece meb%ees are used in

the grammar. Panini has created artificial meb%ees but could not ignore the

cenemeb%ees. It has been said that -

DevJeLe&lJeb cenemeb%ee J³e¡evl³eLee&vlejeefCe ®e ~

HetJee&®ee³ezjlemleemleg met$ekeÀejsCe ®eeefÞeleeë ~~

The pre-paninian grammarians have contributed to grammar by

borrowing known words from the usages. Panini has referred to his

predecessors with reverenee. DeeefHeMeefue (6.1.92), ieei³e& (8.3.20), ieeueJe

(6.3.61), ®ee¬eÀJece&Ce (6.1.130), YeejÜepe (7.2.63), MeekeÀìe³eve (3.4.111), MeekeÀu³e

(1.1.16), mesvekeÀ (5.4.112), mHeÀesìe³eve (6.1.123), These grammarians have

been mentioned once or more. After the Brahmana texts and

Pratiwakhyas the schools of grammar developed to serve the language.

1.2.1 Panini

Panini has earned name and fame by applying precision and scientific

technique. His date is approximately 700 B.C. He was born in the

village of Walatura. He is known through the name of his mother,

Daksi.

His book in famous as Astadhyayi. (DeäeJeO³ee³eeë HeefjceeCecem³e meg$em³e DeäkebÀ

HeeefCeveer³eced) During Patabjali it was known as Astadhyayi (efMeä%eeveeLee&


DeäeO³ee³eer, ce.Yee. 6.3.109). The book is divided into eight adhyayas. Each

adhyaya is divided into four padas. Grammarian have generally

accepted that Astadhyayi comprises 3996 sutras.

$eerefCe met$emenñeeefCe leLee veJeMeleeefve ®e ~


1.2.2 Katyayana

Katyayana is known as the author of the Vartikas.

GkeÌleevegkeÌleog©keÌleeveeb ef®evlee ³e$e ÒeJele&les ~

leb ûevLeb Jeeefle&kebÀ ÒeengJeeefle&keÀ%ee ceveeref


1.3 Tradition of Explanation :

For interpretation of the Paninian sutras tradition of Vrtti and

Vyakhyana were developed.

ve kesÀJeueb ®e®ee&Heoeefve J³eeK³eeveb Je=ef×ë Deeled Ss®ed Fefle ~

efkebÀ leefn& ? GoenjCeb Òel³egoenjCeb JeekeÌ³eeO³eenej Fl³esleled mecegefoleb J³eeK³eeveb YeJeefle~

Heo®ísoë HeoeLeexefkeÌleefJe&ûenes JeekeÌ³e³eespevee ~

HetJe&He#emeceeOeeveb J³eeK³eeveb HeáeOee celeced ~~

Splitting the words, meaning of each word, technical sentenee related

with Samasa etc. anuvrtti, completing the sentences, example, counter

exemple, contradictory opinion and solution do justify the scope of

explanation. The extensive form is Vyakhyana and the form in brief

is Je=efÊe. When a sutra in explained with example, it is vrtti.

Kawika is the Vrtti-text which is very much existent. Other ancient

Vrtti-texts are remembered by name. Panini, Wvobhuti, Vyadi, Kuni,

Mathura, Vararuci, Devanandin, Cullibhatti and Nilaircurni do exist

by names. Jayaditya and Vamana are central figures. They have kept

the Astadhyayi tradition alive through their famous Kawika Vrtti.

Jinendra buddhi wrote commentary on Kawika. Haradatta, the author

of padamabjari cites the name of Jinendrabuddhi. Nyasa of

Jinendrabuddhi is authentic one. Bhartrhari has written Bhagavrtti.

Bhattoji Diksita also wrote Wabda Kaustubha on the Astadhyayi. The

Astadhyayi tradition is still existent in the Gurukulas. Puspadiksita of

Raipur has written books on the preservation of the Astadhyayi.


1.4The Tradition of Prakriya

Astadhyayi was easier for those for whom Samskrit was a spoken

language. They did not depend on the system at formation of words. It

was natural for them. Gradually the Vernacular are regional language

became dominant. The formation of Samskrit words was difficult for

those who had different spoken language. The great authors made

experiments for arranging the sutras in applicable order. The

formation or derivation became more prominent. They made different

chapters by systematising a differant method. Learning and teaching

procedure made an accessible pedagogy for all categories of people.

Samjba, Sandhi, Subanta, Tinanta, Krdanta, Karaka, Samasa and

Taddhita were arranged having contextual coherence.

Dharmakirti’s Rupavatara, Prakriya Ratnam of unknown author,

Vimala Sarasvati’s Rupamala, Ramacandra’s Prakriyakaumudi,

Bhattoji Diksita’s Siddhanta Kaumudi, Narayana Bhatta’s

Prakriyasarvasva and innumerable prakriya texts have popularised

Paninian studies. Brief editions of Siddhanta Kaumadi were written.

Varadaraja’s Madhya Siddhanta Kaumudi and another book named as

Laghu Siddhanta Kaumudi are used as text books for the beginners,

Bhattoji Diksita is an accomplished grammarian. His time is known to

be the first half of seventeenth century (A.D).

He has written the Siddhanta Kaumudi the famous Prakriya text

Praudhamanorama is a commentary on it. He has written

Wabdakaustubha a commentary on the Astadhyayi. Another book is

on the philosophy of grammar, It is Vaiyakarana Sidhanta Karika. It

is adorned by Vaiyakaranabhusanasara of Kaunda bhatta. Siddhanta

Kaumudi faithfully accepts the munitraya as the unquestionable

authority. According to the need of time he tried to preserve the

Paninian system in a different method. It is innovative and learner

friendly. It gained popularity in the teaching pattern. It has been


updated with new tradition of explanation by relating the order of

Astadhyayi. This integrating approach is more effective and

successful.

After Bhattoji Prakriya System became popular. It has the great

influence in the nibandha-school and commentary school. Modern

samskrit grammar has been developed on the basis of Siddhanta

Kaumudi. The present study is based on the Siddhanta Kaumudi

preseribed in the syllabus.

1.5 Technical devices

met$e - DeuHee#ejcemeefvoiOeb meejJeod efJeéeleescegKeced ~

DemleesYeceveJeÐeb ®e met$eb met$eefJeoes efJeogë ~~

In grammer the following varieties of sutra are found.

meb%ee ®e HeefjYee


efce$eJeoeiece: - an augment becomes a part of some pratyayas. such as

megìdefleLeesë, ÚmJeveÐeeHees vegìd etc.

efve³eceë - Heeef#ekesÀ meefle SkeÀHe#eefve³eecekeÀë. It limits the scope of a sutra. efme×s mel³eejcYees

efve³eceeLe&ë leHejmleledkeÀeuem³e, Heefle: meceeme SJe ~ When a general rule is limited to a

specified application, it is called efve³ecemet$e ~

DeefleosMeë - It is analogy. Dev³eOece&m³e Dev³eefmceved DeejesHeCeced DeefleosMeë ~ keÀce&Jeled keÀce&Cee legu³e

ef¬eÀ³eë, HegbJeledkeÀce&Oeej³eë - keÀe³ee&efleosMe:, ieeslees ef_Celed-efveefceÊeeosMeë, yengieCeJeleg[efle mebK³ee - meb%eeefleosMeë, efm$e³eeb

