Manual Bletarie · manuali i bletarisË u pËrgatit nga shoqata shqiptare e marketingut (aam) nË...

PROJEKTI PËR PLANIFIKIMIN DHE QEVERISJEN VENDORE NË SHQIPËRI

Gratë, Paqja & Siguria (GPS):

Manual Bletarie

MARS 2020

2

PROJEKTI PËR PLANIFIKIMIN DHE QEVERISJEN VENDORE NË SHQIPËRI Gratë, Paqja & Siguria (GPS)

Manual Bletarie

3

PËRGATITUR PËR AGJENCINË E SHTETEVE TË BASHKUARA PËR ZHVILLIM NDËRKOMBËTAR (USAID), NUMRI KONTRAKTUES AID-182-C-12-00001, PROJEKTI PËR PLANIFIKIMIN DHE QEVERISJEN VENDORE NË SHQIPËRI (PLGP).

MANUALI I BLETARISË U PËRGATIT NGA SHOQATA SHQIPTARE E MARKETINGUT (AAM) NË KUADËR TË PROJEKTIT TË USAID PËR PLANIFIKIMIN DHE QEVERISJEN VENDORE (PLGP), GRATË, PAQJA & SIGURIA (GPS).

PUNOI: DR. PËLLUMB ALEKSI

FOTO NË KOPERTINË: BLETARE NË LIBRAZHD - NGA SARAH KEESE PËR USAID

PARAQITJA GRAFIKE: ERALD LAMJA, PLGP

TË DREJTAT E AUTORIT @TETRA TECH. TË GJITHË TË DREJTAT E REZERVUARA NGA TETRA TECH.

TETRA TECH ARD KONTAKT: SARAH LEDDY

MENAXHERE E PROJEKTIT/ KËSHILLTARE

[email protected]

TETRA TECH ARD ADRESA ZYRTARE: TETRA TECH ARD

159 BANK STREET, SUITE 300

BURLINGTON, VT 05401

TEL: 802 495-0282, FAX 802 658-4247

WWW.TETRATECH.COM/INTDEV

SQARIM

Ky manual është realizuar me mbështetjen e popullit amerikan nëpërmjet Agjencisë së Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID). Përmbajtja e këtij materiali është përgjegjësi vetëm e Tetra Tech dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e USAID apo të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara.

http://www.tetratech.com/INTDEV

4

PËRMBAJTJA PËRMBAJTJA ................................................................................................................................................................ 4

RËNDËSIA SOCIAL EKONOMIKE SI KUSHT PARAPRAK PËR ZHVILLIMIN E BLETARISË ............... 7

ORIGJINA, EVOLUCIONI DHE RACAT E BLETËVE ...................................................................................... 8

FAMILJA BLETË SI NJËSI BIOLOGJIKE DHE EKONOMIKE ......................................................................... 10

Përbërja e familjes bletë ..................................................................................................................................... 10

Pjella ........................................................................................................................................................................ 12

NDËRTIMI DHE FIZIOLOGJIA E BLETËS ......................................................................................................... 14

BIOLOGJIA E BLETËVE .......................................................................................................................................... 15

Foleja e bletëve ..................................................................................................................................................... 15

Jetëgjatësia e bletëve ........................................................................................................................................... 18

MBARËSHTIMI I BLETËVE DHE PRINCIPE TË TEKNOLOGJIVE BASHKËKOHORE NË BLETARI . 19

Nga duhet të fillojmë? ......................................................................................................................................... 19

Parimet e punëve praktike në parkun e bletëve ........................................................................................... 21

Kontrolli pranveror ............................................................................................................................................. 24

Kontrolli vjeshtor ose para dimërimit............................................................................................................. 25

Bashkimi i familjeve .............................................................................................................................................. 26

Metodat e tjera të bashkimit ............................................................................................................................. 27

Futja e një mëme .................................................................................................................................................. 27

Futja e mëmës me kafaz ...................................................................................................................................... 27

Futja në një nukleus me bletë të reja .............................................................................................................. 28

Futja e një qelize mëmë ...................................................................................................................................... 28

Zëvendësimi i hojeve ........................................................................................................................................... 28

Të ushqyerit e bletëve ........................................................................................................................................ 30

Përgatitja e shurupit të sheqerit ....................................................................................................................... 31

Ushqimet e ngurta ose Bugaçet ........................................................................................................................ 31

Ushqimi me mjaltë ............................................................................................................................................... 31

Ushqimi proteinik ................................................................................................................................................. 32

Sistemet e përdorimit të zëvendësuesve të ushqimit .................................................................................. 32

5

Uji ............................................................................................................................................................................. 32

Masat kundër vjedhjeve në bletë ...................................................................................................................... 33

Organizimi dhe teknika e shtegtimeve të bletëve ........................................................................................ 33

Përgatitja e bletëve për shtegtim ...................................................................................................................... 34

Vendosja e zgjojeve në kullotë .......................................................................................................................... 34

Lëvizja e bletëve në distanca të afërta ............................................................................................................. 35

Shumimi i familjeve bletë .................................................................................................................................... 35

Shumimi natyral i familjeve bletë ...................................................................................................................... 35

Shumimi i familjeve bletë në mënyrë artificiale ............................................................................................. 36

Prodhimi masiv i mëmave ................................................................................................................................... 37

Punët paraprake për përgatitjen e qelizave mëmë ....................................................................................... 38

FAZAT E ZHVILLIMIT TË FAMILJEVE BLETË GJATË VITIT ......................................................................... 40

Kalimi i dimrit në bletë ....................................................................................................................................... 42

Pranvera dhe bletët ............................................................................................................................................. 44

Kontrolli i cilësisë dhe i rezervave ushqimore .............................................................................................. 45

Roitja e bletëve ..................................................................................................................................................... 45

Grumbullimi i roit dhe vendosja në zgjua ....................................................................................................... 48

Transferimi i një blete primitive në një zgjua modern................................................................................. 49

Vera dhe bletët ..................................................................................................................................................... 49

Kontrolli vjeshtor ose para dimërimit............................................................................................................. 51

TEKNOLOGJITË E PRODHIMIT, PËRPUNIMIT, E RUAJTJES SË PRODUKTEVE TË BLETARISË ..... 52

Mjalti ........................................................................................................................................................................ 52

1) Çfarë është mjalti? ...................................................................................................................................... 52

2) Formimi i mjaltit .......................................................................................................................................... 54

3) Përbërja e mjaltit ........................................................................................................................................ 54

4) Vjelja, përpunimi dhe ambalazhimi i mjaltit .......................................................................................... 55

SËMUNDJET E BLETËVE DHE KONTROLLI I TYRE ..................................................................................... 57

Norma teknike ................................................................................................................................................. 57

PESTA AMERIKANE ........................................................................................................................................... 58

Etiologjia dhe patogjeneza ............................................................................................................................. 58

6

Shenjat klinike ................................................................................................................................................... 59

Profilaksia dhe terapia..................................................................................................................................... 60

Mjekimi ............................................................................................................................................................... 60

PESTA EUROPIANE ............................................................................................................................................ 61

ASKOSFEROZA ................................................................................................................................................... 61

Përhapja.............................................................................................................................................................. 61

Shenjat e sëmundjes ........................................................................................................................................ 62

Diagnoza ............................................................................................................................................................ 62


AETINOZA ........................................................................................................................................................... 63

SËMUNDJET E BLETËVE TË RRITURA .............................................................................................................. 64

AKARAPIDOZA .................................................................................................................................................. 64

Etiologjia dhe përhapja ................................................................................................................................... 64

Dëmet ................................................................................................................................................................ 64

Shenjat dhe diagnoza ....................................................................................................................................... 65

Identifikimi i shkaktarit ................................................................................................................................... 65


NOZEMATOZA E BLETËVE ............................................................................................................................ 65

Mjekimi ............................................................................................................................................................... 66

VARROATOZA ................................................................................................................................................... 66

Të përgjithshme mbi varroan........................................................................................................................ 66

Efektet e infestimit ........................................................................................................................................... 66

Mjekimi ............................................................................................................................................................... 67

LITERATURA E KONSULTUAR .......................................................................................................................... 68

7

RËNDËSIA SOCIAL EKONOMIKE SI KUSHT PARAPRAK PËR ZHVILLIMIN E BLETARISË Bletaria është lidhur ngushtësisht me shumë sektorë të jetës sociale si me bujqësinë dhe blegtorinë. Kjo lidhje shprehet në rolin që luajnë bletët në pjalmimin e kultrave bujqësore, duke shtuar rendimentet e tyre dhe cilësinë e prodhimit. Në vitet e fundit si rjedhojë e hapjes së tokave të reja dhe përdorimit gjithnjë e më të madh të pesticideve, është ulur mjaft numri i pjalmuesve të tjerë, si grerëzat dhe bletët e vetmuara në kulturat bujqësore, duke bërë që bleta të zerë rreth 80% të pjalmuesve të tyre. Jo më kot ka dalë shprehja “S’ka shtet pa bujqësi të përparuar dhe bujqësi të tillë, pa një bletari të zhvilluar”.

Nga një përllogaritje e përafërt nga të ardhurat e bletarisë nga pjalmimi i kulturave bujësore, ajo siguron më shumë se 65% të të ardhurave në tërësinë e fitimeve prej saj. Por, më e vështirë është përllogaritja e sektorit të bletarisë, për rëndësinë që ajo ka në ekosistemin ekologjik të natyrës. Duke qenë pjalmuese të 80% të bimëve me pjalmim të kryëzuar, si dhe bimësinë spontane të kullotave natyrale, bletët favorizojnë dhe pyjet që ripërtërijnë vetvehten dhe në përgjithësi nëpërmjet një pjalmimi të sukseshëm ato sigurojnë ushqimin nëpërmjet rritjes së rendimentit dhe cilësisë së prodhimeve bujqësore për njerëzit, kafshët e zogjtë, si edhe duke pasuruar dhe tokën.

Të rëndësishme në ushqimin e njeriut janë produktet e bletarisë si: mjalti me veti të larta energjike, ai përdoret edhe në kozmetikë, në prodhimin e pijeve të ndryshme etj., poleni me përmbajtje të lartë të proteinave 30%, që ia kalon shumë ushqimeve të tjera, sa quhet bifteku i bletës. Është një fakt së produktet e bletarisë janë përdorur nga njeriu që në kohët e vjetra, ky interes jo vetëm që nuk është ulur, por është shtuar më tepër.

Në bazë të studimeve të mirëfillta shkencore, të provuara dhe në praktikën e gjerë me sukses, u ripërtërit një degë e mjekësisë popullore, Apiterapia. Produktet si mjalti që përmban 300 komponentë të ndyshëm (fermente, vitamina, kripëra, balsame, etj.), apo qumështi i mëmave, për vetitë e tyre kurative janë quajtur eleksir të mrekullueshëm të natyrës. Ka një thënie të bukur, që tregon vlerën e qumështit të mëmave “kur nuk i bani gja kësaj lëngate qumështi i amave, s’ka shërim”. Një vlerë të madhe mjekësore ka propolisi, që është quajtur “medikament i së ardhmes”. Po kështu mund të flasim dhe për polenin, dyllin, helmin e bletëve, etj.

Megjithë këto vlera të larta të bletarisë, shohim se zhvillimi bletarisë dhe produkteve të saj në vendin tonë është i ulët, si në numrin e familjeve ashtu dhe në prodhim. Ne kemi gjysmën e familjeve bletë për km2 dhe një prodhim sa 1\3 e vendeve fqinjë që s’kanë kushte më të mira se ne. Të shkojmë më tej, ne konsumojmë vetëm 500 g mjaltë për person në vit, në një kohë që mesatarja botërore është 1 kg dhe ka shtete si Gjermania, Amerika, etj., që konsumojnë më tepër se 2,5 kg.

Bletaria përmban në vetvehte edukatën e punës, të estetikës dhe një perceptim të bukur për jetën e gjallë. Puna me bletët favorizon stabilizimin e psiqikës së njerëzve, ul stresin, e përmirëson punën e gjithë organizmit, prandaj bletarët hyjnë në grupin e njerëzve që jetojnë më gjatë.

Një rëndësi bleta merr në kërkimet shkencore në sektorët e biologjisë e gjenetikës, apo dhe shkencave të tjera. Duke u dalluar për një strukturë kolektive të përsosur, formuar 50 milion vjet më parë, familja bletë është bërë simbol për shumë teori filozofike dhe fetare, që synojnë të krijojnë një shoqëri njerëzore të ngjashme me atë të familjes bletë.

8

ORIGJINA, EVOLUCIONI DHE RACAT E BLETËVE Bletët si insekte i përkasin rendit të hymenopterëve. Përfaqësuesit e parë të këtij rendi janë gjetur në periudhën e Jurasit (rreth 150 milionë vjet më parë). Në depozitimet e kësaj periudhe janë gjetur edhe fosilet e mjaft bimëve me lule, gjë që bën të mendosh se edhe evolucioni i bletëve ka shkuar paralelisht me evolucionin e luleve. Mendohet se bletët e para janë shfaqur 80 milionë vjet më parë. Në kohën e sotme hymenopterët janë të shpërndarë në të gjithë globin (përveç Antarktidës). Gjinia e bletëve të sotme Apis përfaqësohet me 4 lloje me instinkte të zhvilluara shoqërore. Kjo nënkupton një kujdes të vazhdueshëm që duhet treguar për rritjen e breznisë në të gjitha fazat e zhvillimit, perfeksionimin e metodave të shkëmbimit të informacionit, mbajtjen e kushteve optimale të mikroklimës në zgjua dhe diferencime të qarta morfologjike të pjesëtarëve të familjeve. Si vend të lindjes të llojit Apis kërkuesit konsiderojnë Indinë, ku, sipas tyre, ka ngjarë një popullim dhe një diferencim i bletëve. Në vendet e Azisë jug-lindore janë zhvilluar tre lloje bletësh:

Bleta e madhe ose gjigande (Apis dorsata)

Familjet e kësaj race ndërtojnë në drunjtë vertikalë një hoj të madh me dy anë, me dimesione 2 m x 0,6 m. Në qelizat e këtij hoji mund të mbahen 4-10 kg mjaltë. Në kushte të favorshme, bletët lënë foletë e vjetra dhe kalojnë në fole të reja. Nga foletë e vjetra merren sasi të vogla mjalti.

Bleta e vogël ose xhuxhe (Apis florea)

Quhet kështu sepse është më e vogla e gjinisë Apis. Hojet e saj kanë përmasa 26 cm x 20 cm. Numri i pjesëtarëve të një familjeje të tillë është 4-5 mijë.

Bleta e mesme indiane (Apis cerana)

Përfaqëson një hap më përpara në përsosjen e instinkteve shoqërore. Foleja e saj përbëhet prej disa hojesh të fshehura në trungjet e pemëve ose në vrimat e shkëmbinjve.

Përmasat e hojeve janë 30 cm x 25 cm. Të kjo racë është shprehur qartë ndryshimi në ndërtimin dhe funksionin e pjesëtarëve të ndryshëm. Masa maksimale e bletëve në fole është deri në 1,5 kg dhe në një sezon mund të grumbullohet 25-30 kg mjaltë. Këto bletë kanë krijuar një bashkëjetesë me varroan dhe nuk dëmtohen prej saj.

Ndërsa lloji i katërt, bleta jonë mjaltëse (Apis mellifera), ka lindur në tropikët e Afrikës dhe më vonë, migroi në gjërësitë me klimë të ftohtë. Sot, ajo gjendet në të gjitha kontinentet, përveç Antarktidës. Apis mellifera degëzohet në tri raca evropiane, të cilat dallohen nga njëra-tjetra prej tiparesh morfologjike dhe sepse kanë reaksion specifik ndaj mjedisit të jashtëm. Mbarështohet nga njeriu që në kohë të hershme. Meqënëse bleta mjaltëse u përhap mjaft, evolucioni i mëtejshëm i saj ndodhi sipas kushteve klimaterike tokësore që ndikoi në kompleksin e tipareve të veçanta brenda gupit. Ky faktor, dhe veprimi krijues i njeriut, solli difrencime të një radhe nënllojesh që gabimisht emërtohen raca, por në fakt janë variete të saj ose bletë autoktone, që përfaqësojnë degëzime të racave kryesore, që dallohen nga një radhë tiparesh dhe që kanë reaksion specifik ndaj veprimit të kushteve të jashtme. Mendohet se formimi i tre llojeve të racave europiane ndodhi nga akullimi i fundit i Evropës (10 milionë vjet më parë), kur u keqësuan kushtet për jetesën e bletëve. Bletët që jetuan u ruajtën vetëm në tre rajone të izoluara të jugut (Spanjë, Francën e Jugut, Itali dhe Ballkan). Sipas masës së largimit të akujve ato u shpërndanë më thellë. Mendohet se bletët që u shpërndanë në rajonet veriore dhe të maleve të larta si Gjermani, Zvicër, Kaukas etj., me klimë më të ashpër janë më progresive. Sot zyrtarisht dhe në mënyrë shkencore njihen tri raca kryesore:

Apis mellifera ose bleta e zezë që ndodhet në jugperëndim të Evropës (Spanjë e në Francë) e shtrihet dhe në shumë vende të Evropës. Shpesh quhet bleta gjermane, megjithëse padrejtësisht

9

thuhet si bletë gjermane, sepse në këtë vend gjejmë dhe bletën e hirtë (carnica), Eshtë rezistente ndaj të ftohtit dhe ndaj shirave.

Më poshtë po përmendim disa nga karakteristikat e bletës së zezë Evropiane. Kjo blete është vlerësuar si një polenmbledhëse e vyer.

- Në pjesën e barkut është e mbuluar me qime të gjata (dy herë më të gjata se në bletët e vendeve me klimë të ngrohtë).

- Kanë trup të madh me bark të gjerë (bletët më të mëdha kanë trombën më të shkurtër).

- Nuk e mbajnë të pastër zgjoin. Janë të predispozuara për t’u dëmtuar nga tenja e dyllit. Dimërojnë mirë me rezerva ushqimore të pakta.

- Vulosja e mjaltit është e bardhë. Ka një hapësirë ajri midis mjaltit dhe dyllit.

- Janë ekonomike. Janë në gjendje të prodhojnë normalisht edhe në verë të varfër.

- Zhvillohen relativisht ngadalë në pranverë.

- Nuk është bletë shumë pjellore. Kanë populacion të vogël me bletë punëtore me jetë të gjatë.

- Janë shumë nervoze gjatë kontrollit të kornizave dhe thumbojnë shumë.

Bleta Italiane (Apis mellifera Ligustica).

Bleta Italiane, ose e Ligustica varion në ngjyrë. Ka varietete me lëkurë me ngjyrë të errët në pjesën veriore të Italisë (në Alpet e Ligurias) si edhe tipe me ngjyrë më të çelët, të cilat edhe janë eksportuar. Disa njerëz e karakterizojnë si bleta me ngjyrë të verdhë. Ajo ka ngjyrë bakri ose ngjyrë tanine (të verdhë) në bark, me lëkurë të trashë. Mëmat shpesh kanë një shpinë të errët. Është bleta më popullore në botë. Është përhapur gjerësisht nga bletërritësit.

- Është bletë më e vogël se sa Apis mellifera mellifera, por ka një trombë më të gjatë se ajo.

- Është një bletë mjaft pjellore dhe ka nevojë për një sipërfaqe të madhe strehimi. Duhen marrë masa për të evituar roitjet. Në mot të mirë zhvillohen dhe prej tyre merret një prodhim i kënaqshëm. Në kohën e kullotave është një bletë e shkëlqyer.

- Është një bletë shumë e butë dhe mund të menaxhohet me lehtësi. Për dimër kanë nevojë për rezerva të mëdha ushqimore, sepse kanë rezistencë të ulët për dimërime të gjata.

- Në përgjithësi zgjoin e mbajnë pastër. Një cilësi negative e saj është se karakterizohet si një bletë hajdute.

Bleta Carniola (Apis mellifera carnica).

- Është një bletë e qetë dhe shumë e butë.

- Orientohet mirë dhe nuk është hajdute. Është e fortë.

- Dimëron mirë edhe me rezerva të pakta ushqimore. Gjatë dimrit, si një koloni e vogël ka konsum të ulët të lëndëve ushqyese.

- Është e zhvilluar në zonën me klimë kontinentale, me dimër të gjatë, me verë të nxehtë dhe me pranverë të shkurtër.

- Kanë trombë të gjatë (janë n ë gjendje të thithin nektar nga tërfili i kuq).

- Forcohen shumë shpejt. Përshtatet në zonat me kullota të pasura pranverore. Është e përhapur dhe në Gjermani.

10

FAMILJA BLETË SI NJËSI BIOLOGJIKE DHE EKONOMIKE Para disa milionë vjetësh, bletët jetonin të veçanta. Secila bletë e ndërtonte folenë vetëm, vetë e gjente e mblidhte ushqimin, lëshonte vezët dhe rriste pjellën, po kështu vetëm pa ndihmën e të tjerave, përballonte ndryshimet e klimës dhe të temperaturës. Bletët e reja, duke u rritur, braktisnin folenë dhe fillonin të jetonin të pavarura. Në ecurinë evolutive (në zhvillimin dhe ndryshimin e natyrës), te pasardhësit lindi domosdoshmëria që bletët të mbeten pranë njëra - tjetrës. Në kushtet e larmishme natyrore - klimaterike bletët mund të ruanin qënien e tyre vetëm në familje, Filloi kështu krijimi i familjeve. Duke jetuar në familje, shkallë - shkallë bletët fituan cilësi të reja të nevojshme për ekzistencën e familjes. Ndërsa sot jashtë familjes, të vetmuara, ato kurrë nuk mund të jetonin. Eshtë venë re se dy-tri bletë, që gjenden në kulaçin e një luleje dielli, kur s’kanë arritur të kthehen në kohën e duhur në zgjua, orvaten t’i afrohen njëra-tjetrës, megjithëse mund të jenë të huaja, por shumë shpejt, pas disa orësh, ato vdesin.

Përbërja e familjes bletë Bletët mjaltëse, ndërmjet tyre edhe bleta e vendit tonë (varietet i Apis carnica), jetojnë në familje të mëdha, duke përfaqësuar një shkallë të lartë të zhvillimit evolucionar të insekteve. Këto familje, në varësi të kushteve klimaterike dhe të përshtatjes së tyre gjatë brezave, janë krijuar si njësi biologjike me karakteristika të veçanta, që dallojnë nga krijimet e populacioneve ose ekotipeve karakteristike për zona të përcaktuara gjeografike.

Një familje bletë normale, për t’u quajtur e tillë, duhet të ketë nga një mëmë, disa mijëra bletë punëtore, dhe në periudhën e saj aktive, disa qindra meshkuj dhe pjella (larvat e nimfat e bletëve punëtore e të meshkujve). Të katër këta pjesëtarë të familjes bletë nuk mund të rrojnë të pavarur secili dhe jashtë familjes së tyre. Lidhjet e tyre të brendshme mbahen nëpërmjet reflekseve ose “gjuhës së bletës”, e përforcuar në procesin biologjik të mbijetesës së familjes. Pikërisht në këto lidhje të brendshme dhe nëpërmjet këtyre reflekseve në periudha të ndryshme të stinës, në varësi të intensitetit të kushteve klimaterike, mbështetet zhvillimi i familjes.

Mëma e bletëve (Fig. 1 Mëma në mes)

Mëma konsiderohet si qendra e gjallë e familjes bletë. Ajo është individ femër që pjell vezë dhe siguron unitetin e familjes. Për rrjedhojë, zhvillimi dhe prodhimtaria e familjes varen nga cilësitë e saj biologjiko – racore. Mëma, në familjen bletë, jeton 6 vjet (ka të dhëna që shkojnë 8 vjet), kjo si rrjedhojë e ushqimit të veçantë, qumështit të mëmave, që është një koncentrat biologjik i lëndëve natyrore më të rëndësishme për jetesë. Funksioni i lëshimit të vezëve, si një nga punët më të rëndësishme të saj, sidomos në kohën e periudhës aktive që arrin mesatarisht 2000 vezë në ditë, bëjnë mëmën të plaket shpejt, ekziston shprehja “mëma plaket me orë”, prandaj sa më të reja të jenë mëmat aqë më shumë prodhimtare janë, rekomandimi i shumë kërkuesve dhe mjaft mjeshtrave në bletari është që mëma të ketë moshën 0 deri në një vit e gjysmë.

Fig. 1. Tre pjesarët e familjes bletë

Nga e majta në të djathë: mashkulli, mëma, bleta punëtore.

11

Por mëma ka dhe funksione të tjera të rëndësishme siç është ruajtja e unitetit të familjes. Aroma e saj bën që të gjithë individët të punojnë normalisht. Kaq e fortë është kjo aromë sa dhe kur mëma vdes dhe është në zgjua, aroma e saj nuk lejon përkohësisht krijimin e çibukëve të mëmës si edhe zhvillimin e vezoreve në bletët punëtore e hojeve, fluturimet për marjen e ushqimit ngadalësohen, dhe bëhet keq mbrojtja e familjes nga bletët hajdute.

