Tiranë, 2021

Manual për raportiMin Mbi ekstreMizMin e dhunshëM dhe

terrorizMin

Albanian Media InstituteInstituti Shqiptar i Medias

2

Rr. Gjin Bue Shpata, No.8, Tiranë, AlbaniaTel./fax: ++ 355 4 2229800E-mail: info@institutemedia.orgwww.institutemedia.org

Botues:

Manual për raportimin mbi ekstremizmin e dhunshëm dhe terrorizmin

Manuali u hartua nga grupi i punës: Ilda Londo, Instituti Shqiptar i Medias, Mark Marku, Universiteti i Tiranës, Erlis Çela, Universiteti Bedër, Lutfi Dervishi, Televizioni Shqiptar dhe Dorentina Hysa, aktiviste e shoqërisë civile, me ndihmesën e konsulentit ndërkombëtar Aidan White.

Copyright: © ISHM

Ky botim u mundësua me mbështetjen financiare të Bashkimit Europian, në kuadrin e një projekti të menaxhuar nga Qendra Ndërkombëtare për Ekselencë në Luftën ndaj Ekstremizmit të Dhunshëm HEDAYAH. Përmbajtja e këtij botimi është përgjegjësia e vetme e Institutit Shqiptar të Medias dhe jo domosdoshmërisht reflekton pikëpamjet e Bashkimit Europian.

Albanian Media InstituteInstituti Shqiptar i Medias

3

Treguesi i lëndës

1 Hyrje dhe konteksti ........................................................................ 5

2 Përkufizimeteterrorizmit........................................................ 12

3 Normatligjore,politikatkombëtaredhendikimi mbimedian...................................................................................... 16

4 Parimetthemeloretëraportimitmediatik mbiterrorizmin............................................................................. 23

5 Aspektetëveçantaqëduhenpaturparasyshkur raportohetpërterrorizmin....................................................... 27

6 Sfidadheproblemegjatëraportimittëdrejtpërdrejtë përterrorizmin.............................................................................. 35

7 Roliimediavesociale.................................................................. 37

8 Shmangiaegjuhëssëurrejtjes................................................ 50

4

5

1Hyrje dhe konteksti

Raportimimbiekstremizminedhunshëmdheterrorizminështë një sfidë serioze për mediat bashkëkohore. Dhunapolitikeishtrinrrënjëtthellënëhistori,ndërsasot,nëepokënekomunikimevedigjitale,terrorizmiështënjëfenomenglobalmendikimtëmadhnëjetëneindividëvedheshoqërisë.

“Incidentet”terroristepërbëjnëlajmkryesorqëpërhapetmeshpejtësimarramendësenërrjetetglobale.Transformimetdherisitëesjellangainternetiekanëdiversifikuardhepërforcuarndikimin e mediave tradicionale. Lajmet shpërndahen nëmënyrëmëtëshpejtë,mëtëqartëdhegjithëpërfshirëse,dhesirezultatedheimpaktidhendikimiiterrorizmitbëhetmëifuqishëm,dhejehonaetijndihetmëgjatë.Nëkëtorrethana,misionishoqërorigazetarisë,rolidhepërgjegjësiaemediaveluajnënjëroledhemëtërëndësishëm.

Raportimipërekstremizminedhunshëmdheterrorizminështëshumëdimensional,dhenukmundtëkufizohemivetëmnë një diskutim rreth standardeve etike dhe profesionale tëraportimit. Edhe roli që luajnë mediat duhet të shqyrtohetnga këndvështrimi i qëllimit të qartë të terroristëve - përtë gjeneruar publicitet dhe propagandë për aktet e tyre tëdhunshmedhepërtërriturmbështetjenpër“kauzën”etyre.

EkstremizmiiBrigadavetëKuqenëItalimerrëmbimineAldo Moros (1978); masakra palestineze dhe marrja penge atletëve izraelitë në Olimpiadën e Mynihut (1972); Sulmi

6

i Al Kaedësmbi kullat binjake nëNewYork (2001); sulmetterroriste dhe vënia e bombave në qendër të Londrës dheParisit (2015),dheshumëaktetë tjeraterroriste,kishinpërqëllimqëtëtërhiqninvëmendjenepublikutnëmbarëbotënrrethmotivevepolitikeqëfrymëzuankëtosulme.

Për këtë arsye, diskutimi rreth raportimit mediatik tëterrorizmit është kompleks. Në të përfshihet përgjegjësia emediaspërtëraportuartëvërtetën,porkërkohetgjithashtuqëtëarrihetnjënjohjemëethellëekontekstit,dheveçanërishttëkuptohetseaktetebujshmetëdhunësngaanaeterroristëvejanëshpeshpjesëenjëplanistrategjik,qësynontëpërdorëdhemanipulojëmbuliminmediatik.

Në mënyrë që të sigurojnë publicitet për motivet dhenarrativat e tyre, rrjetet terroriste shpesh krijojnëmediat etyre.Përshembull,ekstremistëtislamikëtëlidhurmeISIS-inkrijuandheshfrytëzuandisaorganizatatëfuqishmemediatikesi Instituti Al-Furqan për Prodhime Mediatike (Al-Furqan Institute for Media Production),FondacioniiMediasAl-I’tisam(Al-I’tisam Media Foundation), Qendra e Medias Alhayat(Alhayat Media Center), Fondacioni i Medias Ajnad (Ajnad Media Foundation),sidheportaletëtillasiDabiq,IslamStateNews,etj.

Përveç kësaj, ata u mbështetën nga një rrjet i gjerëpropaganduesish “të pavarur,” që prodhojnë dhe publikojnëpërmbajtjemediatike, tëmarrëngamediat tradicionale dhedigjitale, dhe që transmetohen më pas nëpërmjet mediavesociale për publikun e gjerë në nivel global ose lokal.Kështu për shembull, videot propagandistike të xhihadistitshqiptarLavdrimMuhaxheri,qëushfaqnëpamjetfilmiketëprerjes së kokës së një pengu, ose duke lëshuar një predhëraketë u përhapën nëpër të gjithë botën përmes kanalevemediatike.Muhaxherisynonte tëarrintenjëaudiencësamëtë gjerëpublike, dheduke transmetuarkëto imazhe,mediat

7

tradicionale,meosepadashje,ndihmuanShtetinIslamiknëpërmbushjeneqëllimittëtij:përhapjenefrikësdheterrorit.

Përmëtepër,grupetterroristekanëkanaletetyremediatikepërmes përdorimit të mediave sociale dhe platformave tëpublikimit dhe shpërndarjes së përmbajtjes. Aftësia e tyrepërtëpublikuardheshpërndarëvideoekzekutimimeprerjekoke,qofshinatotëvërtetaapotërreme,ështëvetëmnjëngashembujtepërdorimittëmjetevetëkomunikimitmasiv,dhehapnjëdebattërimbitrajtiminekësajllojpërmbajtjejengaplatformatemediavenëinternetdhemediatsociale,ndërsaato përpiqen të arrijnë një ekuilibër midis informimit tëpublikutdhepropagandimitpadashjetëterrorizmit.

Për shembull, në Shqipëri, videot e LavdrimMuhaxheritutransmetuanshumëherë,dukeibërëjehonëterrorizmittëtij.Dilemapërraportimineaktevetëtillanukështësehasetvetëm në Shqipëri, madje ekspozimi ndaj akteve terroristetë dhunës është bërë tashmë pjesë e një debati të gjerëndërkombëtarnëlidhjemendikiminpsikologjiknëpubliktëdhunësnëmedia.“Ekspozimi ndaj përmbajtjes së dhunshme në media sjell shkatërrimin e normave dhe vlerave kulturore dhe shoqërore, si dhe nxit akte kriminale dhe sjellje të dhunshme nga ana e publikut.” (Newburn,2007).

Mënyrasesiraportohetmbiterrorizmindheekstremizmine dhunshëm nga mediat duhet të bëhet objekt i analizaveprofesionaledhevetëreflektimitbrendaradhëvetëgazetarisë.Në Shqipëri, mediat shpesh përqendrohen në raportimin engjarjevespecifikedhenukjapininformacionmbikontekstinpërtësqaruardhekuptuarmëmirëdukurinëeekstremizmitapoterrorizmit.

Përveç kësaj, në një kontekst global, ekziston rreziku iidentifikimittëIslamizmitmeekstremizminedhunshëmdheterrorizmin, çka rrezikon të çojë në paragjykime nga ana epublikuttëgjerëndajmyslimanëve.

8

Ndërkohëqëdhunapolitikemundt’iketërrënjëtesajnëmosmarrëveshje ideologjike, fetare ose etnike, reduktimii fenomenit të terrorizmit vetëm në ekstremizmin islamik,mund të legjitimojë diskriminimin dhe paragjykimin ndajmyslimanëve. Në shoqërinë multifetare të Shqipërisë kjomundtësjellëintolerancëdherrëniminebashkëjetesësfetare.

VëmendjaemediaveshqiptarendajterrorizmiturritpasdaljesnëskenësëShtetitIslamikdhepërfshirjessëqytetarëvenga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut në fushatëne dhunës të ISIS. Përpara kësaj, terrorizmi dhe ekstremizmii dhunshëm raportohej në mediat shqiptare kryesisht nërubrikënelajmevengabota,përmeslajmevetëpërkthyerangamediatndërkombëtare.Pamundësiaemediaveshqiptarepërtëdërguargazetarëtnëzonatekonfliktitnëpërbotë,osenëvendetkujanëkryerakteterroriste,ikaprivuarprejkohëshorganetmediatikenëvendngakyllojraportimi,dhenukkanëpaturmundësiqëtëfitojnëpërvojënëkëtëfushë.

Burime nga Prokuroria e Krimeve të Rënda, që u cituannga Rrjeti Ballkanik i Gazetarëve Investigativë (BIRN), vunënë dukje se “Me shfaqjen e Shtetit Islamik, më shumë se 100 shqiptarë u bënë pjesë e grupeve xhihadiste në Siri dhe Irak, duke përfshirë edhe 13 gra dhe 31 fëmijë.” NiveliipërfshirjessëluftëtarëvengaShqipëria tërhoqivëmendjenemediave,dheshumëgazetarëupërqendruannëidentifikiminenjerëzveqëpunoninpërISIS.

Ndonëse pati një rritje të nivelit të ndërgjegjësimit dhembulimit mediatik, cilësia e raportimit nuk u përmirësua,dhe nuk pati mbështetje apo burime financiare shtesë përraportimineterrorizmit,mepërjashtimetërralla.Konkretisht,disa nga çështjet kryesore në lidhje me raportimin eterrorizmitmbetenpapërgjigjenëmedia:kushosecilatjanështysatapoarsyetpërrekrutimine luftëtarëve të ISIS?Cilatgrupeekstremisteuofrojnëtërinjve“përmbushjenenjësërë

9

nevojashthemeloreshoqërore,ekonomikedhepsikologjike,”dhecilëtprejtyreindoktrinojnëideologjikishtkëtatërinjnëmbështetjetëekstremizmittotalitar,etnikosefetar?

Në nëntor 2016, në kuadër të një operacioni rajonalantiterrornëShqipëri,KosovëdheMaqedoni,ngastrukturate specializuara të policisë në luftën kundër terrorizmit, undaluankatërshtetasshqiptarë,dukepërfshirëdyhoxhallarë,si dhe u arrestuan 16 persona të tjerë, duke përfshirë pesështetastëhuajdhe11shqiptarë.Këtapersonauarrestuanpasi“ata dyshoheshin se në bashkëpunim me njëri-tjetrin dhe shtetas të tjerë jashtë vendit përhapnin dhe nxisnin frymën e urrejtjes, rekrutonin persona për të shkuar në Siri që të bëheshin pjesë e organizatës terroriste ISIS, dhe kanë mbështetur këtë organizatë terroriste me logjistikë dhe fonde, dhe kishin udhëtuar në zonat e konfliktit në vendet e Lindjes së Mesme.”