®e – ªHeeefleosMeë ~

DeefOekeÀejë - a governing rule. efJe


De®ed, F®ed, S®ed, Ss®ed - 4

³e³ed, ce³ed, Pe³ed, Ke³ed, ®e³ed - 5

³ejd, Pejd, Mejd, ®ejd, Kejd - 5

DeMed, nMed, yeMed, peMed, PeMed,JeMed - 6

Deued, nued, Jeued, jued, Peued ,Meued - 6

___

43

‘j’ (44) is also an additional Òel³eenej

1.6 Some technical terms

Fled - GHeosMesçpevegveeefmekeÀ Fled, nuevl³eced, Deeefoef_e&ìg[Jeë,


DeefOekeÀjCeced -DeeOeejesçefOekeÀjCeced ~

De²ced - ³emceeledÒel³e³eefJeefOemleoeefo Òel³e³esç²bced ~

GHeOee - Deueesçvl³eeled HetJe& GHeOee ~

Oeeleg: - YetJeeo³ees OeeleJeë, meveeÐevlee OeeleJeë~

DeHe=keÌleë - DeHe=keÌle SkeÀeuedÒel³e³eë ~

Ie: - lejHedleceHeew Ieë ~

efveÿe - keÌlekeÌleJeleg efveÿe ~

veoer - ³etm$eîeeK³eew veoer ~

efIe - Mes


व्याख्या– मसुित्रयम ्, िमि+्कृत्य, तत+्उक्ीीः, पसिभाव्य, च, वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी, इयम ्, सविच्यत े।। मङ्गलादीसि मङ्गलमध्यासि मङ्गलान्तासि च शास्त्रासण प्रथन्त े । इसत भाष्यवचिम ् अििुतृ्य ग्रन्थादौ मङ्गलश्लोकम ् अवताियसत । मिुीिा ं त्रयम ् – मसुित्रयम ् । षष्ठीिमािीः। पासणसिीः कात्यायिीः पतञ्जसलीः च इसत मसुित्रयम ् । एत ेयथाक्रम ंितू्रकािीः, वासत िककािीः, महाभाष्यकािीः च । व्याकिणपिम्पिाया ं एत े मान्ाीः। एतषेा ं त्रयम ् िमसृ्कत्य प्रण्य । िमीः योग े चतथुी स्यात।् अत्र 'िमि ् कृ' योग े अथा ित ् सक्रयायोग े कािकसवभसक्ीः भवसत । कमिसण सितीया । तदुक्ीीः – तस्य मसुित्रयस्य उक्यीः ताीः मसुित्रयस्य वचिासि । पसिभाव्य ि्य क ् आलोच्य सवसवच्य । मया भट्टोसिदीसितिे वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी एतन्नामकीः ग्रन्थीः सविच्यत े। वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी – व्याकिणम ् – सव- आङ ् – कृ +किण े ल्यटु ् = व्याकिणम।् व्यासक्रयत े व्यतु्पाद्यत े प्रकृसतप्रत्ययसवभागततदथ िसवभागतद्वययोोवसवषयक्ािम ् अििे इसत व्याकिणम ् । व्याकिण ं िाम शब्दािशुाििशास्त्रम ् । व्याकिणम ् अवीयत े सवदसन्त वा इसत वयैाकिणाीः। तदवीत े तिेद(4.2.59) इसत अण ् प्रत्ययिे (व्याकिण+अण)् वयैाकिणपद ं सिष्पन्नम ् । वयैाकिणािा ं सिद्धान्ताीः वयैाकिणसिद्धान्ताीः, तषेा ं कौमदुी । वयैाकिणसिद्धान्तकौमदुी । कौमदुी चसिका इव आह्लाददासयिी । एव ं प्रामासणकग्रन्थीः मया ग्रन्थकािणे सविच्यत े । सविच्यत े – सव – िच ् – स्वाथ े सणच ् + कमिसण लट ् – त े । वत िमाििामीप्य ेवत िमािवद ्वा(3.3.131) इसत ितू्रणे भसवष्यदथ ेलसट इद ंरूपम ् ।


अथ िं् ाप्रकिणम ्

सि.कौ. -अइउण(्1), ऋलृक(्2), एओङ(्3), ऐऔच(्4), हयविट(्5), लण(्6), ञमङणिम(्7), झभञ(्8), घढवष(्9), िोगडदश(्10), खफछठथचटतव(्11), कपय(्12), शषिि(्13), हल(्14) । इसत माहशे्विासण ितू्रासण अणासदिं् ाथा िसि । एषामन्त्या इतीः। हकािासदष्वकाि उच्चािणाथ िीः। व्याख्या - अइउण ् इत्यतीः आिभ्य हल ् पय िन्त ं चतदु िश ितू्रासण माहशे्विितू्रासण उच्यन्त े । एतषेाम ् अिििमाम्नाय (िमाम्नाय-श्रसुतीः) इत्यसप पसिचयीः असि । सकंवदन्ती असि – िटिािीः शङ्किीः ढक्ा ंिवपञ्चवािं िादयामाि । ततीः इद ंसशवितू्रिालं सिग ितम ् । ितृाविाि ेिटिाििािो ििाद ढक्ा ंिवपञ्चवािम ् । उद्धत ुिकामीः ििकासदसिद्धाितेसिमश ेसशवितू्रिालम ् ।। पिम्पिातीः इद ं ्ायत े यत ् इमासि चतदु िश ितू्रासण महशे्विात ् आगतासि । अतीः माहशे्विासण ितू्रासण इसत प्रसिसद्धीः। एतषेा ंितू्राणा ंसकं प्रयोििम ् ? अणासदिं् ासववािम ् । अण ् आसदीः यािा ंताीः अणादयीः। अणादयीः िं् ाीः अणासदिं् ाीः ताीः अथ िीः प्रयोिि ंयषेा ंतासि अणासदिं् ाथा िसि । अइउण ् इत्यत्र असन्तमीः वण िीः ‘णीः’। ‘लण ्’ इत्यत्रासप असन्तमीः वण िीः ‘णीः’। अइउण ् इत्यत्र अवण िीः आसदीः , णवण िीः अन्तीः। ‘अण ्’ इसत िं् या ‘अइउ’ इसत वणा िीः गहृ्यन्त े। वणा ििा ं ििंपेणे ोोवसिसमत ं िाकेंसतकिं् ा स्वीसक्रयत े । िवित्र अण ् पदिे एत े त्रयीः वणा िीः ोोध्यन्त े ।‘अ’ इत्यतीः आिभ्य ‘लण ्’ इत्यत्र ‘ण’ वणिे अण ् िं् ा सववीयत े । ‘अणसुदत्सवणिस्यचाप्रत्ययीः’(1.1.69) इत्यत्र अण ् िं् ा पिणे णकािणे पसिसचता भवसत । चतदु िशितू्रषे ुप्रसतितू्रम ् असन्तमीः व्यञ्जिवण िीः ‘इत ्’ िं् या ्ायत े। एसत गच्छसत इसत इत ् । अण ्, इण ्, आसदिं् ाोोवाय एत ेअिोुन्ाीः भवसन्त । पिन्त ुिं् ाि ुएत ेि गहृ्यन्त े। ‘लण ्’ ितू्र े


अकािीः स्विवण िीः ि च अन्त्यीः तथासप ‘इत ्’ भवसत । हयविट ्। लण ् । इसत िं् ाियमध्यात ् ‘ि’ इत्यतीः ‘ल ्अ ण ्’ इत्यत्र अकािं यावत ् ‘ि’ िं् ा भवसत । अत्र िलयोीः ग्रहण ंभवसत। हकािासदष ुअकािीःउच्चािणाथ िीः। ‘हयविट’् इत्यासदष ु ‘ह ् य ् व ् ि’् इसत व्यञ्जिवणा िीः गहृ्यन्त े । एतषेाम ् उच्चािण ेअिसुववा स्यात ् अतीः उच्चािणसिसमतम ् अकािीः गहृ्यत।े स्विं सविा व्यञ्जिम ् उच्चािसयत ु ंि शक्यत।े इसत हतेोीः हकािासदष ुअकािीः उच्चािणसिसमतम ् ।


UNIT – II: TEXT: SAMJÑĀ PRAKARANA (FIRST NINE SUTRAS).

met$eeefCe

2.1. Learning Objectives:

2.2 nuevl³eced

2.3 Deeefojvlesve menslee

2.4 GHeosMesçpevegveeefmekeÀe Fled

2.5 TkeÀeueespÛmJeoerIe&Huegle:

2.6 G®®ew©oeÊe:

2.7 veer®ewjvegoeÊe:

2.8 meceenej: mJeefjle:

2.9 lem³eeefole GoeÊeceOe&ÛmJeced,

2.10 cegKeveeefmekeÀeJe®eveesçvegveeefmekeÀ:


By going through this book the learners can know about……. ● सजं्ञाप्रकरणस्य प्रथमनवसतू्राणां व्याख्या। ● हलन्त्यम ्सतू्र ंकथ ंद्वववारमावतृ्तम…्…. ● प्र्याहार-ववधायकसतू्र ंककमस्स्ि …... ● इि ्सजं्ञा कुत्र भवति…... ● स्वरवणााना ं कतिसखं्यकााः भेदााः सस्न्ति …. ● अननुाससकानामचु्चारणववषये च …


