Manual de Alfabetização em Umbundu

download Manual de Alfabetização em Umbundu

of 91

description

Manual de alfabetização na língua umbundu produzido pelo Ministério da Educação de Angola.

Transcript of Manual de Alfabetização em Umbundu

  • ELIVULU LYOKULILONGISAOKUTANGA KWENDA OKUSONEHA

    UMBUNDU~

  • Ficha Tcnica Ttulo: Manual de Alfabetizao UmbunduCoordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves GriloCoordenao Tcnica e Cient co: Antnio ChamuhongoAutores: Aurlio Antnio, Laura Nen Cuianda e Rosaria BonifcioIlustrao: Armando EduardoImpresso: Gestgr ca, S.A.Tiragem: 250.000 Exemplares1. Edio, Luanda, Janeiro de 2012

    Publicado por: frica International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11. Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33 | E-mail: [email protected] | Skype: petrovic8

  • Osumanu yatete Ame londuko yangeOsumanu yavali Ovisonhwa vyangeOsumanu yatatu Ovisonhwa vyangeOsumanu yakwla Oluse lwangeOsumanu yatlo Oseteko kwenda esulilo lyocilukeOsumanu yepandu Upange wange [capita leci ciya - Elipongi-yo lyupange]Osumanu yepanduvali Upange lokukula kwovipako

    Osumanu yecella OKulinlisa kwapata, kwovisila lokukala kupange vutilaOsumanu yeceya Ovikele kwenda omoko (Ovihandeleko vyupange)Osumanu yekw Oseteko kwenda esulilo lyocilukeOnimbu yovipama Uhayele kwenda ekalo liwa lyomwenyoOsumanu yekw la mosi

    Uhayele womunu kwenda wowigi

    Osumanu yekw la vali Ovava lovoveyi Eteywilo kwenda etatoOsumanu yekw la tatu VIH Kwenda SIDAOsumanu yekw la kwl

    Ovinene vyovonjo kwenda vyowigi

    Osumanu yekw la tl Oseteko kwenda Esulilo lyocilukeOsumanu yekw lepam-du

    Ocitumlo omunu akasi

    Osumanu yekw lepan-duvali

    OvisunjiOsumanu yekw lecel-la

    Tutyukili koviholo vyetu

    Osumanu yekw leceya Tutati ekalo lyetuOsumanu yakw Avali Ukulhiso wovipama

  • 4ETEKE LYA TETEOSUMANU YA TETE

    1. Vanja, vangula kwenda setukula

  • 5ETEKE LYA TETEOSUMANU YA TETE

    2. Setukula

  • 6OSUMANU YA TETE ETEKE LYA VALI

    1. Vanja, vangula kwenda setukula

    O N G O L AOmunu lomunu okwete onduko yahe.Ovivanja vyongola lavyovo vikwete olonduko. Olonduko vyovivanja vyongola vyevi:Okambinda Olunda yoKombwelo Olunda yoKonanoOkunene Oluwanda Osayile

    Okwandu Kuvangu Ombengu OviyeOkwanja yoKonano Omalanji Owisi

    Okwanja yoKombwelo Omusiku OwilaOnamimbe Ombaka Owambu

  • 7ETEKE LYA VALIOSUMANU YA TETE

    2. SetukulaA aK kM mW wJ jN nD dG gY yL lE eV vO o

  • 8ETEKE LYA TATUOSUMANU YA TETE

    1. Okusoneh

    2. Olonduko vyakamba vokosikolaKasoma Cisiso Mbuta Cisingi CinosoleLukamba Tiliku Kalwi Kasinda2.1 Olonduko vyalupale____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3. Sonha ocilegi catete:3.1 Conduko yove:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3.2 Colonduko vyakamba vove:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3.3 Colonduko vyalupale:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Lukamba Cimuma

    Onduko yangeame Cimuma

    Onduko yangeame Lukamba

  • 9ETEKE LYA TATUOSUMANU YA TETE

    4. Tokekisa ovisetahyi kolonduko:K Pataka c lumboC Esenje n kanyangaN Kanyanga l nolotiE Cohila e esenjeP Noloti p cohilaL Lumbo k pataka

    5. Tlisa lovilegi vyakamba kolonduko exi.5.1 Setukula okusonha olonduko.___ ata ___ a ___ umbo ___ s___ nje

    ___ oh ___ a ___ umbo ___ on ___a___ anya ___ ga ___ o ___ oti ___ ata ___ a___ o ___ ti ___ a ___ ya ___ ga ___ ata ___ a

  • 10

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YA TETE

    1. Sonha olonduko vyovinyamaOvinyama Onduko

    Olonjanja vigami tw-

    ayulula omela pokutanga olonduko

    Ovilegi vigami

    visukiliwa pokusonha

    olondakaomeme O me me 51 2 _ongonga o ngo nga 71 2 3ombwa

    o mbwa 51 2onyha

    O ny ha 61 2 32. Upange wokonjo2.1 Tlisa latendelo akambakoO ngo nga o mbwa o me me o ny ha_ _ 3 _ 2 1 _ _ _ _ _ 2.2 O mbwa+ =1 + 1 = 22.3 Oco tupitile kocimho eci twasukila okukongela

  • 11

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YA TETE

    1. Okulisetahla pokati katendelo lovilegi1.1 Tala olondimbukiso evi:

    K 1 T 3 D 5 8

    U 7 N 9 A O V

    B 2 4 L E 6 F

    2. Sonha kwenda yola

    Ocilegi EtendeloK 1B d 2M n o K l m n o A b s 3. Upange wokonjo

    Atendelo Yola ovilegi2 B d3 A b s4 5 6 789

    25

  • 12

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YA VALI 1. Upange wokonjo

    LusatiLusati uti wepungu; osiwe yase yina okuti osimbu handi kayacitiwile ise wafa.

    NjambaNjamba ocinyama cinene covusenge:

    Onduko yeciwa komla vacitiwa vavali.Onduko ya Ise: Cikolomwenyo;Onduko ya Ina: Citalala

  • 13

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YA VALI

    3. Linga upange owuA P T S C E O A C B BJ L I O M B U T A C RP O C J K J I H O S IC I K O L A I A B O ER G I N O P W I G JA A B O K U Y A N D AN J A M B A P K A N DJ T L M J C N D O K A4. Upange wokonjoSonh, tepisa kwenda tenda ovihsu vyolonduko wasanga vevaya lyovilegi ndomo:

    Cikola Ci - ko - la 1 - 2 - 3

    HosiCikolomwenyo

  • 14

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YA VALI

    1. Uvangi wokukulha omunu

    2. Vosi tusesamla okukwata ombilyete. Vombilyete mukwete:Onduko: ___________________________________________________________________________________Entendelo lyombilyete: _____________________________________________________________Vase yove: ________________________________________________________________________________Eteke lyokucitiwa: _____ /______ /_______Upange olinganga: ____________________________________________________________________

    3. Elinga:Tlisa eci cakambako okupa vombilyete yoveOnduko: ___________________________________________________________________________________Ise: ___________________________________________ Ina: _______________________________________Eteke lyokucitiwa: ____________________________________________________________________Osyi: ________________________________________ Ulima: __________________________________Etendelo lyombilyete: _______________________________________________________________

    4. Upange wokonjoa) Sonha eteke, osyi kwenda ulima wacitiwa.Veteke: _____________________________________________________________________________________Vosyi: ______________________________________________________________________________________Kulima: _____________________________________________________________________________________

    Kavaso Konyima

  • 15

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YA VALI

    1. Ondimbu yomwine wonjiliko yikasi vombilyete yatyamla komu-nu lomunu.

    2. Elingaa) Yola ondimbu yomwine wove wonjiliko vocityapa lekwatiso lyulongisi wove.

    b) Sonha ovilegi vyatatama lekwatiso lyulongisi wove.Njambela , Mbambi, Ngunga, Wandi, Yehova

    3. Upange wokonjoa) Sonha olondimbu vikwvo wakulha.

    Ondimbu yomwine wonjiliko

  • 16

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YA VALI

    Ukwele nda oteh, ove liseya. Ngolo la ngolo kacalisokele.