Arrestimet zbuluan ekzistencën e rrjeteve të rekrutimit,por pavarësisht kësaj,media nuk arriti të nxirrte në publikinformacione shtesë në lidhje me shtrirjen dhe pasojat eaktivitetit të këtij rrjeti, metodat e tyre të rekrutimit, osenumrinepersonavetëpërfshirënëkëtoaktivitete.

Në përgjithësi, gjatë këtyre 20 viteve të fundit mediashqiptare nuk ka patur një bazë të shëndoshë dhe nuk kafituarpërvojënëraportiminengjarjeveaposituatësglobalenëlidhjemeekstremizminedhunshëmdheterrorizmin.Kjomund të justifikohetdhemevëlliminemadhdhenatyrënekomplikuartëkëtyrengjarjeve,porkjomundtëvijëedhesirezultatimoshësrelativishttëretëmediavetëashtuquajturatëpavarura,dhevetëgazetarisëprofesionalenëvend.

Si rezultat, publikut shpesh i serviren raportime qëmbështetennëfakte,pornukjepeninformacionemëtëthellambikontekstindherealitetinqëirrethonkëtongjarje,çkadot’ibëntemëtëkuptueshmedhemëtëqartainformacionetdhefaktet.NëShqipëri,mediat ikushtojnëshumëpakvëmendje

10

analizës se ku qëndron çelësi i suksesit të propagandësxhihadiste,dhearsyespërsekjopropagandëtërheqndjekës;prejardhjes shoqërore të rekrutëve dhe rrethanat e tyreekonomikedhekulturore;dhesidomosmarrëdhënievetëtyremefamiljendheshoqërinë.

Gjatë analizës së raportimit mediatik duhet të merretparasyshedhenatyramultifetareeShqipërisëdhehistoriaesaj.Politikanë,klerikëdhepersonalitete të tjerapromovojnëvazhdimisht harmoninë ndërfetare si një histori shqiptaresuksesi. Deklarata të tilla përsëriten shpesh në media,veçanërisht gjatë festave fetare. Sidoqoftë, valëvitja epërhershme e flamurit të harmonisë, edhe kur një pjesëe shoqërisë përfshihet në akte terroriste, si në rastin e tëashtuquajturveluftëtarëtëhuajqëbashkohenmeISIS,dotëthotëtëinjoroshnjëpjesëtëshoqërisëaktualeshqiptaredhetëshikoshvetëmpjesënpozitivetëtablosë.

Ka shumë pyetje të mbetura pa përgjigje: Pse grupetekstremiste, që janë pjesë e komunitetit, kanë devijuar ngatraditaetolerancësfetareqëdatonqëngakohaePerandorisëosmane? Çfarë ka ndryshuar, dhe më e rëndësishmja, çfarëmundtëbëjëqeveriadheshoqëriapërtëndrequrkëtëproblem?Këtopyetje shpesh injorohenngadebatipublik, dhekynukështëthjeshtnjëproblemimedias.Duhettëangazhoheminënjëdiskutimmëtëgjerëqëtëpërfshijënjërrethshumëmëtëgjerëfaktorësh,ngatëgjithashtresateshoqërisë.

Gazetarët dhe mediat e ditëve tona kanë përgjegjësipër informimin e publikut, por kjo është bërë akomamë evështirënëepokënedezinformimit,kurpublikubieviktimëe informacioneve “të rreme,” ndonjëherë edhe si rezultati propagandës së prodhuar nga grupe ekstremiste oseterroriste.

Kjo situatë e krijuar së fundmi kërkon që të arrihet njëvetëdijeereetikedheprofesionale.Nëkëtëkontekst,kapitujt

11

emëposhtëmdotëpërpiqentëofrojnëudhëzimeqëmundtëndiqenngamediagjatëraportimittëekstremizmittëdhunshëmdhe terrorizmit. Këto udhëzime bazohen pjesërisht nëmanualedhetekstendërkombëtare,nëmanualineUNESCO-spër gazetarët Terrorizmi dhe Media, në udhëzime të tjeraprofesionale,sidhenëpërvojënederitanishmetëraportimitmbiekstremizminedhunshëmngamediashqiptare.

Në kapitujt emëposhtëm analizohet baza ligjore aktualeqë prek mbulimin në media; parimet themelore të punësredaksionale dhe raportimit; nuanca dhe tipare të veçantapërt’umarrëparasyshkurraportohetmbiterrorizmin;roliimediavesociale;sidheproblemiigjuhëssëurrejtjesnënxitjeneekstremizmittëdhunshëmdheterrorizmit.

Gazetarët etikë nganjëherë i rezistojnë me të drejtëleksioneveqëujapintëtjerëtmbimënyrënsitabëjnëpunënetyre,kështuqëepranojmëseraportimimbiterrorizminnukmundtëndreqetthjeshtngapërpilimiinjëmanualiudhëzuesmerregullatërrepta.Përkëtëarsye,këtosugjerimeofrohensi udhëzime të mundshme, duke i dhënë reporterëve dheredaktorëve që mbulojnë këto çështje disa këshilla dhe ideqëmundt’indihmojnënëpërballjemesfidatprofesionaleqëhasinnëpunënetyretëpërditshme.

12

2Përkufizimet e terrorizmit

Dhunaekstremistenëshërbimtëobjektivavepolitike,fetareosetëndonjënatyretjetërkaqenënjëshoqëruesebrutaledhetragjikeejetësmodernepërdekadameradhë,pornukështëarriturakomaqë të formulohetnjëpërkufizim ikënaqshëmmbiterrorizmin.

Ështëevështirëtëgjendetnjëpërkufizimpërtëcilintëbiendakord të gjithë, edhemeqë pikëpamjet individuale shpeshbazohen në bindje të ndryshme politike, fetare, kulturore,etj. Për shembull, ndërkohë që dhuna për motive politikeqë përfshiu Italinë apo Gjermaninë në vitet 1970 mund tëkonsiderohej si aktivitet terrorist, personat që kryenin këtoakteijustifikoninveprimetetyresinjëmënyrëlegjitimepërrealizimineobjektivavetëtyreideologjike.

Ashtu siç thekson Jean-Paul Marthoz në manualin eUNESCO-spërgazetarët,disafrazatëcaktuaraqëpërdorennëkëtëkontekstjanëbërëklishe.Përtëilustruarkompleksitetine këtij problemi ai përmend shprehjet “Ai që konsiderohetterroristnganjëperson,quhetluftëtarilirisëngadikushtjetër,”sidhe“Terroristiisotëmmundtëbëhetburrështetinesër.”1

Përveç kësaj, ky term mund të keqpërdoret edhe ngafaktorëqëkanëinteresatëcaktuara.Përshembull,ndërsanjë

1 Jean-PaulMarthoz,Terrorizmidhemedia(Terrorismandthemedia)UNESCO,2017.

13

diktaturëosenjëregjimautoritarmundtëpërcaktojënjëgrupguerilas siorganizatë terroriste,njëpjesëe shoqërisëmundta konsiderojë si një lëvizje rezistence legjitime. Pavarësishtnga dallimet dhe nuancat e holla në përkufizim, pranohetgjerësisht që një akt terrorizmi zakonisht përfshin akte tëdhunësekstremepakriter,qëshpeshkryhenkundërcivilëve,metaktikaqënukmiratohenngalëvizjedhegrupetëtjera.

Ndonëse Kombet e Bashkuara nuk kanë hartuar njëpërkufizimtëpranuarbotërishtngatëgjithë,OKBzakonishtkonsideronaktterrorist

“çdo akt, përveç akteve të specifikuara tashmë nga konventat ekzistuese mbi aspektet e terrorizmit, Konventat e Gjenevës dhe rezoluta e Këshillit të Sigurimit 1566 (2004), që synon të shkaktojë vdekje ose dëmtim të rëndë fizik ndaj civilëve ose jo-luftëtarëve, kur qëllimi i një akti të tillë, nga natyra ose konteksti në të cilin zhvillohet, është të ngjallë frikë në popullatë, ose të detyrojë një qeveri ose organizatë ndërkombëtare të ndërmarrë ose të heqë dorë nga ndonjë veprim.”2

Ndonëse ky përkufizim është i dobishëm, lë hapësirapër interpretim dhe paqartësi në raport me miratimine legjislacioneve dhe politikave kombëtare si pasojë epërdorimittëfrazës“qësynon.”Simundtëpërcaktohetdhepërkufizohetnëmënyrëobjektivenjë“synim”?Përshembull,gjatë “trazirave” (troubles) në Irlandën e Veriut, gati 3.000njerëzu vranë gjatë një periudheqë zgjati për 30 vjet, derinëfundtëviteve1990.Shumëprejviktimaveishincivilë,qëmbetëntëvrarësirezultatiakteveterroristengaanaegrupeveparaushtarake në Mbretërinë e Bashkuar dhe Irlandë, porvetëterroristëtpërpiqeshinqëtëjustifikonindheshfajësoninaktete tyre,ndërsamundoheshin tëshmangninviktimatnë

2Poaty.

14

publik,dukeparalajmëruarautoritetetnëtelefonpakparasetëshpërtheninbombat.

Përveçterrorizmit,kaedhetermatëtjeratërëndësishmeqëpërdorenshpeshnëraportmezhvillimetekohëvetëfunditsiekstremizmi,radikalizmidheekstremizmiidhunshëm.3

Ekstremizmimundtëvërehetatëherëkurnjëobjektivideologjik merr përparësi në raport me shumicëne elementëve dhe faktorëve të tjerë. Në rastet kurtregohetrespektpërjetëndhetëdrejtatetëtjerëve,ekstremizmi paraqet pak rrezik nga këndvështrimii antiterrorizmit. Sidoqoftë, ekstremizmi bëhetproblematik nëse promovon në mënyrë pasive oseaktivepërdoriminedhunëssimjetpërtëpërmbushurnjë qëllim, ose nëse krijon një atmosferë frike dhepasiguriekumundtëlulëzojëterrorizmi.

Radikalizmi është procesi nëpërmjet të cilit njëindivid osenjë grup i caktuar bindet të pranojëdhetë përqafojë përdorimin e dhunës ose kërcënimin ekryerjessëaktevetëdhunëssinjëmjetpërtëarriturnjëqëllim të caktuarpolitik, fetar,osendonjëqëllimtjetërideologjik.Radikalzëmdotëthotëtëbëheshmëradikalnëbindjetetuaideologjike,politikeosefetare(ështëerëndësishmetëkuptohetseideologjianëkëtërastnukkapsetëjetëdomosdoshmërishtfetare).Njëpersonqëkaadoptuarbesimeekstremekonsiderohetseështëradikalizuar.

Radikalizmi që çon në ekstremizëm të dhunshëmështë një proces nëpërmjet të cilit një individ anon

3HyrjenëCVE(IntroductiontoCVE),Hedayah(epapublikuar),CristinaMatteidheSaraZeiger.

15

ngapranimidhepërvetësimi i dhunëspër të arriturqëllime ideologjike.Kyështënjëprocesqëvaretnganjëkombinimirrethanave individualedhefaktorëvetëjashtëm,sisituataepërgjithshmepolitike,kulturoreoseshoqërore.

Ekstremizmi i dhunshëm,qëmundtëkonsiderohetsi fazae fundit eprocesit të radikalizmit, i referohetaktevedheopinioneve të individëveqëpërligjin osepërdorindhunëtëmotivuarideologjikishtpërtëarriturqëllimepolitike,fetareoseideologjike.Ekstremistëtëdhunshëmnuk janëvetëmataqë janë tëgatshëmtëndërmarrindhunëfizike,poredheataqëmbështesin,rekrutojnëosembrojnënëmënyrëaktivenjëideologjiekstremiste të dhunshme. Ekstremizmi i dhunshëmdheelementëtëtjerëtëradikalizmitshpeshushqehenngagjuhaeurrejtjes.

