Mary Jones Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David...

SH

T

PIA

B

OT

UE

SE

Biologjiamsuesi 7Libr Mary JonesDiane Fellowes FreemanDavid Sang

ISBN: 978-9928-08-235-0

www.mediaprint.al

Librat e msuesit dhe planet msimore pr t gjith titujt q ne disponojm, mund ti gjeni dhe ti shkarkoni pa pages nga faqja e internetit www.mediaprint.alPr m shum informacion mund t na shkruani n adresn e emailit: [email protected] t na kontaktoni pran redaksis n numrin e telefonit: 042251614.

mimi 300 lek

Teksti shkollor Biologjia 7 sht prkthim i Cambridge Checkpoint Science 7 dhe prputhet me programin e miratuar nga Ministria e Arsimit.

Konceptet jan shpjeguar n mnyr t qart dhe ndiqen nga veprimtari praktike dhe pyetje pr t testuar njohurit e nxnsve.

Biologjia 7 ofron:

e t gjitha niveleve;

krkimit shkencor;

t vetvlersohen;

Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David Sang

BIOLOGJIA 7Pr klasn e shtat t arsimit 9-vjear

7Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David Sang

Pr klasn e shtat t arsimit 9-vjearBiologjia

Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David Sang BIOLOGJIA 7 Prktheu dhe prshtati: Prof. Dr. Ethem Ruka

ISBN: 978-9928-08-223-7

mimi: lek



Biologjia 7 ofron:


krkimit shkencor;

t vetvlersohen;





Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David Sang BIOLOGJIA 7 Prktheu dhe prshtati: Prof. Dr. Ethem Ruka

ISBN: 978-9928-08-223-7

mimi: lek

Teksti shkollor Fletore pune Biologji 7 sht prkthim i Cambridge Checkpoint Science 7 dhe prputhet me programin e miratuar nga Ministria e Arsimit.

Botimi prmban veprimtari praktike dhe ndihmon nxnsit t vetvlersohen dhe t praktikojn njohurit e marra n biologji.


Fletore puneBIOLOGJIA 7Pr klasn e shtat t arsimit 9-vjear

Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David Sang FLETORE PUNE BIOLOGJIA 7

7Fletore pune

ISBN: 978-9928-08-230-5

mimi: lek

Biologjia msuesi 7Libr Mary JonesDiane Fellowes FreemanDavid Sang

9 789928 082350

SH

T

PI

A

BO

TU

ES

E

Biologjiamsuesi 7Libr Mary JonesDiane Fellowes FreemanDavid Sang

ISBN: 978-9928-08-235-0

www.mediaprint.al

Librat e msuesit dhe planet msimore pr t gjith titujt q ne disponojm, mund ti gjeni dhe ti shkarkoni pa pages nga faqja e internetit www.mediaprint.alPr m shum informacion mund t na shkruani n adresn e emailit: [email protected] t na kontaktoni pran redaksis n numrin e telefonit: 042251614.

mimi 300 lek



Biologjia 7 ofron:


krkimit shkencor;

t vetvlersohen;





Mary Jones, D

iane Fellowes Freem

an, David S

ang BIO

LOG

JIA 7 P

rktheu dhe prshtati: Prof. D

r. Ethem

Ruka

ISBN: 978-9928-08-223-7

mimi: lek



Biologjia 7 ofron:


krkimit shkencor;

t vetvlersohen;





Mary Jones, D

iane Fellowes Freem

an, David S

ang BIO

LOG

JIA 7 P

rktheu dhe prshtati: Prof. D

r. Ethem

Ruka

ISBN: 978-9928-08-223-7

mimi: lek

Teksti shkollor Fletore pune Biologji 7 sht prkthim i Cambridge Checkpoint Science 7 dhe prputhet me programin e miratuar nga Ministria e Arsimit.

Botimi prmban veprimtari praktike dhe ndihmon nxnsit t vetvlersohen dhe t praktikojn njohurit e marra n biologji.


Fletore puneBIOLOGJIA 7Pr klasn e shtat t arsimit 9-vjear

Mary Jones, D

iane Fellowes Freem

an, David S

ang FLETO

RE

PU

NE

BIO

LOG

JIA 7

7Fletore pune

ISBN: 978-9928-08-230-5

mimi: lek

Biologjia msuesi 7Libr Mary JonesDiane Fellowes FreemanDavid Sang

9 789928 082350

KLIKONI KTU

www.mediaprint.al

042251614

Mary JonesDiane Fellowes FreemanDavid Sang

Prktheu: Laureta (Shkoza) ako

Aurela Canaj

Libr msuesi

Biologjia 7

Titulli: Libr msuesi bioLogjia 7Titulli i origjinalit: Teachers resource Cambridge Checkpoint science Coursebook 7autor: mary jones, Diane Fellowes Freeman, David sang Cambridge university Press, 2012

Libr msuesi biologjia 7 sht prkthim n gjuhn shqipe i Teachers resource Cambridge Checkpoint science Coursebook 7, n marrveshje me shtpin botuese Cambridge university Press.

Prktheu: Laureta (Shkoza) ako Aurela Canaj

Drejtuese botimi: Anila Bisha

redaktore gjuhsore: Elona ali

ilustrimet: Cambridge University Press Dizajni pr botimin shqip: Bledar LameKopertina: Arben Hamzallari

shtpia botuese mediaprint

isbN: 978-9928-08-235-0botimi i par, 2016shtypi: shtypshkronja mediaprint

ii

3

Libri i msuesit pr lndn e Biologjis s klass 7 prmban:

1. Flet pune q mundsojn lidhjen e informacionit shkencor t marr n Librin e nxnsit dhe zbatimin e tij teorik.

2. Prgjigjet pr: a. pyetjet e Librit t nxnsit pr do teme msimore, si dhe prgjigjet e pyetjeve t

rubriks T dim m tepr n fund t do kapitulli;b. ushtrimet n Fletoren e puns;c. pyetjet n flett e puns.

3. shnime dhe udhzime pr veprimtari praktike4. udhzime pr organizimin e ors s msimit, konceptet baz dhe detyrat e shtpis

Udhzues pr prdorimin e Libri i msuesit Biologji 7

4

rezultatet e t nxnit sipas kompetencave kye 7rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t lnds dhe fushs 10

Kapitulli 1 Bimt dhe njerzit si organizmaFlet pune 1.1 organet e bimve 12Flet pune 1.2 sistemet e organeve te njeriu 13Flet pune 1.4 artriti 16

Prgjigjet e pyetjeve t librit t nxnsit 17Prgjigjet e ushtrimeve t fletores s puns 20Prgjigjet e pyetjeve t fletve t puns 22shnime pr aktivitetet praktike 23Koncepte pr t msuar 25

Kapitulli 2 Qelizat dhe organizmatFlet pune 2.1 si ndikon drita n rritjen e bims? 33Flet pune 2.2 Frymmarrja te majaja e buks 35Flet pune 2.3 Qumshti i pasterizuar 37Flet pune 2.4 Pasterizimi dhe fermentimi 39Flet pune 2.6A Prdorimi i mikroskopit 41Flet pune 2.6B Pjest e mikroskopit 42Flet pune 2.7 mikroorganizmat n nj pellg uji t ndenjur 43


Kapitulli 3 Mjedisi ku jetojn gjallesat Flet pune 3.1A Planeti Xenos 67Flet pune 3.1B Planeti Xenos - Vetvlersim pr dijet 68Flet pune 3.2 Vzhgimi i ushqimeve t preferuara 70Flet pune 3.4A shiu acid dhe ndrtesat 72

Prmbajtja

5

Flet pune 3.4B Likenet dhe ndotja 74Flet pune 3.6 Nj rezerv natyrore n shkoll - vetvlersim pr dijet 76Flet pune 3.7A energjia n ushqim 78Flet pune 3.7B Planifikimi i nj eksperimenti pr vzhgimin e energjin n ushqim 80


Kapitulli 4 Llojshmria dhe klasifikimi i bimve dhe kafshveFlet pune 4.3 Krkim pr llojshmrin e gjetheve 99Flet pune 4.3B Krahasimi i llojshmris - vetvlersim pr njohurit 101Flet pune 4.4 Klasifikimi i bimve n grupe 102Flet pune 4.5A Klasifikimi i vertebrorve n grupe 103Flet pune 4.5B Karakteristikat e vertebrorve 104Flet pune 4.5C gjeni cilit grup vertebrorsh i prkasin kto kafsh? 105Flet pune 4.6A Klasifikimi i jovertebrorve n grupe 106Flet pune 4.6B gjeni cilit grupi i prkasin kta jovertebror 107


Prmbajtja

7

Kompetenca e komunikimit dhe t shprehurit Nxnsi komunikon n mnyr efektive

shprehmendiminevetprnjtemtcaktuar, me goj ose me shkrim, si dhe an t formave t tjera t komunikimit;

dgjonmevmendjeprezantimindhekomentet e bra nga t tjert rreth nj teme, duke br pyetje, komente, sqarime dhe propozime;

shpjegonqartdhesakt,megojoseme shkrim, kuptimin e termave (fjalve, koncepteve) t reja, duke prdorur gjuhn dhe fjalorin e prshtatshm;

veoninformacioninkryesornganjlibr, gazet, revist, internet, radio, TV etj., e komenton dhe e shfrytzon at si referenc gjat hartimit t nj punimi ose detyre me shkrim;

shprehdrejtnjmendimapokrkes,megoj ose me shkrim, n gjuhn amtare ose t huaj, pr nj situat t caktuar (pr udhzim, ndihm, informim, orientim etj), duke ndrvepruar n grup ose n klas;

prdorprogrametsoftuerikeprkomunikim t drejtprdrejt dhe n distanc nprmjet formave t caktuara t komunikimit (pr nevojat e veta apo si detyr shkollore).

Kompetenca e t menduarit Nxnsi mendon n mnyr krijuese

parashtronargumenteproosekundrpr nj tem/problem t caktuar gjat nj debati ose publikimi n media;

hartonplaninepunsprrealizimine nj krijimi/detyre (letrar, shkencor, artistik), duke prcaktuar hapat kryesore t zbatimit;

zgjidhnjproblem(matematikor,gjuhsor, shoqror, shkencor etj.) dhe arsyeton przgjedhjen e procedurave prkatse;

przgjedhdhedemonstronstrategjitndryshme pr zgjidhjen e nj problemi (matematikor, gjuhsor, shkencor, artistik, shoqror) duke paraqitur rezultat t njjt;

interpretonmnyratzhvillimittnjprocesi natyror apo shoqror, duke e ilustruar at me shembuj konkret;

krahasonngjashmritdhedallimete fazave m t rndsishme npr t cilat sht zhvilluar nj proces/dukuri shoqrore, natyrore ose artistike;

prdorkrahasimindhekontrastinprtgjetur dallimet dhe ngjashmrit kryesore midis dy e m shum dukurive natyrore dhe shoqrore, krijimeve letrare apo artistike.

Kompetenca e t nxnit Nxnsi mson pr t nxn

przgjedhtdhnangaburimetndryshme (libra, revista, udhzues, fjalor, enciklopedi ose internet), t cilat i shfrytzon pr realizimin e tems/detyrs s dhn dhe i klasifikon ato burime sipas rndsis q kan pr temn;

shfrytzontdhnatprtdemonstruart kuptuarit e koncepteve numerike, grafike, simboleve, formulave n shkenca natyrore dhe shoqrore, matematik ose arte, duke i sqaruar nprmjet formave t ndryshme t t shprehurit;

zbatonnmnyrtpavarurudhzimetedhna nga nj burim (tekst shkollor, libr, internet, medie) pr t nxn nj tem, veprim, aktivitet ose detyr q i krkohet;

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave kye

8

shfrytzonportofolinpersonalpridentifikimin e prparsive dhe mangsive n funksion t vetvlersimit t prparimit dhe prmirsimit t suksesit n fushn e caktuar;

ndrlidhtemnereosenjshtjet dhn me njohurit dhe prvojat paraprake, duke i paraqitur n forma t ndryshme t t shprehurit (kolona, tabela, grafike) sipas nj radhitjeje logjike;

prdorprogrametprshtatshmekompjuterike pr zgjidhjen e problemeve dhe kryerjen e detyrave n fusha t ndryshme t dijes;

parashtronpyetje(pse,far,si,kur)dheorganizon mendimet e veta n form t shkruar pr temn/problemin e dhn dhe vlerson prparimin e vet deri n zgjidhjen e duhur;

menaxhonemocionet,ndjenjat,kohn,shfrytzimin e materialeve dhe t mjeteve gjat kryerjes s nj detyre/aktiviteti (n klas/shkoll apo gjetiu).