    1. Sonha olonduko vyakamba vove, lutunga wavo vulala wovilegi latendelo ava.

    Onduko Utunga Onduko Utunga0102030405

    2. Tulilongisi ovindekase evi. gala Kanyanga unene vali hambi gala Mbuta

    > unene < utito = calisoka

    Upange wokonjo: Sonha olonduko vyakamba vove

    Akyi Alume010203

    Njambela Kanyanga Wandi

  • 17

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YA VALI

    1. Oco imbe ocela cisesamela okulisonhisa tete.a) Walisonhisa ale?__________________________________________________________________________________________b) Okwete ale ukanda wocela?__________________________________________________________________________________________2. ElingaSonha onduko yolupale lwove: ________________________________________________Onduko yocivanja cove: ____________________________________________________________Onduko yimbo lyove: ________________________________________________________________3. Upange wokonjo Sonha ondukoIse yove: ___________________________________________________________________________________Ina yove: ___________________________________________________________________________________Makulu: ____________________________________________________________________________________Manji: ______________________________________________________________________________________

    Onjo yocela

  • 18

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YA TATU

    1. Epata lyangea) Ove okwete epata?__________________________________________________________________________________________b) Epata lyove likasi lomanu vagami?__________________________________________________________________________________________c) Tukula olonduko Vyolonjali vyove, Ina yove, Ise yove kwenda vamanjove.__________________________________________________________________________________________2. Elinga, Sonha olonduko evi:Ina: __________________________________________________________________________________________Ise: __________________________________________________________________________________________Manji: ______________________________________________________________________________________Kota lyove: _______________________________________________________________________________

    Epata

  • 19

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YA TATU

    1. Kapa ondimbukiso kovilegi vyatyamla kolonduko walilongisa.A M V G B D K + NgZ O P N J S F NyE Y W L U I C Mb

    Sonha ovilegi wasonha lavyo olonduko vyepata lyove.2. Sonha olonduko vyavasekulu la vamakulu yove konepa ya ise yove, kwenda konepa ya ina yove:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    3. Elinga.Wayulula omla olonjanja vigami oco otukule olonduko vyava sekulu yove kwenda vamakulu yove konepa ya Ise yove kwenda ku Ina yove.

    Olonduko Olonjanja

    3.1 Ka nga njo+ + =1 + 1 + 1 = 31 x 3 = 33.2 Olonjanja vigami twayikula omla oco tutukule onduko eyi? Twayulula olonjanja vitatu. Ondimbu yaco eyi yitukwiwa okulwisa.__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 20

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YA TATU

    Epata lyange lyasokiyiwa ndomo:Tate, Ina, vamanji vakulu kwenda vamlehe, vananu la vapahyi, apalume vange kwenda vasekulu lavamakulu. Ndikwetevo ovimum-ba, olonekulu loloneka.

    1. Elingaa) Vagami omanu vakasi vonjo yove, love._________________________________________________________________________________________________b) Vagami akulu?_________________________________________________________________________________________________c) Vagami omla?_________________________________________________________________________________________________d) Vagami vakuka?_________________________________________________________________________________________________e) Vagami valinga upange?_________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjoa) Sonha olonduko vya:Tate: ________________________________________________________________________________________Ina: __________________________________________________________________________________________Inanu: ______________________________________________________________________________________Pahyi: _____________________________________________________________________________________Makulu: ____________________________________________________________________________________Sekulu: _____________________________________________________________________________________Kota: ________________________________________________________________________________________

  • 21

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YA TATU

    Ulume cavelapo calwa nda oloneke vyosi oseteka osimbu. Momo tun-de nunde wayisetakale ale. Kalima alwa apita, eci kakwakalele handi alupale ndago olonjo vyupange umesele, ulume kasukilile okuse-teka osimbu yaswapo. Wayisetakale lekwatiso lyekumbi, okuvanja kocilelembya caye mwele kwenda coviti kumwe leci coviti vyakukuta. Pwyi etali tuyiseteka lovikwata vyavelapo vali enene okuti ololosyo.Pokati kavyo tutali evi:

    Osimbu

  • 22

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YA TATU

    Olololosyo evi vilekisa, alivala kwenda akukutu.Alivala alekisa atendelo okupisa ketendelo lyamosi okwenda kekw lavali. Pokati ketendelo letendelo te pakala akukutu atlo.Etepiso letepiso lilomboloka ekukutu.

    1. Tambululia) Eteke likwete alivala agami?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Akukutu vagami vakasi valivala vavali?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Vanja ciwa ololosyoTukwete ondimbukiso yimwe yalepapo yilekisa akukutu. Ondim-bukiso yimbumbulu vali yilekisa alivala.Olondimbukiso evi vikasi go lokugwalagwala. Olonjanja vyosi ondimbukiso yinene yigwala, vololosyo, oco papita akw epandu (60) kakukutu, cilomboloka elivala, noke ondimbukiso yimbumbulu yenda ketendelo likwavo likwamapo.

  • 23

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YA TATU

    1. Tulilongisi okutanga ololosyo yokaliye.

    2. Elingaa) Akukutu vagami vakasi valivala akwla (4)?__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Akukutu vagami vakasi valivala avali locinimbu (2,5)?__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________c) Akukutu vagami vakasi?__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3. Sokiya65 kakukutu = elivala 1 la 5 kakukutu.75 kakukutu = __________________________________________________________________________115 kakukutu = ________________________________________________________________________180 kakukutu = ________________________________________________________________________

  • 24

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YA KWLA

    1. Elingaa) Oco uti ukale lomwenyo cisukila nye?_________________________________________________________________________________________________b) Ndomo tucivangula helye uti wepata?_________________________________________________________________________________________________c) Sonha olonduko vyomanu valinga onepa kocikoti cove.________________________________________________________________________________________________2. UpangeSonha olonduko vyocikoti cove.

    Ocikoti cange

    AmeIna Ise

    Makulu la pakulu Makulu la pakulu

  • 25

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YA KWLA

    Ame ndikwete Ise la Ina:Ina onduko yahe eye ___________________________________________________________________Tate onduko yahe eye _________________________________________________________________1. Elingaa) Kapa ondimbukiso kovilegi vyatyamla kolonduko vya tate yove kwenda ina yove.A MB V C F ND NJ nj E yI M mb P ng O i e l wnd L Ng N T o a G S fW K Y Ny ny U u H s v2. Elinga lyokonjo.a) Sonha ovilegi vyatete wasonha lavyo olonduko vyepata lyove.______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ame

  • 26

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YA KWLA

    Ise ya ina la ina ya ina kolwina, ale konepa ya Ina yange.1. Elinga.a) Linga ocikoti ca Ina yove.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Makulu yove kimbo lyahe pi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Sekulu yove kimbo lyahe pi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ocikoti ca ina yange

    Ina

    Ise ya Ina yange pakuluIna ya Ina yange makulu

  • 27

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YA KWLA

    Ise la Ina ya tate yange vapakulu koluse ; konepa ku tate.1. Elinga.a) Linga ocikoti ca Ise yove.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Makulu yove koluse kimbo lyahe pi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Pakulu yove koluse kimbo lyahe pi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ocikoti ca ise yange

    Ise

    Ise ya ise yange pakuluIna ya ise makulu

  • 28

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YA KWLA

    Ame ndikwete vasekulu kwenda vamakulu yange kolwina kwenda koluse.1. Elinga.a) Vapakulu kolwina ovo vacita.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Vapakulu koluse ovo vacita.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjoa) sonha olonduko evi:Onduko ya Ise____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Onduko ya Ina____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 29

    OSUMANU YA TLO

    Epitululo lyalilongiso

    1. Upange wokukolisa alilongiso.1.1 Etangiwo lyonduko yove.1.2 Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka.1.3 Etangiwo lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.1.4 Esonho lyokacipama.1.5 Etangiwo lyokacipama.1.6 Ukulhiso wovitayo.1.7 Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyatete vyolondaka.1.8 Ukulhiso watendelo kwenda ataleko.