सि.कौ. 2. 2. हलन्त्यम ् (1.3.3) – हल ्(प्र.ि.ू14) इसत ितू्र ेअन्त्यसमत ् स्यात ्

व्याख्या – हल ्+ अन्त्यम ् = हलन्त्यम ् । हसल अन्त्यम ् – िप्तमी तत्परुुषीः। अथवा िपु ् िपुा। अइउण ् , ऋलृक ्इत्यासदष ुअन्त्यीः व्यञ्जिवण िीः इत ् । एषाम ् अन्त्याीः इतीः - इसत सिसद्धसिसमत ंितू्रम ् आवश्यकम ् । तदथ िम ् ‘हलन्त्यम ्’ इसत ितू्र ं्ातव्यम ् । ‘हल’् िं् ासिसमत ंितू्र ंसिवािम ् आवतृम ् । प्रथमितू्र ेचतदु िश ेमाहशे्विितू्र े‘हल’् इत्यत्र अन्त्यीः लीः इत ् भवसत । अत्र केवलम ् ‘इत ्’ िं् ाोोवीः िायत े। एकस्य ितू्रस्य सििावतृ्त्या अथ िियस्य ोोवीः भवसत । अयम ् उपायीः तन्त्रम ् उच्यत े । अििे तन्त्र े िकृदसप उच्चासितस्य वाक्यस्य एकासवकसवषय्ाि ं िायत े । अन्ोन्ाश्रयदोषपसिहािाय भट्टोिी ितू्रस्य सिीः आवसृत ंकृतवाि ् ।अििे उपायीः िगुमीः भवसत। प्रथमव्याख्याि े ‘हल’् इसत चतदु िशितू्र ेअन्त्यम ् इत ् स्यात ् । उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2) इत्यतीः ‘इत ्’ अिवुत ित े । ‘हल’् ितू्रस्थलकािस्य इत ् िं् ासववािात ् अवोसलसखतस्य ितू्रस्य प्रवसृतीः भवसत ।

सि.कौ. 2.3 आसदिन्त्यिे िहतेा (1.1.71)

अन्त्यिेतेा िसहत आसदमिध्यगािा ं स्वस्य च िं् ा स्यात ् । इसत हल ् िं् ायाम ् - ‘हलन्त्यम ्’(ि.ू1) । उपदशेऽेन्त्य ंहसलत्स्यात ् । उपदशे आद्योच्चािणम ् । ततीः ‘अण ्’ , ‘अच ्’ इत्यासदिं् ासिद्धौ – व्याख्या – आसदीः + अन्त्यिे + िह + इता । इद ंप्रत्याहािसववायकं ितू्रम ् । यस्मात ् पवंू िासि पिम ् असि ि आसदीः, यस्मात ् पिं िासि पवू िम ् असि िीः अन्तीः। अन्त े अविाि े भवीः अन्त्यीः। भवाथ े‘सदगासदभ्यो यत ्’(4.3.54) इसत यत ् प्रत्ययीः। असन्तमीः वण िीः अन्त्यीः। तस्य िमीपस्थीः अन्तीः।


िं् ाितू्रषे ु िं् ाोोवकं च पदियम ् असि । अिाकृसतीः िं् ा, आकृसतमत ् िसं् । ‘वसृद्धिादचै ्’(1.1.1) ितू्र ेवसृद्धपद ंिं् ा, आदचै ् िसं् । ‘आसदिन्त्यिे िहतेा’ इसत ितू्र ेका िं् ा, सकं च िसं् इसत ि ्ायत े। ‘अवयसव्ाि ं सविा अवयव्ाि ंि भवसत । अवयव्यथ िीः आसिप्तो भवसत । यिे सविा यदिपुपन्त ंतिे तदासिप्यत’े इसत न्ायिे । पीिोऽय ंदवेदतीः सदवा ि भङेु्क्त – अत्र दवेदतस्य सदवाभोिि ंिासि । भोिि ंसविा पीित्व ंि यजु्यत ेअत एव िात्रौ भङेु्क्त इत्यथ िीः आसिप्तीः भवसत । तथवै आसदिन्त्यिे – इत्यसदस्थले आद्यन्ताभ्या ंमध्यस्थाीः वणा िीः अवयसवि ंिसं्िम ् आश्रयन्त े । तिे अच ् हल ् इसत िं् ा सक्रयत े । आसद-अन्तशब्दाभ्या ं मध्यगा आसिप्यन्त।े भाष्याश्रयणे उच्यत े – आसदिन्त इसत िम्बसन्शब्दौ एतौ तत्र िम्बन्ादतेदवगन्तव्यम ् । य ं प्रसत य आसदिन्त इसत च भवसत तस्य ग्रहण ं भवसत, स्वस्य च रूपस्य इसत । आसदीः अन्तीः मध्यगाीः िव े गहृीता भसवष्यसन्त सकम ् ? माठिकौसडडन्न्ायिे अन्त्यवणिस्य ग्रहण ं ि भवसत । िव े ब्राह्मणाीः भोज्यन्ताम ् माठिकौसडडन्ौ पसिवसेवषाताम ् । माठिकौसडडन्ौ िविब्राह्मणषे ु अन्तगितौ । पसिवषेणासक्रयाया ं तौ व्यापतृौ अतीः तयोीः भोििसक्रया ोाध्यत े । आसदिन्त्यिे िहतेा इसतितू्र े (स्व ं रूप ं शब्दस्याशब्दिं् ा-1.1.68) इत्यतीः ‘स्व’ स्य अिवुसृतीः भवसत । ितू्रस्य अथ िीः – अन्त्यिे इत ् वणिे िह आसदीः मध्यगािा ंस्वस्य च ोोवकीः भवसत । अत्र अन्त्यवणिीः इत ् भवसत , प्रत्याहािसववािाथ ं तषेाम ् उपयोगीः। प्रत्याहािेष ुइता ंि ग्रहणम ् इसत इत ् ग्रहणस्य सिषवेीः। आसदिन्त्यिे – ितू्रणे ‘हयविट’् इत्यतीः हकािीः आसदीः। हल ् ितू्र े लकािीःअन्त्यीः।अििे हलन्त्यम(्1) ितू्रस्य सितीयव्याख्या भवसत – हल ्+ अन्त्यम ् । उपदशे ेअन्त्य ंहल ्इत ् स्यात।् उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2) इसत ितू्रात ् उपदशे े इत ् च अिवुतते े । उपदशेीः आद्योच्चािणम।् उपशब्दीः आसदवाचकीः। सदश ् वातीुः उच्चािणाथ िकीः। उप+सदश ् + भाव ेघञ ् = उपदशेीः। आद्य ं च तत ् उच्चािणम ् आद्योच्चािणम ् । पासणन्ासदसभीः कृत ं प्रथमम ् उच्चािणम।्


हलन्त्यम ् ितू्रणे अन्त्याीः हल ् वणा िीः इत ् िं् ाीः भवसन्त । अििे अण-्अच ् आसदिं् ाीः सिष्पद्यन्त े। स्विवण िस्य इत्सं् ा केि ितू्रणे भवसत इसत सि्ािायाम ् उच्यत े– सि.कौ.2.4 उपदशेऽेिििुासिक इत ् (1.3.2)