Kompetenca pr jetn, siprmarjen dhe mjedisinNxnsi kontribuon n mnyr produktive

zhvillonnjprojektindividualosengrup pr kryerjen e nj aktiviteti mjedisor apo shoqror me rndsi pr shkolln ose pr komunitetin;

diskutonngrupprrndsinqkambrojtja e mjedisit, pasojat q sjell dmtimi i tij pr jetn e njeriut dhe propozon masat q duhen ndrmarr pr evitimin e tyre;

identifikondhevlersonburimetenevojshme (p.sh., pajisjet, materialet, burimet njerzore, kohn, etj) pr

realizimin e nj aktiviteti n shkoll ose n komunitet;

prdorprogrametkompjuterikeprprgatitjen e materialeve t nevojshme grafike, ilustrime, disejnime (t ftesave, pamfleteve, njoftimeve apo publikimeve);

bashkvepronnmnyraktivememoshatart dhe t tjert (pavarsisht statusit t tyre social, etnik etj.) pr realizimin e nj aktiviteti t prbashkt (projekti/aktiviteti n baz klase/shkolle apo jasht saj);

merrpjessiantarinjjurie(nnivelklase apo shkolle) pr vlersimin e nj aktiviteti/konkursi sportiv, shkencor, artistik, etj., duke u bazuar n kriteret e paracaktuara.

Kompetencat personale Nxnsi bn jet t shndetshme

prezantonparanxnsveprocesineprgatitjes s nj ushqimi ose specialiteti shtpiak sipas nj recete pr ushqim t shndetshm;

vlersonprmbajtjenevlersushqimore(ndikimin pozitiv dhe negativ n shndet) pr tri lloje ushqimesh t cilat konsumohen n mjedisin e tij ose prreth;

diskutonngrupmeargumenteprrndsin q ka respektimi i regjimit ditor dhe i aktiviteteve fizike pr shndetin dhe pr jetn e njeriut;

identifikonshenjat/simboleterrezikutnprodhime apo objekte konkrete;

krkonndihm/kshillngapersonatdhe shrbimet prkatse pr prkrahje ose mbshtetje n situata t ndryshme t dyshuara/supozuara si potencialisht t rrezikshme n t cilat cnohet shndeti fizik dhe mendor;


9

prshkruanndryshimetfizike,psikikedhe emocionale t fazs s pubertetit duke paraqitur fakte pr ndikimin e tyre n mnyrn (stilin) e jetess;

shpjegonpasojateprdorimittduhanit,alkoolit, drogs dhe substancave t tjera t dmshme pr shndetin dhe mirqenien e individit gjat nj debati ose prezantimi (me goj ose me shkrim);

merrpjesosedrejtonpunnngrup, bashkpunon me prfaqsues t komunitetit pr t ndihmuar moshatart dhe antart e tjer t komunitetit q kan probleme shndetsore, sociale, ekonomike, etj., si dhe raporton (me goj, me shkrim) pr prvojat personale t fituara.

Kompetenca qytetare Nxnsi prkushtohet ndaj t mirs s prbashkt

zbatondherespektonrregullatemirsjelljes n klas, shkoll etj., si dhe mban qndrim aktiv ndaj personave t cilt nuk i respektojn ato, duke shpjeguar pasojat pr veten dhe pr grupin ku bn pjes;

reagonndajsjelljevetpahijshmenshkoll/klas dhe jasht saj, t cilat ndikojn n raportet ndrpersonale, analizon shkaqet e manifestimit t tyre dhe propozon mjete pr prmirsimin e tyre;

tregonvetbesimtlartnmarrjenevendimeve pr veprimet q ndrmerr pa dmtuar interesat e t tjerve, t cilat kontribuojn n rritjen e cilsis s aktivitetit t grupit shoqror/ komunitetit;

merrpjesnaktivitetetqpromovojntoleranc dhe diversitet kulturor, etnik, fetar, gjinor etj, n shkoll apo n

komunitet, ku prfshihen moshatar t t gjitha prkatsive t prmendura, q jetojn n bashksin e gjer.

Kompetenca digjitaleNxnsi prdor teknologjin pr t nxitur inovacionin

prdormediatdigjitaledhemjedisetinformative pr t komunikuar dhe bashkpunuar, duke prfshir komunikimet n distanc pr zhvillimin e njohurive;

analizon,vlerson,menaxhoninformacionin e marr elektronikisht (p.sh., merr informacione nga interneti dhe i prmbledh n nj tabel ose grafik);

prcaktonmjeteteduhurateknologjikepr qasjen n informacione dhe burime elektronike;

zhvillonaftsinmediatikepridentifikimin e burimit t informacionit dhe kndvshtrimin analitik pr gjykimin e tyre (p.sh., dallon nse nj material i marr nga interneti sht fakt dhe burimi sht primar ose sekondar);

ndrtonsistemetteknologjissinformacionit nprmjet mbledhjes, prpunimit dhe daljes s informacionit, si dhe t feedback-ut t marr nga msuesit ose nxnsit e tjer;

debatonmbindikimin,avantazhetdhedizavantazhet e teknologjive ekzistuese dhe t reja n jetn e individit, shoqris apo komunitetit.


10

Kompetenca 1: Identifikimi i problemeve dhe zgjidhja e tyrea) Nxnsi prcakton problemin:

identifikonkarakteristikatshkencoret problemit;

theksonelementetqkanlidhjemenjri-tjetrin;

formulonproblemin.

b) Nxnsi zgjedh hetimin ose skicon strategjin: konsideronstrategjitndryshme; merrparasyshkufizimetqshoqrojn

secilin skenar; zgjedhatqaimendonsesht

strategjia m e mir; argumentonzgjedhjetebra; planifikonprocedurn.

c) Nxnsi analizon rezultatet e tij/saj ose zgjidhjen: krkontrendtdomethnsnt

dhnat ose provat tipike; kontrollonrezultatetsipasprocedurs; formulonproblemetrejaosesugjeron

mnyrat e prmirsimit t zgjidhjes; nxjerrrezultatet.

d) Nxnsi realizon procedurn: ndjekhapateplanit; nseshtenevojshme,prshtattestet

e tij, rishikon planin e tij ose krkon nj mnyr t re pr zgjidhjen e problemit;

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t lnds dhe fushs

mbanshnimprdodetajosevrojtim t nevojshm pr analizn e problemit.

Kompetenca 2: Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencorea) Nxnsi identifikon ndikimet e

shkencs dhe t teknologjis: studionndikimetafatgjatatshkencs

dhe t teknologjis tek individt, shoqria, mjedisi dhe ekonomia;

vendosshkencndheteknologjinnkontekstet e tyre sociale dhe historike, si dhe studion ndikimin e tyre n mnyrn e jetess s njerzve;

identifikonpyetjeoseshtjeetike.

b) Nxnsi kupton si funksionojn objektet teknike: demonstronkuriozitetrrethdisa

objekteve teknike; shqyrtonprbrjendhefunksionimin

e tyre; izbrthennpjes,nseshte

nevojshme; identifikonmaterialet,pjestdhetipat

e ndryshm t lidhjeve n objektet teknike;

dallonsistemedhennsistemetndryshme;

shpjegonsifunksionojnato.

11

c) Nxnsi kupton dukurit natyrore: pyetvetenrrethmjedisitttij/saj; shqyrtondukuritveanta; prshkruankarakteristikatetyre; iilustronatomediagramaskematike; shpjegondukuritdukeprdorurligjet

ose modelet; siguronkoherencneshpjegimit; familjarizohetmekonceptetqlidhen

me dukurit dhe pranon lidhjen e tyre.

Kompetenca 3: Komunikimi n gjuhn dhe terminologjin e shkenca) Nxnsi shkmben informacione

shkencore me t tjert: kuptonrolinendarjess

informacionit; shtihapurnkndvshtrimetet

tjerve; krahasontdhnatdheprocedurate

tij/saj me ato t t tjerve; vlersonkndvshtriminetijose

zgjidhjen duke i krahasuar ato me t tjert.

b) Nxnsi prhap dhe zhvillon njohurit ose rezultatet shkencore: merrparasyshprbrjeneaudiencs; prdormnyratndryshmepr

prezantimin e informacionit (p.sh., simbolet, tabelat, vizatimet teknike);

prshtatmesazhinsipastipittmediesq prdor (p.sh. prezantim me goj ose me shkrim etj.).

c) Nxnsi interpreton dhe formulon mesazhe shkencore: prdorinformacioninshkencordhe

teknologjik t marr nga burime t ndryshme;

sigurohetqburimettjentbesueshme;

vlersonprshtatshmrinetyre; prezantoninformacioninsipas

rregullave dhe konvencioneve t shkencs, teknologjis dhe matematiks.

Rezultatet e t nxnit sipas kompetencave t lnds dhe fushs

12 Kapitulli 1 Bimt dhe njerzit si organizma

Flet pune 1.1 Organet e bimve

do organ i bims sht i specializuar pr t kryer nj ose disa funksione t veanta.

Disa nga funksionet q kryen bima jan:

thith ujin dhe kriprat minerale prthith energjin e diellit

fikson bimn n tok prodhon ushqim prodhon fara pr riprodhim

shrben pr t mbajtur gjethet dhe lulen

Prcaktoni dhe shkruani funksionet q kryen secili nga organet e bims n kutin prkatse n figur. (Nj organ mund t kryej m shum se nj funksion.)

13Kapitulli 1 Bimt dhe njerzit si organizma

Figurat e mposhtme tregojn disa nga organet e trupit t njeriut.

1. Ngjyros secilin organ sipas aparateve dhe sistemeve t cilave ato i prkasin.

Sistemi i frymmarrjes me ngjyr jeshile

Sistemi i tretjes me ngjyr t verdh

Sistemi nervor me ngjyr blu

Sistemi i qarkullimit t gjakut me ngjyr t kuqe

Flet pune 1.2 Sistemet e organeve te njeriu

2. Prisni figurat e organeve.3. N skicimin e par t trupit t njeriut t pasyruar n faqen 3 t flets puns, ngjisni n

vndin e duhur organet q i prkasin sistemit t frymmarrjes dhe tretjes. (Disa nga organet do tju duhet ti vendosni sipr njri-tjetrit.)

4. N skicimin e dyt t trupit t njeriut n faqen 3 t flets puns ngjitni n vndin e duhur organet q i prkasin sistemit nervor dhe sistemit t qarkullimit t gjakut.


Flet pune 1.2: Sistemet e organeve te njeriu


Sistemet e organeve te njeriu: Flet pune 1.2


Flet pune 1.4 Artriti

Lexo informacionin pr artritin dhe prgjigju pyetjeve.

Shum personave u fillon artriti me kalimin e viteve. Atriti shkakton dhimbje, njtje dhe ngurtsim t kyeve.

Atriti ndodh kur indi krcor q mbshtjell kockn e kyit dmtohet. Ky ind fortsohet, n vend q t jet i lmuar dhe i rrshqitshm. Ndonjher, indi krcor sht kaq i dmtuar, sa nuk arrin t mbuloj kockn e kyit. Sa her q kockat lvizin, ato frkohen me njra tjetrn dhe shkaktojn dhimbje n kye.