  • 30

    ETEKE LYA TETE

    Ame ndukwakulima, ndikwete alima akw atatu la tlo (35). Ndi-kwele. Ndikwete ukulhiso wokulima cisoka alima ekw. Ndisole calwa upange ndikasi lokulinga.

    1. Elingaa) Okupamo okulima, ovopange api wakulha?__________________________________________________________________________________________b) Pokati kovopange vosi, upange we wavelapo?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Kapa kulala ovopange walilongisa________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEPANDU

    Upange wokulima

    ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 31

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YEPANDU

    Kosimbu okulima kwalingawale lovawe, loviti, kwenda lakepa. Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima latemo lovikwata vikwavo. Epako lyupange waco lyakala go oco omunu alitekule kwenda omilu yokupinyanywisa.

    1. Elinga.a) Kosimbu omunu walimale ndati?__________________________________________________________________________________________b) Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima le?__________________________________________________________________________________________c) Epako lyupange waco lyakala lya nye?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tukula upange wove. __________________________________________________________________________________________b) Epako lye upa vupange wove? __________________________________________________________________________________________

    Upange wokulima kosimbu

  • 32

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YEPANDU

    Cilo okulima kulingiwa losaluwa, kwenda letalatole. Lokumolha kwovikwata evi upange wokulima wamako, noke ulimi ungu-la calwa. Eci cisupa kokulya cilandisiwa noke ulimi olanda ovina vyokambela, ndeci olombuto, ombolela kwenda andupu lovina vi-kwvo.

    1. Elinga.a) Cilo upange wokulima ulingiwa ndati?__________________________________________________________________________________________b) Eci cisupa kokulya cilingiwa nye?__________________________________________________________________________________________c) Oco okulya kwime nye tukwete okulinga?__________________________________________________________________________________________

    Upange wokulima cilo

  • 33

    ETEKE LYA TATU

    1.2

    2. Ulimi wongula olonjeke vikwla vyocipoke, noke walandisapo vivali. Posalela olonjeke vigami?

    4 2 = 2(-) ondimbukiso yokutepulula

    3. Upange wokonjo.a) Kulhisa ovopange lolondaka visangiwa omu.u k w a k u l a n d i s ak l y k l u p a ng e y k we v i g h k a a k l f nj ndl d e m w y n u ng u l a ngm k j o i e m e h e w f mbb) Sonha olondaka wasanga vekwatulu lyo (a)________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEPANDU

    - =

    ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 34

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YEPANDU

    Cosi cisupa kokulya cenda pocitanda oco cilandisiwe (cipinyanywi-siwe) lolombongo. Noke lolombongo vyaco tulanda evi tusukila. Olombongo vyetu vitukwiwa okwanja Tukwete olombongo vyamla kwnda vyovingangu. 1. Elinga. Tukulhisi olombongo

    Ocitanda

  • 35

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YEPANDU

    Etondongolo lyolondakaTwakulha okuti ovopange vosi tulete etali atunda kosimbu. Ndomo tukwete osimbu yapita, yokaliye kwenda yikeya.

    Ndeci okulya: - Ame ndalya iputa lolombi; Etu tukalya iputa lolombi - Ame ndilya iputa lolombi; Ene vukalya iputa lolombi - Ame ndikalya iputa lolombi. Ovo vakalya iputa lolombi

    1. Elinga.a) Sonha olondaka vyukulekisa osimbu yapita, yokaliye kwenda yikeya.__________________________________________________________________________________________b) kulhisa olondaka wasonha vikasi kosimbu ye.__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tondongola ondaka: okulya vosimbu yokaliye, yapita kwenda eyi yiyako.________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 36

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YEPANDUVALI

    Ofeto oyo nye?Omunu eye omunu olinga upange, osukila okuwha ofeto yahe. Ofe-to, ocimho cupange walingiwa. Citava okufeta lolombongo ale lovi-pako vigivigi.

    1. Elinga.a) Tondongola ovopange wakulha.__________________________________________________________________________________________b) Upange wove nye? __________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tukula upange wolonjali vyove__________________________________________________________________________________________ b) Nye vasole okuvafeta?__________________________________________________________________________________________

    Upange wokukula kwovipako

  • 37

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YEPANDUVALI

    Ondingopange omunu umwe okulisa ovipako lupange wahe. Ekalo liwa pokati komanu litunda kupange.

    1. Elinga.a) Ukwakutunga olonjo kwenda ukwakuyeva vatukwiwa ndati? __________________________________________________________________________________________b) Ukwakulima votukula ndati? __________________________________________________________________________________________c) Ukwakwimba ombunje votukula ndati?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Sonha onduko yupange wove__________________________________________________________________________________________

    Ondingopange

  • 38

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YEPANDUVALI

    Ondingopange eci yitambula ofeto yupange wahe yenda vovenda ale pocitanda oco yilande eci cokam-bela vonjo yahe; ndeci, osukli, ulela, onjapwu lovina vikwavo.

    1. Elinga.a) Oco etimba likale ciwa luhayele cisukila nye?__________________________________________________________________________________________

    b) Nda omunu ovela nye cisesamla okulingiwa oco asange uhayele? __________________________________________________________________________________________c) Eci ondingopange yitambula ofeto yahe otepisa olombongo vyahe oco alande evi vyokambela ndeci:

    5.000 5 = 1.000

    5.000 : 5 = 1000

    2. Upange wokonjo.a) Eci otambula ofeto yove osole okulanda nye?__________________________________________________________________________________________

    Ocimho cupange

    5.000 : 5 = 1000

    Osuka Onjapwu Omongwa Osema

  • 39

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YEPANDUVALI

    Mlo vofeka yetu tukwete ovopange agi agi, pwyi ava vamolha enene ovopange vokulima, vokulandisa, vokwendisa olombinete, vokusakula, vokulongisa, vokutunga olonjo, kwenda okupanga ata-palo. Oco twendise ciwa ovopange vosi ava cisukila uvangi, wombon-ge yocivanja muna omunu asangiwa.1. Elinga.a) Ovopange vapi vasyata vali enene mulo vofeka yetu?__________________________________________________________________________________________b) Elye okwete omoko yokweca uvangi waco?_________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tukula ovopange atyamla koloseketa.__________________________________________________________________________________________b) Helye vha omoko yokwigilako?__________________________________________________________________________________________

    Olwali lupange

  • 40

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YEPANDUVALI

    Kosimbu upange wakyi wakala go wokutata omla, olonjo, alume vavo kwenda okulima. Kaliye akyi vakasivo okulinga ovomesele akwavo ndeci okwendisa olombinete vakundinginda lovopange vakwvo.

    1. Elinga.a) Upange upi valingale akyi?__________________________________________________________________________________________________________________________________b) Kaliye akyi nye vatla okulinga?__________________________________________________________________________________________________________________________________

    2. Upange wokonjo.a) Sonha ovopange valingiwa lakyi.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Upange watyamla kakyi

  • 41

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YECELL

    Volwali muli omla vafetika upange lutila. Pwyi hawosiko upange ulekisa ndokuvumbisa omla momo ovopange amwe alinga ndoku-pindisa lokweca ukulhiso wovisila.

    1. Elinga.a) Mulo vOngola upange we ulingiwa lomla?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Osima okuti ovopange vaco ava vasesama okulingiwa lomla?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Upange we omla vokonjo yove valinganga?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Elinliso lyepata kovisila kwenda upange ulingiwa lomla

  • 42

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YECELL

    Sacilombo olingila upange vonjo yimwe yumesele. Kosyi losyi vo-feta eci cisoka olohulukyi akw atlo Kolokwanja. Kolombongo vya-co evi eye upako eci cisoka ekw lyolohulukyi, oco afete osikola yo-mla, cigami cusalelapo?