उपदशेऽेिििुासिक इत्सं् ीः स्यात ् । प्रसत्ाििुासिक्याीः पासणिीयाीः। ‘लण ्’(प्र.ि.ू6) ितू्रस्थावणिे िहोच्चाय िमाणोिेफो िलयोीः िं् ा । प्रत्याहािेसष्वता ं ि ग्रहणम ् । ‘अििुासिकीः’ इत्यासदसिदशेात ् । ि ह्यत्र ककाि े पिे अच ् काय ं दृश्यत े । ‘आसदिन्त्यिे’ इत्यतेत्सतू्रणे कृताीः िं् ाीः प्रत्याहािशब्दिे व्यवसियन्त े। व्याख्या – उपदशे े + अच ् + अििुासिकीः +इत ् । उपदशे े अथा ित ् आद्योच्चािण े अििुासिकीः अच ् इत्सं् ा ं लभत े । कडठासदस्थािान्तिेण उच्चाय ि अि ु पश्चात ् िासिका ं गतीः अििुासिकीः। अििे अथिे ‘ङ’ अिसु्वािीः यमवणा िीः च अििुासिका ि भवयेीुः। तषेाम ् उच्चािण ेिासिकायाीः प्रावान्म ् । तत्र ‘अि’ु इत्यस्य अथ िीः ि पश्चात ्, असप त ु असभव्यक्ीः । िासिकाम ् अिहुत्य असभहत्य वा व्यक्ीः प्रकासशतीः। अथवा मखुिे िासिकया च उच्चाय िमाणीः वण िीः अििुासिकीः। पासणन्ादयीः मिुयीः आद्योच्चािण ेअच ् वणा िि ् असप कुत्रसचत ् इत्सं् ारूपणे व्यवहिसन्त । अतीः उच्यत े उपदशे े अििुासिकीः अच ् इत ् - इसत । के ‘अच ्’ वणा िीः इत्सं् या ्ायन्त े ? तस्य िमावाि ं भट्टोिी किोसत – प्रसत्ाििुासिक्याीः पासणिीयाीः – इसत वाक्यिे । प्रसत्ायत ेप्रसत्ासवषयीसक्रयत ेइसत प्रसत्ा – प्रसत + ्ा +सस्त्रया ंकम िसण अण ् । आतश्चोपिग(े3.3.106) इसत सस्त्रया ं कम िसण अण ् । अििुासिकस्य भावीः आििुासिक्यम ् । अििुासिक +भाव े ष्यञ ् – गणुवचिब्राह्मणासदभ्यीः कमिसण च (5.1.124) इसत ितू्रणे ष्यञ ् । प्रसत्ा आििुासिक्य ंयषेा ंत े– प्रसत्ाििुासिक्याीः, ोहुव्रीसहीः। पासणिीेः इम,े वदृ्धाच्छीः(4.2.114) इसत – पासणसि + छ = पासणिीयाीः। पासणसििा प्रोकं् पासणिीय ं व्याकिण,ं तदवीत े सवदसन्त इसत पासणिीयाीः


पासणसिसशष्याीः। के अच ् वणा िीः मखुिासिकया वािवम ् उच्चाय िन्त े के वा शास्त्रकृताीः अििुासिकाीः तत्र िन्दहेमोचिाथ ंपासणिीयाीः एव शिणम ् । त ेयाि ् अच ् वणा िि ् अििुासिकत्विे सिसदिशसन्त त ेएव अििुासिकाीः इसत िमावािम।् त े‘लण ्’ ितू्र ेअकािम ् अििुासिक इसत प्रसत्ा ंकुव िसन्त । लण ् ितू्रस्थावणिे िह उच्चाय िमाणो िेफो िलयोीः िं् ा । लण ् ितू्र े सतष्ठतीसत लण ् ितू्रस्थीः। ि च अिौ अवण िश्च लण ् ितू्रस्थावण िीः। तिे िह उच्चाय िमाणीः िेफीः िलयोीः िेफलकाियोीः िं् ा स्यात ् । ‘हयविट’् इत्यतीः िीः आसदीः। ल-्अ-ण ् इत्यतीः अीः अन्त्यीः। ि ्+ अ = ि। िीः िलयोीः िं् ा भवसत । ‘ि’, ‘ल’ इत्यियोम िध्य े ‘ट’् असि । ‘िट ्ल ्अ’– इत्यत्र मध्यस्थस्य टस्य प्रत्याहािमध्य े ग्रहण ं भवते ् अथवा ि इसत शङ्कासििािाथ ं प्रसतपाद्यत े यत ् – प्रत्याहािेष ुइता ंि ग्रहणम ् – टकािीः इत ् भवसत ।तस्य प्रत्याहाििं् ामध्य ेग्रहण ंि । सकमथ िम ् – िमावत े – अििुासिक इत्यासद सिदशेात ् । अििुासि + क – अत्र ‘कीः’‘इक’् प्रत्याहािमध्य े‘अच ्’ रूपणे गहृीतीः भवसत चते ् ‘इकोयणसच’ ितू्र ेइस्थाि े‘य’ आदशेीः भवते ् । अििुाि ् य ् क । ततीः लोपोव्योव िसल(6.1.66) इत्यििे यलोपीः, ततीः अििुास्क इसत असिष्टपदसिसद्धीः स्यात ् । तदू्रपस्य अदशििात ् ‘अििुासिक’ इसत प्रयोगात ् ‘प्रत्याहािेसष्वता ं ि ग्रहणम ्’ इसत िमावाि ंकृतम।् प्रत्यासियन्त े िसंिप्य ोोध्यन्त े वणा िीः यत्र ि प्रत्याहािीः। प्रसत + आ+हृ+घञ ् असवकिण।े ‘किणासवकिडयोश्च’ इसत ल्यटंु ोासवत्वा ‘कृत्यल्यटुो ोहुलम ्’ (3.3.113) इत्यििे असवकिण ेघञ ् िाध्यत े। अण ्, अक,् अच ् इत्यादीसि सववािासि िं् ाोोवकासि । माहशे्विासण ितू्रासण अणासदिं् ाथा िसि इसत उक्म ् । ‘प्रत्याहाि’ स्य वण ििं् ासववायकरूपणे ोोवीः ि भवसत । तज्ज्ञािाथ ं स्पष्टम ् उकं् यत ् ‘आसदिन्त्यिे..’ इत्यतेत्सतू्रणे कृताीः िं् ाीः प्रत्याहािशब्दिे व्यवसियन्त।े


सि.कौ. 2. 5 ऊकालोऽि ् िस्वदीघ िप्लतुीः(1.2.27)

उश्च ऊश्च ऊ3श्च वीः । वा ंकाल इव कालो यस्य िोऽच ् क्रमाद ्िस्व-दीघ ि-प्लतुिं् ीः स्यात ् । ि प्रत्यकेमदुातासदभदेिे सत्रवा । व्याख्या – उश्च ऊश्च ऊ3श्च एकमात्रसिमात्रसत्रमात्रभदेिे उत्रयस्य िन्द्विमािीः। उ+ऊ+ऊ3 = ऊ । िवण िदीघ िोलेि दीघ ि ‘ऊ’ भवसत । प्रथमा ोहुवचि े वीः। वा ं तषेाम ् ऊकािाणाम ् कालीः ऊकालीः। ऊकालीः कालीः यस्य ि ऊकालीः। िप्त्य पुमािपवू िपदस्य ोहुव्रीसहवा िच्यो वा चोतिपदलोपीः – इत्यििे ोहुव्रीसहीः। िस्वश्च दीघ िश्च प्लतुश्च – िस्वदीघ िप्लतुीः। िमाहाििन्द्वीः। आष िप्रयोगात ् प ुसंलङ्गीः।िमाहािे एकवचििे िस्वदीव िप्लतुीः भवसत । वण ििमाम्नाय ेअकािस्य प्रथम ंग्रहणम ् । अतीः अ+आ+आ3 = आ, तथा आकालीः स्यात ् । ऊकालीः इसत कथ ंप्रयकु्म ् । ब्राह्ममहुूत े कुकु्टिवीः भवसत । कुकु्टिवीः एकमात्रासिमात्रासत्रमात्रासवसशष्टीः। पासणसिीः उकािं प्रतीकरूपणे गहृ्णासत।

सििन्तिाीः क्रमस्थाश्च िस्वदीघ िप्लतुास्त्रयीः। उवण ेकुकु्टरुतौ प्रसिद्धाीः इत्यकुालगाीः। चाषि ुवदत ेमात्रा ंसिमात्र ंत्ववे वायिीः। सशखी िौसत सत्रमात्र ंत ुिकुलस्त्वविमात्रकम ् ।।

(चाष – मयिू, सशखी – कुकु्ट) उश्च ऊश्च ऊ3श्च - इतिेतियोगिन्द्वीः। अकीः िवण ेदीघ िीः(6.1.101) इसत िवण िदीघ िीः िि ् ‘ऊ‘ भवसत । िन्द्वान्त ेश्रयूमाण ंपद ंप्रत्यकेकमिसभीः िम्बध्यत े– इसत न्ायिे कालशब्दस्य उकाित्रयणे िह िम्बन्ीः। उकालिदृशीः ऊकाल िदृशीः ऊकाल िदृशश्च कालीः यस्य अचीः ि क्रमणे िस्वदीघ िप्लतुिं् ीः भवसत । कालस्य अथ िीः उच्चािणकालसवशषेीः अथा ित ् मात्रा । मासत पसिसच्छिसत वणा िि ् या िा मात्रा प्रवत ित।े कालेि यावता पासणीः पयसेत िािमुडडलम ् । िा मात्रा कसवसभीः प्रोक्ा...