Artriti prek m shum gishtat e duarve, t kmbve, gjunjt, ijet dhe supet. Ndonjher prdoren kye artificiale pr t zvendsuar kyet e dmtuara. Kyet artificiale prodhohen nga materiale metalike ose plastike. Metali q prdoret m shpesh sht titani, i cili nuk nuk vepron me lngjet brenda trupit t njeriut. Siprfaqet e kyeve artificiale jan shum t lmuara.

1. Prshkruaj far i ndodh nj kyi q shkakton artrit.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

2. shpjego pse artriti e bn m t vshtir lvizjen e kyit.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

3. shpjego pse titani prdoret pr t prodhuar kye artificial.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

4. shpjego pse siprfaqet e kyeve artificial duhen t jen t lmuara.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................


Kapitulli 1 Bimt dhe njerzit si organizma

Tema 1.1 Organet e bimore1. Zonat me ngjyr jeshile t errt n

hart tregojn zona me pyje t dendura, ndrsa zonat me jeshile t hapur tregojn bimsin e kullotave. Kjo tem sht me shum interes t diskutohet pasi n hart nuk pasqyrohen zona t vogla me bimsi shum t dendur.

2. Zonat me ngjyr kafe n hart prfaqsojn zona t thata - shkrettira dhe gjysmshkrettira. Ktu rriten pak bim sepse uji esht i pamjaftueshm.

3. a,b Prgjigjet varen nga vendi ku jeton nxnsi. sht e rndsishme t kuptohet q harta nuk mund t tregoj do lloj bimsie me t ciln nxnsi mund t njihet. Nj qytet diku n nj pjes t bots, q tregohet me ngjyr kafe ose jeshile t errt n hart, mund t ket nj lloj bimsie lokale karakteristike.

4. Dy arsyet q jepen n libr jan:a- bimt sigurojn ushqim pr kafsht b- bimt lirojn oksigjen t cilin e

thithin gjallesat shtazore. Nxnsit mund t theksojn se bimt

sigurojn edhe strehim pr kafsht.5. rrnjt e fiksojn bimn n tok. rrnjt

hapen shum n tok; n kt mnyr ato mund t thithin uj dhe kripra minerale nga nj siprfaqe m e madhe dheu.

6. gjethet kan siprfaqe t madhe t llaps tyre, pasi kjo i ndihmon t prthithin m shum energji diellore. gjethet jan t holla dhe si rezultat drita e diellit deprton n shtresn e mesme t gjethes ku prodhohet ushqimi.

Prgjigjet e pyetjeve t librit t nxnsit

Tema 1.2 Sistemet e organeve te njeriu1. rruga q ndje ushqimi sht: goja,

stomaku, zorra holl, zorra trash, rektumi. (Vini re, ushqimi nuk kalon nprmjet pankreasit ose mlis).

2. ushqimi i patretur del jasht organizmit nprmjet anusit, si fee.

3. Nervat transmetojn sinjale nga truri n palcn e kurrizit dhe n organe t tjera t trupit (dhe anasjelltas).

4. Qelizat e trupit t njeriut kan nevoj pr oksigjen q t kryejn procesin e frymmarrjes qelizore. gjat ktij procesi qeliza siguron energjin e nevojshme pr t punuar.

5. mushkrit jan organe t sistemit t frymmarrjes, mundsojn futjen e oksigjenit t ajrit n gjak, dhe dioksidin e karbonit nga gjaku e nxjerrin jasht organizmit.

Tema 1.3 Skeleti i njeriut1. skeleti i njeriut ka funksion mshtets,

mbrojts dhe s bashku me muskujt siguron lvizjen e gjymtyrve.

2. midis gjymtyrve t siprme dhe t poshtme ka ngjashmri:- gjymtyrt e siprme prbhen nga

kto kocka: kocka e krahut (humerusi), brryli i cili i lidh humerusin me kockat e parakrahut -rrezorin dhe fyellin.

gjymtyrt e poshtme pbhen nga kto kocka: kocka m e gjat e trupit, femuri, i cili me an t gjurit lidhet me dy kockat e fyellit dhe t tibias (shtiza).

- Kocka e kyit t dors dhe kavilies jan t ngjashme.

- Kockat e dors dhe t kmbs jan t ngjashme. Duart edhe kmbt


prbhen nga gishtrinj t vegjl q quhen falangje.

3. Kafazi i kraharorit prbhet nga 24 brinj (12 do an).

4. Kockat e kafks mbrojn trurin. brinjt dhe drrasa e kraharorit (sternumi) mbrojn mushkrit dhe zemrn.

N prgjithsi, radiografia tregon se kockat te nuselala jan t njjta me ato t skeletit t njeriut, megjithat nxnsit mund t tregojn se kockat e saj nuk kan t njjtn form dhe madhsi si te njerzit. Nxnsit mund t bjn krahasime midis kockave t njeriut dhe nuselals me an t shmbujve konkret. jo t gjitha kockat mund t shihen t qarta me an t rrezeve-X, ndaj nxnsit nuk mund t jen t sigurt se t gjitha kockat jan t njjta.Veprimtari praktike 1.3

A thyhen kockat e gjata m leht se kockae e shkurtra?(Libri i nxnsit)

A1. Faktort m t rndsishm (madhsi e ndryshueshme) q u mbajtn t pandryshuar ose q duhet t ishin mbajtur t pandryshuar gjat eksperimentit ishin: Materialingaiciliishteformuartubi; Prmasatetubit; Gjatsiaetubit(qumblodhrreth

koks s gozhds); Forca me an t cils pjesa e fundit e

tubit u shty pr ta mbajtur n vndin e duhur.

Kndi n t cilin forcmatsi trhiqet lart;

Pika n t ciln u aplikua forca n tubin plastik (forca duhet t ushtrohet n mes t tubit).

A2. Kjo do t varet nga rezultatet e siguruara nga nxnsit. Ka mundsi

q nxnsit t zbulojn se nevojitet nj forc e madhe pr t prkulur nj tub m t shkurtr.

Tema 1.4 Kyet e kockave (artikulacionet)1. N kockat e kafks ka kye t fiksuara.

Kto bashkime t kockave t kafks mundsojn mbrojtjen e trurit.

2. Kockat e shpatulls (foleja) dhe kocka e humerusit (sfera) q formojn kyin sfer-fole.

3. Kockat q formojn kyin n form menteshe jan: humerusi dhe ulna (fyelli).

4. Forca e frkimit q lind midis dy kockave vshtirson lvizjen e tyre dhe si rezultat nevojitet m shum forc. Pjest fundore t kockave mund t dmtohen dhe kjo mund t shakaktoj dhimbje.

5. indi krcor vesh pjest e fundit t kockave. Funksioni i tij sht q t t reduktoj forcn e frkimit midis kockave, pasi ai sht shum i lmuar dhe i rrshqitshm.

6. Lngu sinovial lubrifikon kyet, redukton frkimin midis kockave.

7. Kapsulat e kyeve (t prbra pothuajse nga ligamente - ind fijzor), t cilat mbajn t lidhura kockat me njra-tjetrn.

Veprimtari praktike 1.4

Dalloni llojet e kycevea. Kyet e gishtave t duarve jan kye t

llojit mentesh.b. Kyet e gjunjve jan kye t llojit

mentesh.c. Kyet e gishtave t kmbs jan kye t

lloit mentesh.d. Kyet e legenit (ne libr sht shkruajtur

kyci i ijeve) sht nj ky sfer-fole.

Kapitulli 1: Prgjigjet e pyetjeve t librit t nxnsit


Tema 1.5 muskujt1. muskuli dykrersh lidhet me shpatulln

dhe rrezorin.2. muskuli trekrersh lidhet me shpatulln,

humerusin dhe fyellin.3. muskuli dykrersh ka 2 tendina t

lidhura me pjesn e siprme t kocks. muskuli trekrersh ka 3 tendina.

4. Tkurrja e muskulit trekrersh bn t mundur trheqjen e tendinit; pr pasoj, fyelli lviz n drejtim t shpatulls. Krahu do t shtrihet.

5. Tendinat shrbejn pr t lidhur muskujt me kockat.Tendinat duhet t transmetojn forcn tkurrse t muskujve te kockat. N qoft se tendinat tendosen, kockat nuk do t lvizin.

6. muskuli dykreresh nuk mund t zgjatet. ai nuk mund ta drejtoj kockn e rrezorit (radiusit) posht.

Tema 1.6 Studimi i trupit t njeriut1. Nj anatomist studion ndrtimin e trupit.2. anatomisti studion ndrtimin e trupit

t njeriut kurse fiziologu studion se si funksionon organizmi.

3. Nj fiziolog sportiv mund ta ndihmoj nj sportist t pregatit trupin e tij t prballoj nj ngarkes t caktuar sportive n nj sport t caktuar. ata e kshillojn sportistin pr dietn ushqimore q sportisti duhet t mbaj, cilat ushqime duhet t prdor dhe sasin q duhet t konsumoj pr secilin ushqim. Psikologt kshillojn programe stritje pr t ndihmuar punn e e zemrs, t mushkrive dhe muskujve, q t punojn n mnyr sa m efektive.

Kapitulli 1 Pyetje prmbledhseDi dhe praktikoj 1.1 rrnjt, gjethet dhe lulet jan organe

q gjnden te bimt. rrnjt thithin ujin

dhe ndihmojn pr t fiksuar bimn n tok. gjethet jan vndi ku bima pregatit ushqimin e vet. Lulet shrbejn pr riprodhim. Krcenjt shrbejn pr t mbajtur gjethet dhe lulet t cilat ndodhen n pjesn mbitoksore t bims.

1.2 a aparati i tretjesb figura: organet e shnuara m

shkronjat jan: a -stomaku, b -zorrt e holla, C- mlia

c Funksioni i ktij sistemi organesh sht: - t zbjrthej ushqimet n pjesza

m t imta q mund t prthithen.

Ushtrimi 1.3.Eksperimenti i Ans me krcenjt e bimve kur mbi to vepron nj forc, p.sh. era.

a ana duhet t ruaj t pandryshuar: - gjatsin e secilit krcell -peshn q ushtrohet n do krcellb Vlerat e lexuara pt krcenjt jan: P-5.0 cm Q-7.0cm R-3,8 cmc ana shnoi rezultatet n tabel:

Bima Distanca nga maja e krcellit deri t buza e siprme e letrs/cm

P 5.0

Q 7.0

R 3.8

Kopjoni rezultatet e tabels dhe shkruani: Titullin e duhur t kollons s par; Njsin pr kollonn e dyt; Prdorni njsin cm ose mm; T treja leximet jan t sakta. Kujdes,

nuk duhet t shnoni njsit me rezultatet n tabel. (psh. 5.0 cm, pasi quhet gabim) dhe matjet duhet t prkojn me njsin n kolonn e titullit (p.sh. nse sht n mm, ather leximi pr pikn P do t jet 50 mm).

d bima P ka krcenj q prkulen m pak se bima Q.

Prgjigjet e pyetjeve t librit t nxnsit: Kapitulli 1


Kapitulli 1: Bimt dhe kafsht si organizma

Ushtrimi 1.1 Krahasimi i gjetheveNgjashmrit: Veori t prbashkta t gjetheve jan: ngjyra jeshile; forma e llaps s gjethes, e cila mund t jet e shesht, e gjr, e holl; prania e enve pruese (vena) n gjethe; klasifikimi i tyre n gjethe t thjeshta dhe t prbra; pjest ansore t dhmbzuara ose t lmuara.

Dallimet midis dy gjetheve: Kjo varet nga gjethet e przgjedhura. shikoni me kujdes prshkrimet e tipareve t gjetheve n tabel.

Ushtrimi 1.2 Sistemet e organeve te njeriusillni ndrmend se nxnsit jan udhzuar pr t emruar disa nga organet e secilit sistem (t paktn 2), kshtu nuk mund t jen shum t sakt.

Funksioni Sistemi i organeve Disa organe t sistemit

Transporton substancat n t gjith trupin.