    1. Elinga.a) Eci otambula olombongo vyove vyofeto yupange wove osole oku-tepisa ndati?__________________________________________________________________________________________b) Eci omla okufeta olofuka vyove, olombongo visupapo ovilinga nye?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo. Tlisa ovitayo vyakambako.

    Sa___lo____o; Olo___o___o; Vo___o

    Ota____ula; Ci___a___i; U___a___e; ___ti

    Ofeto yupange

    Eyelo

  • 43

    ETEKE LYA TATUOSUMANU YECELL

    Kovopange osi alingiwa kuli vana okuti valingiwa volonjo vyetu ndeci okuyelisa olonjo vyetu, uwalo kwenda atimba vetu. Kulivo ovopange alingiwa vovivanja, valupale. Kwenda vovambo.

    1. Elinga.a) Oco oyelise vonjo yove vipi ovikwata osesamla okukwata? __________________________________________________________________________________________b) Konjo yove velye vasesamla okulinga upange wokuyelisa?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tanga kwenda tepisa olondaka evi kovilegi:

    OlweyoO-lwe-yo

    Ociyenjo covava

    okusukula okuyelisa____________ ____________ ____________ ____________Etimba onjo osamwa uwalo upange____________ ____________ ____________ ____________ ____________

    Eyelo

  • 44

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YECELL

    Onjango ya tatu yityamla kamalhe yasokiya olonjila vyevindikiyo lyomla toke eci vatlisa ekw lecella kalima.Omunga yofeka yupange womla, ocimatamata coloseketa vyata-viwa luvyali wofeka, oco yendise olohuminyo vyekw la mosi vyovi-kele vyomla.

    Olohuminyo vyaco vyevi:1. Okukala lomwenyo;2. Okukwatisa kokulya kwenda kuhayele;3. Omoko yonduko; 4. Epindiso lyatete vutila;5. Epindiso lyatete;6. Esombiso lyamalhe;7. Eteywilo kwenda etepululo lyuveyi wo VIH/SIDA komla lapata;8. Okuteywila onjwela pokati komla lapata;9. Okukwata epata;10. Okukwata omoko yokusandeka cosi catyamla komla;11. Ombyali te yaca olombongo vityamla kokupotolola ovitangi vyomla.

    Onjango

  • 45

    ETEKE LYA TLOOSUMANU YECELL

    Ukanda uvangi wovikele vyamalehe:1. Omoko yokukula vekalo lyelikwatiso, locisola,lesumbilo pokati komanu;2. Omoko yokukwatisiwa nda kovitangi vimolha;3. Omoko yevindikiyo kweci catyamla kokutundisiwa kupange;4. Omoko yokupindisiwa ale okulilongisa ocali volosikola, lokukwa-ma ovituwa kwenda oviholo vyepata lepata yikavha elisoko pokati komanu;5. Omoko yelilongiso letato lyomla vana vasangiwa lulema ale oku-topa;6. Omoko yokusanga ocisola kwenda okutaviwa pokati kolonjali;7. Okukwata okulya, onjo, etato kolosipitali nda kakasi luhayele, komla kwenda konjali;8. Omoko yeliteywilo lyalitepa;9. Okukwata onduko kwenda ofeka;10. Omoko yokulisoka nda kekova, ketavo kwenda kofeka.1. Elinga.a) Sonha vimwe ovikele wakulha vityamla kamalhe__________________________________________________________________________________________

    ~

  • 46

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YECEYA

    Ocihandeleko cupangeOcihandeleko ca 2/2000

    Vofeka yetu yOngola tukwete ovihandeleko vigi vigi. Cimwe ocihan-deleko cikwete okuteywila olondingopange mulo vofeka. Kweci ca-tyamela kokukwata upange kwenda kokutambula ofeto yaco. Olon-dingopange vyosi visesamela okukuleha ocihandeleko eci.

    1. Elinga.a) Pokati kovihandeleko vyOngola wakulha, soneha eci citeywila olondigopange.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Sonha onduko yocihandeleko caco.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Ondingopange oyo ondingopange yiliteywila ndati kovitangi asanga kupange?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 47

    ETEKE LYA VALIOSUMANU YECEYA

    Omunu eye omunu okwete okulinga upangeUpange owo weca komunu esumbilo.Wosi kalingi upange kasesamla okulya.Wosi kalingi upange ohukw.Oco tukwate olombongo tukwete oku-linga upange.

    1. Elinga.a) Pi patunda esumbilo?__________________________________________________________________________________________b) Ocimho condingopange nye?_________________________________________________________________________________________c) Nye cinena usuke?__________________________________________________________________________________________d) Omunu wosi okwete olombongo vyalwa otukwiwa ndati? __________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Upange wove nye?__________________________________________________________________________________________b) Konjo yove vosi valinga upange?__________________________________________________________________________________________c) Ina yove upange wahe nye?__________________________________________________________________________________________

  • 48

    OSUMANU YECEYA ETEKE LYA TATU

    Omoko yepuyukoOmunu eye omunu okwete omoko yokupuyuka kwenda okufetiwa kepuyuko.Alivala upange veteke vasokiyiwa mwele ndomo casonhiwa vo-cihandeleko cupange.Ulima lulima, olondigopange vyosi vikwete osyi yepuyuko, osyi yaco yifetiwa.

    1. Elinga.a) Igila kelivala lye kupange?__________________________________________________________________________________________b) Okala osimbu ye kupange?__________________________________________________________________________________________c) Olosimbu vigami vyupange okala kupange?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.Oco Ngeve apitle kupange osukila alivala vavali.

    Vosumanu alivala vagami asukila? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 49

    ETEKE LYA KWLAOSUMANU YECEYA

    Nye tulyalya vocalumingu

    Vocalumingu tulyalya : - Ombsi - Ocipoke - Iputa - Omasi1. Elinga. - Tete tuteleka ocipoke. - Tuteleka ombisi. - Tukapa omasi vocipoke kwenda vombisi. - Noke tuteleka iputa (losema yepungu)

    2. Upange wokonjo

    a) Vovyalumingu nye tulyalya?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Vitelekiwa ndati?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

  • 50

    OSUMANU YEKWI

    Epitululo Lyalilongiso

    1. Esonho lyonduko yove; - Etangiwo lyonduko.2. Esonho lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala. - Etangiwo lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.3. Esonho lyokacipama kamwe. - Etangiwo lyokacipama kamwe.4. Ukulhiso wovilegi. - Ekongelo lyovilegi kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka.5. Ukulhiso wocilegi, wondaka, wocipama, Etendelo kwenda etayo. - Ukulhiso watendelo, pokutenda eci tukwete.

    Nla epandu(6) lyovopange alingiwa vohondo yelilongiso pokwendisa ociluke kwenda kwama olonjila vikwyimo: - Upange wokusonha ndasola enene. - Upange wokusonha ndasukila vali ekwatiso. - Upange wokusonha ndalinga ulika - Upange wokutanga ndasola enene - Upange wokutanga ndasukila ekwatiso. - Upange wokutanga ndalinga ulika.

    Pokupisila kovopange alingiwa vociluke ulongisi vomunga yo-londonge ovopange valikwyi : - Esonho lyonduko. - Etango lyonduko. - Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala. - Esonho lyokacipama. - Etango lyokacipama - Ekulhiso lyovilegi vyokagu. - Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka

  • ETEKE LYA TETE

    51

    Nye uhayele womunu kwenda wavosi?Uhayele owo nye?Omunu nda okwete ekalo liwa ketimba, vutwe wahe mukasi ciwa kwenda okasi ciwa la vakwvo oco okwete uhayele.Oco okuti uhayele kacilomboloka go ekambo lyuveyi.

    1. Elinga.a) Nye cilingiwa oco omanu vakwate uhayele?____________________________________________________________________________________________________________________________________b) Sonha ovoveyi vasyata pocitumlo cove.____________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Tutata ndati ovinene kwenda ovava vokunywa?____________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 52

    ETEKE LYA VALI

    Tulilongisi okuseteka kwenda okuyonga ovina. Kuli vimwe ovikwata vitulongisa ndomo tukatela okuseteka kwenda okuyonga ovina.Eci tulanda ovava, olonanga, osi, tusukila okukwata onjongo.