Ndonëse mund të jetë e vështirë për të rënë dakordplotësisht mbi këto përkufizime, në varësi të perceptimeve,bindjevedhekontekstitpersonal,ështëmerëndësithelbësoreqëgazetarëttëkenënjënjohjesamëtëmirëtëkëtyretermavedhe koncepteve. Mënyra se si gazetarët dhe redaktorëtraportojnë mbi terrorizmin dhe ekstremizmin e dhunshëmformëzon perceptimin e publikut në lidhje me ngjarjet.Përgjatë raportimit të akteve të dhunës të kësaj natyre ataduhettëjenëtëmirinformuardhet’ipërdorinkëtotermamekujdesdhesaktësi.

16

3Normat ligjore, politikat kombëtare

dhe ndikimi mbi median

Në Shqipëri, një sërë nismash ligjore dhe dokumenteshzyrtare merren drejtpërdrejt me terrorizmin, ekstremizminedhunshëmdheradikalizmin.Secilaprejkëtyrematerialevestrategjike ose ligjore përqendrohet në aspekte specifike tëterrorizmit,simasatkundërfinancimit,denoncimit,oseluftëskundërterrorit.Sëbashku,atopërbëjnëkuadrinstrategjikdheligjormbiterrorizmin,dheshërbejnësipikareferimiedhepërmediat,gazetarëtdheorganizatateshoqërisëcivile.

Nismat ligjore dhe strategjike që lidhen memedian dhegazetarët janë:Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, Ligji për Shërbimet e Mediave Audiovizive në Republikën e Shqipërisë, Strategjia Kombëtare dhe Plani i Veprimit për Luftën kundër Ekstremizmit të Dhunshëm, si dhe Ligji për Masat Kundër Financimit të Terrorizmit.

Nëkapitujtqëvijojnëdotëpërqendroheminësecilinprejkëtyre elementeve, duke dhënë një përshkrim të shkurtërdheshpjegimsesi secilaprej tyre lidhetme funksioniminemediavedhemerolinegazetarëve.

17

4Mundtëlexohette:https://qbz.gov.al/preview/a2b117e6-69b2-4355-aa49-78967c31bf4d

• KodiPenaliRepublikëssëShqipërisë4

Kodi Penal është përditësuar për herë të fundit në vitin2020,dherenditakteteterrorizmitqëpërbëjnëveprapenalenë Kreun VII të Pjesës II. Aktet terroriste përkufizohen siveprimeqësynojnëpërhapjenepanikutnëpopullatë,oseqëmundohen të detyrojnë organe shtetërore, shqiptare ose tëhuaja,përtëkryerosepërtëmoskryernjëveprimtëcaktuar.Pokështu,klasifikohensiakteterroristeedhepërpjekjetpërtë shkatërruar ose destabilizuar strukturën bazë politike,kushtetuese,ekonomikeoseshoqërore tështetit shqiptar, tënjë shteti, institucioni apo organizate tjetër ndërkombëtare.Këtoveprapenaledënohenmeburgimjomëpakse15vjet,osemeburgimtëpërjetshëm.

Aktet me qëllim terrorist që mund të kenë të bëjnë memediandhegazetarëtpërfshihennëNenin230/e:

Përhapjeneinformacioneveqëdihetsejanëtëpavërteta,dukerrezikuarsigurinëenjëavioninëfluturimapotëanijesnëlundrim.

Gjithashtu, Neni 230/c thotë që “Vënia në dijeni epersonavetëshpalluroseepersonavetëtjerëpërtëdhënatpër verifikimin ose hetimin e fondevedhepasurive të tjera,ndajtëcilavezbatohenmasakundërfinancimittëterrorizmit,nga persona që ushtrojnë funksione publike ose që janë në ushtrimtëdetyrësaprofesionit,dënohetmeburgimngapesëderinëdhjetëvjet.”

Mëtej,Neni232/athotë:Nxitja,thirrjapublike,shpërndarjae shkrimeve ose propaganda në forma të tjera, që synonmbështetjen apo kryerjen e një apomë shumë veprave përqëllimeterroristedhepërfinancimineterrorizmit,nësenuk

18

përbënvepërtjetërpenale,dënohetmeburgimngakatërderinëdhjetëvjet.

Ndërsa Neni 267 thotë: Përhapja e informatave aponjoftimevetërreme,mefjalë,meshkrimapomeçdomënyrëtjetër,meqëllimqëtëngjallënjëgjendjepasiguriedhepanikutenjerëzit,dënohetmegjobëosemeburgimgjernëpesëvjet.

Të gjitha këto nene duhet të mbahen parasysh ngamediadhe gazetarët nëmënyrëqë të shmangen akuzat përmbështetje,promovimosepërfshirje,meqëllimosepadashje,nëveprimeqë ligji i konsideronsi akte terroriste.Gazetarëtduhet tëdinësi tëveprojnëkurhasinnë informacionqëkalidhjeme terrorizmin, dhe të tregojnë kujdes dhe gjykim tëshëndoshënëlidhjemeinformacioninoselajmetqëbotojnë.

• StrategjiaKombëtaredhePlaniiVeprimitpërLuftënkundërEkstremizmittëDhunshëm

StrategjiaKombëtaredhePlaniiVeprimitështëshprehjeeangazhimit tëShqipërisëpërtë luftuarkundërekstremizmittëdhunshëmdheradikalizmit.Kjostrategjisynontëkultivojëkulturëne respektitpër liritë themelorenë tëgjithëvendin,tëruajëvleratetolerancësdheharmonisëfetare,tëmbrojëtëdrejtatenjeriut,shtetinesëdrejtësdhedemokracinë,sidhetëmbrojëshoqërinëshqiptarengaekstremizmiidhunshëm.

Objektivi kryesor i strategjisë është të forcojë punën efaktorëvetëndryshëmqëpërpiqentëluftojnëekstremizminedhunshëmnëShqipëri,dhetëpromovojëmasapërzgjidhjeneproblemeveqëçojnënëradikalizëm.Masatepropozuarangakjostrategjinëlidhjememediatdhegazetarët,përfshijnë:

a) forcimin e bashkëpunimit dhe partneritetit në nivellokal, kombëtar e ndërkombëtar, mes agjenciveqeveritare, organizatave joqeveritare, sektorit privat,bashkësive fetare dhe medias, në përcaktimin dhe

19

zbatiminendërhyrjeveefektiveqëdotëulinndikimine propagandës së ekstremizmit të dhunshëm dherekrutimitnëinternet,përshembull,dukeshfrytëzuarmediatsocialepërhartimindhepërçiminemesazhevealternativepozitive;

b) Kundërvënia ndaj propagandës ekstremiste, dukepërkrahur vlerat demokratike, për t’iu kundërvënëmesazheve të ekstremizmit të dhunshëm, sidomospërçimit të tijpërmesmaterialevedhemesazhevetëfushatavenëinternet.

Strategjia Kombëtare paraqet një qasje dykahëshe përdiskreditimin dhe dobësimin e ndikimit të propagandësekstremiste. Grupi i punësmbi komunikimin, ku përfshihenzyrtarë shtetërorë, akademikë, media dhe shoqëritëteknologjike,shoqëriacivile,komunitetetfetaredhepunonjëstë vijës së frontit, duhet të luajë një rol të dorës së parënëkryerjenekëtijmisioni.

Në këtë drejtim, shoqëria civile, komunitetet fetare, dhemedia, duhet të hartojnë dhe promovojnë përçimin e njënarrativave alternative në mbështetje të tolerancës, paqes,të drejtave të njeriut dhe vlerave demokratike. Strategjiapërfshinfushatatëpërshtaturapërmediatsociale,programeradiotelevizive,sidhellojetëtjeranismashqëjanënëgjendjetëdepërtojnëtekaudiencatesynuara.Bazuarnëkëtëstrategji,mediadhegazetarëtluajnënjëroltërëndësishëmnëhartimindhe shpërndarjen emesazheve kundër të gjitha formave tëekstremizmittëdhunshëm,radikalizmitdheterrorizmit.

• LigjipërMediatAudiovizivenëRepublikëneShqipërisë

LigjipërMediatAudiovizive,ipërditësuarpërherëtëfunditnë vitin 2019, rregullon veprimtarinë, të drejtat, detyrimet

20

dhe përgjegjësitë e individëve dhe organizatave që ofrojnëshërbimeaudio,audiovizivedheelektronike,përmesrrjetittëkomunikimeveelektronike, sidhepromoviminepluralizmittë medias, në përputhje me konventat dhe standardetndërkombëtare.

Ligjizbatohetsipërtransmetimettradicionaleaudiovizive,ashtu edhe për transmetimet sipas kërkesës së abonentit,duke përfshirë edhe shërbimet mbështetëse të kompanivedhe botimet elektronike. Ky ligj nuk aplikohet për mediate shkruara. Në fakt,media e shkruar rregullohet vetëmmenjë ligj që thotë se shtypi është i lirë dhe ndalohet censuraparaprake. Nga ana tjetër, ligji përmediat audiovizive ështëgoxhaidetajuar.

Rëndësitëveçantëkaneni132,paragrafi5, icilithotësepërmbajtjaebotuarngaOfruesiiShërbimevetëPublikimeveElektronike (EPSP) që përbën një vepër penale, mund t’inënshtrohet ndëshkimeve të parashikuara nga rregullatori,AutoritetiiMediaveAudiovizive.Përmbajtjaqëkonsiderohetvepër penale përfshin, ndër të tjera, veprime me qëllimterrorist dhe cenim të sigurisë kombëtare. Për shkelje tërregullave mund të vendosen sanksione, duke përfshirëheqjenematerialevetëbotuaradhebllokimineaksesitnëkëtëpërmbajtje,dhegjithashtumundtëpërfshijnëedhedetyriminpërtëvendosurnjënjoftim“pop-up”nëfaqeneinternetittëmediasdukedhënëinformacionmbivendimeteAMA-s.

Sipasfrymëssëkëtijligji,organetemedias,gazetarëtdheprofesionistëtëtjerëduhettëjenëtëkujdesshëmnëpërgatitjenematerialevemediatikenëmënyrëqëtësigurohensenukdokryhen,mbështetenapopromovohenakteeqëllimeterroriste.Derimësotnukkapaturvendimeosevërejtjespecifikengarregullatori për shpërndarjen e përmbajtjeve mediatikeqë mund të konsiderohen si terroriste. Ndërkohë, është erëndësishmetëkujtojmëse,pavarësishtngandërmarrjaenjë

21

nisme për të zgjeruar juridiksionin e AMA-smbimediat nëinternet, për momentin rregullatori është përgjegjës vetëmpërmediataudiovizive.

• Ligjipërmasatkundërfinancimittëterrorizmit

Kyligj,nëpërputhjemerezolutatpërkatësetëKombevetëBashkuara,dheaktet eorganizatave të tjerandërkombëtareose marrëveshjet ndërkombëtare të nënshkruara ngaShqipëria, synon të parandalojë dhe godasë terroristët dheataqë financojnë terrorizmin,oseatapër të cilët ekzistojnëdyshimetëarsyeshmetëkenëkryer,sepokryejnëosesynojnëtëkryejnëveprimtari të tilla.Kjomund të çojënëbllokimindhesekuestriminefondevedhepronave.

Neni10,pika2ekëtijligjikatëbëjëmerolinegazetarëvedhe medias. Ai detyron cilindo që ka njohuri mbi veprimefinanciare,transaksione,fondeoseaktivitetetëtjera,tëkryeraoseqëpërpiqentëkryhen,meqëllimkryerjenosefinancimineakteveterroriste,tënjoftojëmenjëherëorganetezbatimittëligjitoseDrejtorinëePërgjithshmetëParandalimitëPastrimittëParave.

Njoftimidheraportimi i informacionitduhet tëpërmbajëtëdhënapëridentifikiminefondevedhepasurivetëtjera,tëdhënambipronësinëdheinteresatëtjeratëlidhurameto,sidheshpjegimepërmotivetkubazohendyshimetearsyeshmepërfinancimineterrorizmit.