एकमात्रो भवदे्ह्िस्वो सिमात्रो दीघ ि उच्यत े। सत्रमात्रि ुप्लतुो ्येो व्यञ्जि ंचाव िमात्रकम ् ।।

ितू्र ेकालग्रहणिे केवलं िस्वस्य वािण ंस्यात ् । ‘अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः’ इसत ितू्रणे िस्विे उकािणे दीघ िस्य प्लतुस्य च ग्रहण ंस्यात ् । तिािणाथ ंकालग्रहणम ् । तपिग्रहणिे यथा पाथ िक्य ंस्यात ् कालग्रहणिेासप तथा िस्वदीघ िप्लतुिं् ािा ं पाथ िक्य्ाि ं स्यात ् । भाष्यम ् – यावच्च तपिग्रहण ंतावत ् कालग्रहणम ् । उकालिदृशीः एकमात्रीः अच ् िस्वीः। ऊकालिदृशीः सिमात्रीः अच ् दीघ िीः। ऊकालिदृशसत्रमात्रीः अच ् प्लतुीः स्यात ् । वीः कालीः यस्य – िीः ऊकालीः ोहुव्रीसहीः।‘वीः’‘उ’ इत्यस्य प्रथमाोहुवचि े प्रयोगीः। ‘कालीः’ प्रथमकैवचि े प्रयकु्ीः। िात्याख्यायामकेसस्मि ् ोहुवचिमन्तिस्याम ् (1.2.58) इत्यििे िात्यथ े एकवचिप्रयोगीः। अत्र िमािासवकिणो ोहुव्रीसहीः असभप्रतेीः। वा ंकाल इव कालो यस्य – इत्यत्र ‘ऊ’ इत्यस्य षष्ठी ोहुवचि े रूप ं वाम ् । अथ िोोवसिसमतम ् इद ं वाक्य ं प्रदतम ् । इद ं वाक्य ं ि सवग्रहीः। अिकेमन्पदाथ े(2.2.24) इत्यििे अिकेस्य प्रथमान्तस्य ोहुव्रीसहीः सिसदिष्टीः। ितू्र ेअच ् ग्रहणिे व्यञ्जिस्य वािणम ् । व्यञ्जि ं च अव िमात्रकम ् । अव िमात्रकस्य व्यञ्जिियस्य एकमात्राग्रहणिे असिष्टापसतीः स्यात ् । िस्वदीघ िप्लतुीः – अत्र प ुसं्त्वप्रयोग ेआष िीः अथवा िौत्रीः। ि प्रत्यकेम ् उदातासदभदेिे सत्रवा - ‘ि’ इत्यतीः िवििामतद्ह्शब्दीः पवू िपिामशी । िस्वदीघ िप्लतुोोवकीः। िस्वदीघ िप्लतुीः अच ् प्रत्यकेम ् उदातािदुातस्वसितवण िवमणे सत्रप्रकािकीः।

सि.कौ. 2. 6 उच्चरैुदातीः (1.2.29) –

ताल्वासदष ुिभागषे ुस्थािषेरू्ध् िभाग ेसिष्पन्नोऽच ् उदातिं् ीः स्यात ् । आ य े। व्याख्या – उच्चीैः+ उदातीः। ऊकालीः(1.2.27) इत्यतीः ‘अच ्’ इत्यस्य अिवुसृतीः। उच्चीैः इसत ि प्रथमान्तम ् । उच्चीैः यसद प्रथमान्त ंस्यात ् तसहि अथ िीः स्यात ् - उच्चीैः श्रयूमाणीः अच ् उदातिं् ीः


स्यात ् । यस्य श्रवणशसक्ीः प्रखिा तत्र िीचीैः श्रयूमाणीः अच ् असप स्पष्टीः स्यात ् । व्यके्ीः श्रवणशसक्म ् आसश्रत्य उच्चीैः िीचीैः इसत ोोवीः ि स्यात ् । भट्टोिी ‘उच्चीैः’पदस्य असवकिणशसकं् गहृीत्वा ऊर्ध्िभाग े इत्यथ ंगहृ्णासत । ऊर्ध्ा िवयव े इसत ग्रहणिे कीः अवयवी इसत प्रश्नीः उदसेत । ताल्वासदस्थािािाम ् अवयसविाम ् ऊर्ध्िभाग ेइत्यथ िीः सक्रयत े। असवकिणहतेोीः सक्रयायाीः अपिेा भवसत । तदथ ँ ‘सिष्पन्नीः’ इत पदस्य ग्रहणम ् आवश्यकम ् । तालु – आसद उच्चिणस्थािािाम ् ऊर्ध्ि-मध्य-अवोभागाीः िसन्त । यषेाम ् अचाम ् ऊर्ध्िभाग े उच्चािण ं त े उदातिं् ाीः भवसन्त । तालु-कडठ-मवूा िसदस्थािषे ुतालुस्थािस्य कुतीः प्रथम ंग्रहणम ् ? तस्य प्रमाण ंश्रसुतीः – िदुवेो असि वरुण यस्य त ेिप्तसिन्वीः । अििुिसन्त काकुद ंि्ूय ंिसुषिासमव ।। काकुदीः – काकुीः(सिह्वा-र्ध्सिभदेीः) – काकंु र्ध्सिभदे ंददासत इसत काकुदीः तालु । िप्तसिन्वीः-िप्तस्विाीः। िभागषे ु – तालुप्रभतृीिा ं स्थािािा ं भागाीः िसन्त । तषे ु ऊर्ध्िभाग े सिष्पन्नीः अच ् उदातिं् ीः स्यात ् । उदातीः वण िवम िीः। शिीिावयवािा ंप्रसतसक्रया वण िवमं ्ापयसत। यस्य अचीः उच्चािणिे शिीिावयवािाम ् आयामीः(अशसैथल्यम)्, स्विस्य रूिता(अमदृुता), कडठसवविस्य िवंतृता (िकंोचीः) भवसत, िीः उदातीः। उदाहिणम ् – आ (3) य े (3) । आ – उदातीः। य ेइत्यत्र एकािीः उदातीः। आ य ेत्वयसन्त ....(ऋक.् ि.ं 1.19.8) आ (3) – सिपाता आद्यदुाताीः (सफट ्-4, पा- 80ि)ू इत्यििे आ इत्यस्य उदातिं् ा । य(े3) -सफषोऽन्तीः उदातीः(सफट ्– 1, पा-1ि)ू इत्यििे ‘यद’् शब्दस्य अन्तोदातीः। यद+्िि ् इत्यत्र ‘िि ्’ िपु ् सवभसक्ीः। अिदुातौ िसुितौ (3.1.4) इत्यििे अिदुातीः िि ् । त्यदादीिामीः (7.2.10) इत्यििे ‘यद’् इत्यस्य अकािीः। यद+्िि ् = य + अि ् । ििीः शी (7.1.17) इत्यििे ििीः शीभावीः। य+ई (श इत)् य(3) + ई = आद्गणुीः(6.1.87) इत्यििे गणुीः


एकादशेीः। एकादशे उदातिेोदातीः(8.2.5) उदातिे अिदुातस्य एकादशेीः उदातीः भवसत । य(3) + ई =य(े3) । य ेइत्यत्र एकािीः उदातीः।

सि.कौ. 2.7 िीचिैिदुातीः(1.2.30) स्पष्टम ् । अवा िङ ्। व्याख्या – िीचीैः + अिदुातीः। िीचीैः – ताल्वासदस्थािािा ं सिम्नभागषे ु उत्पन्नीः अच ् अिदुातवमिसवसशष्टीः। यस्य अचीः उच्चािणिे मात्रस्य सशसथलता, स्विस्य मदृुता, कडठसवविस्य, सवकािश्च भवसत, िीः अच ् अिदुातिं् कीः। अवा िङे सह िोमकाम ं त्वामाहुिय ं .. (ऋ.ि.ं 1.104.4) अवा िङ ् – असभमखुवाचकम ् अव्यतु्पन्नप्रासतपसदकम।्

‘सफषोऽन्त उदातीः’ इसत अििे ‘वा ि’ इत्यस्य आकािीः उदातीः। अिदुात ंपदमकेवि िम ् (6.1.158) इत्यििे आसद ‘अ’ अिदुातीः।

सि.कौ. 2.8 िमाहािीः स्वसितीः (1.2.31)