Sistemi i qarkullimit t gjakut

zemra, arteriet, venat

Realizon procesin e tretjes s ushqimeve dhe prthithjen e ushqimeve n zorrn e holl (nga ent e gjakut).

Sistemi i tretjes goja, ezofagu, stomaku, zorrt e holla, zorrt e trasha, mlia, pankreasi

Realizon futjen e oksigjenit n trup dhe nxjerrjen jasht t dioksidit t karbonit.

Sistemi i frymmarrjes trakea, bronket, mushkrit, brinjt, diafragma

Realizon komunikimin midis pjesve t ndryshme t trupit.

Sistemi nervor truri, palca e kurrizit, nervat organet e shqisave

Ushtrimi 1.3 Thyerja e kockaveinterpretoni grafikun dhe prgjigjuni pyetjeve.

1. rrezori (radiusi) ose fyelli (ulna), kocka n parakrah2. 54003. 15000-5400=96004. 10000 thyerje t rrezorit ose fyellit+ 4700 thyerje t karpeve(kockat e duarve) = 14700

Prgjigjet e ushtrimeve t fletores s puns


Ushtrimi 1.5 Muskujt antagonist/t kundrt tek kmbt

1. emrtoni kockat n figur: A-legeni B-kyi sfer-fole C-femuri D-tibia (fyelli)

2. Kyi i gjurit sht nj ky i lvizshm (ky n form menteshe).3. Vreni me kujdes figurn. Kyi sfer-fol sht kyi i femurit me legenin.4. Kmba do t prkulet tek gjuri.5. Kur muskuli b tendoset, krciri do t lviz prpara.6. ifte t kundrt jan: iftet A dhe B; iftet C dhe D

kyi sfer-folefemuri

legeni

tibia (fyelli)

Prgjigjet e ushtrimeve t fletores s puns: Kapitulli 1


Kapitulli 1 Bimt dhe njerzit si organizma.

Flet pune 1.1 Organet e bimve

Gjethet prthithithin energjin e diellit, prodhojn ushqim.

Krcelli mban gjethen dhe lulen.

Lulja prodhon fara pr procesin riprodhimin t bims.

Rrnja thith thith ujin dhe kriprat minerale, fikson bimn n tok.

Prgjigjet e pyetjeve t fletve t puns

Flet pune 1.2 Sistemet e organeve tek njeriuKthehuni dhe njher te figurat e librit n faqet 8 dhe 9 t Librit t nxnsit, pr t njohur pozicionin e prafrt t organeve n trupin e njeriut.

Flet pune 1.4 Artriti

1. Fundet i kockave dmtohen dhe ngurtsohen. Kjo mund t ndodh sepse indi krcor q rrethon kockn dmtohet.

2. Ka m shum frkim tek kyet, sepse pjest e forta t kockave frkohen me njra-tjetrn.3. Titani nuk vepron me lngjet q ndodhen n trupin e njeriut.4. Pr t reduktuar forcn e frkimit e cila mund t vshtirsoj lvizjen e kyeve dhe mund

t dmtoj siprfaqet e tyre.


Shnime mbi veprimtarit praktike

Kapitulli 1 Bimt dhe kafsht si organizmaKto shnime prmbajn nj udhzues mbi pregatitjen, prdorimin e aparateve dhe materialeve pr veprimtari praktike. Libri i nxnsit,flett e puns dhe fletorja e ushtrimeve q nuk prfshijn pun praktike, nuk jan prfshir. megjithat, sht treguar kujdes i madh pr t kontrolluar saktsin e informacionit.

msuesit duhet t ndjekin udhzimet e departamentit prkats.

Veprimtari n librin e nxnsitVeprimtari 1.1 Tharja e bimveQllimi i ktij aktiviteti sht t inkurajoj secilin nxns q t ndrveproj drejprsdrejti me bimn dhe ta vzhgojn me kujdes at. Ky aktivitet i nxit nxnsit t njohin llojet e bimve m nga afr. Nxnsve u plqen detyra e grumbullimit dhe prgatitjes s bimve t thata. Tharja e bimve mund t bhet midis fletve t gazets. Koleksionistt e bimve pregatisin herbare me lloje t ndryshme bimsh. Zakonisht ata i vendosin bimt e grumbulluara midis gazetave dhe mbi to vendosin nj pesh, p.sh. nj tull, pr ta shtypur dhe hapur gjethen ose bimn sa m mir.

Secilit nxns i nevojitet:

Njbimevoglepreferuarmelule.Njbimmundtrritetngafara.Megjithat,nuk mund t rrisni bim me lule pr nj koh shum t shkurtr kohe, ndaj mund t merrni bim nga mjedisi ku banoni ose pran shkolls. ju duhet t prdorni pr pregatitjen e herbarit barishte t ndryshme ose perime dhe duhet t tregoheni t kujdesshm t mos grumbulloni bim t egra t cilat mund t jen helmuese.

RReziK

Tregoni kujdes me bimt q grumbulloni pasi disa prej tyre mund t`u shkaktojn alergji.

Dyflettmdhagazete. Njdrrasmemadhsinegazetsprthapursammirgjethetosebimt; Njobjekttrndprtavendosurmbigazetprtshtypursammirgjethet.(Ju

mund t prdorni nj tull ose nj libr shum t trash).


Veprimtari praktike 1.3 a thyhen kockat e gjata m leht se kocka e shkurtra?

skica n faqen 11 t librit t nxnsit tregon aparatin q nevojitet dhe si duhet t pregatitet ai.

Secils dyshe ose grup nxnsish i nevojitet:

Dytubaplastik; Njvizoreprtmaturgjatsinncmosenmm; Grshrosethikprtprertubatplastik; Njforcmatsicilinevoitetprtmaturforcnqduhettushtrohetmbitubinpr

ta prkulur at; Njgozhdosenjvidhevendosurndrukutlidhettubi.

sht shum e rndsishm q ta kryeni kt eksperiment paraprakisht, q t kontrolloni se tubat dhe forcmatsi q keni, japin rezultate t sakta. Tubat m t mir q mund t prdoren jan ato q prbhen nga material prej letre ose tubat plastik. Tubat nuk duhet t jen t thyer dhe duhet t ken t njjtin diametr.

RReziK

Kapitulli 1: Shnime mbi veprimtarit praktike


Kapitulli1: Bimt dhe njerzit si organizma

Prmbledhje kapitulliTema Numri i

intervaleve 40(minutshe)

Plani i prmbajtjes s msimit

N librin e nxnsit

N fletoren e puns

Infromacion n librin e msuesit

1.1-Organet e bims

1-2 Ndrtimi i bims dhe funksioni i organeve kryesore

Pyetjet 1-6Veprimtaria Praktike 1.1Tharja e gjetheve

Ushtrimi1.1Krahasimi i gjetheve

Flet pune 1.1Organet e bimve

1.2-Sistemet e organeve te njeriu

1 Funksionet e sistemit t tretjes, t qarkullimit t gjakut,sistemit nervor dhe sistemit t frymmarrjes si dhe organet prkatse t tyre

Pyetjet 1-5 Ushtrimi 1.2Sistemet e organeve te njeriu

Flet pune 1.2Sistemet e organeve te bimt

1.3-Skeleti i njeriut

2 Ndrtimi i skeletit. Vzhgimi i marrdhnieve midis gjatsis dhe forcs s kocks.

Pyetjet 1-5Veprimtari praktike 1.3A thyhen kockat e gjata m leht se kockat e shkurtra?Prfshir pyetjet A1-A2

Ushtrimi1.3Thyerja e kockave

1.4-Kyet 1 Llojet e kyeve:ndrtimi i nj kyi t lvizshm

Pyetjet1-7Veprimtaria 1,4Llojet e kyeve

Flet pune 1.4Artriti

1.5-Muskujt 1 Muskujt e kundrt n pjesn e siprme t krahut

Pyetjet1-6 Muskujt e kundrt t kmbs

1.6-Studimi i trupit t njeriut

1-2 Krkime mbi punn e shkenctarve q studiojn trupin e njeriut

Pyetjet1-3Veprimtari Praktike 1,6Krkime mbi punn e shknctarve

Pyetje prmbledhse

1 Prmbledhje e kapitullit

Pyetjet 1,1-1,3

Koncepte pr t msuar


Tema 1.1 Organet e bimveKjo tem prezanton termat organizm dhe organ, dhe analizon funksionet organeve te bims. gjat ksaj teme nxnsit mund t zhvillojn aftsit vzhguese dhe t rregjistrojn t dhna pr t krahasuar pjest e bims n nj tabel.

Udhzime pr organizimin e ors s msimit

Libriinxnsitfillonmenjharttbots,prftuardukeprdorurinformacionine siguruar duke rregjistruar pran rrezeve infra t kuqe. Kjo veprimtari synon t ndrgjegjsoj nxnsit se sa t rndsishme jan bimt pr jetn n Tok. ju mund t diskutoni kt hart n klas dhe m pas t diskutoni prgjigjet e pyetjeve 1- 4 s bashku. ju mund gjithashtu t diskutoni se far prfaqsojn zonat e bardha n hart.

Doishtemirqtutregoninxnsvenjbimtrritur,metgjithaorganetezhvilluara: rrnjn, gjethet, krcellin dhe lulet. bimt e reja zhvillohen nga mbirja e fars t cilat duhet t mbillen t paktn 1 jav para msimit, por nuk do ken lule gjat kohs s rritjes. barishtet e kqija mund t merren nga mjedisi prreth shkolls.

Disanxnsnukkaninteresprbimt,ndajduhettutregonidisabimtrralla.P.sh., ju mund tu tregoni atyre nj bim mishngrnse si lulevesa ose bim t cilat kan modifikuar gjethet n form hinke ose shtambe q shrbejn si kurthe pr kapjen e insekteve. ju mund t`u tregoni nxnsve bim, gjethet e t cilave jan shum t ndjeshme ndaj prekjes, si p.sh. lulja mos m prek ose gjethja e lules s mimozs.

Pyetjet5dhe6mundtprdorenprtprezantuarkonceptinellapssgjethes,porkjo mund t jet e vshtir pr tu konceptuar.

Veprimtaripraktike1.1-Tharjaebimve/gjetheveshtnjaktivitetqkrkonkoh,por sht me shum vler sepse i nxit nxnsit t studiojn lloje t ndryshme bimsh.

Ushtrimiifletorestpuns1.1-Krahasimiigjethevemundtbhetnklasosemundt jepet si detyr shtpie. Nxnsit duhet t udhzohen si t plotsojn ushtrimin dhe si t krahasojn gjethet. ata duhet t analizojn tiparet e gjetheve si: forma e llaps s gjethes, gjethe t thjeshta ose t prbra, vendosja e nervurave etj.

Keqkuptime t zakonshme pr disa koncepte

Nxnsitshpeshngatrrohenkurdgjojnfjaltorgandheorganizm. Ndisavendespanjishtfolse,fjalaorganizmndonjherprdoretgabimishtn

vnd t fjals trup. Nxnsitmundtmundtthonqgjethettrheqinenergjindiellore,nvndq

t thon se gjethet prthithin energjin diellore.

Udhzime pr detyrat e shtpis.

Fletpune1.1-Organetebimve Ushtrimetnfletorenepuns1.1,Krahasimiigjetheve

Kapitulli 1: Koncepte pr t msuar


Tema 1.2 Sistemet e organeve tek njeriuKjo tem paraqet konceptin e sistemeve t organeve dhe analizon ndrtimin dhe funksionimin e disa prej tyre: sistemin tretjes, sistemin i frymmarrjes, sistemi i qarkullimit t gjakut, si dhe sistemin nervor. Ndrtimi dhe funksioni i sistemit t riprodhimit nuk sht trajtuar, pasi do t trajtohet n msimet e ardhshme. N kt nivel nxnsit duhet t njohin mir konceptet ndrtim dhe funksion t sistemeve t organeve.


Gjatorssmsimitjumundtprdornimodeletridimensionalettrupittnjeriut,me an t cilit nxnsit mund t studiojn me kujdes organet.