Me vdekjen e mëmës organizimi i punëve në familje çrregullohet, ndërpritet ndërtimi e të tjera. Po kur vendoset në kohë një mëmë tjetër, shpejt rregullohet ritmi i jetës në familjet bletë.

Bletët punëtore (Fig. 1 Bleta punëtore djathtas)

Janë individë femra me organe të pazhvilluara femërore dhe të paafta për t’u fekonduar. Kryerja e të gjitha punëve në familjen bletë varet nga gjendja fiziologjike e bletëve punëtore, për këtë qëllim ato i kanë të zhvilluara mirë organet e tjera të trupit me anë të cilave i sigurojnë familjes të gjitha ushqimet që mund të marrin nga natyra si: nektarin, polenin, propolisin, ujin, etj., dhe janë pjalmuese të kulturave bujqësore dhe bimëve spontane. Jeta e bletëve punëtorë është e shkurtër. Kjo varet nga gjendja fiziologjike, intensiteti i punës dhe sezoni. Në periudhën aktive jeta e tyre është mestarisht 35 ditë, kjo nënkupton një punë të lodhshme, shpesh në zgjoj shihen bletë me krahë të dëmtuar, që i shkurtojnë jetën. Bletët e shtator-tetorit kalojnë gjithë dimrin, ato nuk kanë punuar dhe rezervat proteinike janë pothuajse të paprekura. Në familjet pa mëmë jeta e bletëve zgjatet.

I gjithë cikli jetësor i bletëve punëtore ndahet në dy periudha kryesore: deri në moshën 15 – l8 ditëshe kryejnë punët brenda zgjoit si ushqimin e larvave, përpunimin e nektarit në mjaltë, pastrimin e qelizave, prodhimin e dyllit dhe ndërtimin e hojeve, ajrimin e ruajtjen e zgjoit, etj. Prandaj quhen “bletë të shtëpisë” ose të zgjoit.

Periudha e dytë, ato pas kësaj moshe, janë bletët e “fushës” ose mbledhëset të cilat mbledhin ushqimin në natyrë dhe quhen “bletë të fushës ose mbledhëse”.

Në familjet normale shihet respektimi i këtyre dy periudhave ku bletët përmbushin secila funksioni e vet. Bleta e re, pasi gris mbulesën dyllore të qelizës del në mjedisin e zgjoit duke u ushqyer nga motrat e saja më të mëdha, duke u formuar kështu plotësisht si bletë që nënkupton pastrimin e këmbëve syve, krahëve, forcimin e kitinës, zhvillimin e gjëndrave. Ajo shpesh në këtë periudhë është jo aktive, e shohim në qeliza duke “pushuar” pranë qelizave me pjellje, por dhe këtu kryen një punë, ruan nxehtësinë e pjellës. Pas kësaj periudhe fillon jeta e saj intensive, “një jetë pa fëmijëri”. Ditën e tretë fillon me llustrimin e qelizave, është karakteristike që këto bletë nuk pastrojnë asnjëherë qelizën nga kanë dalë, gjatë llustrimit të qelizave ato nuk largojnë mbeturinat e kapakëve të vulosjes, këto mbeturina largohen nga bletët më të mëdha gjatë fluturimeve të orientimit ku në natyrë lëshojnë jashtëqitjet dhe kapakët. Në moshën katër ditëshe merren me ushqimin e pjellës me bukë blete, më vonë pas 6 ditësh kur zhvillohen gjëndrat e faringut ajo fillon ushqimi i larvave të reja me qumësht mëmash. Ato vizitojnë pjellën duke e ushqyer gjatë gjithë kësaj periudhe deri në 10 mijë herë. Në këtë kohë zhvillohen gjëndrat e dyllit dhe pas ditës së nëntë merr pjesë në ndërtimin e hojeve. Në kushte të mira ato përpunojnë dyllin deri në moshën 12-18 ditëshe. Bletët e reja qëndrojnë gjithnjë në zgjua, ato shërbejnë si një “kondicioner i gjallë” për pjellën duke i dhënë ngrohtësinë dhe freskinë e nevojshme për tu zhvilluar.Së fundi ato merren me pastrimet në zgjua dhe me ruajtjen e familjes. Kjo ndarje punësh sipas moshave që përshkruam është relative (kondicionale) sepse varet nga kushtet fiziologjike të familjes dhe kushtet e mjedisit dhe të mbarështimit të familjeve dhe nuk janë të pakta rastet që nuk mund të ruhen strikt funksionet sipas ditëmoshash, kështu për shembull kur vjeljet janë të bollshme bletët ushqyese nuk merren me përpunimin e nektarit, por dalin në fushë, me këtë punë merren bletët më të reja, ose kur kemi dëmtime masive në bletët e fushës nga ndonjë helmim kimik, në mbledhje të ushqimit futën bletët e reja. Pra familja bletë ka një mobilitet dhe i drejton forcat në përputhje me gjëndjet e krijuara, aty ku është më e rëndësishme.

12

Ato gjatë 15-18 ditëve të para dalin herë pas here në afërsi të zgjoit për tu orientuar me vëndin e zgjoit, ngjyrën e formën e tij dhe më vonë me pika të tjera orientimi. Kështu fillon përgatitja për jetën e tyre të re në “fluturim”.

Edhe gjatë kësaj periudhe ka një farë ndarjeje të punëve që bëhet sipas grupeve. Një pjesë e bletëve mbledhin nektar, disa pjalm ndërsa bletët në fundin e jetës së tyre mbledhin ujë.

Meshkujt (Fig. 1. Mashkulli majtas)

Janë pjesëtarë të përkohshëm të familjeve bletë, që jetojnë rreth 50 ditë, megjithëse jetëgjatësia e tyre është e kondicionuar nga gjendja fiziologjike e familjes. Kështu kur mungon mëma ose ajo është e pazhvilluar ata i gjejmë në vjeshtë dhe mund të kalojnë dhe dimrin. Vihen re në pranverë kur ka shumë ushqim. Bletët kanë nevojë që të kenë sa më shumë meshkuj, megjithëse ata konsumojnë shumë ushqim(një mashkull konsumon sa për 5-6 bletë punëtore), bletët nuk i preokupon ky harxhim. Funksioni kryesor është bashkimi me mëmat, prandaj kanë të zhvilluara mirë organet seksuale dhe sytë si rrjedhojë e bashkimeve që ngjasin në lartësi, por meshkujt kryejnë dhe funksione të tjera ata kooperojnë për prodhimin e nxehtësisë gjatë inkubacionit të pjellës dhe marin pjesë në bashkëpunim me mbledhëset duke kontribuar në koncentrimin e tij. Me ndërprerjen e kullotës në natyrë, bletët punëtore duke i mbajtur meshkujt në shpinë i zbojnë nga zgjoi, kjo ngjet në vjeshtë kur dhe funksioni i tyre kryesor i bashkimit ka mbaruar.

Meshkujt të cilët nuk e kanë të zhvilluar trombën për të marë ushqim dhe kur janë në një fushë të lulëzuar ata s’mund të ushqehen kthen të uritur në zgjua, por të dobësuar ata kanë një fund vdekjen, e tillë është natyra, e pamëshirshme, ata që si shërbejnë asaj këtë fund kanë.

Meshkujt dalin nga vezët e pafekonduara të mëmës, prandaj për ta thuhet se kanë vetëm një prind –mëmën. Kjo është provuar me një eksperiment interesant, nga bashkimi i mëmavë gri me raca të verdha, mëmat e reja dhe bletët dolën të verdha(si rezultat i ndikimit të meshkujve), ndërsa të gjithë meshkujt dolën me ngjyrë gri. Të tjera fakte që provojnë këtë gjë janë: kur sasia e spermatozoideve nga qeska e farës ka mbaruar vezët dalin të pafekonduara, ose kur muskujt e mëmës nuk mund të hapin qeskën e farës dhe vezët që dalin nuk mund të bashkohen me spermatozoidët vezët mbetën të pafekonduara, ky fenomen quhet partenogenezë.

Koshere me bletë në Hotolisht, Librazhd. Sarah Keese për USAID.

13

Pjella Zhvillimi i bletës punëtore prej vezës deri në daljen nga qeliza si insekt i pjekur zgjat 21 ditë dhe për rritjen e 1 kg bletë (rreth 10.000 bletë) shpenzohen rreth 5 kg mjaltë.

E gjithë kjo fazë nga lindja e vezës, zhvillimi larvar deri në daljen dhe vdekjen e individit quhet ontogenezë ose zhvillimi individual.

Periudha e zhvillimit të tre individëve të rritur të bletës

Faza e zhvillimit Koha në ditë

Mëma Bleta punëtore Meshkujt

Veza 3 3 3

Larva në qelizën e hapur 6 6 6,5

Nimfa në qelizen e mbyllur 7 12 14,5

Gjithsej 16 21 24

Fig. 2. Fazat e zhvillimit të stadit larvar të bletët. 1 vezë, 2 larvë, 3 nimfa, 4 rrjeta e vulosjes.

14

NDËRTIMI DHE FIZIOLOGJIA E BLETËS Ndërtimi i trupit të bletëve(eksteriori) i mëmave, bletëve punëtore dhe i meshkujve kanë mjaft karakteristika të përbashkëta dhe dallohen vetëm në disa detaje. Njohja e ndërtimit trupit të bletëve si edhe disa karakteristika të brendëshme(interieri) si pesha, madhësia e mëmës, madhësia e numri i tubave të vezoreve, gjatësia e trombës, volumi i qeskës së mjaltit, madhësia e gjendrave të dyllit etj.si edhe fiziologjia e tyre, janë të lidhura me prodhimtarinë e familjeve bletë. Prandaj njohja e tyre paraqet interes për vendosjen drejtë të mjaft problemeve praktike në bletari.

Ndërtimi i jashtëm i trupit të bletës. Fig. 3. si më poshtë:

Trupi i bletëve përbëhet nga segmentet, që veçanërisht vihen re qartë te larvat. Në procesin e ontogjenezës (zhvillimit individual) segmentet ne gjoks e në kokë u bashkuan dhe në bletët e rritura nuk vihen re. Ndërtimi i segmentëve vihet re tek to qartë në bark dhe në këmbët.

Trupi i bletës përbëhet nga tri pjesë të lëvizshme që bashkohen midis tyre me anë të kitinës: koka, kraharori dhe barku.

Bletët, si të gjithë insektet, kanë një mbulesë të fortë (kutikula) që përfaqëson skeletin e jashtëm të saj. Kjo shërben jo vetëm për mbrojtjen e organeve të brendshme nga traumat, luhatjeve të temperaturës, por edhe për

fiksimin e muskujve dhe vendosjen e organeve të brendëshme. Në përbërjen e kutikulës dallohet lënda kitinë, që është e shumë e qëndrueshme, por, njëkohësisht, e butë dhe e përkulshme. Kjo lejon që bleta të ndryshojë pozicionin e trupit sipas nevojës.

Skeleti i jashtëm i bletëve përbëhet nga tri shtresa:e jashtmja-kutikula, e mesmja që vendoset poshtë saj-hipoderma dhe e brendshmja- membrana bazale.

Nga jashtë trupi i bletëve është mbuluar nga qimet. Disa prej tyre e mbrojnë nga pluhurat dhe ndotjet e tjera, që bletët i pastrojnë me këmbët e prapme. Por, rëndësia më e madhe e qimeve qëndron në funksionin pjalmues të tyre në bimët, si shpërndarës të pjalmit nga një bimë në tjetrën gjatë vizitave në to për të mbledhur ushqim. Në disa qime gjenden mbaresat nervore dhe shërbejnë si organe ndijimi. Në bletët e reja qimet janë mjaft të dendura, me rritjen e moshës ato bien dhe në bletët e vjetra barku dhe gjoksi janë pothuaj pa qime. Rëndësi marrin qimet gjatë dimërimit të bletëve, kur gjatë uljes së temperaturës bletët ngjishen me njëra tjetrën duke ruajtur ngrohtësinë e lëmshit dimëror.

1. Antena 2. Goja 3. Pushi 4. Krahu i poshtëm 5. Krahu i sipërmë

6. Tergitet e gjoksit 7. Gjuha 8. Sternitet e barkut. 9. Tromba 10. Këmbët

15

BIOLOGJIA E BLETËVE Njohja e biologjisë së bletës është momenti i parë dhe më kryesori për të punuar me sukses me të. Duke njohur thellë e mirë parimet kryesore të procesevet biologjike të familjes bletë, ne do ta ndihmojmë bletën për të na dhënë prodhime më të mëdha. Duhet ta dimë se bleta ende nuk është shtëpijakëzuar prej njeriut, në ndryshim nga kafshët shtëpijake, të cilat pa ndihmën e njeriut nuk mund të jetojnë, bletët e mbledhin dhe e përgatisin vetë ushqimin, e kanë vetëorganizuar ekzistencën e tyre, pra njeriu në këtë pikpamje me veprimet e tija mund te jetë mik ose armik i bletës.

Foleja e bletëve

Bletët jetojnë në fole, që përbëhet nga hojet me mijra qeliza dylli. Në këto qeliza rrjedhin të gjitha proceset e rëndësishme jetësore të familjes si: rritja e zhvillimi i pjellës, grumbullimi e ruajtja e rezervave ushqimit etj.

Lloji i bletëve mjaltëse lindi dhe u perfeksionua në natyrë dhe në radhë në pyje, ku më lehtë ndërtonte folenë, gjente ushqim të stabilizuar, kish ngrohtësi dhe qetësi.

Në të kaluarën ato ndërtonin foletë në gjethet e pemëve, më vonë me ndryshimin e klimës dhe të ftohtit, filluan ti vendosnin foletë në trungjet e pemëve. Këto vrima ishin krijuar nga kalbëzimi i zemrës së drurëve dhe morën pozicion vertikal, pozicion që ruhet dhe sot në zgjojtë. Duke përgatitur ushqim për vehte dhe për pjellën, bletët e vendosnin atë larg nga hyrja në zgjua, në pjesën më të lartë të zgjoit. Kjo sepse më lehtë mund të mbrohej nga dëmtuesit. Në këtë pjesë hyn vazhdimisht ajri i freskët, pjellës i duhet oksigjeni për rritjen normale të saj. Në këto hoje mblidhet dhe lëmshi dimëror. Lëvizja në fole bëhet vetëm lart. Forma vertikale e zgjoit e krijuar gjatë evolucionit dhe e përforcuar në trashigimi është për bletët më komodja që i siguron asaj të gjitha kërkesat jetësore. Nën pjellën mbeten pjesë hojesh bosh, kjo pjesë e poshtëme, që bletët e lënë rezervë, luan një rol të madh në jetën e familjes bletë duke normalizuar mikroklimën në zgjua. Në verë mblidhet pjesa më e madhe e bletëve, gjatë roitjes këtu mblidhen bletët, në kohën e vjeljeve mblidhet nektari dhe përpunohet, në dimër kjo zbut lëkundjet e temperaturës dhe lejon daljen e gazit karbonik dhe ujit. Folea e bletëve ndërtohet prej dylli, atë e ndërtojnë nga lart poshtë. tek bletët primitivë shohim disa zgjatime vertikale, shpesh 6-7, poshtë kanë formë ovale, me një distancë 12,5 mm që nuk pengojnë dhe nuk takojnë me shpinë bletët e dy hojeve fqinjë gjatë lëvizjeve.

Hojet përbëhen nga qeliza që janë forma gjeometrike të rregullta në formë prizmash gjatëkëndëshe më madhësi të përcaktuar mirë. Një konstruksion i tillë i hojes i lejon bletëve që të shpenzojnë me ekonomi materialin ndërtues dhe energjinë në punë. Një pajisje më të perkryer në botën shtazore nuk gjendet. Darvini thotë: “Është një zgjedhje e një arkitekture të përkryer, një zgjedhje natyrale nga pikpamja e ekonomizimit të punës dhe të dyllit”.

Qelizat e hojeve s’janë të njëjta nga funksioni i tyre: në disa rriten bletët punëtore, në të tjera meshkujt. Për të nxjerë mëmën ato ndërtojnë qeliza të veçanta, që zakonisht ndërtohen në anët e hojeve, ky vend është i lirë nga pjella dhe hapësira i lejon të ndërtojnë qeliza më të mëdhaja. Këtu siç duket bletët i ruajnë më mirë ato ndaj mëmës e cila është vazhdimisht agresive ndaj tyre. Në qelizat mashkullore ato grumbullojnë mjaltin, ndërsa në qelizat femërore pjalmin, sepse nga volumi më i madh i qelizave mashkullore bletët e kanë të vështirë të presojnë topthat e polenit.

Mjaltin bletët e vendosin në pjesën e sipërme të folesë, ky është vendi më i përshtatshëm, ai është gjithnjë më i ngrohtë dhe atë e marin lehtësisht në dimër dhe në pranverën e hershme.

Në varësi nga koha temperatura në fole mund të ndryshojë. Në kohën e rritjes së pjellës ajo shkon në 35°C, kur s’ka pjellje dhe në dimër ajo ulet mjaft. Energjinë e nxehtësisë bletët e përpunojnë vetë, duke e mbajtur në një nivel të përcaktuar. Në ndihmë të mbajtjes së këtij niveli nxehtësie ajo

16

ndihmohet nga dylli, i cili është përçues i keq i nxehtësisë, sidomos hojet e vjetra që kanë këmisha, prandaj shpesh bletarët thonë se mëma pjell më mirë në to.

Tjetër “ndihmës” i bletëve për rregullimin e temperaturës është ajri që ndodhet në qelizat bosh dhe ndërmjët hojeve. Një rol të madh luan mjalti që zotëron një kapacitet të lartë termik, duke marë nxehtësinë nga folea, ai në ngjashmëri me pishinat që ngrohen nga dielli, e ruan atë duke ndihmuar bletët në stabilizimin e temperaturës.

Folea e bletëve me kohë vjetërohet. Hojet e sapondërtuara me ngjyrë të bardhë, errësohen duke marë nuanca kafe. Sa më shumë bletë të dalin nga një hoje aqë më tepër errësohet, pas 3-4 breznish bëhet kafe, pas 12-15 breznish bëhet kafe e errët në të zezë. Këto hoje me kohë humbasin jo vetëm ngjyrën por dhe madhësinë e qelizave, nëqoftëse diametri fillestar i qelizave është 5,6 mm, pas daljes së 12-15 breznive shkon në 5,2 mm. Hojet e mjaltit vjetërohen më vonë. Më shpejt vjetërohen hojet e folesë, sepse rrit më shumë brezni se sa hojet anësore. Prandaj rekomandohet ndërrimi i hojeve çdo 1-1,5 vjet.

Zgjoi nga banesa natyrale dallohet se lejon të përcaktojmë cilësinë e familjes, u mundësua studimi i biologjisë dhe ndërhyrjes në jetën e tyre. Zgjoi me korniza na lejon të futemi në fshehtësinë e jetës së bletëve, njohjen e ligjeve të tyre dhe ti drejtojmë ato.

Përhapje më të gjërë ka zgjoi vertikal me shumë depozita(korpuse), që i afrohet banesës së bletëve primitive dhe i përgjigjet në një shkallë më të madhe biologjisë së bletëve dhe kërkesave praktike të bletarit.

Bletët, sot, konsiderohen si një nga grupet më të zhvilluara te insekteve socialë, sepse ato kanë arritur format më të përkryera të organizimit të veprimeve ne familje. Për të kuptuar mekanizmin e këtij organizimi, duhet të dimë se në baze të tij, të të gjitha këtyre veprimeve qëndrojnë instinktet. Instinktet që janë aftësi të lindura për të reaguar me veprime konkrete ndaj ngacmuesve. Instinktet lindin veprime të njëjta, të domosdoshme, të lidhura ngushtë me njeri - tjetrin dhe që varen nga njeri tjetri. Le t’i argumentojmë këto me disa nga instinktet më kryesore të familjes bletë:

Në kohën e lulëzimit të plotë të një bime mjaltëdhënëse, që ne e quajmë koha e vjeljes kryesore, kur bletët duhet të grumbullojnë një sasi te madhe nektari e pjalmi, ndër bletët përpunohet dhe del në pah instinkti i mbledhjes dhe i grumbullimit të ushqimit.

Kur shkojnë bletët në zgjua u tregojnë shoqeve të tyre burimin, largësinë dhe llojin e ushqimit.

Në ç’mënyrë e bëjnë këtë? Si, bletët “bashkëbisedojnë” me njëra-tjetrën? Si kuptohen pyetjet dhe përgjigjet e tyre në zgjua?

Kërkuesit duke u përpjekur t’u japin përgjigje këtyre pyetjeve në punimet e tyre, kanë zbuluar se te bletët ekzistojnë disa forma te veçanta komunikimi që ata i kanë quajtur “vallëzime”. Në vitin 1788, E. Spintener vërejti disa forma te veçanta lëvizjesh. Më vonë, në fillim të këtij shekulli, nobelisti Karl von Frish, provoi se këto “vallëzime” janë të lidhura me gjetjen e ushqimit dhe ndryshojnë sipas sasisë dhe largësisë së burimit të tij. Pikat e para të nektarit ose “topthat” e polenit që sillen në zgjua, shërbejnë si nxitës për fluturimet e ardhshme të bletëve të tjera. Pasi lehtësohet nga pesha, bleta “zbuluese” lëshon aromën e nektarit ose të polenit që ka sjellë në zgjua. Bletët e ruajnë këtë aromë shumë mirë dhe fillojnë vallzimin në errësirën e zgjoit në drejtimin vertikal të hojeve.

Le të shpjegojmë mekanizmin që i drejton këto vallzime. Gjatë vizitës në një lule, bletët drejtohen nga katër modalitete sinjalesh: ngjyra, forma, aroma dhe shija (ose vlerësimi i pasurisë së sheqerit në lule). Ndërsa në drejtimin e rrugës nga zgjoi në burimin e ushqimit dhe anasjelltas, bletët drejtohen nga disa modalitete të tjera, të cilat janë fiziologjike dhe mekanike. Ndër ato fiziologjike hyjnë lidhjet kimike ose ferromonet, për të cilat kemi folur gjerësisht më lart, edhe ato nervore që po përpiqemi

17

t’i parashtrojmë shkurt. Ngacmimet e jashtme dhe të brendshme që jepen nga sytë dhe nga antenat, nëpërmjet një sistemi të komplikuar fijzash nervore, kalojnë në sistemin nervor ose ne “ trurin “ e bletës.

Këto ngacmime grumbullohen, përpunohen, korrektohen në ganglionet nervore dhe i japin drejtim muskulaturës së fluturimit të bletës në kahun e dëshëruar duke përftuar ato që ne i quajmë “veprime instinktive”. Për modalitetin mekanik do t’i referohemi t’ashtuquajturit “kompasi diellor”. Kërkimet e shkëlqyera të Karl von Frishit, që ka studiuar për 40 vjet sjelljen e bletëve, për të cilën ka marrë çmimin Nobel, kanë përcaktuar se ky “kompas” përbëhet nga këndet që krijohen nga trekëndëshi diell-zgjua - burimi i ushqimit). Këto kënde maten nga bletët me anë të syve të përbërë. Interesante është e ashtuquajtura “ora e brendshme” e bletëve. Në orët e ndryshme të ditës sasia e sheqerit të sekretuar nga lulet ndryshon, si rrjedhojë ulet numri i bletëve që i vizitojnë këto lule, sikur të “dinë” orët e sekretimit. Frishi ka bërë një eksperiment klasik: një zgjua u transportua nga Parisi në New York. Bletët, pavarësisht nga ndryshimi në kohë, dolën në kullotë sipas orës së Parisit.

Le të shohim tani se si zhvillohen vallzimet në brendësi të zgjoit. Siç thamë, këto janë dy llojesh: Kur burimi i ushqimit është afër, vallzimet bëhen rrethore. Bleta e fushës, e ngarkuar me aromën e lules

ku do të mblidhet ushqimi (nektar ose polen), përshkon me një hap të shpejtë dhe të shkurtër, në fillim në një anë e pastaj kthet në anën tjetër me një kënd 180 gradë.

Rrethi është kaq i vogël sa zakonisht ze një qelizë të hojeve. Ajo bën kështu 1-2 rrathë, duke mos ndërruar drejtim, gjë që vazhdon për 1/4-½ minute deri në një minutë. Vallzimi kryhet në errësirën e zgjoit, por bletët

e ndjekin atë dhe e përsërisin në saje të organeve të ndijimit dhe të prekjes. Papritur valltarja e pushon menjëherë vallzimin. Nga zgjoi dalin disa bletë, ato që ishin më pranë saj. Pastaj ajo kalon në një qelizë tjetër dhe kështu vazhdon në 3-4 qeliza, sipas pasurisë së ushqimit që ka siguruar. Bletët, që kanë marrë nga ky ushqim, kryejnë po të njëjtat veprime. Këto valle rrethore u japin të kuptojnë bletëve se ushqimi është afër 50-100 m.