Ligji mbron gjithashtu identitetin e atyre që japininformacione (individë, subjekte raportuese ose punonjës)nga organet që marrin informacionin. Po kështu, neni 12thekson ndalimin e publikimit të të dhënave. Të dhënat esiguruaranëzbatimtëkëtijligjimundtëpërdorenvetëmpërqëllimetezbatimittëligjit,përqëllimetëndjekjespenaleose

22

përqëllimetëtjera,tëcaktuarameligji.Organetpërgjegjëse,subjektetraportuesedhepersonatepunësuarpranëtyre,qëmarrintëdhëna,njoftimedheraportimenëzbatimtëkëtijligji,nukmundtëbëjnëpublikefakte,përtëcilatjanëvënënëdijenigjatëkëtijprocesi.

23

5Kodiigazetarëveshqiptarë,2018.

4Parimet themelore të raportimit

mediatik mbi terrorizmin

KodiiEtikëspërGazetarëtShqiptarënukmerretposaçërishtmembulimineterrorizmit,porpërmbannjëseksionkundërnxitjessëkrimitdhedhunësqëthotë:“Dhuna dhe brutaliteti nuk duhen sensacionalizuar. Raportimi duhet të marrë parasysh nevojën për të mbrojtur minorenët dhe grupet vulnerabël të shoqërisë. Gazetarët dhe media nuk duhet të glorifikojnë krimet dhe terrorizmin, apo ndonjë veprimtari mizore apo çnjerëzore.”5

Shmangia e glorifikimit të dhunës dhe akteve terroristeështë një sfidë serioze me të cilën përballen mediat kurraportojnëpërterrorizmin,dheqëduhettëmerretparasyshnëçdomoment.

Parimet e raportimitmbi terrorizmin - për të informuarpublikunnëmënyrë tëdrejtë, tëpavarurdhetëpaanshme-nuk ndryshojnë nga parimet thelbësore të gazetarisë etike,por duke pasur parasysh natyrën komplekse të terrorizmitdhe dhunës ekstreme, grupet dhe njerëzit e përfshirë,potencialinpërtëndjellëfrikëdhezemëratëtepublikuigjerë,sidherrezikunqëmediatt’ishërbejnëpadashjeqëllimevetëterroristëve,gazetarëtdheredaktorëtduhettëjenëvigjilentëdhembulimimediatiknëkëtëfushëduhettëjetëikujdesshëmdhetëreflektojëpjekuri.

24

• Nëkërkimtësëvërtetës.

Misioni kryesor i gazetarisë është raportimi i saktë dhepërçimiiinformacionittëbazuarnëfakte.Kjokërkonverifikimtë vazhdueshëm të fakteve dhe konfirmim të informacionitpër t’u siguruarmbi saktësinë e lajmit. Edhe pse nuk ështëgjithmonë e mundur të zhvillohet ky proces në kulmin epunëspërraportimintëngjarjevetëorëssëfundit,kursituatandryshonmeshpejtësi,duhetbërëçdopërpjekjeemundshmepërtëvërtetuarsaktësinëetëdhënavedhefakteve.

Përveçkësaj,raportimiduhettëpërfshijëedhesfondindhekontekstinnëtëcilinzhvillohetngjarja,tëkërkohettëgjendetshpjegimipëraktetëtilla,sidhendikimiityreimundshëmnëshoqëri.AshtusiçtheksonMarthoznëmanualineUNESCO-s“brutaliteti i një akti të dhunshëm nuk mund të shërbejë si pretekst për të refuzuar analizimin e shkaqeve të tij.”6 Qëngamomentii parë gjatë raportiminmbi terrorizmin, dhe veçanërisht nëraportimet e orëve të para nga terreni, gazetarët duhet tëpërqendrohenvetëmtekfaktet,dukelënëhapësirëpëranalizatëhollësishmedhetëkujdesshmemëvonë.

• Raportimiipavarur.

Ngavetënatyra e tij, terrorizmikapërqëllim të tërheqëvëmendjen, të ngjallë frikë e pasiguri, dhe të provokojëemocione të forta. Në këtë aspekt, është e natyrshme qëgazetarët kanë prirje të reagojnë ndaj ngjarjeve të tilla nëmënyrë njerëzore, duke u solidarizuar me viktimat dhekomunitetin e tyre. Të tregosh ndjeshmëri dhe të jesh injerëzishëm është e rëndësishme në gazetari, por kjo nuk

6Jean-PaulMarthoz,Terrorizmidhemedia(Terrorismandthemedia)UNESCO,2017.

25

duhettëshkaktojëdhënieneopinionevenegativeaposhfaqjene emocioneve personale në raportim. Faktet duhet të flasinvetë, duhen shmangur thashethemet e spekulimet, dhe tëparaqitet sfondidhekontekstipërkatëskur të jetëmomentiiduhur.Nëkëtëmënyrëreporterëtdheredaktorëtmundt’upërmbahenvleravedhestandardevethemeloretëgazetarisë,që tëmosbëhenpadashjevegële terroristëvetëuriturpërpublicitet,dhetëmosepërkeqësojnëmëtejsituatën.

• Respektimiidinjitetitnjerëzordheedrejtapërprivatësi.

Gjetjaeekuilibrittëduhurmidistëdrejtëssëpublikutpërtëmarrëinformaciondhenevojëspërtërespektuarjetënprivatedhedinjitetin janëgjithashtupjesëepunëssëreporterit.Nëmomentekrize,mediabëhetnjëngaburimetmëtëbesueshmetëinformacionitpërpublikun,dhepërtëbërëtëmundurqëcilësiaeinformacionitt’ipërmbahetstandardevemëtëlartaështëerëndësishmeqë tëpërdoretnjë filtërprofesional,nëmënyrëqëpublikutëmarrëinformacioninqëinevojitetpërtëkuptuarsamëmirëseçfarëkandodhur.Ështëgjithashtuerëndësishmeqëtëjemitëvetëdijshëmsembulimimediatikndikon në jetën e njerëzve të përfshirë në këto ngjarje, siviktimat, banorët vendas dhe komunitetet e prekura, çdopersonimarrëpeng,sidheataqëpunojnëpërzbatimineligjitdhembrojtjenerenditpublik.

Nukekzistonndonjëformulëegatshmepërtëpërcaktuarse ku duhet të vendoset kufiri midis nevojës për informimdhedetyrimitmoral për tëmos i shkaktuardëmpersonavetë pafajshëm, por të gjitha vendimet redaksionale qëmundtëndikojnënëjetënetëtjerëvekërkojnëkohëdhereflektim.Gazetaria etike është gazetari inteligjente, dhe reporterë eredaktorë duhet të mos nxitohen dhe t’i kushtojnë kohën

26

e nevojshme reflektimit dhe analizimit të raportimit. Mbitë gjitha, duhet t’i bëjnë ballë tundimit për të publikuar samë shpejt, edhe kur kjo bie ndeshme prirjen dhe refleksinprofesionalpërtëqenëtëparëtnëraportiminelajmit.

27

5Aspekte të veçanta që

duhen patur parasysh kur raportohet për terrorizmin

Raportimi i terrorizmit mbart me vete një barrëemocionale dhe profesionale, dhe për këtë arsye kapitujte mëposhtëm analizojnë disa nga dilemat dhe aspektet emundshmeqëduhenmbajturparasyshngagazetarët,dukeu përpjekur të japim informacione qëmund të ndihmojnëgazetarëtnëpunënetyre.

5.1Burimeteinformacionit

Aktet e terrorizmit shkaktojnë thuajse gjithmonënjë gjendje tronditjeje, pështjellimi dhe pasigurie. Nëkëto situata raportimi bëhet jashtëzakonisht i vështirë,veçanërisht në rastet e transmetimeve të drejtpërdrejta.Ndonësezakonishtreporterëtkanëaksesnëburimetlokaletë informacionit, sidomos pranë vendit të ngjarjes, ështëshumë e rëndësishme që të sigurohet akses dhe tëmerretinformacionngaburimezyrtare.Kjomundtëshmangëçdopanik, konfuzion dhe zemëratë tek publiku, veçanërisht nëato raste kur informacioni i siguruar nga burime të tjera

28

nuk mund të verifikohet në mënyrë të pavarur. Kontakti idrejtpërdrejtëme zyrtarët dhe organet kompetente, si dhepërçimiiinformacionitnganjoftimetdhedeklaratatzyrtarepërshtypmundtëjenëzgjidhjamëesigurt.

Sidoqoftë, kur informacioni zyrtar vonohet ose është ipamjaftueshëm, gazetarët zakonisht i drejtohen burimevetë tjera, dhe shpesh pranojnë që të mbajnë fshehuridentitetinekëtyreburimeve.Nganjëherëgazetarëtmundtë përdorin edhe informacione që vijnë nga denoncimenga persona të brendshëm (whistle-blowers) ose edhe nga individë që marrin pjesë ose që flasin në emër tëorganizatave terroriste, por kjo duhet bërë vetëm nërrethanatëjashtëzakonshme.Nëkëtorastegazetarëtduhettëjenëjashtëzakonishttëkujdesshëmdhetëpërdorinfiltranëpërçimineinformacionitqëmarrin.

Gazetarëtduhettakenëveçanërishttëqartëseciliështëburimiiinformacionit-edhenërastetkurduhettëmbajnëfshehur identitetin e personit gjatë raportimit të tyre.Gazetarëtduhettëjenëtëvetëdijshëmnëlidhjemerrezikunqë paraqet kontakti dhe puna me njerëz që kanë interesapersonale në situata të caktuara, dhe duhet të shmanginçdo raportim që mund të komprometojë neutralitetin dhepavarësinëepunëssëtyre.Informacioniidhënëngapersonaqë dëshirojnë tëmbeten anonimë duhet të analizohet dheverifikohetmekujdespërparapublikimit-aështëibazuarnë fakte?Mosvallëpasqyronkëndvështriminenjëpersonitë vetëm?A krijonparagjykimnë favor të njërës palë?A endihmonpublikunqëtëkuptojëmëmirëçfarëkangjarë?Këtojanë disa nga pyetjet kryesore që gazetari duhet të shtrojëpërparaveteskurbiefjalatekpërdorimiiinformacionitngaburimetëfshehtaqënuknjihenngapubliku.

29

5.2Raportimipërautorëteakteve

Pokështu,ështëmirëqëmediatëpresëkonfirmiminzyrtarpërpara se të identifikojë personin apo grupin përgjegjëspërakteteterrorizmit.Spekulimetapothashethemetlidhurmepersonatpërgjegjësnukduhettëjenëpjesëeraportimitnëmedia, pasi kjomund të ngjallë panik dhe konfuzion tepubliku.

Një tjetër parim që duhet të kemi gjithmonë parasyshështëprezumimiipafajësisë;nësenukkakonfirmimzyrtartëemravetëpersonavepërgjegjës,nukështëmevendqëmediatë etiketojë persona të caktuar si terroristë. Për shembull,shumëmedianëraportimeteparapasnjëincidentiduhett’ireferohenngjarjessinjëaktdhune,ndërsaautorëveduhett’ireferohensi“personapërgjegjës,”apo“keqbërës”.Përdorimiitermit“terrorizëm,”dheetiketimiipersonavesi“terroristë”mund të shkaktojë alarm të panevojshëm te publiku.Pritja e konfirmimit zyrtar dhe vërtetimit të informacionitndihmonnëforciminebesimittëpublikutndajmediasdheinformacionitqëmarrinprejsaj.

Madje,edhepaskonfirmimitzyrtarmediaduhet tëketëkujdes. Media mund të bjerë në gracka të momentit qëmundtëçojënëmbështetjetëpaqëllimshmetëobjektivavedhe taktikave terroriste, duke u dhënë autorëve të akteveterroristehapësirë të gjerëmediatike, portretizimmenotapozitiveosenegativenëraportim,osedukeuatribuuarnjërëndësitëveçantënësytëenjëpjesetëpublikut.