Jumundtorganizoniveprimtaripraktikegjatorssmsimit.Skiconitrupinenjeriut n nj flet t madhe kartoni. Pasi nxnsit t ken vizatur organet e trupit t njeriut, nxitini ti vendosin ato n vendin e duhur n figur.

Jumundtprdorniskedameorganettrupittnjeriut.Ndaniklasnngrupe,jepini nxnsve nga nj komplet skedash me organe dhe udhzojini ti klasifikojn ato n sisteme organesh. Nxnsit e secilit grup mund t vlersojn punn e br nga shokt e grupit tjetr.

Pyetjet1-5nlibrinenxnsit.

udhzojini nxnsit t shikojn me kujdes figurat e sistemeve t organeve n librin e nxnsit dhe tu prgjigjen pyetjeve t dhna.

Keqkuptime t zakonshme pr disa koncepte.

Termistomak,shpeshprdoretprttreguaratpjesttrupitqsaktsishtquhetabdomen. stomaku sht nj organ n sistemin trets.

Udhzime pr detyrat e shtpis

Secilinxnsmundtkrkojinformacionprnjorgantcaktuarntrupinenjeriut dhe t grumbulloj tre fakte interesante pr t. N orn e ardhshme t msimit nxitini nxnsit t prshkruajn informacionin q kan grubmulluar pr nj organ t nj sistemi dhe t diskutojn s bashku pr ndrtimin, funksionin apo fakte t tjera interesante.

Fletpune1.2.Sistemiiorganeveteknjerzit UshtrimenFletorenepuns1.2-Sistemetiorganevetenjeriu

Tema 1.3 Skeleti i njeriutKjo tem trajton ndrtimin e skeletit t njeriut dhe emrat e kockave q e formojn at. emrtimi i kockave bhet me emra shkencor dhe nxnsve u plqen ti msojn emrat e tyre.

Koncepte pr t msuar: Kapitulli 1



a thyhen kockat e gjata m leht se kockat e shkurtra? Kjo veprimtari nxit zhvillimin e aftsive krkimore shkencore, duke prshir: planifikimin e puns krkimore, kryerjen e matjeve t sakta, regjistrimin e rezultateve n tabela dhe nxjerjen e konkluzioneve t sakta.

Veprimtaria bazohet n prdorimin e forcs dhe prdorimin e forcmatsit pr matjen e forcs n n temn 9.2. mbi tubin plastik mund t ushtrohet forc e madhe ose e vogl. N qoft se tema nuk sht kuptuar si duhet, ju mund ta shpjegoni dhe njher konceptin e forcs dhe t matjes s tij me forcmats.

Kjo tem sht nj mundsi e mir pr t paraqitur konceptin ndryshueshmri (faktor/madhsi q ndryshon gjat zhvillimit t eksperimentit). N kt eksperiment, faktori/madhsia q ka ndryshuar sht gjatsia e tubit. madhsia q mund t matet sht forca q duhet t prdoret pr t prkulur tubin. Disa madhsi duhet t mbahen t pandryshuara si: diametri i tubit, materiali prej t cilit ai sht prodhuar, si dhe pika ku duhet ushtrohet forca mbi tub. Kto udhzime nuk jan prmendur m par dhe do t ishte me shum vler t diskutoheshin me nxnsit.


Njmodeliskeletitttrupittnjeriutzgjongjithmoninteresprnxnsitnornemsimit dhe ata nxiten m shum t emrtojn kockat dhe ti gjejn ato n trupin e tyre.

shtmeshumvlerpregatitjaenjkoleksionimekockatkafshvep.sh.,mekocka shpendsh ose kafshsh t tjera. Nxnsit mund t indentifikojn seciln kock dhe ti krahasojn ato me kockat e trupit t njeriut. Kjo tem mund t nxis nj diskutim mjaft interesant n klas pr ndrtimin e skeletit n kafsh t ndryshme dhe se si ndikon mnyra e jetess s kafshve n ndrtimin e tij.

Pyetjetnga1-5mundttrajtohendhediskutohennklas.Pyetjet 1- 4 krkojn q nxnsit t vrejn me kujdes figurat dhe t gjejn prgjigjet e tyre.

Pyetja 5 u krkon nxnsve t krahasojn nj radiografi me figurn dhe t kuptojn se nuk nuk duhet t nxjerrin prfundime kur nuk kan t dhna t sakta.

Veprimtaripraktike1.3,Athyhenkockategjatamlehtsekockateshkurtra?

Kjo pyetje mund t trajtohet nga nxnsit kur punojn n grupe t vogla. Kjo veprimtari synon t nxis zhvillimin e aftsive krkimore shkencore te nxnsit.

Fillimisht diskutoni eksperimentin me nxnsit, identifikoni madhsit q duhet t ndryshojn, madhsit q do t maten dhe ato q do t mbahen konstante (t pandryshuara). N qoft se nxnsit jan aftsuar t kryejn eksperimente t tilla, ju mund ti nxisni m shum duke u krkuar t provojn tuba plastik me gjatsi t ndryshme dhe t llogarisin forcn mesatare q prdoret pr t prkulur secilin tub. Nxnsve do t`u duhet t modifikojn rezultatet n tabel. Nxnsit mund t shfrytzojn t dhnat e grumbulluara nga matjet pr t ndrtuar nj grafik, i cili pasqyron forcn mesatare t nevojshme q



prdoret pr t prkulur nj tub plastik. N boshtin Y t vendoset forca mesatare q duhet pr t prkulur tubat, kurse n boshtin X t vendosen t dhnat pr gjatsin e tubave.


Nxnsitshpeshmendojnselkurandihmonnmbshtetjenetrupit.Kjoshtegabuar.

Nxnsitshpeshngatrrojnkonceptinshtyllkurrizoremepalckurrizore.

Udhzim pr detyrat e shtpis pr detyrat e shtpis.

Jumundtijepnidetyrnxnsvetgjejninformacionprskeletinekmbnyjtuarve. sa i ngjashm apo i ndryshm sht ky skelet nga skeleti i njeriut? a kryen ky skelet t njjtat funksione?

Ushtriminfletorenepuns.1.3,Thyerjaekockave.Kyushtrimujepnxnsveinformacion te praktikohen n leximin e grafikve.

Tema 1.4 KyetKjo tem trajton se far sht nj ky, dallimin midis kyeve n form menteshe dhe kyeve sfer-fole, si dhe ndrtimin e kyeve sinoviale q formohen midis kockave t lvizshme. Kjo tem mund t trajtohet duke u mbshtetur n konceptet e trajtuara n lndn e fiziks mbi forcat e frkimit dhe substancat lubrifikuese. Kjo tem mund t trajtohet n m shum s nj or msimi.

Mendime pr organizimin e ors s msimit

Nqoftseshtemundur,tregojuninxnsvenjmodeltkyevesinoviale,sikyiigjurit ose ose i brrylit.

Disanxnsdotzbaviteshimshumnseatyredot`utregohetnjkygjuriindonjkafshe q ju mund ta merrni te dyqani i shitjes s mishit. Kyi s`duhet t jet i gatuar! Kyet nga kmbt e kafshve pasqyrojn qart shtresn e lmuar dhe t rrshkitshme t indit krcor q rrethon pjesn fundore t kockave. ju duhet t gjeni tendinn e fort dhe me shklqim t bardh q lidh muskujt me kockat n pjesn e siprme dhe t poshtme kyit.

Veprimtaripraktike1.4KyetekockaveKrkojuninxnsvetgjejnsefarllojkyeshkannpjestndryshmettrupit. Ndonjnxnsmundtketndonjtafrttcilitmundtijetdmtuarndonjky

dhe q mund ta ket zvendsuar me ky artificial. Nqoftse ndonj nga nxnsit mund t ket dgjuar nj eksperienc t till, ai mund t`a tregoj nxnsve t klass se si ka ndodhur dmtimi i kyit, prse duhet zvendsuar kyi i dmtuar dhe si ndikoi ky dmtim i kyit n jetn e personit q ka br ndrhyrjen.



Gjenidisaartikujngazetaoserevistaosekrkojuninxnsveqtgjejninformacion pr kyet e dmtuara tek atlett. P.sh., kputja e ligamentit t kryqzuar (te gjuri) sht nj dmtim i zakonshm te futbollistt. Nxnsit mund t krkojn informacion se far e shkakton kt dmtim dhe sa koh i duhet pr tu kuruar.

Nxnsvemundt`uduketinteresantetkrkojninformacionprllojetekyeveqprdoren pr t vn n lvizje robott. ata mund t gjejn informacion pr llojet e kyeve t zgjedhura: pr pozicione t ndryshme n trupin e robotit, pr lvizje t ndryshme dhe pse jan zgjedhur pikrisht kto kye. Nxnsit, gjithashtu, mund t krahasojn materialet e prdorura pr prodhimin e kyeve t robotit, mnyrn se si forca e frkimit sht zvogluar dhe me mnyrn se si funksionojn kto probleme n trupin e njeriut.


Nukkaasnjkeqkuptimlidhurmekttem.


Fletpune1.4,Artriti. Nxnsitduhettgjejninformacionprrobottnlidhjemeproblemetqsapo

trajtuam.

Tema 1.5 MuskujtNxnsit duhen t msojn t prdorin konceptin tkurrje, q do t thot se muskuli sht shkurtuar, dhe se muskujt prdorin energji pr tu tkurrur. Nxnsit duhet t prdorin fjaln qetsi kur muskuli nuk sht i tkurrur, por sht i lshuar. muskuli e ndryshon gjndjen e tij kur mbi t vepron nj forc. Kjo forc mund t jet nj pesh, p.sh. nj kov e rnd q t trheq dorn posht, ose mund t jet ndonj forc e prodhuar nga tkurrja e nj nj muskuli tjetr.

Mendime pr organizimin e ors s msimit

Udhzoninjnxnstuletnnjstolmebrrylintmbshtturntdhemeparakrahun t shtrir n mnyr horizontale mbi siprfaqen e stolit. Kur parakrahu ngrihet, muskuli dykrersh do t tkurret, kurse muskuli trekrersh mbetet n gjndje qetsie. Tkurrja e muskulit dykrersh e trheq tendinin dhe pr pasoj rrezori lviz lart.


Ngjuhneprditshme,emridykrershprdoretnnumrinnjjs,ashtusidhefjala njkrersh. edhe koncepti trekrersh prdoret n numrin njjs.

Nxnsitshpeshmendojnsemuskujtmundtzgjatenvet.Atamundtthonq muskuli shtrihet, dhe ky nuk sht formulim i sakt. udhzojini nxnsit t prdorin termat tkurrje dhe lshim (kur muskuli sht n gjndje qetsie).




Ushtrimiifletoresspuns1.5,Muskujtantagonist/tkundrttekmbt

Tema 1.6 Studimi i trupit t njeriutNxnsit jan t prirur t mendojn se shkenca sht vetm pr t msuar faktet, dhe se ne njohim pjesn m t madhe t informacionit q mund t ekzistoj pr trupin e njeriut. Nxnsit duhet t sqarohen se ka ende shum t panjohura rreth trupit t njeriut dhe funksionimit t tij.shkenctart jan n krkim t vazhdueshm pr t zbuluar t panjohurat e trupit t njeriut dhe funksioneve t tij.shkenctart shtrojn pyetje dhe prpiqen t gjejn prgjigje t sakta.

Kur nxnsit pyeten pr shkenctart q studiojn trupin e njeriut, ata fillimisht mendojn pr mjekt dhe kirurgt (t cilt nuk jan prmendur n temn 1.6 t librin e nxnsit). N t vtret, mjekt nuk punojn si shkenctar; ata aplikojn n praktik njohurit q shkenctart kan zbuluar. Por n t vrtet ka nj nj mbivendosje midis dy fushave shkencdhemjeksi.EdwardJennerpunoisimjekdhesishkenctar,icilishtrontepyetje, bnte vzhgime, matje, grumbullonte t dhna, i analizonte t dhnat dhe nxirrte konkluzione t sakta. N qoft se nxnsit duan t prfshijn mjekt n krkimet e tyre, ata duhen inkurajuar.