Kur ushqimi është larg, bëhen valle tundëse ose “të djepit “. Gjatë këtyre vallzimeve bleta zbuluese ecën përpara, kthehet, bën gjysmë rrethi nga pika e fillimit, përsëri rend duke përshkruar një gjysmë rrethi tjetër, që i jep lëvizjes formën e numrit tetë. Bleta rend gjithnjë në gjysmë rrethet dhe gjithnjë në diametrin e pikës fillestare. Gjatë kthimeve trupi i saj, sidomos barku, tundet në drejtim horizontal, që këtej ka dalë edhe emri “valle tundëse“. Eshtë llogaritur se trupi i bletës bën nga 4-12 lëvizje tundëse gjatë çdo rendjeje në vijë të drejtë. Këto lëvizje bëhen me vibracione e pushime. Vibracionet janë të njëjta me lëvizjet e krahëve të bletëve, të cilat nuk shihen në errësirë, por ndjehet vetëm ajri që lëviz. Përsa i përket kohës, është vënë re se sa më shumë të qëndrojë në zgjua një bletë, aë më shumë bletë tërheq ajo; sa më shumë bletë të tërheqë, aq më i pasur është burimi i ushqimit. Pas saj bletët dalin me grupe në kullotë.

Të dy llojet e “vallzimit” që bëhen në hoje plotësohen në verandë. Ato marrin nga bletët “zbuluese” edhe pozicionin e “kompasit qiellor” ose me saktë, këndin në të cilin ndodhen tre përbërësit e tij, dielli - zgjoi - burimi i ushqimit. Bletët që dalin nga zgjoi kanë gjithnjë si bosht orientimi vijen pingule të aksit të hojeve të vendosura vertikalisht me orientim nga veriu nga drejtimi i forcës së rëndesës. Gjatë rendjes lart tregohet se burimi i ushqimit është vendosur nga zgjoi drejt diellit. Pra, dielli, zgjoi

Fig. 4. Pozicionet e ndryshme të bletëve në vallzimet rrethore

18

e burimi janë në vijë të drejtë. Rendja në kënd 60 gradë nga e majta tregon se burimi i ushqimit ndodhet nga e majta 60 gradë nga drejtimi i vijës zgjua - diell dhe pingul forcës së rëndesës

Si kuriozitet, në tropikët dielli, si në asnjë vend të botës, qëndron dy herë në vit në zenith, në këtë rast bletët qëndrojnë në zgjua dhe bëjnë pushim, sepse valltarët s’e japin dot këndin. Megjithatë është zbuluar se mjafton që këndet të jenë 2-3 gradë, që syve të përbërë të bletëve t’u mjaftojë për të dhënë drejtimin.

Nga të gjitha sa thamë më lart del se vallzimet e bletëve përfaqësojnë një raport të vërtetë ekspeditë kërkuese, për ta patur zili.

Jetëgjatësia e bletëve Në evolucionin biologjik të familjes bletë rëndësi të veçantë për mbijetesën e saj marrin dy faktorë: jetëgjatësia e bletëve punëtore dhe kushtet e mjedisit. Eshtë i njohur fakti, që mosha e bletëve punëtore në verë është 5-7 javë (37-40 ditë). Eshtë menduar se kjo kohëzgjatje jete varet nga intensiteti i punëve të stinës në familje. Por, në të vërtetë, ky afat varet edhe nga dy parametra të tjerë si numri i përgjithshëm i bletëve në zgjua dhe pjellja ditore e mëmës, të cilat janë të lidhura me një raport ku herësi jep kohëzgjatjen e jetës mesatare të bletëve. Në praktikë të bën përshtypje fakti, se rritja numerike e familjes para vjeljes ka një kufi të caktuar, i cili nuk kalohet. Ky kufi është quajtur “mirazhi i rritjes”. Kështu shpjegohet fakti që shumë bletarë, nga dëshira e madhe që të kenë sa më shumë bletë punëtore për të shtuar prodhimin e mjaltit, i ushqejnë me sheqer këto familje. Pra, pa marrë parasysh momentet biologjike të tyre, kërkojnë të shtojnë prodhimin. Në këto raste stimulimi i madh shoqërohet me vdekjen masive të breznive të lindura më parë, të cilat gjatë përpunimit të këtij ushqimi me ato pak rezerva albuminore që i kanë mbetur shkurtojnë jetën e tyre.

Është vërejtur se jetëgjatësia e bletëve shtohet në disa momente të aktivitetit të bletëve: si në rastet kur zgjoi mbetet pa mëmë, ashtu edhe kur familja përgatitet për roitje. Në rastin kur familja mbetet pa mëmë, janë bërë vrojtime duke shënuar (markuar) bletët me ngjyra dhe, janë gjetur bletë që të kenë jetuar 150-200 ditë. Jeta e bletëve zgjatet dhe në familjet që do të roisin dhe, së fundi, edhe në familjet që do të dimërojnë. Në këto të fundit bletët jetojnë në kushtet e vendit tonë 4-5 muaj ose 4-5 herë më tepër se bletët e verës. Si shpjegohen këto raste? Ka disa arsye: njëra prej tyre është ulja e temperaturës në zgjojet e bletëve. Si në familjet pa mëmë, ashtu dhe në ato që do të roitin edhe ato që hyjnë për dimër, temperatura në zgjua ulet nga 34°-35°C në 25°C ose më shumë. Në familjet që roisin, roi ka tendencë që para se të dalë të grumbullohet në vendet më të freskëta, poshtë hojeve ose anash kornizave. Nga ligjet e kimisë fizike dihet se çdo rënie e temperaturës nënë 100 pakëson shpejtësinë e reaksioneve kimike 2-3 herë. Për analogji, ulja e temperaturës në zgjua bën që te bletët të ulet intensiteti i proceseve të shkëmbimit. Për rrjedhojë, shtohet edhe jeta e tyre. Kjo lidhet me arsyen tjetër të jetëgjatësisë, që është forma dhe shpenzimi i ushqimit.

Dihet se bletët e verës janë të afta të rrisin një sasi 3-4 herë më të madhe larvash se sa ato të pranverës dhe të vjeshtës. Gjatë këtij procesi ato shpenzojnë qumësht mëmash dhe sekretimet e gjendrave të tyre (që të dyja kanë natyrë proteinike) për përpunimin e bukës së bletëve dhe të

Fig. 5. Kompasi diellor. Vallëzimet e bletëve në formë tete në varësi të këndeve të trekëndeshit kullotë - zgjua - diell.

19

ushqimit të mëmës e të larvave deri në tri ditë. Pra, shtimi i metabolizmit albuminor ul jetëgjatësinë e bletëve të verës dhe ulja e këtij metabolizmi në bletët e breznisë vjeshtore shton jetëgjatësinë e tyre. Duke ditur këtë mekanizëm biologjik, bletarët duhet të nxjerrin përfitime praktike. Kështu, disa bletarë kanë bërë praktikë pune që një pjesë të rezervave të mjaltit në vjeshtë ta vjelin dhe ta zëvendësojnë me sheqer. Gjatë përpunimit të sheqerit, një pjesë e madhe e rezervave albuminore të trupit të bletëve shpenzohet për nxjerrjen e fermenteve që duhet t’i kthejne ato në mjaltë (invertazë, diastazë, etj.). Për këtë ato kanë nevojë për polen, i cili ndodhet i depozituar në hojet e bletëve si burim për kalimin e dimrit dhe për në pranverën e herrshme. Duke konsumuar këtë ushqim për të rivendosur këto humbje proteinike, rezervat e polenit në zgjua ulen, duke e vënë në vështirësi familjen për dimër. Prandaj ky zëvendësim duhet bërë me kujdes dhe në kohën që ka polen në natyrë ose rezervat e polenit në zgjua për dimër janë të mjaftueshme. Në bletët e fushës, jetëgjatësia e tyre është e ndërvarur si nga ushqimi dhe nga faktorët e mjedisit. Bletët duke mbledhur mjaltë, marrin polen për aq sa ndodhet në lule (deri në 5%), sasi kjo e pamjaftueshme për të gjitha harxhimet e saj në kullotë, po të mendojmë se seanca e fluturimit ditor është 8 - 10 orë në ditë dhe transpotohet nektar i lëngëshëm i barabartë me 1/3 - 1/2 e peshës së trupit të saj. Ndër faktorët e jashtëm lidhur me jetëgjatësinë e bletëve të fushës mund të përmendim rreziqet nga dëmtues si zogjtë që i hanë, helmimeve gjatë spërkatjeve ose ndërrimeve të papritura të kohës, karakteristike gjatë kullotës së maresë etj. Faktor tjetër i jashtëm që ul jetëgjatësinë është dëmtimi i krahëve. Po të mendosh se bletët e fushës rrahin krahët gjatë fluturimeve për ushqim ose për t’u kthyer në zgjua me 400 rrahje në sekondë si dhe duke llogaritur pengesat e shumta që gjejnë rrugës, mund të kuptohen arsyet e shumta të dëmtimit të krahëve dhe të vdekjeve të bletëve jashtë zgjoit, duke qenë plotësisht të shëndosha.

MBARËSHTIMI I BLETËVE DHE PRINCIPE TË TEKNOLOGJIVE BASHKËKOHORE NË BLETARI

Nga duhet të fillojmë? Bletarinë e krahasojnë me gjuetinë, peshkimin, sportet, por bletaria është një gjë tjetër, ka ngjashmëri sepse gjatë punës me bletët je në ajër të pastër, bën lëvizje si gjimnastikë, ha produkte natyrale me vlerë të madhe si dhe në fund fundit është pasion.

Por, ku qëndron ndryshimi, për tu marrë me bletari duhet ta njohësh botën e bletës. Është e vërtetë që bleta e siguron vetë ushqimin, por njeriu që ndërhyn në jetën e saj, në bazë të nivelit të dijeve, mund të jetë ndihmës ose prishësh i bletëve.

Së pari duhet të lexosh një libër praktik për bletarinë. Së dyti duhet të vizitosh herë pas here parqe me bletë, për të kuptuar dhe thelluar në praktikë ato që ke lexuar. Në këto vizita duhet të kesh parasysh reaksionet që ka trupi nga thumbimet e bletëve. Duhet ditur se 10% e njerëzve nuk i kalojnë mirë këto thumbime. Së treti duhet të pajisesh me mjetet e punës së bletëve.

Maska, dorezat, veshja e bletari, leva dhe tymësja.

Fig. 6. Maska.

20

Maska është shumë e rëndësishme dhe duhet mbajtur gjithnjë kur vizitojmë parqet me bletë. Ajo na mbron nga thumbimet, sidomos kur ndodhin në pjesët e buta të lëkurës, nganjëherë dhe në sy. Ka shumë bletarë që s’e përdorin maskën, s’mund të thuah se je bletar i mirë kur s’përdor maskën, përkundrazi është i mirë ai që punon me maskë.

Dorezat. Ato të lejojnë të bësh një punë komode në park, jo vetëm që të mbrojnë nga thumbimet, por mbajnë duart e pastërta nga propolisi, që bëhen shumë ngjitëse në periudhat e nxehta. Dorezat nuk përdoren në procese delikate, p.sh. kur duam të marrim në dorë një mëmë.

Veshja e bletarit. Nëqoftëse mendojmë se bletët ndodhen në male, pyje e fusha dhe bletarët nga rruga që bëjnë janë të dërsitur ose të plurosur dhe për të ruajtur rrobat e tyre duhet të ndërrohen. Rekomandohet veshja e bardhë, sepse nuk i acaron bletët. Ndoshta s’është e domosdoshme por është e nevojshme.

Levat. Shërbejnë për të larguar hojet dhe për të bërë kontrollin e zgjoit. Levat janë të ndërtuara në atë mënyrë që të bëjnë disa operacione si pastrimin nga propolisi, heqjen e gozhdëve etj, Përdorimi i kaçavidave, gozhdëve e sende te tjera metalike shkaktojnë dëmtimin e zgjojve duke i nxjerrë më shpejt jashtë përdorimit.

Tymësja është më se e domosdoshme në punën e bletarit, ajo quhet krahu i djathtë i tij. Nëpërmjet tymit të tymëses, bletët i parajmëron një rrezik (është një refleks i marrë që në kohën kur në zgjojtë primitivë merrej mjalti dhe bletët tymoseshin), ato mbushin qeskën e mjaltit e bëhen më të qeta sepse s’kanë mundësi të thumbojnë.

Zgjoi është banesa e bletëve. Zgjojtë mund të jenë të shumllojshëm, por në praktikën e mirëfilltë të bletarisë kanë mbetur dy tipe kryesore, të tjerat janë modifikime sipas shijes së bletarëve dhe jo nga bletët.

Ndër zgjojet modernë njihet tipi Langstrot me kat të barabartë (që kati i pjelljes me katin e sipërm që quhet i depozitimit të mjaltit). Katet e sipërmë në varësi të pasurisë kullosore mund të jenë disa, gjë që shton prodhimin e mjaltit.

Fig. 8. Tymësja.

Fig. 7. Levat.

21

Një element që duhet të jetë përbërës i zgjoit (që fatkeqësisht në vendin tonë në ndryshim nga bota nuk ështëi tillë) është diafragma ose mëmëpenguesja, që është një rrjetë metalike nga hekur i zinguar (kjo është më e mira, sepse ka dhe prej bambuje) që në dimesionet që ka lejon bletët të lëvizin nëpër kate, por pengon mëmëm të ngjitet lart. Kjo shërben për shumë operacione në bletari, që do ti lexoni më poshtë, por kryesorja është moslejimi i mëmës të ngjitet në katin e mjaltit dhe të pjellë, gjë që sipas eksperimenteve tona të vërtetuara në praktikë shton 10 kg mjaltë për zgjua.

Parimet e punëve praktike në parkun e bletëve a ) Vendosja e një parku me bletë

Park bletësh quhet një grumbullim familjesh bletë në një vend, ku shërben një personel i veçantë.

Vendosja e një parku me bletë në një vend kërkon paraprakisht një studim i cili përmblidhet në këto pika:

- Të zgjidhet një vend me kullota mjaltëdhënëse të kombinuara në vazhdimësi, duke llogaritur që largësia nga burimi i ushqimit të jetë në një rreze 3 km. Gjithashtu duhet të vlerësojmë pasurinë kullosore të hapësirës në bazë të pretendimeve tona. Por, në praktikë këto s’janë shumë të thjeshta, sepse ka ndryshime të theksuara të së ashtuquajturës “mikroklimë”. Prandaj bletarët duhet ta përfitojnë këtë përvojë të domosdoshme nga një studim i një qëndrimi disa vjeçar dhe nga përvoja e parqeve ekzistues në këtë zonë. Në vendosjen e parkut bletarët duhet të kenë parasysh disa largësi, kështu për shëmbull: të vendosen larg stallave jo më pak se 100 m, sidomos atyre të kuajve, ndaj aromës së të cilëve bletët kanë neveri, por dhe kuajtë janë shumë të ndjeshëm ndaj thumbimeve, duke reaguar në mënyrë të pakontrolluar dhe të rrezikshme. Kjo largësi minimale duhet të ruhet edhe për faktin që bletët të mos shkojnë të pinë ujë në vendet ku kafshët urinojnë. Në rastet kur kemi punishte të sheqernave ose anekse të tyre, duhet të respektohet largësia 4-5 km, përndryshe ka rrezik që bletët të grumbullojnë sheqer dhe lenë pasdore nektarin e kullotave. Nga ana tjetër, bletët shqetësojnë mjaft punonjësit e këtyre punishteve.

- Të mbahen parasysh largësitë prej rrugëve, autostradave dhe hekurudhave jo më pak se 1 km, sepse ka rrezik te dyfishtë: një numër bletësh që llogaritet 6%, mbytet nga përplasjet në xhamat e makinave që ecin me shpejtësi dhe, së dyti, hyrja në makinë e bletëve sjell panik në pasagjerët. Prandaj në këto raste këshillohet që parqet me bletë në këto vende të rrethohen me një gardh të lartë.

- E mira është që parqet të vendosen larg shtëpive dhe qendrave të banuara. Megjithëse teorikisht është e mundshme që ato të vendosen edhe mbi pallatet e larta, një gjë e tillë nuk është e këshillueshme, sepse ndodh shpesh herë që gjatë procesit të kërkimit të ushqimit të thumbojnë njerëzit dhe kafshët e atij rajoni dhe bletarët do të kenë pasoja ligjore.

- Parqet duhet të vendosen në vende të mbrojtura nga erërat e forta. Në praktikë është e vështirë të gjenden vende plotësisht të mbrojtura, por vendi që nga tri anët është i mbrojtur, duhet të konsiderohet i pranueshëm. Ndërkaq më e rëndësishmja është mbrojtja e parkut nga erërat e veriut. Sigurisht që bletët e një rajoni i janë përshtatur mirë kushteve të ndryshueshme klimaterike të zonës, por megjithatë, kujdesi nuk duhet të mungojë.

- Si rregull, sidomos në zonat malore, është e pëlqyeshme që familjet bletë t’i rahë gjatë gjithë vitit dielli. Në zonat e ulta e të ngrohta ky ekspozim është i nevojshëm në dimër, sepse në verë në këto zona të nxehta bletët krijojnë nga nxehtësia të ashtuquajturat “mjekra”. Gjatë ditëve të nxehta, kur parku është i ekspozuar nga dielli, bletët dalin jashtë dhe mblidhen para zgjojve në

22

formë “mjekre”. Zgjidhja e saj është vendosja e zgjojve nën hijen e pemëve që u bien gjethet, në mënyrë që në verë të kemi hije, ndërsa në dimër të kemi diell.

- Për zgjedhjen e vendit të parkut duhet menduar që uji të mos ndodhet shumë larg, të ketë burime te vogla, por jo pranë pellgjeve të mëdhaja ose lumenjve që vërshojnë .Kjo për arsye se, në qoftë se bletët janë përshtatur mirë ndaj vapës dhe të ftohtit, kur koha është e thatë, bëhen shumë të ndjeshme ndaj lagështirës që shoqërohet me sëmundje mykotike.

- Së fundi, largësia e parkut nga parku duhet të jetë jo më pak se 3 km. Në vendqëndrimet e parkut, në kullota kur ka një pasuri kullosore kjo largësi ulet në 1-1,5 km, por gjithmone në marrëveshje me banorët e vendeve ku shtegtohet.

b ) Vendosja e familjeve në një park

Ka disa mënyra të vendosjes së familjeve në një park bletësh. Kjo varet edhe nga tereni ku vendosen ato (madhësia e parkut, relievi etj). Ndër më kryesoret janë vendosja në rreshta, në formën e tabelës se shahut ose në grupe nga 3-4 familje. Në vendosjen në rreshta largësia e zgjoit nga zgjoi nuk duhet të jetë më e vogël se 1,5 m (me e pëlqyeshme 2m), ndërsa rreshti nga rreshti 3 m. Kjo lloj vendosjeje nga ekspozicioni i dyerve në një drejtim, moslyerja e zgjojve me ngjyra të ndryshme, afërsia e zgjojve me njeri - tjetrin dhe mungesa e pikave të orientimit, shkakton ngatërrimin e hyrjes së bletëve në familjet e tyre. Po ashtu edhe rendimenti i mjaltit në familjet e mesit është më i ulët se mesatarja e parkut.

Humbjen e aftësisë orientuese të bletëve e shohim edhe te mënyra e vendosjes në formë gurësh shahu.

- Mënyra më e mirë është vendosja në grupe me largësi zgjoi nga zgjoi 1 m. Dyert e zgjoit duhen vendosur nga jugu, nga lindja ose nga juglindja, në mënyrë që rrezet e diellit, të bien që në mëngjes dhe të lejojnë fillimin herët të punës së bletëve. Në vendosjen në grupe është e pashmagshme edhe vendosja e disa zgjojve nga veriu. Në qoftë se gjatë sezonit aktiv kjo ka pak rëndësi, në dimer duhet ndërruar drejtimi, sidomos kur jemi në rajone me erëra të forta.

- Zgjojtë duhet të ngrihen nga toka jo më pak se 25 cm (më e mira është 30- 40 cm), për t’u bërë më mirë ajrimi i dyshemesë dhe ruajtjen nga prishja, mbrojtjen nga sëmundja e mykut (askosferoza) dhe nga insektet (sidomos milingonat). Përveç kësaj, edhe bletari punon më mirë në këtë lartësi, sepse nuk përkulet shumë. Në dimër shumë bletarë e ngrejnë pak pjesën e prapme të zgjoit për të krijuar pjerësi që ujrat të rrëshqasin përpara. Në kullotat kryesore, s’është e nevojshme ngritja nga toka, sepse vendet janë të thata. Zgjojtë duhet të jenë të lyer me ngjyra, më të preferueshmet për bletët janë ngjyra blu, e verdhë, e bardhë etj. por jo ngjyrat kafe dhe e zezë, sepse bletët nuk i dallojnë këto ngjyra. Lyerja e zgjojve jo vetëm i ndihmon bletët të orientohen, por ruan edhe zgjoin nga prishja.

- Çdo zgjua duhet të ketë numrin e tij, në mënyrë që bletari të regjistrojë gjithçka në fletoren e tij (e mira është hapja e kartelave për çdo familje), që të jetë në dijeni në çdo kohë të ecurisë së familjes. Po kështu, gjatë kontrolleve në periudha të ndryshme, s’është nevoja të hapë gjithë zgjojtë, por me anë sondazhesh, duke hapur disa familje për çdo grup (paraprakisht sipas regjistrimit me një shkumës shënohen në fazën e përparme të zgjoit: familjet e forta me njësh, të mesmet me dysh dhe të dobëtat me tresh), ai duke njohur mirë gjendjen mund të planifikojë drejtë masat për të ndihmuar parkun. Madhësia e një parku sigurisht varet nga pasuria kullosore e vendndodhjes. E mira është që parqet të jenë jo më shumë se 50 familje në një vend. Po patëm më shumë siç, ndodh te profesionistët, rekomandojmë që parku të ndahet në disa parqe më të vegjël, duke i vendosur në largësi 5-6 km larg njëri-tjetrit. Këtë porosi e japim jo vetëm nga fakti

23

se një park me deri 50 familje të lejon të kryesh punë normale brenda një dite, por edhe sepse kullotat tona, me sezonalitet 2-3 javësh, plotësojnë nevojat e këtyre parqeve të vegjël.

c) Disa rregulla të sjelljes me bletët

Këto rregulla në përgjithësi njihen nga bletarët, por nga vërejtjet tona të gjata në praktikë na rezulton se ka një neglizhencë të pafalshme në respektimin e tyre. Po japim disa prej tyre:

Veshja e bletarit. E ritheksojmë se gjatë punës në park bletari duhet të veshë rrobat e punës. Dihet që bletët janë të ndjeshme ndaj erërave, alkolit, parfumeve dhe djersës, veshjeve të zeza , veshjeve prej leshi, atyre sintetike, etj. Prandaj punimet në bletë është e mira të bëhen me kominoshe prej pambuku të bardhë, ose me fibra natyrore vegjetale; kjo veshje do t’i mbrojë edhe rrobat e përditshme nga ndotjet me mjaltë e me propolis. Ka mjaft bletarë që “përtojnë” t’i lidhin poshtë pantallonat, ose disa bletare femra punojnë me funde, futja e bletëve ndërmjet kofshëve të tyre mund t’u dëmtojë organet seksuale, të cilat me qenë se përbëhen nga inde të buta, mund të dëmtohen rëndë nga thumbimet e disa bletëve. E rëndësishme është puna me maskë dhe tymëse, shpesh ato nuk përdoren, nisur nga mendimi i një praktike të gjatë me bletët Por, kjo është e palejueshme si teorikisht ashtu edhe praktikisht. Teorikisht bletët ende nuk janë shtëpijakëzuar, pra ,siç thuhet, “s’e njeh bleta të zotin”. Ato e organizojnë vetë jetën në zgjua dhe bletari shpesh është i paaftë të kuptojë dhe të shpjegojë ndryshimet në sjelljet e bletëve. Praktikisht, thumbimet e bletëve mund të prekin veshët, palpebrat ose dhe globin e syrit, buzët, gjuhën (kur goja mbahet e hapur). Bletët në këto raste mund të ngatërrohen në mjekër ose në flokët e gjata ose të palara dhe të çojnë në pasoja të rënda për ndonjë organ. Eshtë e këshillueshme që gjatë kontrollit të parkut të kemi me vehte një kovë ujë për shpëlarjen e duarve, si edhe për të lagur me furçë maskën sidomos në ditë të nxehta.

Kontrolli i bletëve duhet bërë kur temperatura e mjedisit është mbi 14°C, kur s’ka shi dhe erë. Kontrolli duhet të evitohet kur temperaturat janë mbi 30°C në hije. Kur kemi mungesë kullotash natyrore, bletët kontrollohen në darkë ose në mëngjes, pasi t’i kemi ushqyer në mbrëmje. Si rregull, bletët kontrollohen në orët e vona të mëngjesit, kur bletët mbledhëse janë në fushë. Kontrolli duhet të fillojë nga bletët e dobëta, sepse janë më të qeta. Për të kontrolluar familjet është e domosdoshme përdorimi i tymëses, ajo siç thuhet shpesh, është “dora e djathtë e bletarit”. Në mbushjen e tymëses duhet të heqim dorë nga përdorimi i bajgave që i shqetësojnë mjaft bletët, po kështu dhe leckat, e mira është të përdorim ashkla të thata të drunjve, dhe të hedhim një kokërr të vogël propolisi.