Po aq e rëndësishme është që media të mos etiketojëterrorizminsinjëproblemmeorigjinënganjëvend,grupetnik,osefeecaktuar.Akteteterrorizmitkryhenngaindividëosengaorganizataterroriste,dhetransferimiikësajpërgjegjësieapo etikimi injë vendi të tërë, rajoni, etnie ose feje mundtë përshkallëzojëmë tej tensionet dhe të krijojë një klimë

30

mosbesimi midis komuniteteve dhe rajoneve të ndryshmetë botës. Natyrisht që kjo është edhe një nga objektivat eterrorizmit.Përkëtëarsyeështëerëndësishmeqëmediattëmosireferohenkurrë“terrorizmitislamik”portëjenëmëtëqartëetësaktëkurireferohenindividëveoseorganizatavespecifike,siISIS-i,osenëseështëepërshtatshmetëpërdoretedhetermi“terrorizmixhihadist.”

5.3Raportimipërviktimatdhetëmbijetuarit

Raportimimediatikmbi terrorizmin e vendos gazetarinpërballë sfidës të balancimit të nevojave të profesionitmeetikën humaniste; informimit të publikut mbi ngjarje dhefenomene të një rëndësie të veçantë, ndërkohë që duhetshmangurshkaktimiidëmevetëmëtejshmendajviktimaveosetëmbijetuarve.

Identiteti i viktimave të terrorizmit duhet të zbulohetvetëm pas konfirmimit zyrtar, dhe vetëm pasi të afërmite viktimës të jenë njoftuar nga autoritetet. Në garë përpërçiminsamëtëshpejtëtëlajmevengamediatshqiptare,tëafërmiteviktimavejanëinformuardisaherëngaraportimetdrejtpërdrejt në media për vdekjen e të dashurve të tyre(nëincidenteqënuklidheshinmeterrorizmin,).Kjotregon,edhenjë herë, që duhet shmangur nxitimi i tepruar për tëpublikuarinformacionetëcaktuara.

Ekzistojnë politika dhe praktika të ndryshme brendaprofesionit të gazetarisë mbi qëndrimet e redaksive tëlajmevenëlidhjemepamjetetrupavetëviktimave,sinëakteterroriste,aksidenteapokatastrofahumanitare.Disaorganemediatike preferojnë të mos i tregojnë këto pamje për tëtreguarrespektpërviktimat,dhepërtëshmangurpublikiminepamjeveqëishkojnëpërshtatobjektivavetëterroristëve,ndërsamedia të tjeramund të zgjedhin t’i tregojnë trupat

31

e viktimave në mënyrë që publiku të njihet me pasojat eterrorizmit,sidhepërtëeliminuarteoritëekonspiracionitqëmundtëlindinngafshehjaematerialevetëtilla.

Disamediapublikojnëprofile dheportrete të viktimavenë ditët pas ngjarjeve tragjike. The Guardian vendosi tëhumanizojëhistoritëeviktimavepassulmeve terroristenëParisnëvitin2005,ndërsaThe New York Times passulmevenë New York dheWashington në vitin 2001, botoi historiindividualeme fotografi që tregonin jetën e përditshme tëviktimave,dukepërkujtuarjetënetyredhedukeekspozuarmëtejnatyrënçnjerëzoretëakteveterroriste.

Duhet të theksojmë (dhe do tëmerremimë poshtëmekëtë çështje) se nëmomentet e para pas ngjarjeve, madjeedhe ndërsa nuk ka përfunduar ende sulmi terrorist,në mediat sociale shpesh publikohen imazhe të qartatë vdekjes dhe shkatërrimit pa menduar për ndikimin etyre në publik. Natyrisht që kjo nuk është gazetari, pasistandardetprofesionalekërkojnëqëmaterialitëfiltrohetdheanalizohetpërparapublikimit,përtëarriturnënjëekuilibërtë pranueshëm ndërmjet raportimit të së vërtetës dhenevojëspërtëmarrënëkonsideratëndikiminmbiviktimat,tëmbijetuarit dhegrupet endjeshme si fëmijët, dhegjithëshoqërisënëpërgjithësi.

Natyrishtqëtëmbijetuariteterrorizmitkanëtëdrejtëneprivatësisë.Ngaanatjetër,pasqyrimiizërittëtëmbijetuarvenëraportimetemediasmundtësigurojëinformaciontëvyerdheautentik,për të cilinpublikuështë i interesuardheqëështë i rëndësishëm për t’u dëgjuar. Por reporterët duhettë tregojnë kujdes kur intervistojnë tëmbijetuarit e këtyreincidenteve.Nukduhettëbëjnëpyetjeqëmundtëshkaktojëedhemëshumëtraumëapotështojnëvuajtjet,dheduhettësigurohenqëimbijetuariështëdakordqëtëintervistohet.

32

Kujdesidhendjeshmërianëpunënukjanëtënevojshmevetëm kur raportohetmbi sulmin terrorist.Menjëherë pasaksidenteve, fatkeqësive ose krimeve mediat nuk duhet tëbiennëgrackëneintervistavedhecitateveemocionalengatëmbijetuarit.Kjollojgazetarierrallësjellndonjëinformaciontëdobishëmpërpublikun,dhezakonishtvetëmsashkaktonshqetësimedhebrengatëmëtejshme.

5.4Publikimiiimazheve

Publikimidhepërhapjaeimazheveosepamjevefilmiketëdhunshmeapotronditësengaterrorizmidheaktetëdhunësekstremeështënjëngataktikatkryesoretëterroristëve;samë të ashpradhe tëpërgjakshme të jenëkëto imazhe,dhesamë shumënjerëz t’i shohin ato, aqmë shumë i afrohenrealizimittëdyobjektivavetëtyre-sëpari,përhapjaefrikësdhepasigurisënëpublik,dhesëdyti,tëfrymëzojnëtërinjtëepakënaqurqëtëradikalizohendhetëdalinnëmbështetjetëaktevetëtilladhune.Kjoshpjegonedhetaktikatepërdorurangaterroristët,qëkanënjëpranimëtëmadhenëinternetmepërdoriminemediavesociale,apoedhekrijiminemediavetë tyre.

Përballë sofistikimit në rritje të metodave dhe mjetevetë përdorura nga terroristët, një nga dilemat e hershme tëmediaskadalëmëshumësekurrënëqendërtëvëmendjes:cilat imazhe duhet të shfaqen nga aktet terroriste dhe nëçfarë mënyre? A duhet të ndalohet plotësisht publikimi ikëtyreimazheve,siçkanëvendosurdisamedia,apoduhettëraportohennënjëmënyrëetikenëshërbimtëinteresitpublik?

Media të ndryshme kanë përqasje të ndryshme. Përshembull,njëngaçështjetmëproblematikekaqenëtrajtimii pamjeve filmike të prerjes së kokave që shpërndaheshinnga ISIS. Disa media zgjodhën të botonin vetëm fotografi

33

oseimazhetëpalëvizshme,dhejovetëaktin;mediatëtjerabotuan njëkohësisht edhe fotografi të viktimave në jetënnormale; ndërsa disa organe mediatike nuk botuan asnjëmaterialnëlidhjemepamjetfilimiketëkësajnatyre.

Rreziku i shndërrimit në një vegël të propagandësterroristebëhetveçanërishtidukshëmnërastetepublikimittë imazheve dhe videove të gatshme për median. Kjo ushpalosnëmënyrëdramatikenëpasqyriminemasakrësnëZelandëneRe,nëvitin2019,nëxhamitënëChristchurch,kunjëterroristivetëmtransmetoidrejtpërdrejtvrasjetqëkreu,dhenjëkohësishthodhinëinternetnjëmanifesttëdetajuarku justifikonte vrasjet.Media u vu në pozitë të vështirë seçfarë tëpërdorte,dukepaturparasyshqë i gjithëmaterialiishte përgatitur me kujdes që të përdorej me lehtësi ngamediatdhepërdoruesiteinternetit.

Nga ana tjetër, edhe raportimi i ngjarjes pa publikimine pamjeve, vetëm përmes spikerit apo reporterit,mund tëngjallë dyshime mbi vërtetësinë e raportimit, dhe mundtë dështojë në përpjekjet për të rritur ndërgjegjësimin epublikutrrethaktevetëtilla.

Të gjitha këto situata i vendosin në pozita të vështiraredaktorëtdhegazetarët,prandajështëedobishmehartimii udhëzimeve të qarta se si duhet të reagojnë redaksitë elajmeve,redaktorëtdhereporterëtpërballëakteveterroristedheshfaqjessëpapriturtëinformacionitqëvjendrejtpërdrejtnga terroristë që e njohinmirëmënyrën e funksionimit tëmedias.

Natyrishtqëmedianukduhettëndjekëkurrëshembulline mediave sociale ose kanaleve video në internet që nukjanë të detyruara të respektojnë standarde profesionale,por informacione të këtij lloji nuk mund të injorohen,kështu që gazetarët dhe redaktorët duhet të jenë gjendjeqëtëidentifikojnëmënyrainovativeraportimiqët’iofrojnë

34

publikut informacionin e nevojshëm pa u bërë vegël eterroristëvepërtëshokuarnjerëzit.

Botimi i pamjeve brutale të dhunës dhe vrasjes mundtë justifikohet vetëmnë raste shumë të rralla, porbotimi ifotografive ose pamjeve statike që thjesht tregojnë kohëndhevendinengjarjevemundtëjetëipërshtatshëm.Ështëepamundur tëpërcaktohetparaprakishtsesiduhetvepruarnëçdorast,pordiskutimetdhevendimetredaksionalembimënyrënsesiduhetvepruarmengjarjetëtillajanëgjithmonëtëdobishme,për të siguruarndër të tjera, senëse shfaqenimazhe dhe video që tregojnë skena të qarta të dhune, kyprocesduhettërespektojëstandardetredaksionale,dukeenjoftuarparaprakishtpublikunpërimazhetqëdotëshfaqen,dukesinjalizuarpërmbajtjetërëndëdheshqetësuese.

Vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet rasteve kurimazhet përfshijnë fëmijë, pavarësisht nëse janë viktima,të mbijetuar ose dëshmitarë. Mbrojtja e mirëqenies dheidentitetittëfëmijëveështënjëngadetyrimetkryesoreetikedheprofesionale.Ngaana tjetër,dukepasurparasyshsa tëpambrojturjanëfëmijëtdhesangarkesëemocionalembartin,atashpeshmundtëbëhen imazhiqëpersonifikontëgjithaviktimate tjeraosepersonatqëvuajnënga terrorizmiapokatastrofat humanitare. Për shembull, fotografia e fëmijëssirianAlanKurdi që dergjej i vdekur në një plazh në vitin2015 u bë simbol i vuajtjeve të refugjatëve nga Siria dheshkaktoinjëreagimglobal.

Edhepsebotimiikësajfotografieushoqëruamedilemaetike,shumicaemediavevendosëntabotoninsinjëmënyrëpërtabërëmëtëprekshmetragjedinëeemigrimit,dhepërtëngjallurndjeshmëripublikepërkalvarinerefugjatëveqëlargohenngazonatekonfliktit.

35

6Sfida dhe probleme gjatë

raportimit të drejtpërdrejtë për terrorizmin

Gazetarëtjanëndërpersonateparëqëshfaqennëskenënenjësulmiterrorist,dhekjo ingarkonatamepërgjegjësitëveçantë, pasi në momente emergjence dhe krize publiku idrejtohetemravetënjohurnëmediapërtëmarrëinformaciontë besueshëm që mund t’i ndihmojë për të kuptuar çfarëpo ndodh. Reporterët përballen me sfidën e sigurimit tëinformacionevetësaktadhetëmirëfillta,ndërkohëqëbëhendëshmitarëtëtragjedisëdhevuajtjevenjerëzore.