Veprimtaria1.6,Punakrkimoresishkenctarduhettorganizohetngrupe.ju mund ti caktoni secilit grup nj prfaqsues i cili mund t luaj rolin e nj shkenctari ose ata vet mund t zgjedhin nj shkenctar. Nxnsit mund t marrin libra n librari ose mund t gjejn informacion n internet. Fillimisht duhet t bni krkime dhe t siguroni informacione t mjaftueshme, pastaj t udhzoni nxnsit se n far n cilat faqe n internet duhet t krkojn informacion. ju mund t udhzoni do grup t pregatis nj poster ose materialet e grumbulluara ti prezantojn n format PowerPoint. N kt mnyr i gjith informacioni i grumbulluar nga grupet e nxnsve bhet i njohur pr t gjith nxnsit e klass. ju mund ti organizoni nxnsit dhe tu caktoni detyrat q ata duhet t bjn n grupin e tyre. P.sh., nj nxns mund t przgjedh informacionin, nj nxns tjetr mund prmbledh informacionin, nj nxns mund t przgjedh ose vizatoj figura, dhe nj ose dy nxns t prezantojn materialin e pregatitur.

Udhzim pr detyrat e shtpis

Nxnsitmundtjentafttbjnkrkimeshkencoreosetpregatisininformacionin pr prezantimin e detyrs s shtpis.

Nfundtkapitullitnxnsitduhetprgatitenprnjtestkapitulli.

Pyetje prmbledhseshiko rubriken Di dhe praktikoj n fund t Kapitullit 1 t Librit t nxnsit.


33Kapitulli 2 Qelizat dhe organizmat

Flet pune 2.1 Si ndikon drita n rritjen e bims?

rritja sht nj nga karakteristikat e gjallesave. ju do t vzhgoni se si drita ndikon n rritjen e bims s fasules?

1. Vendosni dhe ose nj przierje plehrash n dy vazo. Hidhni t njjtn sasi uji n seciln vazo.

2. Vendosni dy fara fasuleje n seciln vazo.3. Vendosni vazot n nj vend t ngroht derisa farat t fillojn mbirjen. Kur ti ujisni,

kujdesuni q t hidhni t njjtn sasi uji n seciln vazo.4. Kur filizat e fasules fillojn t mbijn, vendosni njrn nga vazot n nj raft ku nuk

deprton drita. Vazon tjetr vendoseni n nj mjedis me drit. mbani t pandryshuar faktort e tjer t nevojshm pr rritjen e filizave.

5. Vzhgoni me kujdes bimt e fasules pr dy jav rresht. mbani shnime t rregullta dhe t dhnat hidhini n nj tabel.

ju duhet t vzhgoni:

Gjatsinesecilsbim Ngjyrnesecilsbim Madhsinegjetheve

34 Kapitulli 2 Qelizat dhe organizmat

6 Pas nj jave, vizatoni t dyja bimt: bimn q sht rritur n mjedis me drit dhe bimn q sht rritur n munges t drits. Krahasoni zhvillimin e bimve.

Flet pune 2.1: Si ndikon drita n rritjen e bims?


majaja sht nj krpudh mikroskopike, njqelizore. si t gjith gjallesat , majaja kryen procesin e frymmarrjes n munges t oksigjenit. Ky proces quhet fermentim.

gjallesat zbrthejn glukozn dhe prodhojn dyoksid karboni.

Ne mund t zbulojm dyoksidin e karbonit duke prdorur uj glqereje. uji i glqeres sht i tejdukshm dhe pa ngjyr. Kur dyoksidi i karbonit sht pranishm, uji i glqeres bhet i bardh si qumsht.

Ndrtoni nj aparat si n figur. Vendoseni n nj vend t ngroht.

Flet pune 2.2 Frymmarrja te majaja e buks

Pyetjet

1. shpjegoni pse glukoza shtohet n tubin q ka maja?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................2. shpjegoni pse keni vendosur nj tap gome n tubin q prmban maja.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................3. far i ndodhi ujit t glqeres? Prse ndodhi kjo dukuri?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

majaglukoz n gjendje qetsie uj

glqere

flluska dyoksid karboni


4. si mund ta prdorni kt aparat pr t vrtetuar se majaja fermentohet m shpejt n mjedis t ngroht, se n mjedis t ftoht (majaja kryen frymmarrje).a. far madhsie do t ndryshoni gjat eksperimentit?

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................b. si mund ta ndryshoni kt madhsi?

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................c. far madhsie do t mbani t pandryshuar?

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................d. si do t prcaktoni dhe masni se sa shpejt rritet majaja?

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

Flet pune 2.2: Frymmarrja te majaja e buks


Luis Paster zbuloi q mund t ndalonte procesin e shndrrimit t vers n uthull (thartimit) duke e nxehur deri n temperaturn 60oC. Ky proces shkatrron t gjith mikroorganizmat q thartojn vern.

sot, qumshti trajtohet me t njjtn mnyr. Kjo mnyr quhet pasterizim.

Vesa bri nj eksperiment: ajo donte t vzhgonte nse pasterizimi e ndihmon qumshtin t mos prishet pr nj koh m t gjat.

Vesa mori dy provza t mbyllura mir me tap. ajo i mbushi provzat me qumsht t freskt dhe t papasterizuar.

Flet pune 2.3 Qumshti i pasterizuar

B

B

B

Vesa vendosi provzn a n nj mbajtse provzash mbi tavolin. Provzn b e vendosi n nj en banjo-mari me temperatur 63oC, pr 30 minuta. m pas ajo e nxori provzn nga banjo-maria dhe e vendosi n mbajtsen e provzave mbi tavolin. Qumshti u ftoh deri n temperaturn e dhoms.

Vesa shtoi disa pika dftuesi blu metilen n seciln provz me qumsht. Dftuesi humbet ngjyrn kur n qumsht ka bakterie dhe nuk ka oksigjen. Fillimisht ngjyra e blumetilenit bhet roz,m pas kalon n ngjyr t bardh ose e humbet ngjyrn plotsisht. blu metileni sht nj substanc organike q prdoret si dftues pr t prcaktuar nse qumshti sht i thartuar apo jo.

ajo i vzhgoi me kujdes se n ciln provz blu metileni humbi ngjyr.

N tabel jan pasqyruar rezultatet e vzhguara nga Vesa.

Koha/minuta Ngjyra e qumshtit n provzn A

Ngjyra e qumshtit n provzn B

0 ngjyr blu ngjyr blu

5 ngjyr blu ngjyr blu

10 ngjyr roz ngjyr blu

15 ngjyr roz ngjyr blu

20 ngjyr e bardh ngjyr blu


Pyetje

1. shpjegoni pse Vesa prdori 2 provza t njjta me qumsht n eksperimentin e saj?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................2. jepni mendimin tuaj: pse Vesa e la shishen B t ftohej n temperaturn e dhoms dhe

pastaj i shtoi blumetilen?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................3. shpjegoni pse dftuesi i blumetilenit ndryshoi ngjyr nga roz n t bardh n shishen

A (humbi ngjyrn)?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................4. jepni mendimin tuaj: Pse n shishen B, dftuesi i blu metilenit nuk ndryshoi ngjyr?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................5. Nj tjetr mnyr praktike pr t ndaluar prishjen e qumshtit sht ta vlojm/ziejm at

n temperatur dhe me presion shum t lart. m pas, qumshti futet n en hermetike n t cilat nuk futet ajr dhe mikroorganizma. Ky proces quhet sterilizim me an t procesit t vlimit/zierjes.

Standardizuar 3.5% minimum yndyr gjalpi

500ml 1Pint ePr nj trup t shndetshm, pini qumsht do dit

500ml e

UHT sterilizuar

qumsht

FresktPasterizuar

Qumsht

jepni mendimin tuaj: Prse qumshti i vluar/zier n temperatur t lart mund t rezistoj pa u prishur m gjat se qumshti i pasterizuar?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

Flet pune 2.3: Qumshti i pasterizuar


Lexoni informacionin e mposhtm dhe prgjigjuni pyetjeve.

N 1856, pronari i fabriks s prodhimit t lngjeve Bigo shkoi t takonte shkenctarin Lui Paster. N fabrikn e tij, Bigo prodhonte pije alkoolike nga lngjet me sheqer, si lngu i panxharit t sheqerit. Ky proces quhet fermentim (frymmarrje n munges t oksigjenit ose frymmarrje anaerobike).

Bigo kishte nj problem t madh:lngu i panxharit t sheqerit thartohej n vend q t kthehej n alkool. Bigo i krkoi shkenctarit Lui Paster t zbulonte prse ndodhte kjo dukuri?

N at periudh askush nuk e dinte se ishte e mundur q lngu i mbl i panxharit t sheqerit t shndrrohej n alkool.

Shumica e njerzve mendonin se ky ishte nj reaksion i thjesht kimik. Luisi fillimisht lexoi shum informacion pr procesin e fermentimit.

Ai lexoi kt informacion: 20 vjet m par, nj shkenctar kishte vzhguar fermentimin e lngut t frutave n mikroskop. Shkenctari kishte par pjesza t vogla me sythe q rriteshin rreth tyre. Ato ishin maja (lloj krpudhe njqelizore).

Luisi vzhgoi lngun e panxharit t Bigos me mikroskop. N lngun e panxharit q prodhonte alkool t cilsis s lart, ai vzhgoi vetm qeliza majaje. N lngun e panxharit t q po thartohej, ai vzhgoi disa mikroorganizma n form shkopi.

Luisi bri disa eksperimente pr t vrtetuar se lngu i panxharit t sheqerit kthehej n alkool vetm kur n mjedis ishin t pranishme qelizat e majas. Kjo ishte hera e par q u vrtetua se fermentimi shkaktohej nga mikroorganizmat

1. Cili ishte problemi q kishte bigo n fabrikn e tij, pr t cilin ai i krkoi ndihm shkenctarit Lui Paster?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................2. si e filloi Lui Paster krkimin shkencor pr problemin e bigos?

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

Flet pune 2.4 Pasterizimi dhe fermentimi


3. Lui Paster arriti n konkluzion se majaja shkaktonte shndrrimin e lngut t panxharit t sheqerit n alkool. far t dhnash kishte ai q arriti n kt prfundim?

Luisi kishte: - t dhnat e grumbulluara nga shkenctar t tjer m par:

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................ - t dhna q Luis Paster grumbulloi nga vzhgimet dhe eksperimentet q ai zhvilloi.

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................

4. Lui Paster vzhgoi disa mikroorganizma n form shkopi n lngun e panxharit q thartohej.a. jepni mendimin tuaj: far mikroorganizmash ishin ato?

.................................................................................................................................................................b. jepni mendimin tuaj: si ishte e mundur q mikroorganizmat shkaktonin thartimin e

lngut t panxharit?

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

Flet pune 2.4: Pasterizimi dhe fermentimi


Flet pune 2.6 A. Prdorimi i mikroskopit

mikroskopi prbhet nga kto pjes:

rregullat e prdorimit t mikroskopit1 Vendoseni mikroskopin n nj mjedis me shum drit (nse mikroskopi juaj sht

mikroskop me drit, fikni dritn).2 rrotulloni lentet e objektivit t mikroskopit derisa objektivi m i vogl t bjer mbi

vrimn e tavolins s mikroskopit. 3 Vendosni nj sy te okulari dhe mbyllni syrin tjetr. rrotullojeni pasqyrn derisa drita t

reflektoj mbi t. me shum kujdes rregulloni diafragmn n nj pozicion q t siguroj sa m shum drit.

4 Vendosni nj fije floku n xhamin e objektivit dhe vendosni nj xham mbulues mbi fijen e flokut. Vendoseni preparatin e prgatitur mbi tavolinn e mikroskopit, n mnyr t till q drita q vjen nga diafragma q gjendet n qendr t tavolins t deprtoj n preparat.