Bletët duke ndjerë erën e tymit dhe ftohjen kur hapim tavanin, alarmohen, por, pasi mbushin qeskën e mjaltit qetësohen. Në këtë rast duhet të shmangen veprimet tona të nxituara dhe zhurmat në dërrasat e zgjoit. Kontrolli fillohet nga hojet që ndodhen në pjesën e anëshme të zgjoit. Largohet hoja me ngadalë me levë e pastaj nxirret. Pasi heqim hojen e parë, është e mira ta mbulojmë zgjoin me një thes nga sipër ,për të mos u ftohur pjellja dhe të ruhet errësira e zgjoit. Pastaj lëvizen hojet me radhë duke e shtyrë njerën te tjetra. Hoja që kontrollohet duhet te mbahet drej, pak pjerrtas. Nuk lejohet të mbahet horizontalisht, sepse mund të bien poshtë pika mjalti e nektari, të cilat bëhen shkak të vjedhjeve në bletë. Mbahet pjerrtas në brendësi të zgjoit edhe për faktin se po të mbahet horizontalisht, nga pesha e mjaltit ajo mund të prishet. Kjo ndodh sidomos, në hojet e reja të sapondërtuara, por edhe atëhere kur është shumë vapë e dylli fillon të zbutet. Mbahet hoja mbi zgjua që të mos bien në tokë mëma dhe bletët gjatë kontrollit. Kur vemë re egërsi në sjelljen e bletëve në një zgjua, mbyllim shpejt zgjoin dhe pasi kemi mbaruar kontrollin e gjithë parkut, e marrim zgjoin dhe e largojmë 6 m nga parku. Në vend të tij vemë një nukleus ose një zgjua bosh me disa hoje për të mbledhur bletët e fushës. Ditën tjetër mund ta kontrollojmë lehtësisht këtë zgjua, sepse në të kanë mbetur vetëm bletët e zgjoit që nuk janë agresive. Duhet t’u shmangemi kontrolleve të gjata, ato

24

duhet të vazhdojnë jo më shumë se 10 minuta. E mira është që kontrollet brenda zgjoit të evitohen sa më shumë, kontrolli të bëhet nga jashtë duke vlerësuar mënyrën e sasinë e bletëve që dalin dhe hyjnë në zgjua, sasinë e nektarit që sillet, me shtypjen e ndonjë blete që hyn në derë, me vlerësimin e sasisë së polenit që sjellin, nëpërmjet shikimit të këmbëve të ngarkuara, me numrin e bletëve të vdekura para zgjoit etj. Vizitat e shpeshta me hapjen e folese se bletëve, janë të dëmshme sepse: ftohin foletë, sidomos kur vazhdojnë për një kohë të gjatë, çrregullojnë fluturimet, krijojnë mundësi për vjedhje, për infeksione, etj. Natyrisht, kur bletari është i kujdesshëm, i aftë, dhe i shkathët, këto rreziqe janë më të pakta.

Sigurisht, kur japim rekomandimin për të pakësuar vizitat, kuptohet që nuk mund t’i shmangim ato plotësisht, sepse ndonjëherë janë të nevojshme për shembëll: kontrolli i folesë çdo javë gjatë kohës së roitjes për të prishur çibuket e roitjes, për heqjen e hojeve të tepërta dhe vendosjen e fletëve të dyllit për ndërtime ose të hojeve për zgjerimin e folesë.

Kontrollet për gjetjen e mëmës kur shohim çrregullime në pjellje (jo në rrathë koncentrikë, por me boshllëqe qelizash e me pjellje të pakët, etj.).

Sigurisht në dimër duhet t’i evitojmë kontrollet, por këto mund t’i bëjmë vetëm atëhere kur kanë ndodhur rrëzime të zgjojve nga kafshët ose nga keqbërësit, në se shihen bletë të vdekura përpara derës. Ne e dimë se çdo bletar ka metodat e tij, ka “sekretet e tij”, duke i respektuar ato ne nuk mund të tregohemi dogmatikë. Kujdes duhet të tregojnë amatorët, që për kënaqësinë e tyre, hapin zgjoin shpesh pa u thelluar në çrregullimet që i sjellin familjeve bletë.

d) Kontrollet teknike të parqeve me bletë

Për të ndjekur ecurinë e parqeve me bletë dhe për të marrë masa për trajtimin teknik të tyre, është e nevojshme që gjatë vitit të bëhen disa kontrolle të të gjithë parkut. Nga këto kontrolle nuk duhet të shmanget asnjë bletar, i cili mendon të punojë teknikisht me bletët.

Kontrolli pranveror Në të dallojmë atë të shpejtë dhe kryesor. Kontrolli i shpejtë pranveror kryhet me ngrohjen e kohës, me lëvizjet masive të bletëve dhe fillimin e kullotave të hershme pranverore. Në vendet e ulta mesdhetare kjo ndodh në fund të shkurtit, ndërsa në zonat kontinentale në mars. Ky kontroll ka për qëllim të na japë këto njohuri paraprake:

- Ekzistencën e mëmës në zgjua.

- Sasinë dhe cilësinë e rezervave ushqimore të mbetura nga dimri.

- Gjendjen e zgjoit si banesë, në se ka dëmtime e të çara.

Masat që merren janë: kur nuk ka mëmë që dallohet nga zhurma karakteristike e bletëve, merret një mëmë tjetër nga nukleuset rezervë dhe futet në familjen jetime. Kur vihen re hoje bosh, të mykur apo të prishur hiqen këto hoje dhe vendosen të tjera nga hojet rezervë me mjaltë ose planifikohen për t’u ushqyer. Kur vërejmë çrregullime në fole, e ngushtojmë atë ose e plotësojmë hapësirën e zgjoit me jastëk ngrohës. Kur gjejmë familje të vdekura ose pa mëmë dhe nuk kemi mëma rezervë për ta zëvendësuar, ato mbyllen dhe, një ditë më pas largohen nga parku për të gjetur arsyen. Përsa u përket meremetimeve të domosdoshme të zgjojve, këshillohet që ato të bëhen sa më shpejt.

Kontrolli kryesor pranveror bëhet në pranverë kur koha është bërë e qëndrueshme dhe bletët e kanë shtrirë mjaft pjellën. Në zonat e ulta kjo kohë përkon me mesin ose fundin e marsit, në zonat kontinentale me fundin e marsit ose me fillimin e prillit. Me qenë se edhe konditat e lejojnë, ky kontroll është mjaft i imët dhe ka për qëllim të nxjerrë gjendjen reale të parkut dhe perspektivën e mëtejshme të tij.

25

Në këtë kontroll duhet të vlerësojmë:

- Cilësinë e mëmës nëpërmjet rregullsisë së pjelljes së saj.

- Forcën e familjeve bletë në rrugë mizë.

- Numrin e hojeve me pjellje, madhësinë e saj dhe prekjen nga sëmundjet.

- Sasinë e mjaltit të mbetur nga dimri.

- Gjendjen e hojeve fizikisht, moshën dhe ngjyrën e tyre.

Pas vlerësimit të çdo familjeje, të dhënat e mara regjistrohen në fletore ose në kartelat përkatese, bëhet përmbledhsja e parkut, si edhe përpunohet stratetegjia e operacioneve të mëtejshme.

Cilat janë këto masa në vija të përgjithshme?

Gjatë mungesës së ushqimit të mjaftueshëm në disa familje llogaritet sasia e nevojshme e tij, mënyra e dhënies ose kalimi i parkut në kullota të hershme pranverore për forcimin e tyre.

Lidhur me cilësinë e mëmës. Shihen hojet me pjellje, kur kjo është e parregullt (vezët, larvat, nimfat nuk janë vendosur në rrathë koncentrikë ose ka hapësira bosh, ose ka shumë qeliza mashkullore), duhet menduar për një mëmë të vjetër ose të keqe nga ana e prodhimtarisë. Në këto raste duhet të ndërrojmë pa ngurim mëmën. Përveç këtyre për mëmat duhet bërë një plan, në varësi nga kullotat e çdo vendi, për ndërrimin e të gjithë mëmave që janë mbi 1,5-2 vjeçare. Në bazë të këtij programi duhet të bëjmë përgatitjet për prodhimin e mëmave në stil të gjerë.

Kur kemi defekte në hoje, ato hiqen dhe, sipas forcës së familjes, vendosim hojet bosh ose, kur familja ka aftësi ndërtuese, vendosim fletë dylli.

Kontrolli vjeshtor ose para dimërimit Zakonisht bëhet në shtator ose edhe më vonë në zonat mesdhetare. Për këtë kërkohen kushte metereologjike të favorshme, ashtu si për atë pranveror. Bletari, përveç kontrollit të gjendjes së familjeve, duhet të interesohet, mbi të gjitha, për vlerën e rezervave ushqimore.

Për këtë duhet të kontrollohen të gjitha hojet duke vlerësuar sasinë e mjaltit me kornizën matëse, që përfarqëson një kornizë boshe ku jane përshkuar tela, horizontalisht dhe vertikalisht me hapësirë drite 5x5 cm, ose 25 cm2, që është baraz me rreth 100 gr mjaltë. Rekomandohet që të llogarisim për dimër 2 kg mjaltë për rrugë mizë dhe 0,7 kg për çdo hoje të plotë me pjellje (përsëri me kornizën matëse matet sasia e pjelljes në çdo hoje dhe duke i mbledhur të gjithë rrathët e vulosjes, nxjerrim sa hoje me pjellje kemi). Megjithëse kjo formulë përllogaritëse ka hyrë gjerësisht, por prapë se prapë duhet të quhet orientuese, sepse zonat e ndryshme kanë kushte jo të njëjta klimatike në dimër, këtu duhet të ndërthuret dhe përvoja e vetë bletarit. Megjithatë, do të thonim se edhe në qoftë se kemi rezerva dimrore mbi këto parametra që dhamë, nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi, konsiderohen si “arka kursimi”, për të përballuar një dimër të fortë, dhe për një zhvillim më të shpejtë e më të mirë të bletëve në pranverë, në krahasim me ato familje që kanë pasur rezerva sipas normave, ose kur dimri ka qënë normal dhe bletët nuk kanë konsumuar shumë ushqim, në pranverë për nxitje nuk do të jetë nevoja të përdoret shurup sheqeri, siç shihet, rëndom në praktikën e bletarëve tanë.

Parapëlqehet, që për dimër të mbyllim familje sa më të forta në rrugë mizë, në standartin praktik të racës sonë, duhet të mbyllen me jo më pak se 6 rrugë mizë, për të patur një dimërim të suksesshëm. Për këtë, rekomandojmë, që të bëjmë balancimin e parkut, duke u dhënë familjeve nënë nivelin mesatar të parkut hoje me mizë dhe pjellje, në mënyrë që të hyjnë për dimërim në një start, dhe në pranverë të gjykojmë mbi aftësitë e familjeve më të mira. Në pranverë, familjet më të mira do të

26

ndihmohen më shumë, sepse ato kanë garancinë e plotësimit të objektivave që i kemi vënë vetes për vitin në vijim. Shpesh ndër bletarë ndeshet mendimi se balancimi i familjeve duhet të bëhet në pranverë. Për mendimin tonë, ky veprim është i gabuar, këto familje që dolën nga dimri më mirë se të tjerat dhe në pranverën e herrshme kanë një zhvillim më të mirë, tregojnë se kanë të gjitha shanset për një prodhimtari të kënaqshme.

Të prishësh këto familje për të balancuar dhe ndihmuar familjet që kanë dalë më dobët nga dimri është njëlloj si “të prishësh shtambat për të rregulluar kanaçet”. Bletët që kanë mbetur prapa nga zhvillimi do të ecin vetë, me një ndihmë atëhere kur të kemi plotësuar nevojat e grupit të familjeve të forta.

Në vjeshtë, familjet me nënë 5 rrugë mizë është e mira të bashkohen ose të kthehen në nukleuese, për të ruajtur mëmat në dimër, kur mëmat i kanë në një nivel të kënaqshëm. Duhet të bëhet praktikë pune te bletarët, që asnjëherë të mos mbyllin familjet për dimër pa siguruar mbi 10% të familjeve bletë të parkut me nukleuese. Kjo është e nevojshme, sidomos për zonat kontinentale, ku humbjet e mëmave gjatë dimrit, për shkak të kushteve atmosferike më të vështira të tyre, vërehen më tepër.

Bashkimi i familjeve Më sipër nënvizuam faktin që, me fillimin e një lulëzimi të bollshëm, është e nevojshme të kemi një popullim të fuqishëm me bletë mbledhëse të fushës, që të sjellin në zgjua në një kohë të shkurtër ushqim të shumtë. Nga ana tjetër, praktika ka provuar se, prodhimi i një famijeve ta zemë me 20 rrugë mizë, është 50% më i madh se sa prodhimi i dy familjeve njëra me 12 rrugë dhe tjetra me 8 rrugë mizë. Për të arritur këtë bletarët para kullotës kryesore bëjnë bashkimin e familjeve. Baza biologjike e këtij bashkimi qëndron në faktin, se nëpërmjet eliminimit të një mëme kufizohet pjellja, duke shmangur një lindje të madhe bletësh të reja të panevjeshme për momentin, sepse nuk arrijnë të bëhen bletë mbledhëse ose të fushës, si rrjedhojë e kohës së shkurtër të lulëzimit të kullotave tona që në përgjithësi zgjasin 15-20 ditë. Bashkimi i familjeve bëhet dhe në raste të tjera, si një praktikë në bletari. Bashkimi i dy familjeve arrihet duke vënë zgjojtë e familjeve që do të bashkohen mbi njëra tjetrën. Zgjoi i sipërmë është ai që ka mëmë të vjetër. Ndarja midis dy familjeve bëhet me gazetë, ku kemi hapur vrima me punto. Bletët komunikojnë lehtësisht me njëra tjetrën nëpërmjet vrimave gjatë disa ditësh. Mëma më e vjetër, e vendosur lart, zhduket nga rivalja e saj. Në këtë mënyrë në zgjoin sipër ndalet depozitimi i vezëve dhe hojet që lirohen nga pjellja do të mbushen me mjaltë.

Koha më e mirë për bashkimin e familjeve përkon me periudhën kur në natyrë ka sasi të madhe nektari, pra, edhe vjedhjet në parqe janë të pakta, Në qoftë se s’ka lulëzim të mjaftueshëm, del nevoja t’i ushqejmë të dy familjet për 24-48 orë para se të bëjmë bashkimin. Në qoftë se të dy familjet s’janë pranë, këshillohet të zhvendosen gradualisht. E mira është që të lëvizet familja më e vogël me mizë drejt asaj më të madhe. Kjo gjë pakëson numrin e bletëve mbledhëse që do të kthehen në vendin e mëparshëm.

Për të paksuar agresivitetin e mundshëm midis familjeve, në qoftë se kanë mëma të një moshe, rekomandohet që familja e dobët të vendoset poshtë, ndërsa e forta sipër. Po të vemë re egërsime në bletët, i lagim me ujë ose me shurup. Kur koha është e mirë, bashkimi ngjet qetësisht. Ndërkaq, nuk është e papranueshme që të gjejmë jashtë zgjoit mjaft bletë të vdekura si rrjedhojë e luftës së brendshme midis dy familjeve që do të bashkohen.

Por do të jetë e papranueshme që kjo sasi bletësh të jetë e madhe sa që të mund të na çojë në shkatërrimin e njërës prej familjeve. Normalisht reaksionet dhe lufta midis bletëve janë në përpjestim të drejtë me forcën e familjeve që do të bashkohen. Dy familje të vogla mund të bashkohen në çdo

27

çast, pa marrë masa paraprake të veçanta. Ndërsa nuk është i këshillueshëm bashkimi i dy familjeve të forta, që në fund të fundit, nuk është objekt i këtij bashkimi. Kur temperatura e mjedisit është shumë e lartë, midis dy zgjojve vendosim spesorë ngritës prej 1-2 mm për të bërë ajrimin, sidomos të zgjoit të sipërmë që ka derën e hyrjes të mbyllur.

Metodat e tjera të bashkimit Pavarësisht se metoda që përshkruam më lart është më e zakonshmja, po japim skematikisht disa metoda të tjera të përshtatshme për këtë operacion, për të zgjedhur variantin më të mirë.

Vendosim midis dy familjeve një rrjetë teli të dëndur, sa për të bërë bashkimin e aromave respektive. Pas dy ditësh heqim rrjetën pa shkaktuar probleme.

Shkundim bletët e dy famileve para zgjoit me dy kate, bletët hyjnë në zgjua në varg pa shumë probleme.

Futja e një mëme Në procedurat praktike të bletarëve del herë pas here nevoja e futjes së mëmave në familjet bletë. Në këto raste futja e një mëme të virgjër (të pabashkuar) është gjithnjë e pasigurtë në qoftë se ky operacion nuk bëhet menjëherë pas lindjes.

Prandaj pëlqehet të vendosim çibuk të vulosur. Futja e një mëme të bashkuar është një operacion më i shpeshtë dhe, për këtë, ekzistojnë një numër i madh metodash. Në këto raste mëma mund të mirret nga nukleuset e bashkimit, përveç prodhimit të parkut mund të blihet nga qendra të specializuara për rritjen e mëmave.

Po përshkruajmë disa metoda të kësaj praktike:

Futja e mëmës me kafaz Ekzistojnë mjaft tipa kafazësh të mëmave. Në përgjithësi ato kanë ndërtim e funksion të ngjashëm. Përmbajnë mëmën dhe bletët e suitës. Vrima e daljes së mëmës është e mbyllur me një tapë me sheqer kandi, ndërsa i gjithë kafazi mbulohet me rrjetë (si në figurë). Vendvendosja e kafazit mund të ndryshojë sipas tipave, midis dy hojeve ose mbi hoje. Bletët punëtore të zgjoit e ushqejnë mëmën nëpërmjet rrjetës së kafazit, ambientohen me aromën e saj dhe, pak nga pak,

hapin rrugën e vrimës për daljen e mëmës dhe, duke konsumuar kandin, e lirojnë mëmën. Pas disa ditësh hiqet kafazi bosh. Në qoftë se mëma e vjetër duhet zhdukur, ka mundësi që këtë ta mbysim duke e shtypur pranë kafazit të mëmës së re. Aroma e ferromoneve të mëmës së vjetër do të mbetet për një farë kohe dhe, gradualisht, do të zëvëndësohet me aromën e mëmës së re, duke bërë që bletët ta pranojnë këtë.

Fig. 9. Një tip kafazi për transportim të mëmave

28

Futja e një mëme të re përmban në një përqindje të konsiderueshme edhe rrezikun e mossuksesit. Nganjëherë bletët punëtore sulmojnë mëmën e re, mblidhen lëmsh pranë saj dhe e mbysin. Ndodh që mëma të pranohet e, pas disa javësh, pasi ka filluar të depozitojë vezët, u jep mundësi bletëve të ndërtojnë qeliza mëmash. Kjo dukuri ndodh kur mëma dhe bletët janë të racave të ndryshme, siç ndodh në rastin kur importohen mëma të racave të ndryshme nga ato të vendit.

Futja në një nukleus me bletë të reja Në një zgjua të ri fusim 4-5 hoje me pak ose me shumë pjellje dhe e zhvendosim në një vend pranë parkut. Bletët mbledhëse do të rikthehen prapë në zgjojtë e tyre, ndërsa në zgjuan e formuar do të mbeten vetëm bletët e zgjoit, që nuk janë aspak agresive dhe nuk kanë vështirësi për ta pranuar mëmën e re, të cilën e kemi sjellë në darkë me kurth ose të lirë. Meqënëse s’kemi bletë mbledhëse, këshillohet t’i ushqejmë nga pak me shurup sheqeri (1:1). Duhet të kemi kujdes që nukleusi të mos ketë mëmën e tij të marrë së bashku me bletët.

Në qoftë se mëma e re është e caktuar për një zgjua jetim dhe nuk dëshirojmë të krijojmë një familje të re, por të kemi një nukleus me 2-3 hoje, atëhere ndjekim metodën e bashkimit të familjeve, duke e vendosur lart nukleusin dhe duke i dhënë këtij nukleusi së bashku me mëmën edhe dy hoje me pjellje. Pas dy ditësh mëma pranohet qetësisht, duke formuar dy familje pranë njëra - tjetrës.

Futja e një qelize mëmë Kjo metodë mund të jetë efektive kur e marrim qelizën mëmë nga një familje jetime dhe e vendosim në një hoje të familjes për të cilën është caktuar. Qelizën e mëmës e nxjerrim nga hoja me anë të një brisku të hollë dhe të ngrohur, duke transportuar bashkë me qelizën dhe një pjesë të hojes të prerë afërsisht në formë trapezi kënddrejtë, por me brinjën e fundit më të vogël. Seksioni i prerë nga hoja futet në një kuti të mbuluar me pambuk dhe, duhet vendosur sa më shpejt që të jetë e mundur në zgjuan e caktuar në mënyrë që të mos ftohet. Për siguri më të madhe, rekomandohet të vendosen dy qeliza mëmë. Kjo lloj futjeje ose shartimi i qelizave mëmë përdoret më shpesh në rastet e shtimit artificial të familjeve bletë, proces i cili në vetvehte paraqet dhe disa rreziqe, për shembull na duhet të presim ndonjëherë edhe telin e hojeve ose disa qeliza me pjellë të hojes, të cilat, kur futen në familjen pa mëmë, ndiejnë shqetësime të mëdha ose shfaqet dukuria e kanibalizmit (ngrënia e larvave të gjalla), të cilat çojnë disa herë në mbytjen e mëmës së re. Për të shmangur këtë dukuri duhet të pastrojmë copën e hojes së marrë nga të gjitha mbeturinat e familjes së mëparshme si dhe telin, larvat etj. Në rastin kur kemi për të dhënë dy qeliza mëmë, e mira është të transferojmë të gjithë hojen të plotë. Futja e qelizave të mëmave midis dy hojeve në qëndër të folesë nuk përbën vështirësi. Metoda e futjes të qelizave mëmë të “ mbrojtura”.

Dihet se mëmat që dalin përpara ose edhe mëmat e vjetra që ndodhen në zgjua, vrasin nimfat që ende janë në çibukë dhe nuk kanë dalë nga vulosja. Kjo bëhet nëpërmjet futjes së thumbit të mëmës në pjesën e poshtme të qelizës mëmë. Kështu na humbin një numër i madh mëmash, për të cilat është bërë shumë punë. Por, është gjetur mënyra që këto qeliza mëmë, ende të padala nga vulosja, të mbrohen. Për këtë përdoret një cilindër i vogël plastik i ngushtuar në pjesën e poshtme, i vendosur në fundin e kupëzave, që e mbron mëmën që ende nuk ka dalë. Nga eksperimentet krahasuese, është vërtetuar se kjo metodë ka rezultat 30% më të lartë se sa metoda e zakonshme pa mbrojtje.

Zëvendësimi i hojeve Më sipër kur kemi folur për biologjinë e bletës, kemi thënë se hojet, janë si mushkëritë e familjes bletë, në ngjashmëri me njeriun paraqesin t’ashtuquajturin “kapacitet jetësor të familjes”. Thuhet kështu se në hojet ngjet i gjithë aktiviteti i familjes. Në to rriten disa brezni larvash, në to vendoset

29

mjaltë, etj. Prandaj është mirë që në familjet tona të mos mbajmë hoje mbi dy vjecare, pra, të bëjmë ndërrim të hojeve 50% çdo vit. Hojet mbi dyvjecare janë të zeza me qeliza të zvogëluara nga këmishat që lenë nimfat e breznive të bletëve që kanë dalë. Duhet mbajtur parasysh se në këto këmisha përmbahen edhe shkaktarë sëmundjesh, pavarësisht nëse këto kanë arritur të shfaqin ose jo shenjat e tyre. Pra, ndërrimi duhet parë edhe si faktor profilaktik.

Së fundi, në këto qeliza të vogla dhe të zeza, mëma lëshon pa qejf vezët dhe, nga sasia e pakët e ushqimit, që depozitohet nga bletët ushqyese, dalin bletë të reja me pak rezerva proteinike. Zëvëndësimi i hojeve bëhet më i suksesëshëm në pranverë, sidomos kur familja gjendet në fazën e roitjes. Bletari duhet ta vlerësojë mirë kohën e vendosjes së fletëve të dyllit për ndërtim. Në qoftë se ndërtimi nuk bëhet shpejt, hoja e pandërtuar plotësisht mund të brehet nga bletët me dhëmbë. Po kështu, në verë nga të nxehtit e madh hojet kanë prirje të deformohen.