    1. Elinga.a) Sonha ulala wovina vyokuyonga ovava.__________________________________________________________________________________________b) Sonha ovina vikwvo viyongiwa lelitulu.__________________________________________________________________________________________c) Sonha ovina viyongiwa lonjongo yulepo.__________________________________________________________________________________________d) Sonha olonduko vyovina viyongiwa lonjongo yulemo.__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Onjo yetu yikwete olometulu vigami?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Olonjongo

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 53

    ETEKE LYA TATU

    Umba kakwete uhayele wale ko_____________________________________________________________________________________________

    Umba kaliye okasi _____________________________________________________________________________________________

    Vokwenda kwoloneke wafetika _____________________________________________________________________________________________

    Umba te wanda ko ______________________________________________________________________________________________________________________________1. Elinga.a) Ove lepata lyove vukwete ovityapa vyolombasina?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Ukyi eye ukyi vimbo lyove okwete ocityapa cu wamina?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Nda kukwete ocityapa colombasina te wapinga elomboloko lyaco.(?)

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 54

    ETEKE LYA KWLA

    Ovoveyi valwa vatunda kotwipuka tutitotito tuna okuti katumolha ndoto lovaso.Tupondola okwigila vetimba lyetu nda vomla, venyulu, vovaso kwenda vekova.

    1. Elinga.a) Nye cikoka ovoveyi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Nye tukwete okulinga oco katukakwatiwe lovoveyi?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Olwali lwovipuka vititotito Eyelo

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 55

    ETEKE LYA TLO

    Oco tukwate eyelo tusesamla okuti tukala apa payela, lokukenda ovinene, lokuyelisa etimba lyetu kwenda uwalo.Volonjo vyetu te muyelavo. Apa pali eyelo opo pali uhayele kwenda ekalo liwa.

    1. Elinga.a) Eyelo lyetimba lyetu mupi lisole okulingiwa?__________________________________________________________________________________________b) Nye tusukwila etimba lyetu oloneke vyosi?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Ovinene okuvilinga ndati?__________________________________________________________________________________________b) Etimba lisesamla okulilinga ndati?__________________________________________________________________________________________

    Eyelo

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 56

    ETEKE LYA TETE

    Ovava kwenda ovoveyi vasyata vovambo vetu.Ovoveyi vasyata enene vatunda kovava. Omo lyaco cisesamla oku-ti tunywa ovava vatelekiwa ale vatatiwa lihemba ndeci olisivya lavi-kwavo. Tukapa atosi vakwla velitulu lyovava.Vovambo muna okuti muli oviva vyovava cisesamla okuvilembika oco kamukacitiwile olohamwe lovipuka vikwavo vinena ovoveyi va-givagi ndeci ocipulukalo kwenda uveyi wombambi.

    1. Elinga.a) Ovoveyi api vatunda kovava?__________________________________________________________________________________________b) Olonjila vye tupita oco tutate ovava okunywa?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Pokutata ovava atosi agami okapa velitulu?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Omanu vosi vakwete ovava

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 57

    ETEKE LYA VALI

    Omunu osesamla okukala lovava momo ovava ovo omwenyo. Oco ateleke, asukule, alisukule kwenda anywe osukila ovava.Volonjo vyosi te mwakala ovava kotupu ale kolotolonela.

    1. Elinga.a) Nda wakambela ovava okala ndati?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Pi otapa ovava?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange Wokonjo.a) Omanu vovimbo lyove pi vatapatapa ovava?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Omanu vosi vakwete ovava

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 58

    ETEKE LYA TATU

    1. Upange wokonjo.a) Ovava vapitla ndati konjo yove?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Pi otapa ovava?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________c) Okwete okalete konjo yove?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Okufelula ovava

    Omanu valisukula

    Omanu vayelisa vimbo lyavo

    Atosi olisivya kovava okunywa

    Omunu okomba ocitali

    Omunu olembika ovinene

    Certeza

    Ovoveyi

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 59

    ETEKE LYA KWLA

    Uveyi wocipulukaloNye cinena uveyi waco owu? - Nda twanywa ovava kavatatiwile; - Okulya kakwasukwiwile ciwa; - Okulya lovaka aliga.

    Okuliteywila - Okunywa ovava atatiwa; - Okusukula ciwa ovilya; - Okupusa peka osimbu katwalile; - Lokutunga okalete ale okulembika aniga.

    EsakuOkwenda kosipitali ale kopositu.

    Uveyi wotuloNye cinena uveyi waco?Wutunda kolunyi umwe utukwiwa tse-tse.O tse-tse yisangiwa vali enene kovivanja vyokonano yongola

    OkuliteywilaKukapekele vusenge kovivanja ndeci kOluwanda, KOmalanji, kOkwanja yoKonano kwenda yoKombwelo, kOwisi, kOsayile kwen-da kOmbengo.

    Ovoveyi

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 60

    ETEKE LYA TLO

    Uveyi wombambiNye cinena uveyi waco owu?Nda twalumaniwa lolohamwe.

    Okuliteywila - Okulembika oviva vyovava vovambo: - Okulala vemi lyowanda wokuliteywila olohamwe. - Okutuvika olombya, olombenje, asanga veyuka ovava.

    EsakuOkwenda kosipitali ale kopositu

    Uveyi wolombulu ale olohla. - Nye cinena uveyi waco owu? - Nda katulisukula oloneke vyosi. - Okuwala uwalo waliga. - Okupapalela vovava aliga.

    Okuliteywila - Okulisukula oloneke vyosi; - Okuwala uwalo wayela kwenda wangomaliwa; - Kukapapalele vovava aliga.

    EsakuOkwenda kosipitali ale kopositu.

    Uveyi wo SIDA

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 61

    ETEKE LYA TETE

    Uveyi wo SIDA usambuka ndati ?Omunu nda olinga ocisola lakamba valwa;Nda wakapiwa osonde yayu okwete uveyi waco;Nda onjali yomisi yikwete uveyi waco opondola okusambwisa omla luveyi wo SIDA;Nda omunu walivalula lovivela kavyatatiwile ndeci olamina olonguya lavikwvo, citava ndakuti okwatiwa lo SIDA ;

    1. ElingaPi utunda uveyi owu ndomo wacitanga kefetikilo lyocipama ?__________________________________________________________________________________________Wayevele ale uveyi waco kosimbu ?__________________________________________________________________________________________Upange wokonjo.__________________________________________________________________________________________Tepisa olondaka evi : Ocisola, Omisi, usambuka. __________________________________________________________________________________________

    Uveyi wo SIDA

    OSUMANU YEKWI LA MOSI~

  • 62

    ETEKE LYA VALI

    Nda olisipula lomunu oyikwete. Nda kelina-liso lyakwenje ale vekongelo lyolondonge pokulilongisa ovipama lava vakwete o SIDA. Nda pokukwata onjo yimosi yetundisilo ale yokulisukula. Nda pokulilama peka lomunu okwete O SIDA. Nda pokulila pamosi layu okwete uveyi waco

    2. Elinga:Tambulula nda ocili ale esandaOkulilama peka kunena uveyi wo SIDA ?______________________________________________________________________________________________________________________Okulila pamosi kunena uveyi wo SIDA ?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Okutundisila volete yimosi cinena o SIDA ?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3. Upange wokonjo:Tepisa olondaka evi : Uveyi, Ovava , Esipulo, omanu, Osonde, olon-donge.