5 rrotulloni vidn e madhe derisa lentja e objektivit t afrohet sa m shum me preparatin q ndodhet mbi tavolin.

6 Vendosni syrin mbi okular dhe duke rrotulluar me kujdes vidn e vogl pr t larguar objektivin nga xhami i mikroskopit. Ndaloni kur t qartsohet pamja e fijes s flokut.

7 sapo t shikoni imazhin n fushn e pamjes, prdorni mikrovidn (vida e vogl) pr t qartsuar m shum imazhin e preparatit t fijes s flokut.

8 Vzhgoni preparatin n mikroskop. N fillim vzhgoni preparatin me fuqi zmadhimi m t vogl dhe m pas kaloni n objektivin mesatar ose m t madh.

makrovida (vida e madhe)

mikrovida (vida e vogl)

okulari

objektiv me fuqi t lart zmadhimi

objektiv me fuqi mesatare zmadhimi

objektiv me fuqi t vogl zmadhimi

tavolina e mikroskopit

pasqyra


shkruani emrat e sakt t mikroskopit n etiketat prkatse

Flet pune 2.6 B Pjest e mikroskopit


shum organizma t vegjl jetojn n uj t ndenjur.

Disa prej tyre jan protozoar. ata mund t jen njqelizor (t ndrtuar nga nj qeliz e vetme e cila i kryen te gjitha funksionet jetsore).

Disa nga mikroorganizmat jan alga. algat mund t jen t prbra nga nj qeliz ose nga shum qeliza t vendosura n nj fije t gjat ose n form lmshi. Kto quhen alga fijezore. algat fijezore formojn nj mbules jeshile mbi siprfaqen e ujrave t ndenjur.

Vzhgimi n mikroskop i mikroorganizmave t ujit t ndenjur

Pr t kt veprimtari duhet t veproni n kt mnyr:

1. merrni nj xham objektivi dhe nj xham mbulues t pastr. Zgjidhni objektivin m t vogl pr t vzhguar.

2. merrni nj sasi t vogl uji t ndenjur dhe ruajeni n nj kavanoz. gjeni nj alg fijezore, vendoseni n qendr t lams.

3. me an t pikatores merrni nj pik uj t ndenjur dhe hidheni mbi alg.4. mbuloni ujin me xhamin mbulues. (Tregoni kujdes q t mos mbeten flluska midis dy

xhamave).5. Vzhgoni preparatin e prgatitur n mikroskop. Fillimisht prdorni objektivin me fuqi t

vogl zmadhimi, pastaj kaloni n objektivin me fuqi m t madhe.6. Vizatoni far vzhguat n mikroskop.

Flet pune 2.7 Mikroorganizmat n nj pellg uji t ndenjur


Kapitulli 2 Qelizat dhe organizmat

Tema 2.1 Karakteristikat e organizmave t gjall.Proceset jetsore t organizmave:1. a. Veorit q vreni te nxnsit:

rritja - Nxnsi po rritet. LvizjaPrshembull,lvizjae

dors pr t mbajtur stilolapsin dhe pr t shkruar.

Frymmarrja - Ky proces ndodh n do moment n do qeliz t trupit. Frymmarrja sht procesi i zbrthimit t energjis s ushqimeve q ne t kryejm proceset jetsore.

ekskretimi - Nxjerrja jasht e mbetjeve t frymmarrjes, dyoksidit t karbonit.

Ndjeshmria - reagimi ndaj nj ngacmimi n mjedis.

T ushqyerit - Nse nxnsit po han ushqim ose po pin ndonj lng.

b. Veorit q vreni te bimt: rritja - Ndoshta, megjithse nuk

mund t tregojm se far po ndodh n foto.

riprodhimi - Lulet jan organet e riprodhimit te bimt, n t cilat prodhohen farat q sigurojn vazhdimsin e brezit t ri t bimve.

T ushqyerit - gjethet jeshile prodhojn ushqimin me an t procesit t fotosintezs.

Frymmarrja - disa prej nxnsve mund t kuptojn se ky proces ndodh n do moment n do qeliz. Frymmarrja sht procesi gjat s cils energjia lirohet nga zbrthimi i

ushqimeve. Kjo energji prdoret pr aktivitetet jetsore t qelizs.

EkskretimiNqoftsenxnsitkan njohuri pr fotosintezn dhe frymmarrjen, ata mund t sugjerojn se gjallesat nxjerr jasht gazra q quhen mbetje.

2. a. Ngjashmria midis nj makine dhe nj gjallese sht se makina mund t lviz si gjallesat.

makina prdor karburant si energji pr lvizje, i cili shrben si ushqim.

makina prodhon mbetje gazrash t cilat i nxjerr jasht, ashtu si dhe bimt.

makina ka sensor (ndjeshmrie) q mund t kapin ndryshimet n mjedis dhe u prgjigjet atyre.

N qoft se nxnsit kan njohuri pr frymmarrjen, ata mund t sugjerojn se si makina djeg karburant n prani t oksigjenit dhe prodhon energji. Ky proces sht i ngjashm me frymmarrjen.

b. Ndryshimi midis nj veture dhe nj qenieje t gjall qndron n faktin se makina nuk mund t rritet dhe t riprodhohet ashtu si bimt.

Tema 2.2 Mikroorganizmat1. Figura me qelizn bakteriale sht

zmadhuar m shum se figura ku tregohen majat.

2. alga prmban pigment me ngjyr jeshile i quajtur klorofil, i cili t prthith energjin e rrezeve t diellit dhe prodhon lndn ushqimore gjat procesit t fotosintezs. (sqaroni se: ekzistojn disa mikroorganizma t cilt shfaqin karakteristika t bimve (pasi kan

Prgjigje t librit t nxnsit


klorofil) dhe t kafshve (pasi ato lvizin). Kto mikroorganizma quhen protist.


rritja e mikroorganizmave t ajritA1 - Lnd ushqyese do t thot ushqim A2 - Pjata e Petrit dhe xheli i agarit duhet

t jen t sterilizuara me qllim q t mos prmbajn mikroorganizma. Nga ky fakt ne do t kuptojm se mikroorganizmat t cilt rriten mbi siprfaqen e xhelit erdhn nga ajri kur u hoq kapaku i pjats s Petrit.

A3 - Pjata e mbyllur me kapak nuk duhet t hapet, pasi n xhelin e agarit sht e mundur q t zhvillohen mikroorganizma q shkaktojn smundje. Duke e mbajtur pjatn e Petrit t mbyllur me kapak, mikroorganizmat nuk mund t kalojn n trupin ton dhe t na shkaktojn smundje.

A4 - secili nxns mund t vizatoj mikroorganizmat q vzhgoi n pjatn e tij t Petrit.

Tema 2.3 Mikroorganizmat dhe shprbrja1. Lnd organike prmban: buka, lkura,

druri, frutat.2. Nga organizmat mund t shprbhet:

buka, lkura, druri, frutat.3. shprbrja nga mikroorganizmat

sht shqetsuese n rastin kur mikroorganizmat veprojn n prishjen e ushqimeve.

mundsi t tjera pr prgjigje: mikroorganizmat veprojn mbi lndn drusore q sht prdorur pr t ndrtuar ndrtesat; mikroorganizmat mund t

shkaktojn prishjen e lkurs.4. mikroorganizmat jan t dobishme: ato

jan shprbrse t mira t organizmave t vdekur. Nga shprbrja fitohen lnd minerale t cilat kthehen n tok dhe prthithen nga bimt.

5. gjethet shprbhen m shpejt n nj pyll tropikal, sepse mikroorganizmat rriten m shpejt n mjedise t ngrohta dhe t lagshta.

6. N ushqimet e paketuara mungon oksigjeni; kjo sht arsyeja pse nuk rriten mikroorganizmat.


T zbulojm se si ndikon temperatura n shprbrjen e ushqimevePrgjigjet pr aktivitetet A1, A2, A3 do t varen nga rezultatet e nxnsve.A4. Nxnsit duhet t vzhgojn nj cop

buke t lagur dhe nj cop buk t that. T gjitha kushtet e tjera duhet t mbahen t pandryshuara (lloji i buks, koha e prodhimit t buks, temperatura dhe mjedisi ku do t vendoset buka etj). Nxnsit mund t bjn vzhgime dhe matje t ndryshme, si p.sh.: Pr sa koh do t shfaqet myku mbi copn e buks?; ose sa pr qind e siprfaqes s buks sht mbuluar nga myku pr nj periudh t caktuar kohe.

Tema 2.4 Mikroorganizmat dhe ushqimi1. mikroorganizmat kan nj prdorim

t gjer n industrin ushqimore. P.sh., bakteret shndrrojn sheqerin q gjendet n qumsht n acid laktik. acidet kan pH (pehash) t ult dhe i japin kosit shijen e thart.

Prgjigje t librit t nxnsit: Kapitulli 2


2. Punonjsit n fabrikat e punimit t djathit veshin prparse dhe kapele t bardha pr t zvogluar mundsin q baktere t tjera nga trupi i tyre t bien n qumsht. Kto baktere mund t zhvillohen n qumsht krahas baktereve q fermentojn qumshtin. Prania e ktyre baktereve t reja do ta shndrronte qumshtin n nj substanc tjetr dhe nuk do t prodhohej djath.

3. Pr fryrjen e brumit t buks duhet koh pasi majat prodhojn dyoksid karboni gjat frymmarrjes. Nevojitet koh q bakteret t prodhojn dyoksid karboni mjaftueshm q brumi t fryhet. (majat, si shum mikroorganizma t tjer, rriten dhe kryejn frymmarrje m shpejt n temperatur t ngroht, sesa n t ftoht).

4. majaja sht nj gjalles. Kur buka piqet, majaja shkatrrohet nga temperatura e lart gjat pjekjes s buks n furr.

Veprimtari Praktike 2.4

Prgatitja e kosit

A1. sigurohuni q n qumsht nuk ka mikroorganizma t tjer prve baktereve q bjn fermentimin e qumshtit. mikroorganizmat e tjer mund ta shndrrojn qumshtin n ndonj substanc tjetr.

A2. mikroorganizmat zhvillohen m shpejt n mjedis t ngroht, prandaj qumshti duhet t vendoset n nj mjedis t ngroht.

A3. Prgjigja do t varet nga rezultatet e secilit nxns. Ka mundsi q nxnsit t vzhgojn se qumshti sht shndrruar n nj mas m t trash. udhzoni nxnsit t mos e provojn qumshtin n qoft se jan duke punuar n laborator.

Nxnsit mund t prdorin dftues pr

t matur pH (pehashin ) e qumshtit. Duhet t gjejn se pH ulet.

Veprimtari Praktike 2.4

Si ndikojn majat mbi brumin e buks

A4. Prgjigjet do t varen nga rezultatet e nxnsve. Nxnsit do t vzhgojn se brumi ku sht hedhur maja, do t fryhet. brumi n t cilin nuk sht hedhur maja, nuk do t fryhet.

Pra, konkluzioni sht se majaja e fryn brumin e buks.

A5. brumi i buks fryhet pasi majat kryejn frymmarrje dhe prodhojn dyoksid karboni. N qoft se brumi pa maja fryhet, kjo do t thot se mielli ka pasur maja primitive q kryejn t njjtin funksion.

Tema 2.5 Mikroorganizmat dhe smundjet1. Dy mnyra t transmetimit t smundjeve

infektive nga nj individ te tjetri jan: me an t ajrit dhe mushkonjave. Nxnsit mund t sugjeroj se smundjet mund t prhapen me an t prekjes, me an t ushqimit ose me an t gjakut.

2. antibiotikt nuk mund ta shrojn ftohjen sepse ajo shkaktohet nga viruset.antibiotikt vrasin vetm bakteret. ato nuk vrasin viruset.

3. smundja e malaries shkaktohet nga protozoari sporozoa, i cili transmetohet nga mushkonja te njeriu me an t pickimit.