उदतत्वािदुातत्व ेवण िवमौ िमासियते ेयसस्मि ् िोऽच ् स्वसितिं् ीः स्यात ् । व्याख्या - ‘ऊकालीः’ इत्यासदितू्रात ् ‘अच ्’ अिवुत ित े। िम ् + आ + हृ + घञ ् = िमाहािीः। ‘अकतिसि च कािके िं् ायाम ्’ (3.3.19) िमासियते े असस्मि ् इसत असवकिण े घञ ् । कस्य िमाहािीः? पवू िितू्रियात ् अिवुतृयोीः उदातािदुातयोीः िमाहािीः। एकसस्मि ् स्विे शब्दियस्य िमाहािीः ि िम्भवते ् । अतीः उक्म ् – उदातािदुातयोीः वण िवमौ य ंस्विम ् आश्रयतीः ि स्विीः स्वसितीः। अत एव उक्म ् - ‘उदातािदुातत्व.े.’ । उदातािदुातस्वसितिं् ा वदे े प्रचसलता । वदे्ािात ् अिन्तिं व्याकिण ं पठ्यत े स्म । पिुा वदे े उदातासद्ाि ं िातम।् व्याकिण ेिं् ाितू्ररूपणे तज्ज्ञािम ् अिावश्यकम ् । िम्प्रसत व्याकिण्ािात ् अिन्तिं वदे्ाि ं भवसत,


अतीः व्याकिण े उदातासद्ािम ् आदौ िगंतम ् । उदातत्वस्य अिदुातत्वस्य च एकसस्मि ् िमाहािीः भवसत चते ् िीः अच ् स्वसितीः स्यात ् । पवू िभागपिभागयोीः कस्य उदातश्रसुतीः कस्य वा अिदुातश्रसुतीः तद्बोवाय ‘तस्यासदतीः’ इसत ितू्र ंप्रवतृम ् । सि.कौ. 2. 9 तस्यासदत उदातमव ििस्वम ् (1.2.32) – िस्वग्रहणमतन्त्रम ् । स्वसितस्यादावव िमदुात ं ोोध्यम ् । उतिाव ं त ु पसिशषेादिदुातम ् । तस्य चोदातस्वसितपित्व े श्रवण ं स्पष्टम ् । अन्त्र तदूातश्रसुतीः प्रासतशाख्य े प्रसिद्धा । क्व१ वोश्वाीः, स्थािा ंि य२े ऽिाीः, शतचकं्र यो३ ह्यीः – इत्यासदष्विदुातीः। असिमीले इत्यादावदुातश्रसुतीः। ि िवसववोऽसप प्रत्यकेमििुासिकािििुासिकाभ्या ंसिवा । व्याख्या – तस्य + आसदतीः + उदातम ् + अव ििस्वम ् । तस्य – पवू िितू्र ेसस्थतस्य स्वसितस्य । आसदतीः – आदौ आसदभाग े । ‘आद्यासदभ्यीः उपिखं्यािम ्’ इसत वासत िकेि िप्त्य ाीः तसिीः। स्वसितस्य आसदभाग ेअव ििस्वम ् उदात ंभवसत । अव ििस्वम ् – िस्वस्य अव िम ् – अव ििस्वम ् – एकदोशी िमािीः। यत ् िस्वग्रहण ंतत्र दीघा िसदग्रहण ंि भवसत . िस्व े यथा स्वसितीः, तथा दीघ ेप्लतु े च भवसत । भट्टोिी िस्वग्रहणम ् अतन्त्रम ् असववसितम ् इसत उक्वाि ् । ितू्रकािीः िस्वग्रहण ं किोसत, तत ् त ु ि व्यथ िम ् । तत्र िस्व ं ि िं् ाोोवकम ् । तत ु मात्राोोवकम ् इसत सववसितम ् । अव ििस्वम ् – अव िमात्रापसिसमतीः अिशंीः। िस्वदीघ िप्लतुािा ं प्राक ् अव िमात्राशंीः उदातीः। िागशेस्य मतिे िवित्र िस्वस्य एकमात्रायाीः अवांशीः प्राक ् उदातीः अवसशष्टीः अिदुातीः। िस्वस्वसित े ½ उदातीः ½ अिदुातीः । दीघ िस्वसित े ½ उदातीः 1 ½ अिदुातीः। प्लतुस्वसित े ½ उदातीः+2 ½ अिदुातीः। दीसितीः िवित्र प्राक ् अव िम ् उदातरूपणे गहृ्णासत । ह्स्स्वस्वसित ेप्राक ्½ मात्राशंीः उदातीः + पिीः ½ मात्राशंीः अिदुातीः। दीघ िस्वसित े1 उदातीः 1 अिदुातीः। प्लतुस्वसित े1½ उदातीः+ 1 ½ अिदुातीः। एव ंमतवादिय ंप्रचसलतम ् । तस्य इसत –


तस्य पिवसत ििीः अिदुातस्य उदातस्वसितपित्व े श्रवण ं स्पष्टम ् । उदातश्च स्वसितश्च – उदातस्वसितौ । उदातस्वसितौ पिौ यस्मात ् स्वसितात ् िीः उदातस्वसितपिीः, तस्य भावीः तसस्मि ् िसत । यत्र स्वसितीः उदातपिीः वा स्वसितपिीः स्यात ् तत्र शषेभागीः अिदुातीः स्यात ् । अन्त्र तस्य अिदुातश्रसुतीः ि भवसत । तत्र उदातश्रसुतीः सह भवसत । तत्र उदातश्रतुौ असप तस्य उदातस्विीः ि भवसत । एव ं िसत स्वसितस्विीः ि स्यात ् । इय ं व्यवस्था प्रासतशाख्य े वदेस्य प्रसतशाख ंसिसदिष्ट ेव्याकिण ेसिसदिष्टा । दीसितस्य मतम ् ऋक्प्रासतशाख्यस्य अिकूुलम ् ।

अिदुातीः पिीः शषेीः ि उदातश्रसुति ि चते ् । उदात ंवोच्यत ेसकसञ्चत ् स्वसित ंवाििं पिम ् ।।(ऋक.् प्रा. 3.5)

स्वसितस्य पवू िभागीः उदातीः भवसत चते ् उतिभागीः अिदुातीः स्यात ् । स्थाि े स्थाि े पिस्य अिदुातश्रसुतीः भवसत । उदातपिकीः िस्वस्वसितीः- क्व१ वोश्वाीः। अत्र वो इत्यस्य ओकािीः उदातीः । ‘क्व’ इत्यत्र अकािीः िस्वस्वसितीः । अकािात ् पिम ् उदातीः असि । ‘क्व’ इत्यस्य अकािस्य आद्यशंीः उदातीः। पिाशंीः अिदुातीः। उदातपिकीः दीघ िस्वसितीः – यथा – य2े ऽिाीः। य े इत्यस्य एकािीः दीघ िस्वसितीः। ततीः िाीः इसत उदातीः । स्वसितपिकीः स्वसितीः – यथा – शतचकं्र यो3 ह्यीः । अत्र यो इत्यत्र ओकािस्य उतिभागीः अिदुातीः । ततीः ‘ह्यीः’ इत्यत्र अकािीः स्वसितीः । अत्र ‘यो’ इत्यस्य ओकािीः स्वसितपिकीः स्वसितीः। इमासि अिदुातश्रतुीेः उदाहिणासि। उदातश्रसुतीः – यथा – असिमीले । पदपाठे - असिम ् – अन्तोदातीः। ईले इत्यत्र ई इत्यस्य अिदुातीः। उदातादिदुातस्य स्वसितीः(8.4.36) इत्यििे िसंहतायाम ् ईकािीः स्वसितीः। स्वसितात ् िसंहतायामिदुातािाम(्1.2.49) इत्यििे एकािस्य प्रचयीः वा एकश्रसुतीः। ईकािात ् स्वसितात ् पिं स्वसितीः अथवा उदातीः िासि । तत्र उतिभाग ेउदातश्रसुतीः भवसत ।