Në këto raste është e rëndësishme që para se të nisinraportimin,gazetarëtduhettëkujdesenpërsigurinëetyredhetë njerëzvepërreth.Raportimi gjatë situatave të rrezikshmeshpeshkërkonakteheroizmi,dhegazetarëtnganjëherëjanëtëdetyruartërrezikojnë,porpunagazatareskenëkushtetëqetadhetësigurtaështëthelbësorepërtëarriturnjëraportimtëmirëanalitik.

Nëraportimegjatëzhvillimittëaktevetëdhunës,raportimiidrejtpërdrejtëimediasshpeshvonohetmedisasekonda,përtëshmangurtransmetiminepamjevetronditësetëdhunës,në

36

mënyrëqëpamjettëanalizohennësejanëtëpërshtatshmepërtransmetim.7

Raportimi i drejtpërdrejtë paraqet një sërë sfidash erreziqesh, pasimund të krijojë probleme dhe të ndikojë nëmënyrënegativenësituatapengmarrjeje,çkakërkonkujdestëveçantëdhebashkëpunimkonstruktivmeautoritetet,përt’u siguruar që nuk do të shkaktohen shqetësime shtesë nëlidhjemesigurinëdhemirëqenienepersonave,apotëvihennërrezikoperacioneteshpëtimittëjetës.

7Marthoz,2017.

37

7Roli i mediave sociale

Mediasocialekatransformuarrrënjësishtkomunikimin

Media sociale është një realitet i pamohueshëm që katransformuarshoqërinë,dukebërëqëshumëprofesionedheprocesepunetëndryshojnërrënjësisht.

SipasMarshallMcLuhan,kurnjëmediaerebëhetpjesëejetësdhehasetngadorrethnesh,nukjemimënëgjendjeqëtëkuptojmëefektin transformuesqëkambi jetën tonë.Nëmomenteteparakurshoqëriafillontëpërdorënjëmediatëre,përnjëfarëkohejemitëvetëdijshëmpërrisinëesaj.Paskësajperiudhe fillestare,ne thjeshtzhyteminëkëtomedia,dhenuk jemimënëgjendjeqë tëmbajmënjëfarëdistancepërtëanalizuarnëmënyrëkritikezhvillimetdhendryshimetqëkëtomediasjellinnëbotëntonë.

Që nga fillimi i viteve 2000 kur u shfaqën platformat epara,mediatsocialekanëdepërtuargjithnjëemëshumënëjetëntonë,dukendryshuarmënyrënekomunikimit,mënyrëne ndërveprimitmenjëri-tjetrin, si dhe angazhimin tonënëdiskursinpublik.

Ndikimi imediave sociale në sektorin emedias dhe nëgazetarikaqenëimadhdhekapasurnjëefekttransformues.Falë mundësive që ofrohen nga mediat sociale, gazetaria

38

e ditëve të sotme ka ngritur një sistem punë ku publikubashkëpunon për prodhimin dhe shpërndarjen e lajmeve,dukeidhënëfundsistemithierarkiktradicionaltëprodhimittë lajmit nga media. Gazetarët profesionistë nuk kanë mëmonopolmbigjetjen,prodhimindheshpërndarjenelajmeve.Redaksitëelajmeveposhkojnëgjithnjëemëshumëdrejtnjëmarrëdhëniejebashkëprodhimimeaudiencat.Rrjetetsocialesi Facebook, Twitter, Instagram, por edhe aplikacionet ekomunikimit si WhatsApp, janë bërë pjesë e “veglave tëpunës”tëçdogazetari.

Internetikakrijuarnjëmarrëdhënietëre,tëdrejtpërdrejtëmidispublikutdhelajmit,sidhemidispublikutdhepolitikës.Ashtu siç ka thënë JohnHall (2001), kemi hyrë në fazën endërmjetësimitmasiv(Eugenia,2018).Kjopërbënsfidënmëtëmadhepërgazetarëtnëepokënemediavesociale.

Nëtënjëjtënkohë,mediatsocialevënënëprovëparimete gazetarisë profesionale, duke përfshirë edhe standardethelbësore siç janë verifikimi i fakteve dhe burimeve tëinformacionit.Informacionidhengjarjetqarkullojnësëparinëmediatsociale,përparasegazetarëtdhemediattëbëhenpjesë e këtij procesi, duke ngritur pikëpyetje serioze rrethtëvërtetësdheshtrembërimittëinformacionit,sidhedukeshkaktuarkonfuzionnëpubliknëlidhjemeatëçkaështëebesueshmeeçkajo.

Informacionimbingjarjeterroristeqëndodhinnëvendetëndryshmetëbotësfillimishtpostohetnëpërrrjetesocialepëraudiencateinternetit.Mediasocialeekandërlikuaredhemë shumëmbulimin dhe raportimin e ngjarjeve terroristengagazetarëtprofesionistë.Interesiimadhmbilajmetrrethakteve terroriste bën që personat dëshmitarë nga vendii tëngjarjes t’i raportojnëkëto incidentenë rrjetet sociale.Ndihmesa e qytetarëve, me foto dhe video në kohë realengaterreniqëpublikohenrëndomnëmediasociale,shpesh

39

arrijnë të shpërqendrojë gazetarët profesionistë dhe vetëmediat.(Beckett,2016)

Në raste të tilla është edhe më e nevojshme që tëverifikohetinformacionipërtëmosrënëviktimëe“lajmevetërreme”dhedezinformimit.Gazetarëtduhettëpërvetësojnënjohuridheaftësimbipërdorimineteknikavetëverifikimittëinformacionitqëqarkullonnëmediatsociale.

Janëkrijuarnjësërëinstrumenteshdheteknikashpërtëndihmuargazetarëtgjatëprocesittëverifikimit,ashtusiçdotë vërejmëedhemëposhtë.Ka edhegrupe e organizata tërejapërkontrollinefakteveqësynojnëtëanalizojnëmënyratsesimundtështrembërohetinformacioni,ndërsagazetarëtmund të përdorin motorë kërkimi si Google, Yandex, TinEye, e të tjerë, për të gjetur dhe verifikuar origjinën einformacionit.Reporterëtdheredaktorëtmundtëpërdorinkëto instrumente teknologjike për të verifikuar imazhetepublikuaranëmediat sociale, qëmëpas tëpërfshijnënëraportimetetyrevetëmimazhetqënukjanëmanipuluar.

Studimettregojnësemediatsocialeamplifikojnëshkallëne komunikimit dhe ndikimin e terrorizmit. Organizatatekstremistedheterroristemundtëkomunikojnëdrejtpërdrejtme audienca të gjera përmesmediave sociale, pa hasurnëfiltraeditorialedhendërmjetësimmediatik.

Elemente si anonimati, që është diçka e zakonshme nëplatformatemediavesociale,ebëjnëmëtëlehtëpërhapjenepropagandësekstremistedheterroriste.

Ndonëse roli i mediave sociale në radikalizimin dheekstremizimineindividëvenukështëkonfirmuarplotësishtnga të dhënat dhe studimet shkencore, mendohet se atondikojnëkryesishtpërmesshpërndarjessëinformacionitdhepropagandës,sidhepërmesangazhimitdheidentifikimitmenjëkategoritëcaktuartëaudiencëstëinteresuarnëmarrjenemesazheveradikaledhepërmbajtjevetëdhunshme.(Alava,Frau-Meigs,&Hassan,2017)

40

Të gjitha këto elemente nënvizojnë faktin se parimetthelbësoretëetikës,transparencësdhebesueshmërisëluajnënjërolgjithnjëemëtërëndësishëmnëkrijiminerespektitrrethgazetarisë,sinjëburimibesueshëminformacioni.Përkëtë arsye, reporterët dhe gazetarët duhet të jenë shumëtë kujdesshëm në gjuhën që përdorin në raportime, dukeshmangur shprehjet përçmuese dhe duke mos përdorurterminologjinë e grupeve ekstremiste. Po kështu, është erëndësishmeqëfotografitëosepamjetfilmikeqëshoqërojnëlajmettëvijnëngaburimetëverifikueshme,dukeshmangurkështu përdorimin e materialeve të postuara në mediatsocialeosefaqeinternetiqëmundtëpromovojnëpropagandëekstremiste.

Dilematetikeqëshoqërojnëraportiminpërterrorizminnëmediatsociale

Ashtu siç u përmend edhe në këtë udhëzues, gjatëraportimeve mbi terrorizmin gazetarët shpesh përballenmedilema etike dhepresionpër t’iu përmbajtur parimeveprofesionale.Këtovleradheparimevihennëprovëgjithnjëe më shpesh në epokën e mediave sociale dhe mediat nëinternet.Testikryesorështëdilemasesi tëraportohetmbiterrorizmin pa u bërë vegël e terroristëve dhe pamohuaraksesin e publikut në të gjitha informacionet e nevojshme,pasi informacioni i mangët rrezikon të krijojë një ndjenjetë rreme sigurie. “Raportimi i sulmeve terroriste në një farë mënyre përmbush objektivat e terroristëve për përhapjen e frikës, por nga ana tjetër, kufizimi i mbulimit shkakton humbjen e besimit të publikut ndaj medias.” (Abubakar,2020).

Gazetari iBBC-sëPaulWood,qëka raportuargjerësishtmbikonfliktinnëSiri,kaidentifikuarnjësërëdilemashmetëcilatpërballetnjëgazetarqëmbulonngjarjeterroriste.Duke

41

përmendur rastin e rrëmbimit të disa pengjeve nga ISIS,Woodngredisapyetje:

“Çfarë roli duhet të luajë gazetari pasi bëhet dëshmitar i vdekjes brutale të një fëmije, - të bëjë raportim të paanshëm, apo të nxisë botën që të veprojë? Cilat imazhe janë të përshtatshme për transmetim pas një sulmi? Kur duhet mbajtur sekret informacioni për të shpëtuar jetën e atyre që mbahen peng? Si qëndron raporti ndërmjet ‘pastrimit’ të pamjeve të mizorive të luftës dhe transmetimit të imazheve që mund të inkurajojnë persona të tjerët që të bashkohen me ISIS?”8

Padyshim që mediat sociale e rrisin mundësinë edezinformimitnëlidhjemeraportiminmbiterrorizmin,dhegazetarëtshpeshbienpreeburimevetëpaverifikuara,dukeubërëpadashurvegla tëgrupeve terroriste.MartinBelam,një gazetar i Guardianqë administronte disa prej llogarivezyrtaretëgazetësnëTwitter,thotëseraportimiiterrorizmitnëmediatsocialeështënjësprovëevazhdueshme.

Aipërmendnjëincident,kunjëazilkërkuesngaSiriavraume thikë një grua polake dhe plagosi dy të tjera. Ky ishtenjëngakatër sulmet terroriste të vitit 2016qëkrijuannjëklimëfrikenëGjermanidheçuannështiminekritikavendajpolitikëssëmikpritjessëemigrantëvengaLindjaeMesme.Ditënqëndodhisulmi,BelampublikoilajminnëllogarinëeTheGuardiannëTwitter,dukeepërshkruarkëtëngjarjesinjë aksident.Nënjëmesazhme140karaktere, aq sa lejonvetë platforma, ka pak mundësi për të dhënë detaje osekontekstin në të cilin ndodh incidenti. Belam thotë se paskëtij postimi mori një sërë komentesh dhe kritikash nga

8PaulWood;PenadheShpata:TëraportoshmbiISIS(ThePenandtheSword:ReportingISIS),https://shorensteincenter.org/reporting-isis-paul-wood/

42

përdoruesiteTwitterqëeakuzoninpërraportimtëpasaktëtënjëngjarjejeterroristedukepërdorurfjalën“aksident.”

Aithotë:“Ndonjëherë e shtyp butonin për dërgimin e mesazhit me dhimbje në zemër, duke e ditur se thjesht postimi i titullit të një shkrimi do të shoqërohet me një valë kritikash. Ti mundohesh të përshkruash një ngjarje akoma të paqartë, sa më shkurt me një numër të kufizuar karakteresh, por e di mirë se çdo fjalë që zgjedh mund të paragjykohet nga një pjesë e audiencës. Dhe është e vështirë të raportosh me qetësi në këtë situatë.”