    Uveyi Esipulo Olondonge

    Osonde Omanu Ovava

    O SIDA kayisambuka

    Ocili Esanda

    OSUMANU YEKWI LA TATU~

    Ocili Esanda

    Ocili Esanda

  • 63

    ETEKE LYA KWLA

    Tukwete ovoveyi vamwe valisetahla luveyi wo SIDA vatukwiwa hati ITS cilomboloka (ekongelo lyovoveyi atundalala kokulinga ocisola la-lume ale lakyi valwa). Twavakulih londuko yocikata ale ohumbula kwenda vakwavo.Ovoveyi vaco vaponda nda omunu kacilimbukile akuti ovakwete.Eci olimbuka akuti okwete uveyi waco owu lupukila kosipitale oco okalisakule.Omunu lomunu alitate lokukulha uhayele wahe lokutala osonde nda mli otwipuka1. Elinga:Tukula sonha olonduko vyoveyi vamwe vakulhiwa vatyamla ko-cisoko co ITS._______________________________________________________________________________________Nye cilingiwa nda omunu wakwatiwa luveyi owu ?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Sonha olonduko vyovoveyi wakulha kwenda tepisa olondaka vya-co.__________________________________________________________________________________________

    Ovoveyi

    OSUMANU YEKWI LA TATU~

  • 64

    ETEKE LYA TLO

    Tunde kosimbu kwakala ale olonjila vyokusokiya uyali oco akyi kavakamine lonjanga.Pwyi esokiyo lyaco eli lyatandela go kapata lapata oco kavakacite oluwutu.

    1. Elinga:a) Olonjila vye vipitawa oco akyi kavacite oluwutu?__________________________________________________________________________________________b) Kaliye nye omanu valinganga oco kavakacite oluwutu?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Tukula olonjila tupita oco tusokiye etendelo lyomla tucita ?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Uhayele ekalo liwa lomwenyo waswapo

    Esokiyo lyuyali vapata

    OSUMANU YEKWI LA TATU~

  • 65

    ETEKE LYA TETE

    Uhayele owo nye?Uhayele ekamboko go lyovoveyi.Uhayele ulombolokavo ekalo liwa nda ketimba nda kovisimlo, leka-lo liwa pokati kavakwetu.Ocihandeleko cakw avali la tlo (25/11) oco citeywila olonjwela volonjo.

    1. Citava okupopya hati tukwete uhayele nda vonjo mukalakala on-jwela? __________________________________________________________________________________________2. Kulhisa vimbo lyove ndomo vasole okutetulula olonjwela vyovo-lonjo. __________________________________________________________________________________________3. Onjwela yaco yisole okupita vali enene la velye?__________________________________________________________________________________________4. Vonjo yove muli uhayele?__________________________________________________________________________________________

    Uhayele ekalo liwa lomwenyo waswapo

    OSUMANU YEKWI LA KWLA~

  • 66

    ETEKE LYA VALI

    Ovinene ovina vimwe vinena uveyi pokati kowigi. Cisukila okutata ciwa ovinene ndeci okuviyoka ale okuvilembika kwen-da okuvikapa vovipupu vyaco oco vyende kuna visesamla ocipala lomanu.Cisukila okutepatepa ovinene; okuti oviwala, olonjeke vyomika, ovina lovina vilikalela. Eci cisupapo cilinga ombolela.

    1. Elingaa) Momo lye tutatela ovinene?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Pi tukatwala ovinene?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Nda mupi tutepatepa ovinene?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________3. Konjo lokoluvumba wene pi ukapa ovinene? ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Etato lyovinene

    Ovinene valupale kwenda vovambo

    OSUMANU YEKWI LA KWLA~

  • 67

    ETEKE LYA TATU

    Oloneke vyosi olonungambo vikwete okulyongotiya, oco vayelise ovambo avo kumwe lokukenda ovinene lokuvitwala vovikasa vyovi-nene.Tukwete okulembika atala ovava momo omo mulicitala olohamwe.Imbo lyayela imbo likwete uhayele.

    1. Elinga.a) Oco imbo liyele nye olonungambo vikwete okulinga?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Atala ovava aliga asangiwa vovambo anena nye?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Momo lya nye okuti imbo lyayela imbo lyuhayele?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ovinene valupale kwenda vovambo

    OSUMANU YEKWI LA KWLA~

  • 68

    ETEKE LYA KWLA

    Ndati tutla okusonha ukanda wen-da kepata kwenda kakamba vetu vakasi ocipla letu. Tukwete olonjila ndomo ove okatla ciwa okusonha ovikanda.

    1. Onepa yatete okusonha eteke, osyi lulima locitumlo kwenda ku yu otumisa ukanda.__________________________________________________________________________________________2. Olondaka vyefetikilo:a) Ovilamo.__________________________________________________________________________________________3. Okulombolola eci candisonhisa ukanda.__________________________________________________________________________________________4. Esulilo lyukanda.__________________________________________________________________________________________5. Ovilamo vyasulapo longusiko.__________________________________________________________________________________________6. Noke okusonha onduko yu wasonha ukanda.__________________________________________________________________________________________

    Soneha ukanda~

    OSUMANU YEKWI LA KWLA~

  • 69

    ETEKE LYA TLO

    1. Elinga.a) Kaliye kwama olonjila vyosi walilongisa noke sonha ukanda owu.__________________________________________________________________________________________a) Eteke __________________________________________________________________________________________b) Onduko yu otumisa ukanda __________________________________________________________________________________________c) Efetikilo __________________________________________________________________________________________d) Elombololo__________________________________________________________________________________________e) Esulilo lyukanda.__________________________________________________________________________________________f) Ongusiko.__________________________________________________________________________________________g) Onduko yu wasonha.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEKWI LA KWLA~

  • 70

    ETEKE LYA TLO

    Osumanu yilo ove okasonha ukanda umwe muna okalombolola eci okasi lokulilongisa leci otlako ale.Okalombolola esilivilo lyokutanga kwenda lyokusonha vomwenyo wove, pokati kepata lyove ndomo elilongiso lyukukwatisa kokupo-tolola ovitangi vyalwa nda konepa yuhayele kwenda komwenyo. Noke sapwilavo akamba vove oco vosi vakulhe esilivilo lyokulilon-gisa.Eci wasonhele ukanda owutangela pokati komunga yove yelilongi-so oco vosi vakukwatiseko okutetulula olongole visangiwa vukanda.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEKWI LA TLO~

  • 71

    Omunga yolondonge kwenda ulongisi vakalinga ukulhiso walilongi-so. Ondonge oyo ondonge yikanla epandu (6) lyovopange alingiwa vokwenda kwalilongiso lokulavulula ndomo ociluke canda.

    Ndomo tusanga kovolala vakwyimo:a) Upange wokusonha wasola vali;b) Upange wokusonha wasukila vali enene ekwatiso;c) Upange wokusonha walinga lika lyove;d) Upange wokutanga wasola vali;e) Upange wokutanga una wasukila ekwatiso;f) Upange wokutanga walinga lika lyove.Ulongisi okanla ovopange vakwla vondonge valingiwa vohon-do yelilongiso, vana valekisa ndomo amamako kokutanga kwenda kokusonha.Ovopange vanliwa londonge kwenda ulongisi, vakongeliwa oco valingiwe cimwe ocikongamla kwenda ukulhiso walilongiso vokokwatisako okulinga ocityapa cesindikilo.

    Ulongisi vomunga yolondonge, okaca ukulhiso walilongiso valin-giwa lovopange ekw valikwyi okupisa kovopange valingiwa kociluke:

    1. Esonho lyonduko;2. Etango lyonduko;3. Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;4. Etango lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;5. Ukulhiso wovitayo;6. Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka;7. Esonho lyokacipama kaleluka.8. Etango lyokacipama kaleluka.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    OSUMANU YEKWI LA TLO~

  • 72

    Omunu lomunu okwete apa acitiwila, nda vimbo nda volupale ale vo-civanja, Imbo ocitumlo cimwe comanu calyongotiya muna tusanga asongwi ndeci; olosoma kwenda asongwi vatumla imbo lyaco.Vimbo musangiwa olosikola olombutika vihemba olonembele kwen-da olokomite vyovitundo.