Për ta shpejtuar ndërtimin, kur në natyrë kemi varfëri sekretimi, bletët i ushqejmë me shurup sheqeri. Zakonisht fleta e dyllit vendoset në pozicionin e parafundit në rreshtimin e hojeve. Kur familja është e fortë, është mirë të vendoset një fletë dylli çdo 4 - 5 ditë. Gjithashtu është e mirë që këto të jenë pranë dyerve, sepse bletët më të reja mblidhen në këtë vend për të ajrosur zgjuan, pra i bëjnë edhe më mirë ndërtimet.

Ka bletarë që fletët e dyllit i vendosin në mes të folesë. Kjo mund të bëhet me sukses kur familja është e fortë dhe me mjaft pjellje. Duke vënë fletën e dyllit në mes të folesë, e ndajnë pjelljen në dy pjesë, atëhere bletët e reja kërkojnë që ta mbyllin këtë boshllëk dhe ndërtojnë hojen, bile dhe mëma pjell vezë në të.

Ky veprim ka sukses gjatë roitjes, sepse bën që të rritet instinkti i shumëzimit dhe të pakësohet instinkti i roitjes.

Por, megjithatë vendosja e fletë dyllit nuk është gjithmonë e suksesshme, as në pranverë, kur klima tekanjoze e vendit tonë sjell shira, as në vjeshtë, kur thatësira mund të tejzgjatet (si në vitin 1997) dhe, kështu hoja mbetet pa u ndërtuar.

Ka raste, kur në pranverë bletarët fusin një kornizë bosh me një rrip fletë dylli deri në 5 cm, për ta ndërtuar vetë bleta. Si rregull, kjo hoje do të dalë mashkullore dhe, vetëm një “fat”, kur në natyrë ka pasuri nektari në këtë kohë, mund ta ndihmojë ta bëjë femërore, por jo plotësisht. Prandaj duhet të heqim dorë nga eksperimente të tilla kur është fjala për ndërtim dhe jo për të shtuar prodhimin e dyllit. Në këtë rast, këto të ashtuëuajtura “korniza ndërtuese” janë një nga rekomandimet për shtimin e dyllit, si edhe një metodë biologjike për luftimin e varroatozës. Vendosjen e kornizës ndërtuese mund ta këshillojmë në kohën e etheve të roitjes, sepse atëhere bletët kanë nevojë për meshkuj dhe, prandaj, ndërtimi i tyre është i suksesshëm. Në rekomandimet që dhamë, bletari, duhet të niset edhe nga premisa të tjera e, kryesisht nga drejtimi që i ka dhënë familjes ose parkut. Në qoftë se e ka për shtesa, vendosja e fletëve të dyllit duhet të shkojë në raport me numrin e hojeve me pjellje që i korrespondon numrit të shtesave që do të marrë nga çdo familje e parkut (2-5 shtesa). Në qoftë se e ka për mjaltë, mund të ndërtojë korniza ndërtuese, të cilat mund t’i vejë lart në kohën e kullotës, për të depozituar mjaltin, paçka që gjatë centrifugimit ato mund të deformohen dhe të prishen shpejt, por, fitojmë dyllë dhe mjaltë. Disa bletarë nuk i kushtojnë rëndësi pastërtisë të fletës së dyllit. Shpesh herë duke u nisur nga çmimi i ulët, ata blejnë dyllë me përqindje të lartë parafine ose, po për të përfituar, përdoren hoje sintetike. Por, ky “fitim” ka pasoja të rënda në familje dhe, paguhet disa fish më shumë, sepse janë si një “trup i huaj” në familjen bletë, që e pengojnë në punën e saj normale.

30

Të ushqyerit e bletëve Në dallim nga kafshët shtëpijake, familja bletë e gjen dhe e përgatit vetë ushqimin dhe e ruan si rezervë ushqimore për mbijetesën e saj. Prandaj njohja nga bletari të kërkesave të parkut të tij për ushqim dhe llogaritja e nevojave në përputje me sasinë që mund të sigurohet, duhet të jetë një nga preokupimet kryesore të tij për shtimin e prodhimit.

Bletët kanë nevojë kryesisht për ushqime energjitike ose karbohidrate (sheqerna), të cilat janë burimi kryesor i energjisë për punë dhe i ngrohtësisë. Në një vështrim ato janë “karburanti” për lëvizjen e makinës.

Lloji i dytë i ushqimeve janë ato proteiniket, që përdoren kryesisht në ndërtimin e trupit të bletëvë (në përbërjen e qelizave të citoplazmës), ndërtim i cili bëhet që në periudhën larvare dhe gjatë gjithë jetës së bletës, por që shumë herë identifikohet gabimisht vetëm me nevojën e larvave.

Duhet të kuptojmë që në jetëgjatësinë e bletëve rol të dorës së parë luajnë rezervat proteinike të trupit. Këto rezerva janë të nevojshme edhe për nxjerrjen e dyllit. Ushqimet karbohidrate merren nga nektari i luleve, ndërsa proteinat sigurohen nga poleni. Në rastet e mungesës së tyre në natyrë, bletari duhet t’i zëvëndësojë. Ushqimet më të përdorshme për zëndësimin e nektarit jane sheqernat dhe nënprodhimet e tyre. Një pakicë bletarësh përdorin mjaltin, që është ushqimi më i mirë. Lidhur me përdorimin e shurupit të sheqernave në bletët, te bletarët vihen re dy tendenca të skajshme. Disa bletarë, nga tradita ose zakoni, kundërshtojnë me forcë idenë e të ushqyerit të bletëve me sheqer, të tjerë e përdorin shurupin në sasira të mëdha dhe herë herë në rrethana të panevojshme për bletët, të cilat të çojnë në falsifikimin e mjaltit me shumë dëm për konsumatorët dhe tregtuesit e këtij prodhimi natyror me vlerë të lartë. Mendimi i ynë është se të dyja palët nuk kanë të drejtë. Për të qenë objektiv duhet të nisemi nga kushtet natyrore me të cilat ndeshemi, ka kushte të tilla me mungesë sekretimi dhe kohë të keqe, në të cilat ushqimi artificial është i domosdoshëm, në të tjera kur ky ushqim është i dobishëm por jo i domosdoshëm, dhe me kushte që janë më të zakonshmet që duhet ta shmangim ushqimin artificial.

Le t’i analizojmë këto tre raste:

Në natyrë, në kushte të veçanta klimaterike, mund të gjejmë roje ose shtesa të sapokrijuara, bletë të dobëta, të cilat janë në rrezik të shkatërrohen, sepse nuk kanë dhe nuk mundin (nga numri i pakët i bletëve punëtore) të arrijnë të plotësojnë atë sasi rezervash ushqimore për të mbijetuar. Më tej, pas dimërimit të bletëve dhe fillimit të aktivitetit të tyre, në kushte të veçanta klimaterike vonohet lulëzimi i bimëve të herrshme pranverore si: bajamja rozmarina, mimoza, etj. Ndonëse kjo vonesë mund të jetë një dhjetëditor, në këto kushte ka rrezik të shkatërrohen familje të tëra.

Ka patur raste që në pranvera të hershme të krijohen familje të fuqishme në pjellë, por që, për shkak të shirave, nuk mund të merrej ushqim nga akacia ose gështenja në maj ose qershor. Familja bletë me një zhvillim të tillë ka kaluar në një krizë ushqimi dhe bletët kanë prishur ose kanë ngrënë pjelljen e hapur (fenomeni i kanibalizmit). Në të tilla raste familja nuk e ka marrë vehten edhe kur kushtet atmosferike janë përmirësuar. Në këto kushte ose në të tjera të ngjashme me to si për shembull thatësia e verës, është e nevojshme, madje e domosdoshme që familja të mbahet me ushqim artificial, pavarësisht nga çmimi, i cili do të shkojë gjithmonë më i ulët se sa vlera e familjeve të humbura.

Ka raste kur ushqimi është i nevojshëm, por jo i domosdoshëm, pra, atëhere kur krijojmë familje të reja me 4-5 rrugë mizë në pranverën e hershme, ato janë në gjëndje të zhvillohen vetë dhe të hyjnë për dimër si familje mesatare. Dhënia e ushqimit për zhvillim më të madh të familjes nuk e justifikon rendimentin e ulët që merret nga këto familje të reja të vitit, rreth 5 kg, aq sa është dhe nevoja për sheqer.

31

Ndër rastet që mund ti shmangim (të cilat janë të jashtligjshme) përmendim për shembull atë kur bletarët, në kohën e vjeljeve kryesore, i ushqejnë bletët me shurup sheqeri. Një veprim i tillë të çon në falsifikimin më të sofistikuar të mjaltit.

Do të përmendim rastin e ushqimit që do të përdoret për pjalmimin, gjë e nevojshme kjo për të shmangur dobësimin e familjeve kur ato pjalmojnë varietetet andosterile (ato pa polen) edhe, në rastet kur janë në sera, meqënëse bletët mbledhëse marrin me shumicë polen, është pakësuar dhe konsumuar sasia e nektarit në rezerva, pra ushqimi është i domosdoshëm.

Koha e dhënies së ushqimit, sidomos në vjeshtë, ka rëndësi të madhe. Disa herë bletarët, gjatë mbylljes dimërore, heqin një pjesë të rezervave dimërore të mjaltit dhe i zëvendësojnë ato me shurup sheqeri. Mirëpo, nga ky veprim përveç një “fitimi” në shitjen e mjaltit, i humbasin shumë shanset për një zhvillim normal të familjeve në pranverë, sepse bletët e dimrit kanë humbur mjaft nga rezervat e tyre ushqimore për të përpunuar dhe për të kthyer (invertuar) sheqerin. Për këtë shkak, ndodh shpesh që këto familje të “lodhura” të kenë nevojë për ushqim në pranverë. Përfundimisht mund të thermi se heqja e mjaltit biologjikisht dhe ekonomikisht nuk justifikohet.

Përgatitja e shurupit të sheqerit Tretësira e sheqerit në ujë me 50% përbëhet nga 0,6 kg sheqer dhe 0,6 litër ujë, për të na dhënë një litër shurup sheqeri. Kjo tretësirë nuk paraqet ndonjë vështirësi për tu përgatitur, sepse sheqeri në këtë përpjestim tretet lehtë në ujin e zakonshëm mjafton që të mbahet disa orë në diell e ta përziejmë këtë tretësirë. Por, sa më e përqënduar të jetë tretësira, aq më shumë ka nevojë të ngrohet, sepse sheqeri krijon tretësira të mbingopura që e vështirësojnë tretjen kur mungon ngrohja. Si më e mira, rekomandohet tretësira me 50%, sepse eksperimentet kanë treguar që edhe kthimi (invertimi) i sheqernave të përbërë në të thjeshtë bëhet më lehtë nga bletët. Ka bletarë që në vjeshtë përdorin shurupe më të përqëndruar , në raportin 2:1 (dy pjesë sheqer me një pjesë ujë). Në këtë rast përzierja duhet të ngrohet ne 38°C, për të favorizuar kthimin e sheqerit. Sasia që u jepet bletëve zakonisht llogaritet 100cc (mililitra) për rrugë mizë. Rekomandohet të përdoret një herë në tre ditë.

Ushqimet e ngurta ose Bugaçet Ushqimet e ngurta përgatiten në makineri, nëpërmjet sëcilës bëhet invertimi i sheqernave. Kështu që bletët nuk e përpunojnë sheqerin si në rastin e shiropit të sheqerit dhe nuk harxhojnë energji nga proteinat e trupit të tyre.

Bugaçet kanë disa epërsi ndaj shurupit të sheqerit, sidomos për vendin tonë, që në periudhën e vjeshtës dhe pranverës që përdoren kemi lagështi ajrore të mëdha, që detyrojnë familjen bletë të bëjë një përpkje të sforcuar për ta larguar atë. Së fundmi vendosja e Bugaçeve është më e lehtë për bletarin, duke e liruar nga ato operacione që kërkohen për përgatitjen e shurupit.

Ka disa tipa kandi, që ndryshojnë nga mënyra e përgatitjes dhe raportet sheqer mjaltë. Ushqimi i ngurtë futet në qeska polietileni dhe u vendoset bletëve sipër kornizave, duke i hapur pjesës së poshtëme disa vrima në mënyrë që bletët të kenë mundësi për ta marrë.

Nga tregjet e huaja vijnë Bugaçe me formula të ndryshme, por duhet pasë parasysh të shihet mirë përbërja e tyre në përputhje me qëllimin për të cilin e përdorim.

Ushqimi me mjaltë S’ka asnjë dyshim që ushqimi me mjaltë, në saje të përbërsve të tij është ushqimi më i mirë, në krahasim me sheqernat, të cilat nuk kanë fare proteina. Por, ky lloj të ushqyeri përdoret pak nga

32

bletarët për shkak të kostos së lartë të mjaltit. E përmëndim këtë lloj ushqimi sepse është i domosdoshëm si nxitës në procesin e përgatitjes së mëmave të seleksionuara ose të qumështit të mëmave. Në këto raste përdoret sherbet mjalti të ngopur me sasi të vogla (330 gr për çdo 2-3 ditë ose çdo ditë) në varësi të forcës së sekretimit në natyrë. Por, në përdorimin e të ushqyerit me mjaltë duhen patur parasysh disa momente: ushqimi të bëhet gjithnjë e patjetër në darkë për të shmangur vjedhjet në bletë, si rrjedhojë e aromës së mjaltit. Mjalti që do të përdoret duhet t’i dihet origjina, sepse mund të vijë nga familje të dëmtuara, por edhe nga familje të sëmura. Në këtë rast mjalti bëhet përhapës sëmundjesh.

Ushqimi proteinik Me këtë nënkuptojmë ushqimin me substanca azotike që mund të zëvëndësojnë polenin, për të ndihmuar zhvillimin e pjelljes dhe forcimin e reflekseve në bletët e rritura.

Zëvëndësues mund të jetë poleni i marrë me dorë nga misri. Ky polen nuk përdoret për shitje njerëzve, sepse nuk ka vlerat ushqimore dhe terapeutike si polenet e përpunuara nga bletët, por është mjaft i mirë si zëvendësues në rastet e mungesës së polenit. Duhet pasë parasysh teknika e ruajtjes së tij, sepse myket shpejt, prandaj duhet tharë në furra në temperaturë 40°C për 48 orë. Përzihet me mjaltë 2:1 dhe u jepet bletëve në formë pastash.

Si zëvendësues mund të përdoret edhe mielli i sojës i përpunuar (pa yndyrna). Kokrrat e sojës, për t’u larguar yndyrën, para përdorimit piqen deri sa bëhen bojë kafe dhe bluhen në një mulli (kafeje).

Sistemet e përdorimit të zëvendësuesve të ushqimit Kur kemi ushqime jo të lëngshme, këto i vendosim mbi hojet të futura në qeska polietileni, ashtu siç folëm për Bugaçet. Kavanozat me shurup vendosen te vendi i vrimës së ushqimit. Rekomandohet përdorimi i enëve të ushqimit, të cilat janë të formave dhe madhësive të ndryshme. Disa bletarë për të “kursyer” punë i vendosin enët me shurup jashtë, në afërsi të parkut. Kjo “metodë” ka mjaft të meta dhe kufizime. Në qoftë se në natyrë s’ka nektar, govata me shurup është, si të thuash, një “banket në natyrë” që kur kemi disa parqe pranë favorizohen vjedhjet.

Uji Në ushqimet e bletëve uji ndodhet pjesërisht në formë të lirë dhe pjesërisht i lidhur me nektarin, i cili përmban 60-70% dhe me polenin që përmban 20-25%.

Uji luan rol të rëndësishëm në shkëmbimin e lëndëve, në rregullimin e nxehtësisë në zgjua dhe të freskisë në të (termorregullimin), për të bërë në bletët e rritura plotësimin e ujit që kanë humbur nëpërmjet kutikulës, aparatit të frymëmarrjes dhe jashtëëitjes si edhe për të shkrirë mjaltin e kristalizuar ose sheqerin dhe ta bëjë të përshtatshme për ushqimin e larvave dhe bletëve të rritura. Procesi i shkrirjes së mjaltit ose sheqerit ndodh në pranverë kur nevoja për ushqime shtohet, mëma fillon të depozitojë vezët, por sasia e pakët e ushqimit në natyrë i detyron bletët të mbledhin rezervat e mbetura dimrore që mund të jenë mjaltë ose sheqer i kristalizuar. Nga ana tjetër, gjatë sezonit të verës, uji është i nevojshëm për të krijuar lagështinë e duhur të hojeve me pjellje dhe për të mbajtur një temperaturë konstante në zgjua. Termorregullimi është mjaft i rëndësishëm për të evituar një mbinxehje të zgjoit dhe shkrirje të hojeve.

Nevoja për ujë për një familje me dy kate është 20-25 litra në ditë. Për këtë bletët bëjnë një punë të madhe për të gjetur ujë. Ato përshkojnë disa herë largësi të mëdhaja, në qoftë se bletari nuk ka mundur t’ua sigurojë bletëve këtë nevojë më parë pranë parkut. Ja një kuriozitet, në Kaliforni

33

(Sh.B.A) në qoftë se nuk ka ujë 400 m pranë parkut, ligji detyron bletarin të hapë një pus ose burim uji.

Për të kuptuar nevojën e ujit për bletët dhe mundësinë e mbledhjes së tij, po përmëndim disa shifra: një bletë mbledh në një fluturim 0,04-0,5 ml ujë, ndërsa për rritjen e pjellës në pranverë, duhen 150 ml ujë dhe në kohën e verës në një familje me 10 rrugë mizë duhen 9 litra ujë (ka të dhëna që e ngrejnë këtë në 15-18 litra).

Masat kundër vjedhjeve në bletë Bletët kanë prirje për të marrë ushqim nga burime të afërta dhe, sidomos, kur nuk ka burime natyrore, nga zgjojtë e huaj, mjaltë ose produkte të ëmbla. Në gjuhën e bletarëve ky refleks njihet me emrin “vjedhje e bletëve”. Kur në natyrë nuk ka burime ushqimi ose, kur bletarët shkelin rregullat teknike të mbarështimit, në park ose midis parqeve nxitet refleksi i vjedhjeve. Vjedhje mund të vihet re në disa zgjoj ose në të gjithë parkun. Ajo mund të jetë e dukshme, e padukshme ose e fshehtë. Forma e dytë është shumë më e rrezikëshme, sepse këto familje, si rrjedhojë e vjedhjeve, mbeten pa ushqim në një kohë kur bletari mendon të kundërtën. Përcaktimi i vjedhjeve në një park bëhet nga shikimi i bletëvë të shqetësuara që sillen përreth familjeve viktima dhe kërkojnë mundësitë për të hyrë në to, nëpërmjet vrimave ose të çarave të zgjoit. Për të zbuluar vjedhjen, në verandën e zgjojve që dyshojmë se janë viktima hedhim pak miell dhe ndjekim fluturimet e bletëve që dalin nga këta zgjoj dhe se ku shkojnë.

Për ndalimin e vjedhjeve marrim disa masa:

Mbyllim derën e hyrjes duke e lënë paksa të hapur, por jo më shumë se 1 cm.

Para zgjoit varim një leckë të lagur me ujë ose ujë të fenikuar.

Kur vjedhja ka marrë përmasa të mëdha, zgjojve u hidhet herë pas here ujë. Por, duhet ditur se është më lehtë të parandalohet vjedhja se sa të luftohet ajo. Për këtë kërkohen masa më të studiuara e të organizuara si: të mos mbahen në park familje të dobëta dhe pa mëma; në kohën kur në natyrë mungon nektari, paraprakisht ngushtohen dyert e të gjitha familjeve në park, si dhe mbyllja me baltë e të gjitha çarjeve dhe vrimave të zgjojve.

Kontrolli dhe ushqimi i bletëve të bëhet në mbrëmje, kur ka mbaruar fluturimi i tyre.

Gjatë punës në park duhet të ruhemi të mos bien pika mjalti në tokë ose në zgjojtë, edhe kur ndodhin të fshihen me kujdes. Ndërsa kur është derdhur shumë mjaltë, toka duhet të punohet.

Gjatë kontrollit nuk duhet t’i mbajmë zgjojtë për një kohë të gjatë hapur, kurse hojet që seleksionohen gjatë kontrollit të mos lihen në park, por të vendosen në vende të mbrojtura me rrjetë teli.

Organizimi dhe teknika e shtegtimeve të bletëve Lëvizja e bletëve nga një kullotë në tjetrën ose siç thuhet në gjuhën e bletarëve, shtegtimi, është një nga masat që shërben për të shtuar mjaltin dhe prodhimet e tjera të bletarisë.

Format e mbajtjes së parqeve bletë janë dy: të palëvizshëm (stacionarë), që shfrytëzojnë kullotat e vendndodhjes së parkut dhe të lëvizshëm (shtegëtues), që shfrytëzojnë kullotat mjaltëse në vende të ndryshme gjatë vitit.

Si teorikisht ashtu edhe praktikisht rezultatet e mënyrës së dytë, asaj të shtegtimit, flasin për një bletari të zhvilluar e prodhimtare.

Me shtegtimin e bletëve lidhet edhe pjalmimi i kulturave bujqësore që rrit rentabilitetin e bletarisë.

34

Përgatitja e bletëve për shtegtim Është moment organizativ shumë i rëndësishëm. Së pari, duhet të njihet mirë kullota e vendit ku do të shkohet dhe përparësitë e kësaj kullote për prodhim; të njihet gjithashtu sasia e parqeve dhe numri i bletëve që do ta shfrytëzojnë këtë kullotë, gjendja e sëmundjeve të zonës dhe, së fundi përcaktimi i vendosjes së parkut, burimet e ujit, orientimet, etj.

Po kaq i rëndësishëm është dhe organizimi i shtegtimit që fillon me përgatitjen e familjeve bletë për shtegtim. Nga familjet heqim ose centrifugojmë hojet me mjaltë të pa vulosur ose me nektar, që nuk janë zënë plotësisht me bletë, ose ato që janë jashtë folesë. Kjo bëhet për arsye se hojet me mjaltë të vulosur mund të këputen nga tronditjet e rrugës, e nga pesha dhe mjalti mund të derdhet në zgjua, gjë që rrezikon t’i mbytë bletët. Po kështu, mbytjen e tyre mund ta shkaktojnë lëkundjet ritmike të mjeteve të transportit, mjalti i pavulosur ose nektari i freskët që derdhet. Prandaj është e detyrueshme të hiqet kati i dytë me mjaltë dhe në vend të tij të të lihet një kat bosh për ajrim, në mes tyre të vihet një rrjetë teli në të gjithë sipërfaqen e tavanit

Hojet që mbesin në zgjua, shtrëngohen mirë. Pas heqjes së hojeve me mjaltë, vendosen hoje bosh për të mbledhur bletët; në fund shtrëngohen me dërrasën ndarëse, me mbërthyese të ndryshme ose me gozhdë për të mos lëvizur gjatë transportit. Gjithashtu meremetohen ose mbyllen me lecka e me baltë të gjitha vrimat e të çarat e zgjojve për të mos dalë bletët gjatë rrugëtimit. Lëvizja bëhet në mbrëmje dhe jo ditën, prandaj përgatitja e zgjojve bëhet pasdite. Do të synohet që në agim të jemi në vendin e kullotës. Lëvizja e bletëve bëhet me automjete e zetorë, dhe me kuaj në ato zona ku makinat nuk shkojnë.

Gjatë ngarkimit të bletëve duhen patur parasysh disa rregulla:

Zgjojtë ngarkohen në rreshta njëri mbi tjetrin në mënyrë që faqja e zgjoit të sipërm të mos dalë mbi 1/3 e tij sipër spondit të makinës.

Pjesa e përparme e zgjoit vendoset transversalisht me boshtin e rrotave të makinës. Zgjojtë vendosen veç nga çatitë. Këto të fundit vendosen anash spondeve për të rritur lartësinë e tyre.

Makina lidhet me litarë të fortë për të evituar sa të jetë e mundur tronditjet.

Shpejtësia e udhëtimit në rrugë të asfaltuara s’duhet t’i kalojë 60 km/orë, ndërsa në rrugë të paasfaltuara mund të ulet në 15 km/orë. Në rats prishje të makinës ose gjatë rrugës së gjatë duhet të bëjmë një pushim, ulim me kujdes zgjojtë nga makina, i vendosim në një shesh dhe, pas 15 minutash u hapim dyertë e vogla të hyrjes dhe kontrollojmë sjelljet e bletëve. Pasdite vonë i mbyllim dyert dhe shtegtimin e vazhdojmë përsëri natën.

Për ngarkimin me kafshë, që bëhet për largësi deri 2-5 orë, përgatitja e zgjojve s’ka ndryshim nga ajo e lëvizjes me automjete. Në këto raste kafshët mbulohen me çarçafë bezeje të bardhë (të shmangen mbulesat me ngjyra të errta dhe të palara). Po kështu dhe zgjojtë mbulohen me çarçafë të bardhë. Lëvizja duhet të bëhet ngadalë që të mos shkaktojë djersitjen apo rrëzimin e kafshëve. Të mos harrojmë se era e djersës së kalit i ngacmon shumë bletët, ndërsa rrëzimi i trondit dhe i egërson ato.