Raportimipërterrorizminpaibërëjehonëpropagandësterroriste

Një tjetër dilemë që del para gazetarëve në epokëne mediave sociale është nëse duhet të publikohet emri ipersonittëpërfshirënënjëngjarjeterroriste,oseorganizatëssëpërfshirë. Shumëpunonjës tëmediasdhegazetarëkanëpikëpamjetëndryshmembikëtëçështje.Sulmetevitit2019ndaj dy xhamive në Christchurch, Zelandë e Re, rezultuannë vrasjen e 51 personave. Ashtu siç u përmend më lart,autoriikrimittransmetoidrejtpërdrejtsulminnëpërmjetnjëkameredhefaqessëtijnërrjetetsociale.Kjongjarjendezinjëdebattëmadhnëmediatbotërorenëlidhjemepërmendjeneemrit tëautorëve tësulmevegjatëraportimit.DebatinisipasikryeministriaeZelandëssëRerefuzoiqëtëpërmendteemrineterroristittëpërfshirënëatësulm.Shumëmediaendoqënshembullinesaj.

Sidoqoftë,KatharineViner,kryeredaktoreeTheGuardian,thaselëniajashtëeemrittëautorittësulmevenukpatiefektpozitivmbiraportiminefakteve.Nëpërgjigjetëkritikavetëlexuesve,ajotha:

43

“Roli i medias ndryshon nga roli i një politikani ose një partie politike; përgjegjësia jonë është të raportojmë faktet, t’i vendosim ngjarjet në kontekst, dhe të punojmë me lexuesit për të kuptuar se çfarë po ndodh. Mospublikimi i emrit të terroristit do të dëmtonte këto përpjekje.”

Ngaanatjetër,njëpjesëemirëemediavefrancezereaguanndryshenë lidhjemesulminmekamionnërrugëteNisës,nëvitin2016.Mediatvendosëntëmosepërmendinemrine terroristit kur raportuan për ngjarjen, duke u përpjekurtë shmangin përçimin dhe amplifikimin e ideologjisë sëorganizatës përgjegjëse për sulmet. Për disa studiues dhepunonjës të medias, vendimi për të mos publikuar emrine autorit ose organizatës gjatë raportimit të një ngjarjejeterroristenukmundtëzbatohetnëepokënemediavesociale,megjithëse është e kuptueshmepsemerret ky vendimngamedia.

Në këtë pikë mund të vërehet qartë dallimi midisinformacionit të publikuar në mënyrë të shkujdesur nëmediat sociale, dhe profesionalizmit të bazuar në parimetgazetareske të mediave të lajmit, dhe shumë organemediatikeepranojnësemospublikimiiemrit,nënjëkohëkurinformacionipërautorindheorganizatënqarkullonnërrjetetsociale,dhemundtëgjendenlehtësishtngaçdokush,mundtështojëmundësinëepërhapjessëteorivetëkonspiracionitngatëcilatmundtëpërfitojnëvetëekstremistët.

Nëkëtorrethana,gazetarëtqëpërballenmedilematëtillamund të shqyrtojnëmanualetdheudhëzuesitprofesionalë,manualet redaksionale tëmediave kupunojnë, osenormatprofesionalendërkombëtaretëpërmbledhuranëmanualetëndryshme. Atëherë kurmungojnë udhëzimet specifike dhemanualët,reporteriduhettëveprojësipasndërgjegjessëtijprofesionaledheparimittëinteresitpublik.

44

Verifikimiifakteve,humanizmi,heroizmidhegazetariaanalitike

Në epokën e rrjeteve sociale, gazetaria vazhdon të ketëpërdetyrëverifikiminefaktevedhetëraportojënëmënyrëprofesionale, duke përfshirë edhe shpjegimin e kontekstitdhe arsyeve për një akt terrorist. Është akoma shumë erëndësishme që gazetarët të tregojnë vetëpërmbajtje dheprofesionalizëmkurraportojnëmbingjarjeterroriste,edhepërballëzhurmësdhezemëratësqëkrijohetnëmediatsocialedherrjedhateinformacionitnëinternet.Ataduhettëvrasinmendjendhe të tregohentëkujdesshëmparase tëbotojnëpërmbajtjeshqetësuese,veçanërishtnërasteteimazhevetëqartatëdhunësosevuajtjevenjerëzore(White,2019).

Duke punuar në mënyrë profesionale dhe mepërgjegjshmëri,gazetarëtmundtëpengojnëpërhapjendhepromovimineaxhendëspolitiketëpersonavepërgjegjëspërsulmet. Gazetarët që raportojnë mbi këto ngjarje, si dukepërdorurmediatsocialeashtudheinstrumentettradicionaletë raportimit, duhet të nxjerrin në pah anën njerëzore tëviktimave dhe heroizmin e individëve të guximshëm qërrezikojnëjetënetyrepërtëndihmuartëtjerët.

Heronjtëeraportimevenëmediamundtëjenënjëshofertaksieqëtransportonpersonatëplagosurnëspital,osenjëinfermiere qëmjekonplagët e viktimave.Duke vepruar nëkëtë mënyrë, gazetarët mund të neutralizojnë strategjinëe terroristëve, duke u përqendruar në vlerat njerëzore tësolidaritetitdhedashamirësisëqëiafrojnënjerëzitmenjëri-tjetrin. Për ta bërë këtë në mënyrë të efektshme, mediatduhet tëmbajnë parasysh një nga rekomandimet kryesoretë konferencës së OSBE të organizuar në shtator 2018, nëSarajevë, e cila u bëri thirrje mediave “të kalojnë nga njëformëegazetarisëpasqyruesenënjëgazetarireflektuese.”

45

Ruajtjaepavarësisënëraportim

Mediatsocialeparaqesinnjëproblemshtesëpërorganetemedias,pasinganjëherëkemitëbëjmëmenjëmoriburimesh.Rrjetet sociale krijojnë një mjedis ku grupe të shumtabashkëveprojnë, duke qenë njëkohësisht konsumatorë dheprodhues të informacionit.Ngakykëndvështrim, gazetarëtndonjëherëndihentëvënënënpresionpërtëraportuarpamarrëparasyshburimealternativeinformacioniqëmundtëjenëtëinteresuartëpërfshihennëpasqyriminengjarjes.

Sa autonomi profesionale gëzojnë gazetarët gjatëraportimit të konflikteve dhe sulmeve terroriste? Deri nëçfarëmasemundtëbiennënkontrollineelementëvetëtillësi shtetedhegrupe terroriste, apoedhe tëvetëaudiencës?(Brosse&Holt,2019).Këtopyetjeishoqërojnëvazhdimishtreporterëtgjatëmbulimitdheraportimittëakteveterroriste.

Për t’i bërë ballë një morie opinionesh dhe interesashpersonale, gazetarët duhet të tregohen të kujdesshëm dhetëmbajnënjëqëndrimobjektiv,dukeembrojturvetenngapresioniemocional.Ndikimiemocionalingjarjeveterroristembiaudiencatshpeshgjeneronnjëpresionqëmundtëvërënëprovëpavarësinëeraportimitgazetaresk.

Kur kemi të bëjmë me ngjarje të dhunshme, audiencatreagojnë emocionalisht dhe ky reagim është edhe më ipranishëm në mediat sociale, ku individë të ndryshëmkanëmëshumëmundësi të shprehinzemëratëne tyrepërngjarjetmenjëgjuhëtëashpër,madjedhetëegër.Kyreagiminfekton të tjerëtnëmënyrëviralepërmesndërveprimit tëpërdoruesve të rrjetit social, duke qenë se edhe logjika ealgoritmeve të rrjeteve sociale favorizojnë shpërndarjen epërmbajtjes në grupe të caktuara njerëzish që mendojnënëmënyrëtëngjashme,dhekjogjeneronakomamëshumëndërveprim.

46

Klimaekrijuarngapërhapjaviraleereagimeveemocionaletë audiencës, paralelisht me qëndrimin e institucioneveqeveritare që kërkojnë një qëndrim të unifikuar kundërorganizatave terroriste, mund të pengojë përpjekjet egazetarëvepërtëmbajturdistancënenevojshmeprofesionalenëraportim.

Nërastetëtilla,gazetarëtmundtëlënëjashtëvëmendjespërgjegjësinë e autoriteteve ndërkohë që përqendrohenmbipasojateakteveterroriste.Nëemërtënjë“qëndrimitëpërbashkët”ndajterrorizmit,gazetarëtrrezikojnëtëkthehennë vegla të pushtetit. Ata duhet t’i qëndrojnë gjithmonëbesnikëmisionittëkërkimittësëvërtetës.

Lajmeterreme,mediatsocialedheraportimipërterrorizmin

Ndonëse diskutimet në lidhje me lajmet e rremeshpesh përqendrohen në ndikimin e dezinformimit nëfushën e politikës, diplomacisë, medias dhe ekonomisë,është e rëndësishme të theksohet se “lajmet e rreme” apodezinformimi është një fenomen që ka lulëzuar kryesishtnga përhapja dhe popullariteti në rritje i mediave sociale.Gazetarëtqëraportojnëmbi terrorizmindheekstremizminedhunshëmpërballenmesfidënepërhapjessë lajmeve tërremesipasojëezhvillimeveteknologjiketëmediavesociale.

NjëstudimiInstitutitReuterspërStudimineGazetarisëme mediat në Itali dhe Francë hodhi dritë mbi përhapjene “lajmeve të rreme” dhe dezinformimit në internet nëhapësirën informativeevropiane.Studimizbuloi seaksesi iaudiencësnëportaletqëpërhapin lajme të rremeështënëniveletëpapërfillshmenëkrahasimmenumrinevizitorëvenëfaqetelajmevetëmediavetënjohurasiLe Figaro nëFrancëdhe La Repubblica nëItali.Nivelimesatarmujorivizitorëvenënjëfaqeqëpublikonlajmetërremenukekaloinivelin3,5

47

përqindnëvitin2017,një shifërqëkorrespondonmemëpakse1përqindtëpërdoruesvetëinternetitnëFrancëdheItali.(Fletcher,Cornia,Graves,&Nielsen,2018)

Nga ana tjetër, analiza e të dhënave për përdoruesit einternetitnëkëtodyvendetregoisepavarësishtnganumriiulëtipërdoruesvedhekohëssëshkurtërqëkalohetnëfaqetelajmevetërreme,nëkrahasimmeburimetseriozetëlajmevenë internet, shkalla e ndërveprimit që gjenerojnë faqet elajmeve të rremenë Facebook është nënjë nivel shumë tëlartë.Kjotregonedhenjëherërolinqëluajnëmediatsocialenëpërhapjenelajmevetërreme.

Autorët e studimit ndoqën një metodologji të bazuarnë analizën e të dhënave të mbledhura nga dy platformandërkombëtare në internet comScore dhe CrowdTangle, për300faqelajmeshnëFrancëdheItali.ComScorejeptëdhënaanalitikembinivelinepërdorimittëfaqevekryesorenëvendetë ndryshme, ndërsa CrowdTangle është një instrument qëmbledh të dhëna mbi aktivitetin e faqeve të caktuara nëFacebook.

Pra, ndonëse faqet e mediave sociale që përhapininformacione të rreme nuk përdoren shpesh dhe nukpreferohenngapërdoruesiteinternetitqëkërkojnëlajmembingjarjeterroriste,atokryejnëroline“përhapësvenëmasë”tëdezinformimit,dhegazetarëtduhettëzgjerojnëdiapazoninenjohurivetëtyrenëlidhjemekëtëfenomen,ndërkohëqëiqëndrojnëbesnikëparimevethemeloretëprofesionittëtyre,siverifikimiifaktevedheburimevetëinformacionit.