    1. Elingaa) Tukula onduko yimbo lyove?__________________________________________________________________________________________b) Velye asongwi vovimbo lyove?__________________________________________________________________________________________c) Helye usongwi wavelapo vimbo lyove?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo.a) Sonha olonduko vyasongwi vovimbo lyove.__________________________________________________________________________________________

    ETEKE LYA TETE

    Kulihisa ocitumlo okasi~

    Olupale

    OSUMANU YEKWI LEPANDU~

  • 73

    ETEKE LYA VALI

    Imbo limbo lyatyamla volupale. Vocivanja tusangamo ovambo valwa kwenda alupale vagivagi. Volupale lolupale tusangamo asongwi vana vasongwila ovambo valwa. Hamo tusanga oloseketa vyupange wanguvulu.1. Elingaa) Imbo lolupale calitepa ndati?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Helye usongwi wavelapo volupale wove?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Sonha onduko yusongwi wove watyamla vimbo lyove.__________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________

    Olupale

    OSUMANU YEKWI LEPANDU~

  • 74

    ETEKE LYA TATU

    Ocivanja casokiyiwa lovambo alwa kwenda alupale vatyamlako. Muna tusanga omanu valwa olonjo vyalwa kwenda asongwi lolo-seketa vyupange wanguvulu .Usongwi wavelapo wovocivanja eye otumla ovambo vosi kwenda alupale eye Nguvulu.

    1. Elinga:Sonha olonduko vyalupale alinga onepa kocivanja cove?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Sonha onduko ya Nguvulu wovocivanja cove.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Sonha olonduko vyalupale alisungwe lolupale lwove.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ocivanja

    OSUMANU YEKWI LEPANDU~

  • 75

    ETEKE LYA KWLA

    Ocivanja cove cilinga onepa kofeka yimwe. Ofeka yaco eyi yitukwiwa hati Ongola. Ongola yikwete ovivanja ekw lecella. Yikwetevo om-bala yinene yitukwiwa hati Oluwanda muna tusanga usongwi wavelapo lasongwi vosi vave-lapo vofeka yOngola. Ongola yisangiwa vocifuka co Afilika. O Afilika yikwete akw atlo la kwla kolofeka (54).

    1. Elingaa) Kulhisa vomapa ofeka yoNgola!__________________________________________________________________________________________b) Kulhisa kwenda sonha olonduko vyolofeka vilisungwe lOngola.__________________________________________________________________________________________c) Usongwi unene wOngola osangiwa pi?__________________________________________________________________________________________d) Sonha onduko yahe:__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Sonha ekw lyolonduko vyovivanja vyOngola.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ofeka

    OSUMANU YEKWI LEPANDU~

  • 76

    ETEKE LYA TLO

    Ukulihiso walilongiso vocitumlo omu osangiwa

    1. Onduko yimbo__________________________________________________________________________________________2. Onduko yolupale__________________________________________________________________________________________3. Onduko yocivanja__________________________________________________________________________________________4. Velye asongwi vatumla vovitumlo vyaco omu?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________5. Mupi asongwi vatepisiwa okupisa vimbo toke vombala yofeka?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________6. Osole ofeka yove?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Ovisunji

    ~OSUMANU YEKWI LEPANDU~

  • 77

    ETEKE LYA TETEOSUMANU YA TETE

    Tunde kosimbu ovimbundu vyalingalevo ovisunji layele: kwaka-la ovisunji ndeci: Ovovala, Evamba, okungula, Okucitiwa kwenda Onambi. Kovisunji vyaco vakelale ovimbombo, owalende, ocisangwa kwenda okutelaka ovilya vigivigi.

    1. Elingaa) Ovisunji vye vilingawa pocitumlo cove?__________________________________________________________________________________________b) Okulya kupi usole okuteleka povisunji vyene?__________________________________________________________________________________________c) Ovinywa vipi usole okunywa?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Tondongola ovisunji usole okulinga voluvumba wove ale vimbo lyo-ve lokulombolola ciwa ndomo vilingawa.__________________________________________________________________________________________

    Ovisunji

  • 78

    ETEKE LYA VALI

    Eci ocika cimwe cisole okulingiwa volwali pokati komla vakwenje, enene vali pokati kovimbundu, cina cilekisa eyelo lyetimba. Momo u wosi una ndakuti kapitile vevamba katendiwa ndulume. Ukwenje eye ukwenje te wapita kevamba, momo evamba osikola yimwe yine-ne komwenyo womunu.

    1. ElingaEvamba olyo nye?__________________________________________________________________________________________Vimbo lyove omla vosole okwenda kevamba?__________________________________________________________________________________________Evamba lilingawala vusenge, vimbo ale kosipitali?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Tulombolwileko ocituwa cevamba ndomo osima . ciwa ale civi?__________________________________________________________________________________________

    Evamba

    OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI~

    Okuyongola Ufeko

  • 79

    ETEKE LYA TATU

    Olohwela ocika cimwe cilingawa lovimbundu pana akuti omla ukwenje wakola.Pwyi pokati kovimbundu okunla ufeko kakwakalele ndeci etali okuti olonjali vipinga ovina vyakahandangalala oco omunu ayongole una okakala ukyi wahe.Kosimbu olonjali vyalingale ndomo: vanlako vamwe omanu noke vanda toke kepata lyufeko eci vakapitilile valivangula noke vawalisa ocinyunga kokwokwo kwkafeko, cina cilomboloka ndakuti wavaliwa. Noke vasyapo eteke lyokwiya okunena ovilombo. Hati okuyongola.

    1. Elingaa) Nda mupi wusole okuyongola ufeko?__________________________________________________________________________________________b) Nye wusoli okwambata pokuyongola ufeko?__________________________________________________________________________________________c) Osima okuti eci wusole okwambata casunguluka?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Sapula ndomo vimbo lyove wusoli okuyongola afeko?__________________________________________________________________________________________

    Okuyongola Ufeko

    OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI~

  • 80

    ETEKE LYA KWLA

    Kosimbu ulima kawatendawale okutunda kosyi ya susu toke kosyi ya cembanima. Watendawala okupisa kosyi yina akuti vakwakulima vamba ombuto posi, toke eteke vongula okulya kwavo vosyi ya ka-vambi. Pana akuti vongula vasambiliya okulya kwavo lokulinga ovi-sunji ale ayele. Ologoma visika vanywa kwenda valya lokupiluka.

    1. Elingaa) Osimbu ye omanu valimalima.?__________________________________________________________________________________________b) Osima okuti omanu valima osimbu yimwamwe?__________________________________________________________________________________________c) Vimbo lyove wusole okulinga ovisunji vyokusandelela okungula kwene?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Lombolola esilivilo lyayele pokati kovimbundu enene vali atyamla kokungula pula tate ku ina ale pakulu la makulu____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Okungula

    OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI~

  • 81

    ETEKE LYA TLO

    Onambi ocina cimwe cisumwisa calwa, momo omunu yuna twakala laye ofa noke katyuka vali tusala longeva kumwe locikembe kutima.Eci ocisunji cesumwo, ndakuti omanu valyon-golola okulila una watusyapo. Okufa kulomboloka esumwo kwenda ohali.

    1. Elingaa) Osima okuti okufa ocina cimwe ciwa ale civ?__________________________________________________________________________________________________________________________

    b) Ulingangi ndati nda omunu wafa?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________c) Nye omanu vasumwila nda umwe omunu wafa?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Ukendakenda ndati ovivimbi vyene?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________b) Ndati utepisi ovitele ndakuti pokati kolohweli pafa yumwe.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    VIUVA

    Onambi

    OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI~

  • 82

    ETEKE LYA TETE

    Esumbilo pokati komanu.Cafina nda omanu valisumbila lokulikwatisa pokati omo omunu eye omunu te wakuliha apa popisa omoko yahe lapa yisulila, lapa pafetikila yukwavo oco tukatle okukala vombembwa ale velyanjo. Amalhe vapondola okukwatisa aklu kwenda omla kokutha ata-palo.