Vendosja e zgjojeve në kullotë Pasi të arrijmë në vendin e caktuar, zgjojtë i shkarkojmë me kujdes dhe i vendosim afërsisht si në vendin e mëparshëm dhe, pas 15-20 minutash, u hapim dyert. Në mbrëmje, pas mbarimit të fluturimit, zgjojve u hiqen mbërthesat ose gozhdët. Në një ose dy ditë më vonë bëhet kontrolli i plotë i parkut.

Fenomenet pas shtegtimit:

35

Në vendvendosjen e re të parkut shpesh vihen re mjaft dukuri të rrezikshme për fatin e mëtejshëm të bletës dhe të vjeljes. Është e gabuar praktika e disa bletarëve, të cilët pas vendosjes së parkut ikin dhe kthehen pas 2-3 ditësh për të bërë kontrollin e tij, sepse shtegtimi i bletëve lidhet me dukuri si egërsimi dhe vjedhjet në bletë. Kemi vënë re se, shpesh herë pas shtegtimit, bletët janë të egërsuara, aq sa s’mund tu bësh kontrolle dhe pas disa ditësh. Kjo vjen, kryesisht nga hutimi dhe ngatërrimi i bletëve, të cilat, për mungesë orientimi, fluturojnë drejt zgjojve të huaj.

Një arsye tjetër është mosvendosja e mirë e bletëve në masivin e kullotës, për shembull atëhere kur bletët vendosen në një vend të ngushtë dhe në një rradhë të gjatë. Ndodh që bletët e fillimit të mbushen me bletë fushe, ndërsa bletët e tjera dobësohen. Si rrjedhojë të saj kemi vjedhjet, të cilat sjellin egërsimin. Arsye të tjera, ndoshta më pak të rëndësishme, të këtij egërsimi mund të jenë defektet gjatë shtegtimit si: përplasja e zgjojve, hyrja e dritës, etj.

Lëvizja e bletëve në distanca të afërta Me këtë kuptojmë lëvizjet e bletëve nën tri kilometra, aq sa është rrezja e fluturimit të zakonshëm të bletëve (ka raste të veçanta që kjo rreze rritet në 6 km e më shumë). Këto lëvizje janë të arsyetuara kur familja bletë gjendet në lëmsh dimror dhe nuk vihen re fluturime pastrimi të bletëve.

Por, edhe në këto raste, lëvizjet duhen bërë natën, pas fluturimeve eventuale të bletëve, dhe temperatura e jashtme të jetë nën 10°C. Në rastet emergjente, kur, si pasojë e spërkatjeve kimike ose mosmarrëveshjeve me pronarët ose me fermerët e parqeve të tjerë, duhet që pas transportit të vemë tufa bari ose degë pemësh në murin e përparmë të zgjoit që bletët të hasin pengesa.

Shumimi i familjeve bletë Shtimi i numrit të bletëvë, është një shqetësim i bletarëve po aq sa dhe prodhimi i mjaltit. Hallka kryesore për një shtim të suksesshëm qëndron në prodhimin e mëmave.

Ashtu siç kemi përmendur më lart, mëma si qendra e familjes, përbën çelësin kryesor që siguron këtë shtim.

Shumimi i familjeve bletë bëhet në mënyrë natyrale dhe artificiale.

Shumimi natyral i familjeve bletë 1) Shumimi me anë të roitjes

Shumë bletarë përdorin roitjen për të marrë çibukët dhe të krijojnë familje të reja. Këtë e mbështesin në mendimin që këta çibukë janë natyralë të krijuar në një kohë që familja fiziologjikisht është e “pjekur”. Në dukje kjo mënyrë shtimi duket e drejtë, por qëndron vetëm për ato familje të zgjedhura. Dihet se instinkti i roitjes, si i trashëguar, shfaqet dhe në familje të mesme dhe të dobëta. Prandaj si parim teknik, nuk duhet të përdorim gjerësisht këtë metodë. Kjo për arsye se gjatë roitjes në familje kapen në përgjithësi, për krijimin e çibukëve, larva me moshë më të madhe se 2-3 ditë që e ulin cilësinë e mëmave. Nga ana tjetër mëmat që dalin nga roitja e ruajnë instinktin e roitjes bile e forcojnë më tepër. Siç kemi përmëndur më lart, bletarët duhet të luftojnë për pengimin e roitjes, sepse në këto familje që roisin ulet prodhimtaria e prodhimeve të bletarisë.

2) Shumimi me çibukët e shpëtimit (ndërrimi paqësor)

Na ndodh që të shohim ndërtime çibukësh dhe atëhere kur në familje kemi mëmë. Në këtë rast flasim për një shkëmbim paqësor të mëmës. Shkëmbimi ose ndërrimi paqësor është një fenomen natyral për ndërrimin e një mëme jo të mirë (të moshuar ose me defekte), por këtë dukuri e shohim dhe në familje të forta, sidomos kur kemi vënë një mëmë të mirë. Bletët pasi e kanë pranuar atë dhe

36

për disa javë ajo ka pjellë vezë, te bletët krijohet refleksi i “diçkaje të huaj“ që ka hyrë në familje dhe zhvillohet një reaksion kundër kësaj gjendje, duke ndërtuar çibukë për ta zëvendësuar këtë mëmë. Dukuria e shkëmbimit konsiderohet si një formë roitjeje me një forcë më të ulët, që për shumë bletarë është e pëlqyeshme.

Por, edhe kjo metodë ka mangësitë e veta: së pari nuk është e kontrolluar mosha e larvave që përmbajnë çibukët dhe së dyti te këto mëma të reja që dalin ruhet instinkti i ndërrimit paqësor. Pra rekomandohet që kjo mënyrë të pengohet duke i prishur çibukët e kësaj familjeje.

3) Shumimi me çibukë të shpëtimit

Ndodh kur mëma mbytet ose vritet dhe atëhere në familje shohim 20-25 çibukë. Në përgjithësi në këta çibukë kemi larva të destinuara për bletë punëtore, pra të moshave të ndryshme. Në këtë rast njëra nga qelizat ku kemi larva për bletë punëtore modifikohet nga bletët, ndoshta dhe nga ushqimi i bollshëm me qumësht mëmash dhe krijohet çibukët me madhësi të ndryshme. Nga vrojtimet e bëra nga këta çibukë dalin mëma që u ngjajnë bletëvë punëtore. Pra dhe kjo mënyrë duhet të mënjanohet.

Shumimi i familjeve bletë në mënyrë artificiale Shumimi i familjeve bletë në mënyrë artificiale, është sot metoda kryesore e një bletarie moderne. Kjo jo vetëm ngre me ritme të shpejta numrin e familjeve bletë, por lejon që brenda përbrenda parkut të bëjmë një lloj planifikimi të shumimit në kohën e duhur dhe të përshtatshme si edhe lehtëson futjen e metodave të punës seleksionuese racore për përmirësimin e cilësive prodhuese të familjeve.

Format e shumimit artificial janë të shumta, por ne do të përshkruajmë disa lloje më të përshtatshme bazuar në kushtet e vendit tonë.

Ndarja për gjysëm e familjes

Është metoda më e thjeshtë. Familja e planifikuar për shumim ndahet në dy pjesë të barabarta në numrin e hojeve, të bletëve dhe sasive të ushqimit. Zgjoin, të cilit i japim gjysmën e inventarit, e vendosim aty pranë. Në këtë rast bëjmë ngushtimin e foleve të dy zgjojve. Mëma do të gjendet në njërën nga familjet. Pas 2-3 orësh nga lëvizja e bletëve përcaktojmë zgjoin me mëmë. Familja me mëmë ka aktivitet më të qetë dhe të bashkërenduar, bletët dalin dhe hyjnë të ngarkuara me nektar e polen. Ndërsa familja pa mëmë dallohet nga që bletët janë të eksituara dhe të krijojnë përshtypjen se nuk dinë çfarë bëjnë. Por jo të gjithë bletarët mund t’i hetojnë këto ndryshime të familjes jetime. Si praktikë, gradualisht, familjen pa mëmë e vendosim në vendin e familjes me mëmë për ta forcuar me bletë të fushës, duke e larguar familjen me mëmë rreth 1m larg vendit të mëparshëm. Nga ky veprim nuk kemi dëm, sepse familja me mëmë do të vazhdojë normalisht pjelljen dhe do të zhvillohet mirë duke patur bletët e veta mbledhëse. Kjo familje jetime, që ka edhe bletë mbledhëse të fushës, do të fillojë të ndërtojë qelizat e mëmave. Sipas gjendjes së kësaj familjeje ne mund ta ndihojmë me 1-2 hoje me pjellje të moshave të ndryshme.

Si mund të nxjerrim shtesa nga një grup zgjojsh

Lëmë një familje nga më prodhueset e parkut jetime. Në qoftë se mëma është e re, e vendosim atë në një nukleus me 2-3 hoje me pjellje, fletë dylli dhe me bletë punëtore.

Dhjetë ditë më vonë (pra, para se të dalë mëma e parë, duke llogaritur 11 ditë pas heqjes së mëmës së mëparshme), qelizat mëmë janë të gatshme për t’u transferuar.

Nga familjet e grupit “dado” (familje mbi nivelin mesatar të prodhimtarisë së parkut), që do të ndihmojnë shtesat e reja, në mëngjes marrim 2-3 hoje me pjellje e me bletët që ndodhen në to. Pas 5-6 orësh, pra, në drekë, në këta zgjoj të krijuar (pa mëmë) vendosim qelizat e mëmave. Zakonisht,

37

pranë çdo familjeje dado vendosim një familje të sapokrijuar, shkallë - shkallë i zhvendosim këta zgjoj njeri nga tjetri me qëllim që të dyja këto familje të ndajnë bletët e fushës midis tyre. Kjo nuk është shumë e vështirë të bëhet në qoftë se në natyrë kemi sekretim, sepse bletët e ngarkuara pranohen lehtë nga bletët e një zgjoi të huaj. Por edhe kur ka ndonjë ndeshje, gjendja normalizohet pas pak orësh.

Nxjerrja e shtesave nga një familje

Kjo metodë është bazuar mbi parimin e nxjerrjes nga një familje të disa nukleuseve (3-4). Familjen, që kemi planifikuar ta ndajmë, me fillimin e sekretimit në natyrë, e stimulojmë me shurup sheqeri çdo natë, për të rritur forcën e familjes. Kur kemi mbi 15 rrugë mizë dhe 12 hoje me pjellje, i heqim mëmën. Këtë ditë e shënojmë në zgjua me x. Në ditën x + 3 grumbullojmë qelizat e mëmave të ndërtuara dhe i përdorim për përftimin e qumështit të mëmave. Në këtë mënyrë ne e detyrojmë familjen jetime të prodhojë përsëri qeliza mëmash të reja. Veprojmë kështu për arsye, sepse nga studimet ka rezultuar që breznia e dytë e mëmave ushqehet më mirë, gjë që rrit cilësinë e mëmave të prodhuara. Nga ana tjetër kjo brezni e dytë e qelizave të mëmës ka një shkallë më të lartë zëniesh dhe jep një numër më të madh qelizash mëmë. Në ditën x + 13 e ndajmë familjen jetime në 3-5 nukleuse duke patur parasysh popullimin e tyre me bletë dhe hoje me pjellje. Llogaritja bëhet që çdo nukleus të ketë një qelizë mëmë, 1-2 hoje me pjellje, një hoje me ushqim dhe një numër bletësh. Nukleuset i vendosim përreth familjes mëmë. Si variant mund të qëndrojë edhe furnizimi i herëpashershëm edhe nga zgjojtë e tjerë të parkut me hoje me pjellje dhe me bletë.

Prodhimi masiv i mëmave Sot, në një bletari intensive, që parasheh punën në parqe të mëdhenj me mbi 100 familje bletë, metodat e prodhimit të mëmave bëhen të programuara.

Ne rekomandojmë që mëmat të rriten në pranverë kur kemi bletë të zhvilluara dhe në gjendje roitëse dhe në verë në kullotën kryesore. Nga të dy periudhat, mëmat më të mira janë ato që prodhohen në verë. Një familjeje bletë që i ndërrohet mëma në verë do të hyjë në dimër me shumë bletë të reja dhe të fuqishme, që do të jenë të afta të durojnë dhe t’u përshtaten kushteve të dimrit, ndërsa në pranverën e ardhshme do të fillojë herët pjelljen e vezëve dhe do ta fuqizojë shpejt familjen e dalë nga dimri.

Po kështu mënjanohen humbjet e mëmave gjatë dimrit, lirojnë bletarët nga nevoja për të prodhuar mëma për zëvendësimin e mëmave të humbura gjatë dimrit, duke vonuar forcimin e familjeve bletë. Prandaj rekomandojmë që mëmat rezervë t’i krijojmë në verë.

Në bletarët tanë, vihen re mjaft amatorizma në prodhimin masiv të mëmave, për faktin se secili bletar mendon se ka “sekretet e tij të pagabueshme” në këtë proces, që disa herë në praktikë dështojnë. Nga ana tjetër ekziston edhe një mendim se prodhimi i mëmave është “më shumë art se sa shkencë”. Pa patur për qëllim ta mohojmë dhe gjithsesi nuk mund ta evitojmë, mendojmë që ky “art pa shkencë” është amatorizëm me shumë pasoja prapa.

Çfarë kërkohet për ritjen e mëmave dhe përmirësimin e cilësisë së tyre?

Njohja e teknikës së kryerjes së këtij procesi me rigorozitet, ndoshta edhe me pedantizëm.

Së pari dhe më kryesorja është zgjedhja e familjeve furnizuese, familjeve dado dhe familjeve babë.

Familjet furnizuese ose nga ato që do të marrim larvat e reja duhet të jenë nga familjet rekordiste të parkut për disa vjet. Sipas nevojës, këto mund të jenë 2 - 3 familje.

Grupi i dytë i familjeve dado (në të cilat bëhet rritja e qelizave të mëmës) duhet të jetë sa trefishi i familjeve furnizuese. Këto duhet të jenë familje të fuqishme dhe me shumë bletë të reja. Mungesa e

38

bletëve të zgjoit bën që të merren mëma të këqija nga një ushqim i pamjaftueshëm me qumësht mëmash.

Sipas provave të bëra në këto raste pesha e mëmave është e ulët. Kjo nuk vjen nga defekte gjenetike, por nga kujdesi jo i mirë i bletëve të familjes dado për këto larva.

Shumë bletarë çuditen kur u dalin mëma të këqija dhe në qelizë ka mbetur qumësht mëmash. Kjo ndodh se ky qumësht është i vobektë në përmbajtjen e proteinave, gjë që tregon se kjo familje dado i ka ushqyer larvat me bletë të vjetra mbi 12 ditëshe. Në caktimin e familjeve dado duhet të kemi parasysh që këto të jenë të pastra nga nozematoza, sëmundje që po qarkullon tani dhe në vendin tonë. Kjo, sepse në bletët me nozematozë, ndodh zvogëlimi i gjendrave të prodhimit të qumështit (hipofaringeale). Ka diskutime në se familjet dado duhet t’i kenë të gjitha hojet e vulosura apo të kombinuara dhe me pjellë të hapur. Mendimi për t’i pasur të gjitha hojet me pjellë të mbyllur mbështetet në faktin që të mos na krijojë çibukë vetë familja dhe se kur nuk kemi pjellje të hapur, bletët e reja do të përkujdesen në mungesë të pjellës së hapur, për qelizat e mëmave. Mendimi i sotëm është që mund të vemë pranë kornizës së shartimit një hoje me pjellje të hapur të moshave të ndryshme, kjo shërben si magnet për të tërhequr bletët e zgjoit dhe ushqimin më të mirë të çibukëve. Në familjet dado duhet bërë patjetër ngushtimi i folesë së pjelljes, në mënyrë që temperatura të ruhet mesatarisht 35°C.Temperaturat më të ulta ose më të larta largojnë bletët e zgjoit nga çibukët edhe shfaqen defekte në trup dhe ndryshime në ngjyrë, na dalin mëma të vogla të ngjashme me bletët dhe me ngjyrë më të hapur nga ajo karakteristike, ka raste të vdekjes në pupë.

Vëmëndje duhet t’u kushtojmë familjeve babë, të cilat do të zgjidhen nga familjet me mbi mesataren e prodhimit të parkut. Njëkohësisht, tërheqim vëmendjen që këto familje të trajtohen të paktën dy javë përpara se familjet e parkut, kjo për arsye se meshkujt dalin për 24 ditë, ndërsa pjekurinë seksuale e arrijnë pas ditës së 8-14 nga dalja si individ i formuar, pra, gjithsejt 30 ditë. Eshtë e këshillueshme që familjeve babë t’u japim hoje me qeliza mashkullore, të cilat duhet të jenë bojë kafe dhe jo të zeza, sepse, ndryshe, do të nxjerrin meshkuj të vegjël nga ngushtimi i qelizave.

Punët paraprake për përgatitjen e qelizave mëmë a) Përgatitja e materialeve për prodhimin e mëmave

Korniza e shartimit është një kornizë boshe e zakonshme, brenda së cilës janë mbërthyer 2-3 parvazë dërrasash, i sipërmi vendoset 3 cm poshtë parvazit të kornizës, i dyti dhe i treti vendosen 6 cm poshtë të parit dhe të dytit. Këta parvazë (ose listela), mbërthehen me gozhdë në mënyrë që të kenë mundësi rrotullimi të plotë.

Mbi këto listela vendosen tapat prej druri ose prej plasmasi (siç përdoren sot në shumë vende). Tapat prej druri kanë përmasa 2x2 cm me një trashësi 0,5 cm. Në faqen e përparme të tyre hapet me brisk një e çarë (vrimë) për të bërë të mundshme, më vonë, ngjitjen e kupëzës.

b) Vendi i shartimit ose laboratori

Vendi i shartimit ose siç na pëlqen ta quajmë laboratori i përgatitjes së qelizave mëmë, duhet të jetë jo shumë larg parkut në një mjedis të pastër me diell (e mira është një dhomë), që të ruajë temperatura jo më pak se 20°C e jo më shumë se 35°C. Për të ruajtur lagështinë është mirë që dyshemeja të lahet me

Fig. 10. Kornizat e shartimit dhe tapat

39

ujë ose, në mungesë të tij, të varen peshqirë të lagur. Eshtë mirë që për këtë punë të vendosim një tavolinë, pranë një burimi drite (por që rrezet e diellit të mos bien drejtpërsëdrejti). Gjithashtu nevojitet të kemi një thikë të mprehtë e të hollë, enë me ujë të ngrohtë dhe një enë alumini me cipat e dyllit të pastër që ngrohet në një plitkë, që na duhet për përgatitjen e kupëzave prej dylli.

c) Përgatitja e kupëzave prej dylli

Ndërsa kupëzat plastike blihen në treg, kupëzat prej dylli i përgatit vetë bletari. Pasi kemi shkrirë dyllin e pastër në një plitkë me zjarr të ngadalshëm ose më mirë në një banjo mari, fusim një “shabllon” ose model (një dru i butë me fund të rrumbullaktë me diametër 8,5 - 9 mm dhe gjatësi 110 - 120 mm). Pasi e kemi lagur më parë me ujë të ftohtë, e fusim disa herë në dyllë që çibuku të arrijë gjatësi 6-7 mm dhe të ngrijë në formë çibuku ose kupëze), të cilin e vendosim në tapat e shartimit me një pikë dyllë të shkrirë. Kupëzat vendosen në mes, në qendër të tapave me pjesën e hapur të drejtuar nga poshtë.

d ) Vendosja e larvave në kupëzat e kornizës së shartimit

Para vendosjes së larvës, në kupëz hidhet një pikë qumësht mëmash ose, në pamundësi (por që nuk rekomandohet), mund të hedhim një pikë mjaltë, për të krijuar mjedis të lagët për metabolizmin e larvës. Hiqet larva me një shkop alumini me diametër nga ana e poshtme 2 mm dhe 3-4 mm nga ana e sipërme e bërë si spatull (kjo për të grumbulluar qumështin e mëmave pas heqjes së larvës). Ky operacion duhet të jetë shumë i kujdesshëm, sepse çdo dëmtim, sado i vogël i larvës, krijon rrrezikun e moszhvillimit normal të qelizave të mëmës. Pasi korniza e shartimit plotësohet me numrin e larvave që kemi parashikuar, vendoset në mes të folesë të familjes dado, për t’u rritur. Kur kemi familje të fuqishme dado dhe duam të vemë dy korniza shartimi, kornizën e dytë e vendosim pas të parës por të ndarë nga një hoje me pjellje të vulosur.

e) Përgatitja e qelizave mëmë

Pasi kemi bërë ndarjen e familjeve për prodhin e mëmave, do të përgatisim qelizat e mëmave, operacion që konsiderohet shumë delikat dhe mjaft i rëndësishëm. Neglizhimi i vëmendjes ndaj tij mund të na çojë në prishjen e gjithë punës përgatitore të kryer.

Mënyrat më të përdorshme në praktikë për këtë rast janë dy:

a) Për sasi të vogla, pa shpërnguljen e larvave. qelizat mëmë ndërtohen në bazë të qelizave të bletëve punëtore që përmbajnë larvën e re, e cila do të rritet si mëmë.

Teknika e përgatitjes së këtyre qelizave mëmë është e tillë: hoja e marrë nga familja mëmë me larva 15-24 orëshe, pasi të jenë shkundur bletët, vendoset në tryezën e punës dhe, me anë të një thike të ngrohur por të thatë, fillohet prerja në rripa e hojes së sjellë.

Zakonisht rripat priten nga mesi i hojes, sepse këtu ka më shumë larva. Pas kësaj rripat priten në qeliza të veçanta që përmbajnë larva sa më të reja. Në pjesën e thelluar të tapës hidhet një pikë dylli e shkrirë për të ngjitur qelizën në të. Korniza e shartimit, e cila në këtë rast përmban 1-2 parvazë ose 25-30 tapa futet në familjen dado, ku vendoset midis hojeve me pjellje të vulosur. Familja dado kontrollohet pas dy ditësh për numrin e qelizave mëmë të pranuara, gjë që luhatet

Fig.11. Metoda pa shpërngulje

1 - Prerja e hojes në rypa 2 - Shkurtimi i qelizave

40

nga niveli i përgatitjes dhe kushteve klimaterike. qelizat mëmë të rritura mbahen, ndërsa ato që s’janë “pranuar“ prishen. që familja dado t’i rrisë mirë larvat për mëma, duhet ushqyer. Për nje cilësi të pëlqyeshme të mëmave rekomandojmë të përdoret shërbet i trashë mjalti.

Heqja e çibukëve nga familja dado duhet bërë ditën e 9-10 pas shartimit. Në këtë kohë, normalisht ato e kanë arritur pjekurinë për të lëshuar mëmën e ardhshme. Këta çibukë vendosen në nukleuset e përgatitur më parë.

Afati i vendosjes së çibukëve është mjaft i rëndësishëm, sepse vonesa bën që një larvë e kapur nga bletët në një moshë më të madhe do të dalë më shpejt nga çibuku e mbyt rivalet e saj. Ndërsa nga heqja parakohe, nga ndryshimi i mjedisit dhe troditjet e zakonshme mekanike gjatë transferimit në nukleus, nuk ndosh kthimi i nimfës në mëmë dhe kjo mund të vdesë. Pra, në të dy rastet ulet cilësia e mëmës.

Familja dado, në qoftë se nuk do të përdoret për inkubimin e mëtejshëm të qelizave mëmë, i hiqen hojet bosh dhe i vendoset mëma. Në rast të kundërt duhet të vendosim gjendjen aktuale të familjes dado, hojet me qeliza bosh zëvendësohen me hoje me pjellë të vulosur dhe me hoje me ushqime. Pas përfundimit të dy ose tre herësh të shfrytëzimit të familjes dado, pra, përfundimit të misionit, rekomandohet që të mos i kthehet mëma e vjetër, por një qelizë mëme të re, të cilën bletët e mësuara gjatë me refleksin e jetimit, e pranojnë më mirë.

b) Rritja e mëmave me shpërnguljen e larvave

Kjo mënyrë na jep mëma të një cilësie më të mirë se ajo që përshkruam, sepse eviton mundësinë që pas shartimit larvat e destinuara për mëma të ushqehen me qumësht mëmash të destinuar për bletët, siç ndodh në mënyrën pa shpërngulje.

Përgatitja e larvave bëhet siç e kemi përshkruar më lart, por ndryshimi qëndron se në tapat nuk vemë qelizat e gatshme nga familja mëmë.

Larvat vulosen në kupëzat prej dylli ose prej plasmasi, që janë vënë më parë në zgjua për t’u propolizuar nga bletët. Operacionet e tjera janë njëlloj siç i kemi përshkruar në mënyrën pa shpërngulje të larvës.