एव ं िस्वदीघ िप्लतुािाम ् उदातािदुातस्वसितभदेिे प्रत्यकंे सत्रघा । 3 x 3= 9एव ं िवसववीः। अििुासिकािििुासिकभदेिे प्रत्यकंे सिवा । 9 x 2 = 18 एव ंअष्टादशसववीः भवसत ।अकािस्य अष्टादशभदेाीः िसन्त । िस्वीः दीघ िीः प्लतुीः िस्वीः उदाताििुासिकीः दीघ िीः उदाताििुासिकीः प्लतुीः उदाताििुासिकीः िस्वीः उदातािििुासिकीः दीघ िीः उदातािििुासिकीः प्लतुोदातािििुासिकीः िस्वीः अिदुाताििुासिकीः दीघ िीः अिदुाताििुासिकीः प्लतुािदुाताििुासिकीः िस्वीः अिदुातािििुासिकीः दीघ िीः अिदुातािििुासिकीः प्लतुािदुातािििुासिकीः िस्वीः स्वसिताििुासिकीः दीघ िीः स्वसिताििुासिकीः प्लतुीः स्वसिताििुासिकीः िस्वीः स्वसितािििुासिकीः दीघ िीः स्वसितािििुासिकीः प्लतुस्वसितािििुासिकीः (सि.कौ 2.10 मखुिासिकावचिोऽििुासिकीः )1.1.8 मखुिसहतिासिकयोच्चाय िमाणो वणोऽििुासिकिं् ीः स्यात ् । तसदत्थम ् – अ इ उ ऋ एषा ंवणा ििा ंप्रत्यकेम ् अष्टादशभदेाीः। लृवण िस्य िादश । तस्य दीघा िभावात ् । एचामसप िादश । तषेा ंिस्वाभावात ् । व्याख्या – मखुिासिकावचिीः + अििुासिकीः। मखुिे िसहता मखुिसहता – कतृ िकिण े कृता ोहुलम ् (2.1.32) इसत तत्परुुषिमािीः। मखुिसहता िासिका – मखुिासिका (सवशषेण ंसवशषे्यणे ोहुलम ् (2.1.57) इसत कमिवाियीः। शाकपासथ िवादीिा ं सिद्धय ेउतिपदलोपस्योपिखं्यािम ् – इसत वासत िकेि ‘िसहता’ शब्दस्य लोपीः। वच ् + किण ेल्यटु ्= वचिम ् । उच्यत े अििे इसत वचिम ् । मखुिासिका वचिम ् अस्य वण िस्य इसत


मखुिासिकावचिीः – ोहुव्रीसहीः। मखुिे िासिकया च उच्चासितीः वण िीः अििुासिकीः।वतृौ मखुिसहत िासिकया उच्चाय िमाणीः वण िीः अििुासिकिं् ीः स्यात ् इत्यत्र ि सवग्रहीः। मखुिसहतया िासिकया इसत पाठीः िमीचीिीः। मखु ंच िासिका च मखुिासिकम ् । मखुिासिकम ् आवचिम ् अस्य इसत मखुिासिकावचिीः। अथा ित ् ईषत ् मखुिे ईषत ् िासिकया च उच्चासितीः वण िीः। अत्र मखुशब्दीः मखुस्थािोोवकीः। ‘ङीः’ ईषत ् मखुिे कडठेि ईषत ् िासिकया च उच्चासितीः। अतीः अििुासिकीः। तत ् उदातासदभदेिे िवसववीः वण िीः प्रत्यकंे सिसववीः। सकम ् िवषेाम ् (9x 2) अष्टादशभदेाीः। ि । तसहि सकम ् ? इत्थम ् - अइउऋ – एतषेाम ् अष्टादशभदेाीः। िवभदेाीः प्रत्यकंे िाििुासिकीःसििििुासिकीः इसत सिवा । एवम ् अष्टादशभदेाीः।लृवण िस्य दीघा िभावात ् िादशभदेाीः। एचाम ् िस्वाभावात ् िादशभदेाीः। एव ंिवण िपदस्य अथ िोोवसिसमतम ् अवीःस्थ ंितू्र ंप्रदतम।् Unit - II - Model Questions - DeeoMe&ÒeMvee:

1. SkesÀve Heosve / SkesÀve JeekeÌ³esve Jee GÊejb oÊe~ (1 mark each )

keÀ) efme×evlekeÀewcegÐee: keÀ: j®eef³elee?

Ke) cegefve$e³eHeosve kesÀ Heefjef®elee:?

ie) kesÀve met$esCe ’nued“ Fled meb%ekebÀ YeJeefle?

Ie) efkebÀ Òel³eenejefJeOee³ekebÀ met$eced?

*) GHeosMem³e keÀesçLe&:?

®e) Òel³eenejs


2. met$eeCeeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (5 marks each)

keÀ) nuevl³eced, Ke) Deeefojvl³esve menslee, ie) TkeÀeueesçpedÛmJeoerIe&Huegle:, Ie) meceenej: mJeefjle:,

*) cegKeveeefmekeÀeJe®eveesçvegveeefmekeÀ:~

3. meesoenjCeb J³eeK³eeb kegÀ©le~ (10 / 15 marks each)

keÀ) Òel³eenejseq


UNIT- III: TEXT: SAMJÑĀ PRAKARANA (सवर्ण-निरूपर्म ्).

met$eeefCe

3.1. Learning Objectives:

3.2 legu³eem³eÒe³elveb meJeCe&ced

3.3 De De

3.4 HetJe&$eeefme×ced

3.5 ोाह्यप्रयत्नस्त्वकेादशवा 3.6 veeççpPeueew

3.7 DeCegefolemeJeCe&m³e ®eeÒel³e³e:

3.8 leHejmlelkeÀeuem³e


By going through this book the learners can know about…….

● िलु्यास्यप्रय्न ंसवण ंसतू्रणे सवण ंतनर्णािम…्… ● अच-्हल-् वणााना ंसवणाग्राहकसतू्र ं…… ● कुत्र सवणास्य तनषधेाः कृिाः…. ● The English Synonyms of आस्यs & प्रय्नs, given in a tabular form.

सि.कौ. 3.2 तलु्यास्यप्रयत्न ंिवण िम ् (1.1.9) ताल्वासदस्थािमाभ्यन्तिप्रयत्नश्चते्यतेद ् िय ं यस्य यिे तलु्य ं तसिथीः िवण ििं् ं स्यात ् । अकुहसविि ििीयािा ं कडठीः। इचयुशािा ं तालु । ऋटुिषाणा ं मवूा ि । लृतलुिािा ं दन्ताीः। उपपूध्मािीयािामोष्ठौ। ञमङणिािा ं िासिका च । एदतैोीः कडठतालु। ओदौतोीः कडठोष्ठम ् । वकािस्य दन्तोष्ठम ् । सिह्वामलूीयस्य सिह्वामलूम ् । िासिकािसु्वािस्य । इसत स्थािासि । यत्नो सिवा। आभ्यन्तिो ोाह्यश्च । आद्यश्चतवुा ि । स्पषृ्टषे्षृ्टसववतृिवंतृभदेात।् तत्र स्पषृ्ट ं प्रयति ं


स्पशाििाम ् । ईष्षृ्टमन्तीःस्थािाम ् । सववतृमषू्मणा ं स्विाणा ं च । िस्वस्यावण िस्य प्रयोग ेिवंतृम ् । प्रसक्रयादशाया ंत ुसववतृमवे । एतच्च ितू्रकािणे ्ासपतम ् । तथा सह – व्याख्या – अणसुदत्सवणिस्य चाप्रत्ययीः इसत ितू्र ेिवण िपदस्य ्ािाय इद ंितू्र ंप्रदतम ् । तलु्य+ आस्य प्रयत्न ंिवण िम ् । तलुा + यत ् = तलु्य । आस्य - अि ुिपेण े+ डयत ् (ऋहलोडय ित ् – 3.1.124) = आस्य । आस्य ंमखुम ् । आस्य + यत ् (शिीिावयवाद्यत-्4.3.52) आस्य ेभवम ् आस्यम ् । आस्यस्य अकािस्य यकािस्य च लोपीः। यस्यसेत (6.4.148) इसत अलोपीः। हलो यमा ं यसम लोपीः(6.4.64) इसत यलोपीः। आि ् + य = आस्य ।आस्यम ् मखुस्य उच्चािणस्थािासि । प्रयत्नीः – प्रकृष्टीः यत्नीः। वणोच्चािणकाले शिीिस्य अङे्गष ु सवसववाीः प्रसक्रयाीः भवसन्त । ततीः मखुस्य स्थािषे ुआहतीः तासडतीः वण िीः प्रकासशतीः भवसत । िासभप्रदशेात ् मखुस्य स्थाि ंयावत ् वण िप्रकाशात ् प्राक ्वण िप्रकाशात ् अिन्तिं च वायोीः व्यापािीः यत्नीः।

आत्मा yeg×îee िमते्याथा िििो यङेु्क्त सवविया । मिीः कायासिमाहसन्त ि प्रिेयसत मारुतम ् । िोदीणो मरू्ध्न् िसभहतो वक्रमापद्य मारुतीः । वणा िञ्जियत े..................................।। (पासणिीयसशिा )