    1. Elingaa) Nda mupi tutla okukala ciwa pokati kavakwetu__________________________________________________________________________________________b) Oco tukale lelyanjo kwenda ombembwa cisukila nye?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:Sonha okacipama kamwe lekwatiso lyulongisi wove ndomo ukasi lavakwene ulinsugwe lavo.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Tutyukili koviholo vyetu

    Tusumbiliko akulu vetu

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 83

    ETEKE LYA VALI

    Kosimbu akulu vasumbiwile calwa momo akulu vata alusapo hati (vomla yukulu muli ovayo avola pole kamutundi ondaka yavola).Ciyongola okusumbila akulu vendamba momo ovo vatulivangela kokucitiwa. Etali etu twamlehe hla tukakala akulu.

    1. Elingaa) Vepata lyove okwete umwe uklu wendamba?__________________________________________________________________________________________b) Akulu vendamba vagami okwete vepata?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Sonha olonduko vyakulu vendamba vasangiwa vepata lyove? __________________________________________________________________________________________

    Tusumbiliko akulu vetu

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 84

    ETEKE LYA TATU

    Voloneke mulo, nda vovambo nda valupale, tuyevite calwa omanu vapopya veti, omla vetali kavakwete esumbilo. Kavasumbile oma-nu lavakwavo capyla go enene undingav vakasi lokulinga pokati kowigi.Pwyi tupopya heti havosiko amlehe vacituwa momo vana vakasi vetavo kavalingi ovina vyaco ovyo.

    1. Elingaa) Ocili akuti etali amalhe kavasumbile omanu?__________________________________________________________________________________________b) Amalhe vovimbo lyove nye vasole okulinga papuluvi vana ndakuti kavakwete upange?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Sonha ocipama cimwe cilekasa ndomo amalhe valinga pokati kavakwavo vimbo.__________________________________________________________________________________________

    Ekalo lyamalehe pokati komanu~ Epindiso

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 85

    ETEKE LYA KWLA

    Tuyongola okusapwila olonjali vyosi okuti cisukila okupindisa omla vetu okuvatuma kosikola, okuvangula lavo kwenda okuvakwatisa ko-vina vyosi.Momo tusanga olonjali akuti omla vavo vavacela volwayela vo-lokololo muna valilongisila ovina kavyasungulukile ndeci okunywa, okunyana, lokulinga ovina vyalwa vyasavata.

    1. Elingaa)Tulinga ndati oco tupindise omla oco hla vakale amalhe vasun-guluka?__________________________________________________________________________________________b) Kosimbu eci kakwakalele olosikola olonjali vyapindasale ndati omla vavo?__________________________________________________________________________________________c) Lukulhiso wove lombolola eci wakulha kokupindisa omla.__________________________________________________________________________________________

    Epindiso

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 86

    ETEKE LYA TLO

    Epitululo lyovipama1. ocili ale esanda

    a) Katukasumbili akulu vendamba?b) Akulu vendanba vatateka upange?c) Vamwe amalhe voloneke vilo kavasumbile akulu?

    d) Osimbu olonjali vyapindasale ale omla vavo?e) Amalhe cisukila okuvha epuluvi lyokulinga cimwe cikwati-sa ekalo lyavo ndeci omoko, epuluvi lyokukwata onjo elilongiso, uhayele, upange , okulya lovina vyosi.

    f) Vimbo lyove mukwete akulu vendamba valwa?g) Nda mupi citava okutata akulu vendamba?

    h) Sonha okacipama kamwe kalekasa ndomo osole okutata akulu vovimbo okasi.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Tutati ekalo lyetu

    OSUMANU YEKWI LECELL~

    Ocili Esanda

    Ocili EsandaOcili Esanda

    Ocili Esanda

    Ocili Esanda

    Ocili Esanda

    Ocili Esanda

    Ocili Esanda

  • 87

    ETEKE LYA TETE

    Mulo volwali oco tukale ciwa cisukila okutata ciwa apa tukasi nde-ci: okutwika oviti valupale kwenda vovambo, okutata ciwa ovinene kwenda okuyelisa ovambo lokulembika ovitunyu vina vikasi vovam-bo oco tuliteywili kovoveyi.

    1. Elingaa) Nda mupi tulinga oco tukale lekalo liwa?__________________________________________________________________________________________b) Nye tutwikila oviti vimbo lyetu?__________________________________________________________________________________________c) Momo nye okuti ovyunda vyovinyama kavikalela ocipepi lolonjo.__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Nye osole okulinga oco okwatiseko kekalo liwa lyovimbo lyove?__________________________________________________________________________________________

    Tutati ekalo lyetu

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 88

    ETEKE LYA VALI

    Kacitava okuteta oviti momo ovyo vinena ekalo liwa. Oviti vitune-nela ombela, lulembo.pwyi omunu osukila oviti vimwe oco akwate avaya vokupanga ovikwata vyovonjo, lapito kwenda olohw lakala oco ateleke ovilya vyahe.Omo lyaco katukateti oviti elivova.

    1. Elingaa) Nye katutetela oviti?__________________________________________________________________________________________b) Onjo yove yatungiwa le?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Lombolola lolondaka vyove elomboloko lyocipama twalilongisa:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Katukateti oviti Katukayoki ovisenge

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 89

    ETEKE LYA TATU

    Okuyoka ovisenge cinena epese pokati kovina kwenda kovinyama, visangiwa vovisenge vyaco.Momo okuyoka ovisenge olosi kavimi apako awa, noke ovinyama visangiwamo vifa lonjala ale londalu. Omo lyaco katukayoki ovisenge.

    1. Elingaa) Momo nye kacitavela okuyoka ovisenge?__________________________________________________________________________________________b) Epese lye tusanga kokuyoka ovisenge?__________________________________________________________________________________________2. Upange wokonjo:a) Sonha ndeci omanu vovimbo lyove vasole okutata ovisenge vya-vo.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

    Katukayoki ovisenge

    OSUMANU YEKWI LECELL~

  • 90

    OSUMANU YAKWI AVALI

    Ukulihiso walilongiso

    1. Oco omwenyo wetu wende kovaso nye citava okucilinga?

    2. Oco ombela yiloke ciwa cisukila nye?

    3. Pocitumlo okasi ombela yiloka ciwa?

    4. Nda ombela kayiloki ciwa omanu vakwete okulinga ndati?

    5. Citava okukala ocituke lovinene.

    6. Ovinene vikoka nye?

    7. Nda mupi tutla okutata ovinene?

    8. Okuyoka calwa ovisenge cikoka nye?

    Epitululo lyukulihiso walinga linga

    Ndomo walinga ale konyima kelimi lyumbundu tukwete olondim-bukiso vina vitukwatisa ndomo tukatela okupotolola alinga.

    Kelimi lyUmbundu kuli elinga lyokukongela ovina vimosi ndeci olosanji,olomutu,lovina vikwavo tuvanji kelinga eli:

    1. Ekongelo: Ondimbu yokukongela ( + )a) Ulimi umwe wongula olonjeke epandu vyepungu vepya limosi.Ve-pya likwvo wongula olonjeke ekw la vivali (12). Olonjeke vigami ongula?

    12 + 6 = 1812 etendelo + 6 etendelo twakongela ketendelo lyatete

    = 18 Ocimho

    ~

    ~

  • 91

    2. Okutepulula- Ondimbu yokutepulula ovina vimosi ( - )Omunga yimwe yatambi, yatamba ovita vitatu, akw epanduvali leceya (379) Kolsi. Noke, yalandisako ovita vivali, akw atatu la kwla (234). Olsi vigami vasyala lavyo.

    379 - 234 = 145379 etendelo litepulwiwa - 234 etendelo litepulula

    = 145 ocisupe3. Elwiso : ondimbu yokulwisa ( X ) Vohumba lohumba muli eci cisoka akw avali la kwla kasala ( 24 ).Asala vagami tusanga volohumba vikwla? 24 x 4 = 96

    24 x 4 = 9624 asala x 4 kolohumba = 96 asala

    4. Etepiso: ondimbu yokutepisaAsala vaco ava akw eceya lepandu (96).Vatepisiwa komanu vakwla. Omunu lomunu watambula asala va-gami?

    96 : 4 = 24

    OSUMANU YAKWI AVALI~