4. Viruset nuk jan gjallesa, sepse nuk kryejn proceset jetsore t gjallesave. N momentin q nj virus futet n nj qeliz t gjall, ai fillon aktivitetin jetsor dhe sht i aft t riprodhohet.

Kapitulli 2: Prgjigje t librit t nxnsit


Tema 2.6 Qelizat bimore1. Kokrrizat e rrumbullakta me ngjyr t

gjelbr jan kloroplaste. Ngjyrn e gjelbr ja jep pigmenti klorofil.

2. Katr ndryshime midis murit qelizor dhe membrans qelizore jan: muri qelizor sht n pjesn e jashtme

t membrans qelizore. muri qelizor sht i ndrtuar nga

celuloz, kurse membrana qelizore nuk ka celuloz.

muri qelizor sht i fort, kurse membrana qelizore e ndryshon formn e saj.

muri qelizor sht m i trash se membrana qelizore.

membrana qelizore kontrollon substancat q hyjn dhe dalin n qeliz, kurse muri qelizor nuk e ka kt veti.


Vzhgojm qelizn bimore

A1. Qepa sht nj bulb q rritet nn tok. Qelizat e qeps, nn tok nuk prthithin drit. Vetm qelizat q prthithin drit kan kloroplaste dhe kryejn procesin e fotosintezs.

A2. Prgjigja do t varet nga prvoja e secilit nxns.

Vshtirsitmtmdhaqmundthasin nxnsit jan:

marrja e cips s holl n ann e brendshme t qeps dhe vendosja n xhamin e objektivit.

Vendosja e kapakut mbulues mbi cipn e qeps pa krijuar flluska ajri.

Fokusimi i preparatit t cips s qeps dhe vzhgimi3 i qelizave.

Tema 2.7 Qelizat e shtazore1. Pjest e qelizs jan: a. brthama b. Citoplazma c. membrana qelizore2. Tri pjes q takohen te qelizat bimore por

jo te qelizat shtazore jan: muri qelizor, kloroplasti dhe vakuolat e

mdha.3. Pjest e qelizave q kan prthithur m

shum ngjyrues blu jan brthamat.4. Qelizat bimore kan mur qelizor t fort.

muri qelizor nuk mund t lviz dhe t rrethoj organizma t vegjl ashtu si membrana qelizore te ameba.

5. Nj smundje q shkaktohet nga nj protozoar sht malaria.

Tema 2.8 Qelizat, indet dhe organet1. Dy pjes t rruazave t kuqe t gjakut

jan membrana qelizore dhe citoplazma.2. Hemoglobina sht substanca me

ngjyr t kuqe(proteina) q transporton oksigjenin.

3. Tre struktura q gjenden n qelizat shtazore jan: membrana qelizore, citoplazma, brthama.

4. Qeliza nervore ka nj zgjatim t gjat t citoplazms, i cili transmeton sinjalet elektrike nga nj pjes e trupit n nj pjes tjetr, si dhe shum zgjatime t shkurtra t citoplazms t cilat marrin mesazhet nga qelizat e tjera.

5. Nj qime thithse ka zgjatime t gjata q shrbejn pr prthithjen e ujit. (ju mund t diskutoni se rrnjt prhapen n nj siprfaqe t madhe n tok q t thithin sa m shum uj. rrnjt kan shum qime

Prgjigje t librit t nxnsit: Kapitulli 2


thithse t cilat e rrisin m shum aftsin thithse t ujit n t njjtn koh).

6. Qimet thithse jan nn tok ku drita e diellit nuk deprton. Qimet thithse nuk kan kloroplaste t cilat prmbajn klorofil. Klorofili ka aftsin t prthith dritn e diellit dhe t prodhoj energji gjat procesit t fotosintezs.

7. rruga q ndjek uji nga qimet thithse te vakuola sht: muri qelizor, membrana qelizore, citoplazma.

8. Plotsoni fjalit: Nj grup qelizash t ngjashme formojn

nj ind. Nj organ sht nj struktur e prbr

nga lloje indesh t ndryshme. Nj sistem organesh sht nj grup

organesh q kryejn nj funksion t caktuar.

Nj organizm sht nj qenie e gjall. ai prmban shum sisteme organesh, organe dhe inde te ndryshme.

Kapitulli 2 Pyetje prmbledhseDi dhe praktikoj2.1 Lidhni fjalt me prshkrimin.

a. citoplazmab. brthamac. membrana qelizored. klorofili

2.2 a. gota plastike duhet lar me uj t ngroht pr t vrar bakteret q ndodhen n qumsht, t cilat mund t shkaktojn prishjen e qumshtit dhe nuk mundsojn formimin e kosit.

b baktere q e shndrrojn qumshtin n kos.

c. Landa duhet ta vendos qumshtin n nj mjedis t ngroht. mikroorganizmat rriten m shpejt

n mjedis t ngroht kshtu q do ta shndrrojn qumshtin n kos pr nj koh m t shkurtr.

d. Pehashi (pH) do t ulet. mikroorganizmat e shndrrojn sheqerin e pranishm n qumsht n acid laktik i cili ka shije t thart. acidet kan vlera te pH nga 1-7.

2.3 jona vzhgoi ndikimin e temperaturs n shpejtsin e fryrjes s brumit. rezultatet i hodhi n tabel:

Brumi Temperatura /C

Vllimi n fillim /cm3

Vllimi pas nj ore /cm3

Rritja e vllimit /cm3

A 4 20 22 2B 20 20 30 10C 40 20 40 21

a. Nj nga dy njsit n krye t kolonave.

b. Dy rezultatet e matjeve t temperaturs n kolonn e duhur.

c. Tri rezultatet e matjeve t vllimit nj or m pas nga fillimi i eksperimentit.

d. rezultatet e matjeve q tregojn rritjen e vllimit t brumit.

Shnim: Njsit duhen shkruar vetm n krye t tabels. e. Prfundimi duhet t sqaroj lidhjen

midis rritjes s temperaturs dhe shpejtsis s fryrjes s brumit. P.sh., buka fryhet m shpejt n temperatur m t lart. sa m t jet temperatura e mjedisit, aq m shpejt fryhet brumi.

f. ju mund t jepni nj nga tri shpjegimet e mposhtme:

Qelizat e majas kryejn frymmarrje. majat prodhojn dyoksid karboni. ato prdorin sheqer pr t realizuar

frymmarrjen. Dyoksidi i karbonit formon flluska q

e bjn brumin t fryhet.

Kapitulli 2: Prgjigje t librit t nxnsit


Prgjigjet e ushtrimeve t fletores s puns

z e x u e e b c y s t n p r

r k t h p x e l h t w o r i

e s l a l w h t rr e i n p

s k o z u k e m n i x t f r

p r k w y sh o o m t c c x o

i e p c b l q v k j r u s dh

r t v t i t o y c a e d r i

a i e b i e i m e u t o w m

t m n d j e sh m r i a r i

i i i l v i z j a i p e r

f r y m m a rr j a n t s g

n j d sh r m a i a a r d e

Kapitulli2. Qelizat dhe organizmat

Ushtrimi 2.1 Veorit e qenieve t gjallaa. ushqyeritb. Frymmarrjac. Lvizjad. ekskretimif. riprodhimig. rritja

Ushtrimi 2.2 Pasteri dhe lindja spontane

1. Luis Paster zjeu (n temperatur t lart ) lngun e mishit, n nj balon qelqi. Temperatura e lart vrau do mikroorganizm q mund t gjendej n lng.

2. Lngu prmbante lnd ushqyese. balona i qelqit prfundonte m nj tub t gjat t lakuar nprmjet t cilit n balon futej oksigjeni i ajrit.

3. Nse kishte do t kishte ndodhur lindja spontane ,mikroorganizmat mund t ishin shfaqur n balon. mikroorganizmat nuk u shfaqn. megjithat, fakti se organizmat nuk u shfaqn n en, nuk mund t vrtetoj se nuk do t shfaqen. eksperimenti i Pasterit mbshtet iden se lindja spontane e mikroorganizmave nuk ndodh, por nuk e vrteton at.

4. Pas kputjes s qafs s lakuar t balons, mikroorganizmat mund t hyjn n balon. mikroorganizmat shkaktojn prishjen e lngut t mishit n balon.


5. Kputja e qafs s lakuar t balons, s bashku me faktet e dhna n pyetjen 3, mbshtesin fort mendimin se lindja spontane e mikroorganizmave nuk ndodh. Ndryshimi i vetm midis balons n t ciln lngu i mishit u prish dhe balons ku lngu nuk u prish, ishte forma e lakuar e qafs s balons. mikroorganizmat nuk mund t hynin n balonn me qaf t lakuar, por ato mund t hynin n balonn me qaf t kputur. Ky fakt mbshtet iden se mikroorganizmat mund t rriten vetm nga mikroorganizma t tjer.

Ushtrimi 2.3 Krkim pr shprbrjen (kalbjen) e gjetheve

1. rezultati i muajit tetor ishte i gabuar.2. N antn me vrima 1cm2 u zhduk siprfaqja m e madhe e gjetheve.3. mikroorganizmat, krimbat e toks dhe kafsht e tjera t vogla mund t futeshin deri te

gjethet e secils ant.4. gjethet u zhduken sepse ato shprbhen. rezultatet tregojn se shprbrja ishte e madhe

n rastin kur krimbat e toks, kafsht e tjera t vogla, si dhe mikroorganizmat mund t arrij gjethet.

Ushtrimi 2.5 Helmimi nga ushqimi n Japoni

1. Vibrio quhet bakteri q shkaktoi m shum raste helmimesh n 1991.2. 160 raste helmimesh shkaktoi salmonela n vitin 1991.3. Helmimi nga ushqimi prej campylobakter ka ardhur duke u rritur nga viti 1991 n vitin

2008.Numriirasteveurritnga25n510njrritjeprejmteprse20-fish.4. me an t pjekjes s plot t mishit vriten t gjitha bakteret q ai prmban. Helmimi me

ushqim shkaktohet nga bakteret.

Ushtrimi 2.7 Krahasimi i qelizave bimore me ato shtazoreStruktura A gjendet n qelizat

bimore?A gjendet n qelizat shtazore?

Muri qelizor Po Jo

Membrana qelizore Po Po

Citoplazma Po Po

Brthama Po Po

Kloroplasti Po (Ndonjher) Jo

Vakuola e madhe e mbushur me limf

Po Jo

Kapitulli 2: Prgjigjet e ushtrimeve t fletores s puns


Kapitulli 2. Qeliza dhe organizmat

Flet Pune 2.1 Si ndikon drita rritjen e bimve?

5. Nj tabel rezultatesh duhet t vizatohet me vizore. rreshtat dhe kolonat duhet t jen emrtuar n mnyr t qart. Njsit (p.sh. mm ose cm, dit) duhet t plotsohen vetm n krye t kolonave.

6. Figurat duhet t vizatohen vetm me laps. etiketat emrtuese duhet t vizatohen me laps, duke prdorur vizore. Fundi i do etikete emrtimi duhet t prek organin q do t emrtohet.

Ndryshimet q do nxjerrin n pah studentt do t varen nga rezultatet e tyre, por ata mund t vrojtojn se: bima e rritur n errsir mund t jet m e gjat se bima e rritur n drit. bima e rritur n errsir mund t jet m e holl (me krcell m t holl) se bima e

rritur n drit. bima e rritur n errsir mund t jet e bardh ose e verdh, ndrsa bima n drit

sht e gjelbr. mund t ket nj ndryshim n numr, madhsi apo formn e gjetheve, midis bimve

t rritura n drit dhe atyre t rritura n errsir.

Flet Pune 2.2 Zbulimi i frymmarrjes te majat

1. glukoza sht ushqim pr majan. Frymmarrja prfshin shprbrjen e glukozs. Nse majat nuk do t ken glukoz, ato nuk do t jen n gjendje

Mary Jones Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David...

Documents

Transcript of Mary Jones Mary Jones, Diane Fellowes Freeman, David...