प्रयत्नीः सिसववीः। आभ्यन्तिीः ोाह्यश्च । ओष्ठात ् प्रभसृत प्राक ् काकलकात ् मखुम ् । चवुकुस्य अविात ् ग्रीवायाम ् उन्नतप्रदशेीः काकलकीः। वण िप्रकाशात ् पवंू यत्नीः आभ्यन्तिीः यत्नीः। ि प्रयत्नीः। वणोत्पतीेः अिन्तिं ोाह्यीः यत्नीः। तलु्य ं च (आस्यम)् तलु्यश्च (प्रयत्नीः) – तलु्यौ। एकशषेीः पसुलङ्गीः । आस्य ं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ - िन्द्वीः। तलु्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य वण ििालस्य तत ् तलु्यास्यप्रयत्नम ् । एतद ्ियम ् – ताल्वासदमखुस्थािम ् आभ्यन्तिप्रयत्नश्च यषेा ं वणा ििा ंिमािौ त े वणा िीः िवणा िीः। कस्य कस्य


वण िस्य सकं सकं स्थािम ् ? – अकुहसविि ििीयािा ंकडठीः। (अ अष्टादशप्रकािकीः), कु – कवग िीः, हीः, सविि ििीयीः- सविग िीः – एतषेा ंस्थाि ंकडठीः। इचयुशािा ंतालु – इ(18), च–ु चवग िीः, यीः, शीः – एतषेा ंस्थाि ंतालु । ऋटुिषाणा ंमवूा ि – ऋ(18), टु – टवग िीः, िीः, षीः – एतषेा ंवणा ििा ंस्थाि ं मवूा ि । लृतलुिािा ं दन्ताीः – लृ(12), त ु – तवग िीः, लीः, िीः- एतषेा ं स्थाि ं दन्तीः। उपपूध्मािीयािामोष्ठौ – उ(18), प ु – पवग िीः, उपध्मािीयीः – एतषेाम ् ओष्ठौ । प फ इसत पफयोीः पवू िम ् अव िसविग ििदृशीः वण िीः उपध्मािीयीः। ञमङणिािा ंिासिका च । ञ म ङ ण ि - एतषेा ं वणा ििा ं स्थाि ं िासिका । च ोलेि िासिकया िह एत े स्ववग िस्य उच्चािणस्थािात ् प्रकासशताीः भवसन्त । ञ – तालु िासिका च । म – ओष्ठ िासिका . ङ – कडठीः िासिका च । ण – मवूा ि िासिका च । ि – दन्तीः िासिका च । एदतैोीः कडठतालु । एकािीः(12), ऐकािीः(12) अियोीः स्थाि ंकडठतालु । ओदौतोीः कडठोष्ठम ् । ओ(12), औ(12) अियोीः स्थाि ंकडठोष्ठम ् । वकािस्य अन्तीःस्थवकािस्य स्थाि ं दन्तोष्ठम ् । सिह्वामलूीयीः - क ख इसत कखयोीः प्राक ्अव िसविग ििदृशौ सिह्वामलूीयौ ।अिसु्वािस्य िासिका।

अष्टौ स्थािासि वणा ििामिुीः कडठीः सशििथा । सिह्वामलंू च दन्ताश्च िासिकोष्ठौ च तालु च ।।

यत्नो सिवा – आभ्यन्तिीः ोाह्यश्च । मखुाभ्यन्तिे यीः यत्नीः ि आभ्यन्तिीः। मखुात ् ोसहीः यीः ि ोाह्यीः। िासिका मखुमध्य े िासि । अतीः आििुासिक्यस्य ोाह्यीः। उदातादीिा ं ोाह्यीः। वाह्यप्रयत्नाीः िवण ििं् ायाम ् अिपुयकु्ाीः। आन्तित्य पिीिायाम ् आवश्यकाीः। आद्यश्चतवुा ि – आभ्यन्तिो यत्नीः चतवुा ि । स्पषृ्टीः, ईष्षृ्टीः, सववतृीः, िवंतृीः च । स्पशिवणा ििा ंव्यञ्जकीः प्रयत्नीः स्पषृ्टीः। ‘क’ तीः ‘म’ं यावत ् पञ्चसवशंसतीः वणा िीः स्पशा िीः। यिलवािाम ् अन्तीःस्थािाम ् ईषत ् स्पषृ्टम।् स्विाणा ं शषिहािाम ् ऊष्मणा ं च सववतृीः प्रयत्नीः। िस्वस्य अकािस्य िवंतृीः प्रयत्नीः। िामीः कृष्णीः इत्यासदस्थले उच्चािणप्रयोग ेिस्वस्य अकािस्य िवंतृीः प्रयत्नीः। ‘अइउण ्’ इत्यादौ िन्ध्यासदप्रसक्रयाया ं िस्वीः अकािीः सववतृीः। केवलम ् अकािस्य सिसववीः प्रयत्नीः दृश्यत।े अ अ


(8.4.68) इत्यसन्तम े ितू्र े सववतृस्य अकािस्य िवंतृत्व ं सववीयत े । दवे + आलयीः इत्यत्र िस्वीः अकािीः कडठ्यीः सववतृीः। अतीः तत्र िवण िदीघ िीः भवसत । इय ं प्रसक्रयादशा । प्रसक्रयादशाया ंशास्त्रप्रवसृतकाले अकािीः सववतृीः। उच्चािणप्रयोग ेत ुिवंतृीः। िस्वस्य अकािस्य सिसववीः प्रयत्नीः ितू्रकािणे इष्टीः। सि.कौ.(3.3) अ अ (8.4.68) सववतृमिदू्य िवंतृोऽििे सववीयत े । अस्य चाष्टाध्यायीं िम्पणूां प्रत्यसिद्धत्वाच्छास्त्रदृष्ट्या सववतृत्वमस्त्यवे । तथा च ितू्रम ् । व्याख्या – अ अ । प्रथमीः अकािीः सववतृीः। सितीयीः अकािीः िवंतृीः। अस्य अीः। प्रथमस्य षष्ठी। सितीयस्य प्रथमा । िपुा ं िलुुक ् (2.1.39) इत्यििे उभयत्र सवभके्ीः लुक ् । प्रथमीः लुप्तप्रथमाकीः। सितीयीः लुप्तषष्ठीकीः। उभयत्र सवभसक्लुक ्। प्रयत्नभदेात ् िवण िदीघ िीः ि । आद्गणुीः (6.1.87) इत्यििे गणुीः ि । वण ििमाम्नाय ेसववतृस्य अकािस्य ग्रहणम ् । िवंतृीः अकािीः अि ् मध्य े ि पसिगसणतीः। अ अ अष्टाध्याय्ाीः असन्तम ं ितू्रम ् । इद ं िम्पणूा िम ् अष्टाध्यायीं प्रसत असिद्धम ् । दवे + आलयीः इत्यत्र िस्वस्य अकािस्य दीघ िस्य आकािस्य च स्थाि(कडठ)-प्रयत्न(सववतृ)िा्य ात ् िवण ििं् ा भवसत, िवण िदीघ िीः असप । ‘दवेालयीः’ इसत रूप ं सिद्धम ् । एवसं्थले िवंतृत्वम ् असिद्धम ् । अथा ित ् िवंतृत्व ं पवू िघसटत ं सववतृ ं ि पश्यसत । सस्थतम ् असप असस्थतवत ् । िस्वीः अीः वािवोच्चािणकाले सववतृीः ि भवसत । िन्ध्यासदिाविप्रसक्रयासिवा िहा सववतृीः भवसत । इद ंितू्र ंिम्पणूां अष्टाध्यायीं प्रसत कथम ् असिद्धम ् ? तदथ ंितू्रम ् अवताियसत ।


सि.कौ.(3.4) पवू ित्रासिद्धम ् (8.2.1) – असवकािोऽयम ् । तिे िपादिप्ताध्यायीं प्रसत सत्रपाद्यसिद्धा ।

सत्रपाद्या�

Master of Arts in Sanskritegyanagar.osou.ac.in/slmfiles/MASK-02-Block-01.pdf · 2019. 9. 16. ·...

Documents

Transcript of Master of Arts in Sanskritegyanagar.osou.ac.in/slmfiles/MASK-02-Block-01.pdf · 2019. 9. 16. ·...