FAZAT E ZHVILLIMIT TË FAMILJEVE BLETË GJATË VITIT Kalendari vjetor i bletës fillon në vjeshtë. Sa më mirë të jenë të përgatitura bletët për t’u futur për në dimër, aq më shumë rezultate do të kemi vitin e ardhshëm në parqet tona.

a) Vjeshta dhe bletët

Me mbarimin e vjeljeve, ose, më praktikisht me heqjen e depozitave të mjaltit, përfundon viti i bletës dhe duhet “menduar” për familjet dhe aktivitetin e tyre për vitin e ardhshëm.

Cila është gjendja në familjen bletë pas vjeljeve?

Nga ana fiziologjike vihen re ndryshime në familje. Ditët e bletëve, që kanë marrë pjesë në vjelje, janë të numëruara. Bletë të reja nga frenimi i pjelljes gjatë vjeljeve janë të pakta, po ashtu, edhe rezervat ushqimore të familjes, në përgjithësi të shumë bletarëve që kanë abuzuar në vjelje duke shpresuar në një vjeshtë të “artë”, janë të pakta.

E theksojmë këtë të fundit, sepse si rregull teknik, vjelja e mjaltit duhet të bëhet në 75-80% të sasisë, sepse nuk i dihet vjeshtës, sidomos në kushtet klimaterike të vendit tonë ku shpesh kemi vjeshta të thata, që kanë pasojë një përgatitje jo të mirë për dimër, si në rezerva ashtu dhe në masën e gjallë të

41

bletëve. Nis dëbimi i meshkujve si reaksion i instinktit të ekonomizimit të ushqimit. Në shumë familje bletë vihet re nervozizmi që shkon deri në egërsim. Në familjet e tjera mpihet instinkti i ruajtjes së zgjoit, që qe ulur gjatë vjeljeve. Kjo favorizon vjedhjet në bletë. Në foletë e bletëve kemi shumë hoje të nxira (pasi kanë kaluar të paktën 5 brezni larvash), ose hoje të ndërtuara gjatë kullotës kryesore që në të dy rastet mëma nuk lëshon me qejf vezë në to.

Cilat janë masat që duhen marrë?

Së pari, duhet të zëvëndësojmë sa më shpejt dhe më mirë bletët, duke menduar për periudhën e gjatë të dimrit. Me fjalë të tjera, të forcojmë instinktin e shumëzimit. Për forcimin e këtij instinkti bletari duhet të punojë në këto drejtime:

a) Të plotësojë folenë e bletëve me hoje ngjyrë kafe të çelët dhe ta ngushtojë atë aë sa familja të mos ndjejë as boshllëk as ngushtësi.

b) Të kontrollojë rezervat e familjes dhe, në rradhë të parë, sasinë e polenit, si dhe të vendosë bletët në vende me kullota ndihmëse, qoftë edhe të varfëra.

Në rastet kur sasia e ushqimit në vjeshtë është e pakët, mëma frenon lëshimin e vezëve, gjë që komprometon hyrjen e familjeve me pak bletë te reja. Në procesin evolutiv, bleta ka përpunuar veçanti që të reagojnë ndaj stinëve. Në qoftë se në pranverë mëma lëshon vezë dhe kur ka pak rezerva ushqimore, duke ndjerë se herrët apo vonë, në natyrë do të gjejë ushqim, përkundrazi në vjeshtë, bletët duhet të kenë besim vetëm në rezervat aktuale që ka në zgjua.

Një rol jo të vogël luajnë rezervat e polenit, ato shërbejnë jo vetëm për përgatitjen e ushqimit për larvat, por edhe për të ushqqyer vetë bletët e zgjoit. Në këtë rast bletët, nuk shfrytëzojnë rezervat proteinike të trupit dhe sigurojnë për dimër aftësi jetësore më të lartë për të përballuar dimërimin.

Pra, duke ditur këto reaksione të bletëve ndaj rezervave ushqimore, duhet të çojmë bletët në kullota vjeshtore. Mëmat, në vjeshtë, fillojnë lëshojnë vezë kur ka rezerva të mjaftueshme dhe ardhje minimale ushqimi. Në vjeshtë, më shumë vezë lëshojnë mëmat e vitit. Ndër to shquhen mëmat e nxjerra para ose gjatë kullotës kryesore. Këto mëma ende nuk janë të lodhura, ato janë plot energji dhe, praktikisht, në fund të kullotës kryesore arrijnë tempin e duhur të pjelljes. Ndërsa te mëmat e vitit të kaluar, më shumë, dhe tek ato të pranverës së vitit, më pak, volumi i vezoreve është ulur dhe depozitimi i vezëve mbaron para kohe. Familja bletë që të përgatisë një “ushtri” të mjaftueshme për dimër, i duhet që mëma të lëshojë vezë për 4 javë. Në kushtet e vjeshtës kjo llogaritet 800-1000 vezë në ditë.

Në të tilla kushte çfarë i rekomandohet bletarit?

Së pari, familjet e vogla nën 5 rrugë mizë t’i bashkojë. Në qoftë se këto kanë mëma relativisht të vjetra, shanset e shpëtimit janë më të mëdha po qe se bashkohen, se sa të lihen të veçanta e të dobëta.

Një nga mëmat më të këqija lihet në nukleus.

Së dyti, në qoftë se vjelja vjeshtore ka qënë e pakët, atë mund ta zëvëndësojmë me shurup sheqeri, por me këtë ushqim nuk duhet të vazhdojmë gjatë, sepse ndikon negativisht në veprimtarinë funksionale të organizmit, keqëson dimrimin dhe ul prodhimtarinë. Nga përvoja e gjatë në të kaluarën, kur bletët si normë kishin të ushqyerit me sheqer, është krijuar bindja se bletët me këtë mënyrë të ushqyeri nuk dimërojnë keq.

Në të vërtetë, organizmi me këtë ushqim artificial pa proteina, shpenzon rezervat e tija trupore, për ta përpunuar, gjë që i dobëson aqë shumë bletët, sa në pranverë jeta u shkurtohet; për rrjedhojë ato pak punojnë për mbledhjen e nektarit. Ushqimin në vjeshtë mund ta përmirësojmë vetëm në qoftë se

42

sheqerin e bashkojmë me pjesë të barabarta me mjaltë, sepse ky përmirëson cilësinë, shpejton procesin e invertimit, lehtëson punën e bletëve gjatë përpunimit të këtij shurupi të përzier, duke kursyer sekrecionet e bletëve dhe duke u zgjatur jetën atyre. Mirë është të përdoret polen ose zëvëndësues të tij, të cilat përgatiten në fabrika të veçanta. Së fundi, në rezervat vjeshtore duhet të evitojmë lënien e rezervave me mjaltë që kristalizon shpejt ose me mënjë. Ky i fundit përmban melicitozë, që mbetet në formë të pandryshueshme, ka shumë kombinime të lidhjeve të dekstrinës, kripëra minerale dhe lëndë toksike, që shkaktojnë çrregullime të aparatit tretës, diare dhe vdekje në masë të bletëve. Ndërsa mjalti që kristalizon shpejt nuk merret nga bletët dhe kemi fenomenin e “urisë”.

Kalimi i dimrit në bletë Familjet bletë, si të gjithë insektet, në dallim nga kafshët me gjak të ngrohtë që kanë temperaturë të qëndrueshme, ruajnë temperaturën në varësi të temperaturës së ajrit që i rrethon, prandaj edhe thuhet se bletët kanë “gjak të ftohtë”. Në folenë e tyre bletët mbajnë temperaturën e nevojshme, e cila ndryshon sipas stinëve, si rrjedhojë e shpenzimit të energjisë që del nga ushqimi.

Në vjeshtën e vonë, kur temperatura e mjedisit të jashtëm ulet në 10°C (7°-13°C), atëherë bletët grumbullohen në hojet me qeliza boshe dhe në ato me pak mjaltë në një pjesë të zgjoit, në formën e një sfere të përbërë nga disqe ovale bletësh, të cilat, në pjesën anësore janë më të dëndura dhe në mes më pak të dëndura ose të shkrifta. Në mes qëndron mëma. Kjo sferë ovale quhet lëmsh dimëror. Lëmshi dimëror paraqet një përshtatje origjinale e të veçantë për dimërimin e bletëve. Kjo formë gjeometrike e përkryer ruan mirë nxehtësinë që krijohet në qëndër dhe që pastaj shpërndahet në koren e saj, ku rrathët janë më të dendur duke mos e lënë të dalë jashtë.

E gjithë kjo ngjet, sepse qimet dhe pushi i bletëve janë përçues të këqinj të nxehtësisë. Temperatura në qendrën e lëmshit qëndron mesatarisht 14°C, ndërsa në koren e saj 6°-8°C. Ky rregull është i zakontë në familjet e forta.

Me uljen ose me ngritjen e temperaturës së jashtme, madhësia e lëmshit ndryshon. Kur temperatura ulet lëmshi mblidhet shumë duke harxhuar në këtë mënyrë më pak ushqim, për të përballuar të ftohtit. Ndërsa, kur temperatura ngrihet, lëmshi zgjerohet dhe sasia e ushqimit që shpenzohet është më e madhe. Sa më të forta të jenë bletët, aq më qëndrueshëm e ruan temperaturën, lëmshi është solid dhe shpenzohet më pak ushqim.

Në bletët e dobëta lëmshi është më i vogël, humbjet e nxehtësisë më të mëdhaja dhe shpenzim ushqimi më shumë për çdo kg bletë (10 rrugë mizë) në lëmsh.

Familja bletë reflekton në ndryshimet e motit me sjellje të ndryshme në funksion të mbijetesës së saj. Ka disa dhjetëvjeçarë që dimri në përgjithësi (përfshi edhe zonat kontinentale të vendit), ka kaluar me dëborë relativisht të pakët e të paqëndrueshme, është shoqëruar me diell dhe me ndryshime të konsiderueshme midis ditës dhe natës. Kjo ka bërë që bletët të ndryshojnë mënyrën e jetesës karakteristike për stinën që janë përgatitur. Me ngrohjen e kohës, bletët fillojnë t’i kushtojnë më shumë rëndësi mëmës dhe ta ushqejnë atë më shpesh. Rreth saj mblidhen më tepër bletë, lëmshi fillon të shkriftohet dhe nis të shfaqet instinkti i shumëzimit, gjë që vihet re nga pastrimi i qelizave dhe përgatitja e tyre për pjellje. Forcimi dhe zgjatja e këtij refleksi varet nga vetë familja. Eshtë vënë re se familjet e forta, megjithëse shkriftojnë lëmshin nuk e fillojnë pjelljen përderisa instinkti i tyre nuk u ka dhënë “garancinë” se moti është stabilizuar dhe në të ardhmen nuk do të kenë “ probleme” me kullotat në natyrë. Në familjet e dobëta në këtë kohë fillon të shfaqet një dukuri e rrezikshme pjellja parakohe. Me këtë fenomen nënkuptohet rritja e pjellës në kohën kur natyra, vërtet ka nisur të lulëzojë, por nuk është zgjuar plotësisht. Kjo pjellje duhet parë si rrjedhojë e veprimit të faktorëve jo të favorshëm në vetë familjen bletë. Kur familja bletë hyn në dimër e dobët, çdo individ, që të mos

43

vdesë nga uria, shpenzon energji dhe konsumon ushqim më tepër se sa ata të familjeve të forta. Kjo sjell dobësimin e parakohshëm të organizmit ose, siç quhet plakjen fiziologjike dhe shkurtimin e jetës. Si rrjedhojë e asaj që bletët harxhojnë mjaft ushqim, në zorrën e tyre grumbullohen gjithnjë e më tepër lëndë të patretshme, bletët nuk mund të hanë më, sepse nuk i lejojnë ushqimet e patretshme që kanë mbushur zorrën. Pra, krijohet një “gjendje kritike”, që shprehet me simptomën e jashtme të diaresë.

Shpesh herë disa bletarë mendojnë se në këtë rast kemi të bëjmë me sëmundjen nozematozë, por s’është e vërtetë, sepse kjo sëmundje ka edhe shënja të tjera, që mund t’i gjeni në kapitullin e sëmundjeve.

Jo pak bletë të dobësuara, aë sa s’mund të dalin jashtë dhe të fluturojnë për pastrim, bien në fund të zgjoit dhe, duke u larguar prej lëmshit dhe prej ngohtësisë së tij, vdesin. Këto vdekje bletësh mund të përparojnë dhe t’i vështirësojnë kushtet e jetës në zgjua, si rrjedhojë e uljes së familjes. Këto “gjendje kritike” mund t’i shkaktojnë dhe faktorë të tjerë, që veprojnë në familjet e forta, si për shembull rezerva dimrore me mënjë ose me mjaltë të kristalizuar.

Me këtë të fundit bletët normalisht nuk mund të ushqehen. Ato vetëm lagin një shtresë të vogël të mjaltit të lëngshëm që ndodhet në mes të kristaleve. Me mjaltin e mënjës ndodh një fenomen tjetër , ato e marrin këtë lloj mjalti, por, meqënëse ai përmban melicitozë, e cila është e patretshme, tejmbush zorrën. “Gjendje kritike” mund të ndodhin edhe atëhere kur familja ka ushqim, por ky ushqim është vendosur larg lëmshit dhe nuk arrin të merret nga bletët. Po kështu këto gjendje mund të ndeshen në familjet e vendosura në drejtim të veriut dhe ndikohen nga erërat e ftohta të tij, të cilat shkaktojnë uljen e temperaturës. Nga qarkullimi i shpejtë i ajrit, bletët harxhojnë sasi të mëdhaja ushqimi për të përpunuar energjinë e nevojshme. Për rrjedhojë, kemi tejmbushje të parakohshme të zorrës.

Në të gjitha rastet e “gjendjes kritike” familja bletë kundërvepron për të siguruar mbijetesën e saj me pjelljen e parakohshme. Në këto raste bletari duhet t’i ndihmojë familjet e rrezikuara dhe t’i shpëtojë. Disa masa në këtë drejtim të cilat, sigurisht, varen nga analiza e shkaqeve që e kanë krijuar këtë gjendje, mund të jenë: heqja e hojeve boshe, e hojeve të pazëna me bletë dhe vendosja në vend të tyre e hojeve me mjaltë në të dyja anët e lëmshit. Në mungesë të hojeve me mjaltë, bletëve u jepen pasta mjaltë - sheqer (kandi), është logjike që në këtë kohë të shmangim sa më shumë shurupin e sheqerit, i cili u sjell vështirësi bletëve për kthimin (invertimin) e tij dhe artificialisht u shkurton jetën bletëve. Për përgatitjen dhe përdorimin e kësaj paste (kandit), ne kemi folur më lart, por për këtë rast ka dhënë rezultate në përpjestimin një pjesë mjaltë me katër pjesë sheqer pudër. Ka pasta të përgatitura me mjaltë, sheqer pluhur dhe polen.

Për t’u dhënë ngrohtësi, zgjojtë ngrihen nga toka 1-1,5 m me pamje nga jugu.

Poshtë zgjojve shtrohet torfë ose pluhur qymyri, i cili thith rrezet e diellit, ngroh zgjoin dhe favorizon pastrimet e bletëve. Mund të hiqen çatitë dhe zgjojtë të mbulohen me letër pergamenë të zezë.

Bletëve, në dimër, u sjellin shqetësime edhe minjtë, të cilët mund të bëhen shkak për pjellje të parakohshme. Familja në të cilën ka hyrë miu, shqetësohet shumë. Ajo zhurmon sikur proteston kundër këtij mysafiri të paftuar, por duke qenë në lëmsh, ajo është e paaftë të mbrohet. Miu që mbetet i pandëshkuar gëlltit ushqim dhe bletë të gjalla e të vdekura që ndodhen poshtë e anash lëmshit. Ai bën tunele në hoje dhe i ndot ato.

Edhe në familjet që kanë dimëruar normalisht, ardhja e miut krijon një atmosferë të padurueshme.

Vizitat e minjve në zgjoje shihen nga jashtëqitjet e tyre, nga era e veçantë që lë pas dhe nga bletët e ngrëna. Për të zbuluar me saktësi se në cilin zgjua e kemi miun, me një tel nxjerrim nga dera e hyrjes

44

mbeturinat e dyshemesë. Dëbimi i minjve nga zgjoi nuk është i lehtë. Mënyra më e thjeshtë është ta kapim ose ta vrasim miun, por, siç është ndërtuar zgjoi dhe siç janë vendosur bletët, kjo nuk arrihet gjithnjë. Për këtë arsye mund të përdorim copa buke me djathë, me gjalpë ose me vaj të helmatisura.

Pjellje të parakohshme vihen re edhe në familjet e forta, por kjo është një shenjë që tregon se po afrohet zgjimi i natyrës. Në të vërtetë, pavarësisht nga forca, çdo familje që ka kaluar dimrin dobësohet e plaket, por në familjet e forta bletët e ruajnë aftësinë biologjike për të ritur pjellë, veç kësaj mbledhja e ushqimit për to nuk është punë e lodhshme dhe nuk vihen re “gjendje kritike”. Pra, këto familje të forta nuk njohin dimërim. Aq më tepër në konditat tona me klimë mesdhetare, ku dimri është i butë, mbajtja e familjeve të forta gjatë dimrit u lehtëson shumë punën bletarëve dhe ul shpenzimet. Pra, futja e familjeve të forta për dimër, eliminimi që në vjeshtë të familjeve të dobëta, është garancia e suksesit të një dimërimi pa probleme.

Pranvera dhe bletët Me pranverë për bletët nënkuptohet përmirsimi i kushteve natyrore dhe rritja e bletëve që dalin për fluturim. Në këtë kohë, ngrohtësia e ajrit që futet në fole nga muret e zgjoit dhe nga dera, ndikon në shpërbërjen e plotë të lëmshit dhe në forcimin e proceseve të shkëmbimit të lëndëve.

Në këtë kohë del e nevojshme hapja e të dy dyerve të zgjoit për të hyrë sa më tepër ajër i freskët i ngopur me oksigjen. Hapja e dyerve të mëdhaja në park duhet bërë gradualisht, në çdo dy zgjoj hapet një derë dhe ditën tjetër hapen ato që kanë mbetur pa hapur. Veprohet kështu për të drejtuar fluturimet e bletëve.

Bletët, në përgjithësi, në këtë kohë janë të eksituara dhe, nga ndenjta për një kohë të gjatë brenda, e kanë të vështirë të orientohen mirë dhe shpejt. Prandaj, herë pas here kemi parë në praktikë që kur zgjojtë janë vënë pa kriter dhe në një hapësirë të ngushtë, familjet e vendosura në krye popullohen më shumë me bletë të huaja që kanë humbur orientimin. Për këto që thamë, hapja e dyerve është mirë të bëhen në mbrëmje, sepse flladi i mbrëmjes dhe errësira i qetësojnë bletët. Një arsye tjetër e çeljes së zgjojve natën vonë, para mëngjezit, është sepse, pas natës, familja del në fluturim gradualisht, sipas vendndodhjes së bletëve, aty ku është më ngohtë dalin më shpejt dhe jo menjëherë, siç ndodh kur dyert hapen ditën . Kur koha është e keqe dhe bletët nuk mund të dalin jashtë, ajri i freskët, që hyn nga dera, ua lehtëson gjendjen e përgjithshme bletëve.

Jeta punëtore e bletëve fillon atëhere kur në zgjua vjen një sasi nektari dhe poleni. Kjo është shenja që bletët kanë vendosur rregullin në zgjua. Ato nxjerrin jashtë mbeturinat, bletët e vdekura dhe i çojnë sa më larg, me synimin që të mos humbasin asnjë minutë. Pastaj nis pastrimi dhe përgatitja e qelizave për pjelljen e mëmës. Bletët ushqyese shtojnë ushqimin e mëmës me qumësht mëmash , vendosen roje etj.

Pra, në mënyrë instinktive familja synon dhe punon për sigurimin e ekzistencës së saj të mëtejshme, duke vënë në plan të parë instinktin e shumëzimit krahas instinkteve të tjera. Kështu, instinkti i grumbullimit të ushqimit në këtë kohë nuk ka për qëllim të vendosë rezerva por për të rritur pjellën. Bletët ushqyese, jo rastësisht, e vendosin ushqimin që vjen në zgjua pranë pjelljes, në mënyrë që të merret lehtësisht për ushqimin e larvave. Në bletët e fushës vihet re prirja e grumbullimit të sasive sa më të mëdhaja poleni. Në qoftë se në zgjua ndjehet mungesa e polenit, pjesa dërmuese e bletëve drejtohen në kërkim të tij duke neglizhuar nektarin.

Zhvillimi i pjelljes dhe prodhimi i mjaltit janë në përpjestim të drejtë me sasinë e polenit të sjellë në fole. Poleni, në kohën e rritjes së pjelljes, është më i shtrenjtë se sa mjalti.

E rëndësishme në këtë periudhë është njohja e nevojës për ujë. Uji është i nevojshëm jo vetëm për të tretur kristalet e mjaltit të pavulosur të dimrimit që vjen nga ulja e temperaturave në zgjua, por

45

për përgatitjen e ushqimit të larvave dhe për të krijuar në zgjua një mikroklimë të favorshme për zhvillimin normal të të gjithë familjes.

Instinkti i shumëzimit përcakton të gjithë ecurinë e familjes. Eshtë karakteristike që mëmat në këtë kohë lëshojnë vezë vetëm në qelizat femërore. Ato mund të kalojnë pranë qelizave mashkullore, madje, edhe kur ato ndodhen në qendër të hojes, dhe të mos lëshojnë vezë. Bile, edhe ndërtimet e hojeve janë me qeliza femërore dhe, ngandonjëherë, me të tilla qeliza ndërtohet pothuaj edhe korniza ndërtuese. Kështu, familja bletë në këtë stad pranveror, ka synimin që të rrisë vetëm individë femra dmth individë të aftë jo vetëm për të zëvendësuar bletët e dimrit, por edhe të atillë që do të rritin breznitë e tjera të bletëve.

Rol të madh për të ndihmuar familjen bletë për të arritur alternativën e parë, d.m.th. hyrjen në kullotën kryesore e përgatitur për të marrë prodhime të larta, luan vetë bletari, i cili, në vartësi të kushteve natyrore dhe vlerësimit të kullotave, duhet të krijojë me kujdes kushtet e duhura për zhvillimin normal të bletëve.

Cilat do të ishin disa nga proceset që duhet të kihen parasysh në këtë kohë?

Gjatë dimrit, në fundin e zgjojve mblidhen mjaft papastërti. Po kështu, në hojet mund të kemi sasi mjalti dhe poleni të mykur, diare etj. Në këtë rast bletari mund t’i ndihmojë familjet për heqjen e tyre, të meremetojë zgjojtë. Këto të bëhen për arsye se bletëve u duhet të bëjnë punë të madhe e të pallogaritur për të pastruar mbeturinat. Punë të madhe duhet të bëjnë bletët edhe për të pastruar polenin e mykur.

Për këtë, ato duhet të grisin muret e qelizave dhe të nxjerrin polenin copa - copa jashtë. Mbetja e këtyre hojeve në zgjua krijon të ashtuquajturën “zonë të vdekur”, në të cilën mëma nuk lëshon vezë. Nga ana tjetër, ato bëhen terrene ushqyese për shumë shkaktarë të sëmundjeve. Së fundi, ndihma e bletarit në këto procese i çliron bletët nga disa punë, për t’iu kushtuar disa punëve të tjera më të rëndësishmë për familjen.

Kontrolli i cilësisë dhe i rezervave ushqimore Thamë se për punën intensive të familjes është e nevojshme të kemi një raport në polen dhe mjalte 1:2 dhe një sasi të bollshme të tyre. Në këtë fazë të zhvillimit kaq intensiv të familjes, nuk ka gabim më të madh se sa t’i lesh bletët pa rezerva ushqimore. E rëndësishme për të ushqyerit e bletëve në këtë kohë është njohja e mënyrës të ushqyerit të tyre. Në qoftë se kullota është mesatare në pjalm dhe nektar, bletët duhen ndihmuar duke u dhënë një herë në tri ditë, në darkë, racione të vogla shurup sheqeri, të përzier me zëvëndësues të polenit, derisa në familje të mbizotërojë dukshëm masa e bletëve të reja mbi bletët e vjetra. Në përgjithësi, siç e kemi theksuar edhe më parë, dhënia e ushqimeve bletëve, tregon nivelin teknik të bletarit, që di të vlerësojië drejtë nevojën e familjes dhe ka të qartë destinacionin për të cilin do të përdoret. Sigurisht që për këtë nuk mund të ketë receta të prera, qoftë për situata të caktuara, qoftë edhe për çdo familje bletë. Veçse qëllimi i çdo procesi në këtë kohë është i njëjtë dhe i pandryshueshëm: krijimi i forcës së familjes për t’u aftësuar që të arrihet të vilen sasi të mëdhaja prodhimi mjalti.