Disainstrumentedheteknikapërtëverifikuarinformacioninnëmediatsociale

Në ditët e sotme, gazetarët kanë në dispozicioninstrumente tëndryshmepër t’indihmuarnëverifikimineinformacionittëpublikuarnëmediatsociale.Ekzistojnënjë

48

numërplatformashdheaplikacioneshnëinternet(qëmundtëpërdorenngatëgjithë)përverifikiminefotografive,videove,profileveosefaqevenëFacebook,Twitter,Instagram,etj.

InVIDKy është një nga aplikacionet më të përdorura nga

gazetarët. Nëpërmjet këtij aplikacioni, që mund t’ibashkëngjitet programit të aksesit në internet (browser),mundtëverifikohenimazhe,videodhematerialetëtjeratëbotuara në mediat sociale. Aplikacioni analizon materialetduke kërkuar të drejtat e autorit, burimin origjinal, si dheelemente të tjera që ndihmojnë gazetarin në verifikimin efakteve.

TineyeTineye është një tjetër aplikacion që ndihmon në

identifikimin e imazheve tëmanipuluara. Disa nga profiletdhefaqeteorganizataveterroristenëmediatsocialepërdorinteknologjinë në mënyrë të sofistikuar për të manipuluarpamje dhe video, që më pas publikohen duke mashtruarpublikun e gjerë dhe përdoruesit e rrjeteve sociale. Edhegazetarëtdhemediatshpeshbienpreekëtyrematerialevetëmanipuluaraqëmundt’iservirenpublikutsilajmeautentike.Tineye ndihmon gazetarët që të identifikojnë një imazh tëmanipuluar,osenjëimazhtëmarrëjashtëkontekstit.

TwitonomyTwitonomy është një instrument për të analizuar dhe

verifikuar llogaritënëTwitterdhepërmbajtjenepublikuarnëto.KyinstrumentindihmongazetarëtqëtëidentifikojnësjelljenedyshimtëtëdisallogarivenëTwitter.Nëdisaraste,llogari të ndryshme në platformën Twitter funksionojnënë formëne “robotëve,”dukepostuarmaterialenëmënyrë

49

të automatizuar përmes programeve kompjuterikë osealgoritmevetëcaktuar.Teknikatëtillashpeshpërdorenngagrupe të ndryshme për të përhapur mesazhe denigruesekundër një individi, komuniteti, grupi fetar, etj. NëpërmjetTwitonomy,gazetarëtmundtëverifikojnëritminepostimevedheelementëtëtjerëtëaktivitetittëprofilevenëplatformënTwitter.

50

8Shmangia e gjuhës së urrejtjes

Gjuha e urrejtjes është abuzimi më i rëndë me lirinë eshprehjes. Mund t’i nxisë njerëzit që të ndërmarrin aktedhune, dhe të dëmtojë bazat e respektit për të drejtat,pluralizminkulturordhetolerancën.Nëepokëneteknologjisësë informacionit, gjuha e urrejtjes në internet përhapet meshpejtësi,dukepërfshirëedhemediatonline.Gjuhaeurrejtjesshkaktondëmtëmadh,porgazetarëtmundtëluajnënjëroltërëndësishëmnëvëniennënkontrolldhekufiziminepërhapjessësaj.

Gjatëviteve të fundit,nëShqipërikapaturpërpjekjedhenisma për të rregulluar me ligj gjuhën e urrejtjes, lajmet erremedhedezinformimin,veçanërishtnë lidhjemeportaletonline,qëjanëhapësiramëefavorshmepërshprehjen,nxitjendhepërhapjenekëtyrefenomeneveshqetësuese.

Por çfarë nënkuptohet saktësisht me gjuhën e urrejtjes?Gjuha e urrejtjes nuk ka një përkufizim të vetëm të qartë,sepse është një koncept emocional, por në këtë udhëzues,ne i referohemipërkufizimit tëpërpiluarngaorganizatapërmbrojtjenelirisësëfjalësArticle19,iciliekonsiderongjuhëneurrejtjessi:

“Çdo shprehje e urrejtjes diskriminuese ndaj njerëzve të tjerë: edhe kur nuk shkaktojnë ndonjë pasojë të veçantë. E thënë thjesht, ‘gjuha e urrejtjes’ vë në shënjestër njerëz,

51

si individë ose grupe, për shkak të asaj që janë. Mund të paraqitet në forma të shumta: me shkrim, joverbale, vizuale, artistike, etj, dhe mund të përhapet përmes çdo media, duke përfshirë internetin, shtypin, radion ose televizionin.”9

Dukeqenësegazetarëtjanënëgjendjetëushtrojnëndikimmbinjë audiencë të gjerë, dhe tëmbulojnë fusha të shumtame interes publik duke përfshirë politikën, çështje sociale,kulturoredheekonomike,atakanënjëpërgjegjësitëveçantëqë të evitojnë përhapjen e gjuhës së urrejtjes në çfarëdoplatforme informacioni që përdorin, audiovizive, media eshkruaroseonline.10

Nevoja për të treguar kujdes në raportimin e lajmeve uvu në pah në rastin e raportimitmbi shqiptarët e përfshirënëluftënnëIrak,kuvetëgazetarëtnukpërdorënshprehjetëgjuhëssëurrejtjes,porpërçuandeklarataqëpërmbaningjuhëurrejtjeje.

Lajmi kishte të bënte me rastin e dy personave qëpretendoninseishinhoxhallarëve,dhenëgazetatshqiptareubotuannjësërëartikujshmetitujpakashumëtëngjashëm:“Rrjeti i rekrutimit, hoxhallarët e vetëshpallur.” Duke cituartëdhënangaprokuroria,shtypi iportretizoikëtapersonasiteologëradikalëqëpredikoninIslamizminedhunshëm,nxisninurrejtjen kundër besimtarëve jomyslimanë dhe besimevetë tjera, nxisnin frymën e përçarjes brenda komunitetitmysliman, ideuan dhe koordinuan rekrutimin, organizimindhetransportiminebesimtarëvemyslimanëshqiptarëpërtëluftuarnëemërtëxhihaditnëSiri.

9 Article 19 (2015) Shpjegimi i gjuhës së urrejtjes. Instrumente tënevojshme (Hate Speech explained. A toolkit) https://www.article19.org/resources/hate-speech-explained-a-toolkit/

10Mihajllova,Elena,JasnaBaçovska,dheTomeShekerxhiev(2013).Liriaeshprehjesdhegjuhaeurrejtjes.Shkup:Polyesterday.

52

Megjithësedhanëinformacionnëlidhjemeveprimtarinëekëtyrehoxhallarëve,tëcilët“kishinpraktikuarpërgjashtëvjetmeradhëveprimtarifetaretëpaligjshme,”asnjëngagazetarëtnuk u interesua të pyeste se përse ishin lënë të punoninilegalishtpërkaqshumëkohë,ndonëseautoritetetshtetëroreduketseishintëdijenitëkëtijinformacioni.11

Praniaegjuhëssëurrejtjes,eshprehurnëformëtëhapurose të fshehtë, është e dëmshme në të gjithë spektrin einformacionitpublik,dhekyproblemështëshumëivështirëtë zgjidhet. Gjuha e urrejtjes shfaqet kryesisht në portaletonlinedhemediatsocialepassulmeveterroriste,porkërkimii llogarisëndajmediavepërpraninëekësajgjuhënëfaqetetyre është një çështje e komplikuar.Mediat nukmundenqëthjesht t’i injorojnë komentet e dëgjuara nga publiku, apot’ibllokojnëatotërësisht,dhenëfundtë funditaskjonukendalondotpërhapjeneinformacionitdhegjuhëssëurrejtjes.Kjoformëcensureështëkundërproduktive,poredhenërastseushtrohetkykontroll, kjoheshtje artificialenukmund t’irezistojëpresionittërrjetevesocialepërnjëkohëtëgjatë.12

Në vend që të zbatohet kjo lloj ndërhyrjeje, duhet tëzbërthejmë dhe të analizojmë arsyet dhe motivet që eshkaktojnëgjuhëneurrejtjes.Kjopërqasjemund të jetëmëproduktive,edhepsekërkonmëshumëkohëdheburime.

Gjithashtu, duhet të kemi parasysh se gjuha e urrejtjesshpeshpublikohetpërarsyekomercialedhepërtëtërheqursamëshumëklikime.Nëlidhjemekëtëproblem,sektoriimediasduhettëgjejënjëgjuhëtëpërbashkët,dhetëaplikojëmasaapo

11Skura,G.(2015)Mediaonlinedhe“gjuhaeurrejtjes”.Marrëngahttp://www.respublica.al/content/media-online-dhe-%E2%80%9Cgjuha-e-urrejtjes%E2%80%9D.Vizituarmë13.05.2020,ora10:30

12UNESCO(2017)TerrorizmidheMedia.Manualpërgazetarët(Terrorism and the Media. A handbook for Journalists). UNSECO,faqe67

53

kundërpërgjigjepërkëtoraste,edhepsemodeli ibiznesit tëmediavenëinternetnuklëshumëhapësiranëkëtëdrejtimpërmomentin.

Sipërfundim,ështëmëmirëqët’ikundërvihenimesazhevetë urrejtjes përmes promovimit të gazetarisë etike dheprofesionaleqëpërçoninformaciontëbesueshëmdhetësaktë.Forcimiibesimittëpublikutndajgazetarisëjovetëmqëdotëluftojë injorancëndhefrikëneshkaktuarngaterrorizmidhedezinformimiimediavesociale,pordotëndihmojëaudiencatqë tanjohinmëmirëbotënpërreth tyre,dhe tëeksplorojnëbotëneretëinformacionitmebesimdhesiguri.

54

Disamaterialetëdobishmepërgazetarëtqëraportojnëmbiterrorizmin

Udhëzime të BBC përraportiminmbikrizatdheemergjencat(BBCGuidelinesonreportingcrisesandemergencies)https://www.bbc.com/editorialguidelines/guidelines/war-terror-emergencies/guidelines

Qendra Dart për Gazetari dhe Trauma: Raportimi iTerrorizmit (Dart Centre for Journalism and Trauma:ReportingTerrorism)https://www.mediasupport.org/blogpost/the-right-to-know-and-the-duty-to-protect-terrorism-and-the-media/

Udhëzimet e OSBE-së për Gazetarët që raportojnë përekstremizminedhunshëmdheterrorizmin(OSCEGuidelinesforJournalistsreportingonviolentextremismandterrorism)https://www.osce.org/files/f/documents/9/2/442381.pdf

TerrorizmidheMedia:NjëudhëzuesiUNESCO-spërgazetarët(TerrorismandMedia:AUNESCOguideforJournalists)https://en.unesco.org/news/terrorism-and-media-handbook-journalists

Manuali i Verifikimit: Udhëzues për raportimin eemergjencave në media (Verification Handbook: Guide foremergencymediacoverage)http://verificationhandbook.com/

55

Media Kundër Urrejtjes: VideoeRrjetittëGazetarisëEtike-testimepesëpikapërgjuhëneurrejtjes(MediaAgainstHate:Video of Ethical Journalism Network 5-point test for hatespeech)http://europeanjournalists.org/mediaagainsthate/ejn-5-point-test-for-hate-speech-available-in-17-languages/https://ethicaljournalismnetwork.org/hate-speech

Raporti i EJN për gazetarinë në epokën pas së vërtetës: Udhëzime për burimet (EJNReportJournalisminthePost-TruthEra:GuidelinesforSources)https://www.researchgate.net/publication/317411801

Komiteti i Rajoneve të BE-së: PrezantimiGjuhaeUrrejtjesdheetikaegazetarisë(EUCommitteeoftheRegions:PresentationHateSpeechandjournalismethics)h t t p s : / / co r. e u ropa . eu/en/even t s /Documen t s /Europcom/T.%20Law_Session%2014.pdf#search=hate%20speech%20journalism

Mbështetje Ndërkombëtare për Median: Si të raportohetpërterrorizmin(InternationalMediaSupport:HowtoReportTerrorism)https://www.mediasupport.org/blogpost/the-right-to-know-and-the-duty-to-protect-terrorism-and-the-media/