Roitja e bletëve Siç kemi thënë roitja është një nga instinktet më të ndërlikuara të bletëve. Kjo shpjegohet me një përshtatje më të madhe ose më të vogël të familjeve bletë ndaj kushteve të mjedisit. Koha e daljes së roit në zonat mesdhetare është marsi, por në këto zona mund të ndeshemi me roitje edhe në shtator, por në këto raste rojet janë më të vegjël dhe shpesh nuk e kalojnë dimrin. Në zonat kontinentale roitjet ndodhin në prill - maj. Dukuria e roitjes ndryshon sipas viteve: ka vite që ajo

46

shfaqet me një intensitet më të madh, ka dhe vite të tjerë me intensitet më të ulët. Përveç kushteve klimatiko - kullosore dhe veçantive racore ka dhe arsye ende të pashpjegueshme për ato forma “ethesh “ kur nga një familje dalin 2- 3 roje.

Çfarë është roitja në vetvehte? Çfarë ndodh brenda në zgjua midis pjestarëve të familjes?

Roitja ndodh kur në familje kemi më shumë bletë se sa nxe hapësira e zgjoit dhe mëma nuk ka vend të lirë për të lëshuar vezët. Në këto raste bletët punëtore fillojnë të përgatisin qelizat e mëmave dhe, në përgjithësi roitjen. Në dukurinë e roitjes luan rol të madh mosha e mëmës dhe origjina e saj. Eshtë vërtetuar se familjet me mëma me moshë mbi 2 vjeçare, roisin më shumë se sa ato familje me mëma më të reja. Kjo shpjegohet me faktin se mëma e vjetër nuk ka shumë ferromone për të ruajtur unitetin e familjes dhe të pengojë ndërtimin e qelizave të roitjes. Nga ana tjetër, është provuar, se mëmat që dalin nga familje me një intensitet të madh roitjeje, e ruajnë në një masë të madhe këtë instinkt. Po kështu dhe ato mëma që janë prodhuar me mënyrën e roitjes, siç e praktikojnë shumë bletarë, po që për ne është e gabuar (për arsyet do të flasim më poshtë), e ruajnë këtë instinkt.Kur zgjoi është përgatitur për roitje, mëma e vjetër, në përputhje me këtë gjendje, ul numrin e vezëve që pjellë, shton numrin e vezëve të pafekonduara nga të cilat dalin meshkujt, kjo është dhe një shenjë që tregon për roitjen, për rrjedhojë, zvogëlohen vezoret dhe zmadhohen qeskat ajrore të barkut, që e lejojnë të fluturojë së bashku me roin e parë. Në përgjithësi, kur roi është “pjekur”, familja demostron një aktivitet më të ulët, ventilimi i zgjoit bie e si rrjedhojë ngrihet temperatura e zgjoit, bletët krijojnë jashtë zgjoit “mjekra”, numri i meshkujve shtohet, bletët që do të roisin mbushin qeskat e mjaltit për dy ditë rezervë.

Roi i parë del me gjithë mëmën e vjetër dhe bletët e reja. Ai është shumë i ndjeshëm ndaj kushteve të mjedisit, prandaj del në ditë me diell nga ora 10-13.

Vendvendosjen e roit e kanë gjetur më përpara bletët zbuluese, të cilat e ruajnë nga bletët e tjera Meqënëse sëbashku me bletët del edhe mëma e vjetër, zakonisht roi i parë nuk largohet më larg se disa dhjetra metra nga zgjoi. E gjithë dalja e roit zgjat 3 - 10 minuta. Mëma del më vonë, kur masa e bletëve tashmë është ngritur në ajër. Në këtë masë të bletëve shohim edhe meshkuj, megjithse mund të duken të panevojshëm, sidomos për roin e parë, por s’është në të vërtetë kështu. Mëma që del mund të jetë e vjetër dhe mund të vdesë për arsye të ndryshme. Këtë detaj e ka parashikuar natyra. Në bletët paraardhëse nuk roisnin vetëm familjet mëmë, por edhe rojet, dhe kjo ngjiste për të siguruar mbijetesën e familjes. Edhe sot shohim në shumë vende me klimë subtropikale, me klimë të ngrohtë dhe vegjetacion, se roitja e rojeve të parë nuk është e rrallë. Arsye tjetër është se meshkujt që shkojnë me rojet në vende të reja larg nga zgjoi mëmë, mund të bashkohen me mëma të huaja, gjë që është e rëndësishme për ruajtjen e llojit. Por, si rregull, sasia më e madhe e meshkujve qëndron në familjen mëmë për t’u bashkuar me mëmën e re.

Në zgjuan - mëmë, pas daljes së roit të parë, mbetet pothuajse gjysma e masës së gjallë. Kështu i ndodh bletarit, i cili ka kohë që s’ka kontrolluar bletët që të gjejë në vend të një familjeje të fortë, një familje të dobët e pa mëmë të bashkuar. Megjithatë pas afër 10 ditësh, familja arrin masën e pararoitjes, prej saj del roi i dytë dhe, ndonjëherë edhe i treti. Këto roje të tjera i shoqërojnë disa mëma. Duket paradoksale se nga dolën këto mëma në familje, kur dihet se mëma që del e para mbyt rivalet e saj.

Si ndodh fenomeni i qënies së disa mëmave në një zgjua?

Fig.12. Roi natyral i bletëve

47

Eshtë gjetur se jo të gjitha mëmat dalin në një kohë nga vetë ndryshimi i moshës së larvave që janë kapur nga bletët. Përveç kësaj edhe bletët vetë pengojnë dhe mbrojnë çibukët e zgjoit nga veprimi mbytës i mëmës së parë. Është një veprim instinktiv i bletëve, i fituar gjatë evolucionit në kohën e jetesës së lirë, që të kenë mundësi që çdo roj ta pajisin me disa mëma të virgjëra, pra krijohen këta çibukë të shpëtimit ose të emergjencës. Vihet re një lojë e çuditëshme dhe e komplikuar midis mëmës së dalë, mëmave të mbyllura në çibukë dhe vetë bletëve të zgjoit.

Çfarë ndodh në vija të përgjithshme?

Dihet se kur mëma para se të dalë nga çibuku, pret me trombën e saj fundin e çibukut në formë të një kësule dhe pastaj duke e shtyrë me kokë çpon këtë kësulë e del jashtë.

Për të vonuar këtë proces bletët punëtore e mbushin gjithnjë fundin e çibukut me dyllë, që vihet re se ka ngjyrë tjetër më të çelët, kështu që mëma e re nuk mund të dalë shpejt. Nga ana tjetër, pas largimit të roit të parë në zgjua del mëma e parë, nëpërmjet feromoneve që lëshon, krijohet refleksi “mëma është këtu”. Kjo mëmë e re do të mbysë mëmat e reja që presin të dalin, por bletët mblidhen përreth çibukut dhe nuk e lejojnë mëmën që t’i mbysë rivalet e saj. Në rastet e daljes së mëmës së re të pabashkuar flitet shpesh për “këngën e mëmës ose fërshëllimin e saj”. Kjo “këngë” është zhurma që krijohet kur mëma në tentativën për të mbytur mëmat e tjera vendos me presion gjoksin në vrimën e çibukut dhe rreh krahët, kurse nga poshtë nëpërmjet kthimit të barkut ngul thumbin. Por edhe mëmat e reja që janë brenda çibukut “këndojnë”, kjo tregon për prezencën e tyre. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të na dalin dy ose më shumë mëma për një roje. Roi i dytë është më pak i ndjeshëm ndaj kushteve të mjedisit. Në këtë roj mund të kemi një ose disa mëma të pabashkuara, megjithatë bletët shpesh i vrasin mëmat e tepërta dhe roi qetësohet. Pas 2-3 ditësh nga dalja e roit të dytë mund të dalë dhe roi i tretë, që është më i rrallë. Dy rojet e fundit fluturojnë disa kilometra larg familjes mëmë. Në disa raste roitja mund të jetë e papritur, pa i dhënë shenjat paralajmëruese ose pa qelizat mëmë. Për këtë duhet menduar se kjo mund të vijë edhe nga shkaqe të tjera. Sipas studimeve tona, shkak bëhen sëmundjet e varroatozës, pestave ose ato virusale.

Për roitjen thuhet se është “poezia e bletarisë” dhe për bletët është e diela e vetme, dita e haresë dhe e shkujdesjes nga punët që është munduar të bëjë. Por, për bletarët, roitja është një prozë e dobët, sepse mund t’i lërë pa mjaltë. Poezia e vërtetë e bletarit është zhurma e centrifugës dhe mbushja e bidonave me mjaltë. Dhe kjo arrihet kur bletët nuk roisin. Prandaj bletarët luftojnë që të pengojnë roitjen, për të cilën kërkohet punë e kujdes, sepse roitja është një instinkt i trashëguar, i cili nuk mund të zhduket plotësisht, por mund të kufizohet, edhe në këto raste është e pëlqyeshme kur roi del 45-50 ditë para kullotës kryesore, sepse ka kohë që familja të arrijë forcën e nevojshme për vjelje.

Për kufizimin e roit rekomandojmë:

Heqjen me kohë të tepricës së pjellës së mbyllur dhe të bletëve që ndodhen në to, duke i zevëndësuar me hoje bosh ose me pjellje shumë të re. Ky operacion bëhet çdo 3 javë 3-4 herë.

Mbajtjen e mëmave të reja në familje, sepse mëmat e vitit të parë kanë prirje më të ulët për roitje.

Zgjerimin e folesë së zgjoit vendosjen e fletëve të dyllit dhe të hojeve bosh, bile edhe vendosjen e katit të dytë.

Ruajtjen e zgjojve nga vendet me shumë diell, duke bërë hijezimin e parqeve, ajrosjen e mirë të zgjojve, duke hapur në maksimum dyertë e hyrjes.

Kontrolle të shpeshta një herë në javë në zgjojtë që japin shenja roitjeje, për të kërkuar dhe prishur të gjitha qelizat e mëmave. Kjo është një punë e madhe dhe do kujdes të veçantë, sepse mjafton një qelizë mëmë e vendosur në një vend të fshehtë që mund t’i shpëtojë kontrollit tonë, dhe e gjithë

48

puna e bërë të na shkojë dëm. Në qoftë se gjejmë disa qeliza mëmë të vulosura, mund të lemë njërën prej tyre, më të mirën, dhe të prishim të tjerat, heqim mëmën ekzistuese dhe lemë familjen pa mëmë.

Së fundi, kjo duhet mbajtur mirë parasysh si këshillë e përhershme, që të zgjedhim dhe të shumojmë familjet që kanë aftësi të pakta roitjeje.

Një metodë praktike për të evituar roitjen dhe për të ruajtur prodhimin është kjo: merret një zgjua bosh i cili vihet pranë familjes me çibukë roitës. Gjendet mëma dhe megjithë hojen me bletë vihet në pjesën anësore të familjes që është përgatitur të roisë (kujdes që mëma të mos bjerë përtokë gjatë kontrollit). Në zgjuan bosh vendosim hojet me çibukë bashkë me bletët që ndodhen në to, si edhe dy hoje me mjaltë e polen për ushqim. Në zgjuan ku kemi mëmën vendosim hoje të ndërtuara dhe fletë dylli. Familja e re ku kemi hojet me çibukë, vendoset mbi zgjuan mëmë. Të gjitha bletët e fushës që janë në zgjoin e sipërmë pasi të dalin në fushë për të mbledhur ushqim do të futen në zgjoin e poshtëm, ndërsa bletët e reja do të mbeten në zgjuan e sipërmë. Pra, në këtë mënyrë ndajmë “mbipopullimin” e krijuar. Prej njërit nga çibuëet që kemi sipër do të lindë mëma e re, ndërsa bletet e reja që kanë qënë në zgjuan sipër do të kthehen në bletë mbledhëse. Na formohen në këtë mënyrë dy familje bletë të cilat i bashkojmë me metodën e bashkimit siç do ta përshkruajmë më poshtë. Përfundimisht qëllimi i pengimit të roitjes u arrit dhe prodhimi i mjaltit të parashikuar u rrit. Kjo metodë është e mirë, por kërkon të kemi disa zgjoj rezervë, nga ana tjetër këto mëma që dalin nga roitjet në përgjithësi nuk rekomandohet të mbahen sepse ruajnë instinktin e roitjes dhe nuk i dihet mosha e larvës së kapur.

Grumbullimi i roit dhe vendosja në zgjua Para roitjes përgatisim zgjuan me inventarin e nevojshëm për pritjen e roit. Zakonisht mbledhja e roit bëhet në darkë. Në zgjuan, ku do të vendosim roin, duhet të kemi sipas rradhës, një hoje me mjaltë e polen, hoje bosh, fletë dylli dhe një hoje me pjellje të moshave te ndryshme, marrë nga një familje e pastër nga sëmundjet.

Grumbullimi i rojeve është një punë e vështirë, që varet nga vendi ku ka qëndruar roi dhe nga madhësia e tij. Në qoftë se dega e pemës nuk është e madhe, presim ato degë ku kemi roin dhe, me kujdes, me tymëse dhe me një furçë fusim roin në zgjua, duke treguar vëmëndje për mëmën dhe patur kujdes të shmangim rënien e roit në tokë, gjë që ndodh shpesh, atëhere kur godasim degën për të “shkurtuar” punë. Kur dega është e madhe dhe e lartë e ne s’mund ta presim, mbeten dy zgjidhje: e para, vendosim një kanistër ose një kovë të madhe poshtë roit dhe, me furçë lehtësisht fusim bletët në to; zgjidhja e dytë, vendosim një kanistër ose një kovë me hapësirën e saj sipër lëmshit të roit dhe me anë të tymëses detyrojmë bletët të hyjnë në të, pastaj e kthejmë mbarë kanistrën ose kovën e mbyllim me një rrjetë të errët dhe e derdhim në zgjua. Kur është e vështirë ta kapim rojen për shkak të pozicionit të saj, atëhere, mbi një kallam të gjatë vendosim një hoje me pjellje të re dhe brenda mbrëmjes i gjithë roi do të mblidhet rreth hojes që na lehtëson transportimin në zgjua. Rojet me mëmë të pabashkuar janë mjaft tekanjoze dhe më të vështira për tu mbledhur. Ndodh ndonjëherë që, të mbledhura dhe të futura në zgjua, ato mund ta braktisin këtë dhe të fluturojnë larg. Për këtë është e nevojshme që këto roje të kenë gjithnjë hoje me pjellje dhe mjaltë në zgjua. Disa bletarë kanë praktikuar me sukses dhënien e ndonjë arome zgjojve. Për këtë ata fërkojnë me bimë aromatike si rozmarinë, eukaliptus, mente, etj sipërfaëen e brendshme të zgjoit, ose i ushqejnë me shurup që përmban këto aroma

Kur hojet janë të madhësisë së vogël, duhet të kemi parasysh gjithnjë ngushtimin e folesë; ndërsa vendosja e fletëve të dyllit është një shans i mirë për të ndërtuar.

49

Së fundi, duhet të tërheqim vëmëndjen për një moment që në praktikë shpesh nuk vlerësohet: ruajtja e parkut nga prekja e sëmundjeve nëpërmjet roitjeve. Prandaj, roi i futur në zgjua, duhet të mbahet në karantinë, larg parkut për 2-3 javë dhe, pasi të jemi bindur se s’kemi sëmundje, ta bashkojmë me parkun.

Transferimi i një blete primitive në një zgjua modern Për këtë e vendosim zgjoin primitiv në një pozicion të pjerrët dhe nxjerrim bletët prej tij duke goditur ritmikisht me shkop fundin e zgjoit primitiv. Bletët dalin nga lart dhe futen në një kanistër bosh, që e kemi vënë sipër zgjoit primitiv. Duhet të kemi parasysh kalimin e mëmës së bashku me bletët. Pastaj, në varësi të madhësisë së bletës primitive, përgatisim zgjoin modern (shih roitjen).

Vera dhe bletët Familjet hyjnë në vjeljen kryesore

Mbledhja nga bletët e nektarit në një sasi të tillë sa na lejon heqjen e mjaltit prej hojeve quhet vjelje. Vjeljet ndahen në vjelje kryesore dhe ndihmëse. Do të flasim në përgjithësi për vjeljet, duke e vënë theksin në vjeljen kryesore, pasi parimet janë pak a shumë të njëjta.

Cilët janë faktorët që influencojnë në prodhimtarinë e një parku?

Forca e vjeljes që varet nga shpejtësia në kohë për grumbullimin e mjaltit nga familja bletë. Kjo për arsye se në pjesën më të madhe të vendit, lulëzimi i kullotave kryesore zgjat rreth 2-3 javë, pra është një kohë relativisht e shkurtër.

Njohja e afateve të lulëzimit të bimëve të ndryshme mjaltëdhëse është kusht i domosdoshëm për përgatitjen e sasive maksimale të bletëve të fushës (mbledhëse), që të sigurojnë jo vetëm vjelje të mira por edhe rezerva të bollshme për vjeshtën dhe dimërin. Por, ne nuk na duhet vetëm sasia e bletëve mbledhëse, po edhe cilësia e tyre, d.m.th. aftësia për punë e tyre. Sa më vitale të jenë këto bletë, aq më shpesh do të vizitojnë lulet dhe aq më shumë nektar do të mbledhin. Njihen rastet që bletë të tilla mbledhin nektar dhe në netët me hënë. Për të patur bletë vitale, bletari duhet të llogarisë që maksimumin e bletëve në zgjua ta ketë 2-3 javë para kullotës kryesore, përgatitja më përpara na jep bletë të lodhura nga puna në kullotat ndihmëse, ndërsa përgatitja më e vonshme do të bëjë që të humbasin ditët e para të kullotës, që disa herë janë më të vlefshmet.

Cilësia e familjeve. Në kohën e vjeljes, siç kemi shpjeguar më lart, familja drejtohet nga instinkti i grumbullimit, që ka rolin dominant mbi instinktet e tjera. Por, megjithatë, në të njejtat kushte, produktiviteti i familjeve është i ndryshëm. Kjo shpjegohet me ndryshimet në cilësinë e familjeve bletë. Familjet që nuk kanë roitur, reagojnë shpejt dhe me energji për vjelje, të duket sikur këtë orë kanë pritur. Në familjet që kanë roitur, për arsye se pas roitjes janë dobësuar mjaft dhe breznia e re ende nuk është pjekur për punët e fushës, futen në vjeljen e mjaltit më me ngadalë e më vonë. Në qoftë se mëma në familje është e pabashkuar ende, kalimi në kullota zgjat më shumë.

Plotësimi i nevojës për hoje. Pjellje të hapur në këtë kohë ka shumë pak ose aspak, prandaj të gjitha bletët merren me vjeljen e mjaltit, meqënëse nuk kanë punë shumë në familje. Siç thamë, energjia e fluturimit është e lartë, kur kemi bletë të reja që nuk kanë marrë pjesë në vjelje të tjera. Nektari që hyn në zgjua kërkon një procedurë të madhe për t’u kthyer në mjaltë. Një hallkë e rëndësishme e tij është kalimi nga një qelizë në tjetrën për të humbur lagështinë dhe për të vazhduar përpunimin nga bletët me gjëndrat e tyre. Për të kuptuar sa shumë hoje duhen për ta kthyer nektarin në mjaltë po japim një shembull. Për një kilogram mjaltë nevojiten 3 kg nektar, pas 5-7 ditësh, ky nektar kthehet në mjaltë. Por, për tu kthyer në mjaltë të pjekur (maturuar), duhet të zhvendoset disa

50

herë në qelizat e hojeve, duke ditur se nektari zë 1/3 e një qelize gjatë kësaj zhvendosjeje, del se bletët kanë nevojë për një korpus të plotë me hoje, për prodhimin e kësaj sasie mjalti..

Koha e vjeljeve është shumë e favorëshme për ndërtimin e fletëve të dyllit, në veçanti kur kullota zgjat, bletët nxjerrin dyllë dhe me qejf ndërtojnë hojet.

Për të shfrytëzuar këtë energji të bletëve ndërtuese, vendosim periodikisht fletë dylli, por duhet të kemi parasysh jo më shumë se 1-2 për çdo radhë, për të mos tërhequr vëmendjen e bletëve nga vjelja në ndërtimin e hojeve.

Instinkti i grumbullimit të ushqimit e zotëron aq fort familjen, sa gjatë mungesës në të të hojeve, ajo shkon drejt vetëzhdukjes, duke vendosur mjaltin në çdo qelizë që lirohet nga pjella, duke i kufizuar mundësinë mëmës të pjellë. Këto familje dalin nga vjelja jo vetëm me më pak mjaltë, por edhe me bletë të lodhura dhe të paripërtërira. Edhe në qoftë se këto familje kanë qënë të forta para vjeljes, në fillim të vjeshtës janë dobësuar dhe, po mos ndërhyjmë në kohë, duke i ndihmuar nga familet e tjera, ka mundësi që të vdesin në dimër.

Në kohën e vjeljes, bletët sjellin edhe polen, por ky nuk e konkuron nekarin, siç mendohej më parë.

Faktorët agroklimaterikë. Ndër këta faktorë hyjnë: njohja e përbërjes së bimëve mjaltëdhënëse, nëse kemi një lloj bime apo disa lloje. Pasja e disa lloje bimësh me lulëzime të ndryshme në kohë, krijon vazhdueshmërinë e kullotës.

Faktor tjetër është njohja e sipërfaqeve të bimësisë dhe të numrit të bletëve që shfrytëzojnë këtë sipërfaqe. Një grumbullim i madh i familjeve bletë mbi kapacitetin kullosor të kësaj sipërfaqeje, do t’i nxjerrë të gjitha parqet të pakënaqur, pavarësisht se parqet e fortë do të marrin më shumë, por jo atë që duhet të mernin. Po kështu është e nevojshme të dihen dhe shërbimet agroteknike që ju janë bërë sipërfaëeve me kultura bujqësore. Kur u janë kryer të gjitha shërbimet si plehrimi, vaditja e punimet e tjera, prodhimi i nektarit nga to është më i lartë. Këtu merr rëndësi dhe njohja e spërkatjeve, koha dhe lloji i preparateve të përdorura.

Një tjetër faktor është njohja e reshjeve, kështu për shembull sherebela nuk prodhon sa duhet në qoftë se nuk ka rreshje në prill - maj, të njëjtën gjë mund të themi për shqopën vjeshtake ose listrën kur s’ka reshje në gusht.

Kufizimi i pjelljes

Në kohën e vjeljes vihet re se shumë mëma të familjeve të forta ulin pjelljen e vezëve, për të zmadhuar sa më shumë sipërfaqen e hojeve që do të mbushen me nektar.

Sipas biologjisë së bletëve, për marrjen e një sasie të madhe mjalti, duhet që në këtë periudhë, për njësi të masës së gjallë të bletëve të kemi sa të jetë e mundur më pak pjellje. Në kushtet e vendit tonë, me kullota jo shumë të fuqishme dhe relativisht të shkurtëra, kufizimi natyral i pjelljes është plotësisht i mjaftueshëm për të realizuar atë raport që krijohet midis masës së gjallë të bletëve dhe pjelljes. Pra një kufizim artificial i pjelljes, përveç rastit të luftimit të varroatozës nuk është i këshillueshëm.

Dhe në këtë rast kufizimi i pjelljes ka rezultat në familje të forta, në një kullotë të bollshme dhe të shkurtër. Nuk rekomandohet, ndërprerja e pjelljes në kullota të gjata, qoftë dhe të bollshme, si në familjet e forta dhe të dobëta.

Për ta patur në dorë procesin e kufizimit të pjelljes, janë përpunuar metoda të ndryshme. Disa bletarë, në kulmin e kullotës kryesore, ndërrojnë mëmën e vjetër duke vënë në familje një çibuk ose mëmë të pabashkuar. Mëma e re, që do të dalë pas bashkimit me meshkujt, lëshon vezët prej të cilave do të lindin bletët në fund të kullotës, na del kështu breznia e vjeshtës me bletë fiziologjikisht

51

të reja, që zëvëndësojnë bletët e lodhura nga vjelja. Në këtë mënyrë bletët mbeten gjithnjë të forta si në vjeshtë dhe në pranverën e ardhshme, sepse dhe dimrin e kalojnë pa shqetësime.

Një metodë tjetër është zëvendësimi i hojeve me fletë dylli. Mëma që s’ka ku të lëshojë vezët kufizon pjelljen. Në këtë rast duhet patjetër të vihet mëmëpenguesja (e cila në të vërtetë duhet të mos mungojë asnjëherë në zgjua) që mëma të mos depozitojë vezët lart në katin e mjaltit. Metodë tjetër, por më komplekse, është bllokimi i mëmës me një hoje më pjellje në një anë të zgjoit, ndarë me mëmëpenguese vertikale për një pjesë kohe. Ka dhe metoda të tjera më radikale për shembull lihet familja për 15-20 ditë pa mëmë. Të gjitha këto metoda, mbështeten në një teknikë të lartë, por e rëndësishjme është parashikimi i vjeljes.

Kur lulëzimet e kullotave janë të mira, gjë që varen nga kushtet klimaterike, metodat dalin me sukses. Ndërsa kur kemi ndryshime të paparashikuara të motit, gjë që nuk ndodh rrallë, mund të rrezikojmë. Sidoqoftë mungesa e mëmës në familje ul energinë e vjeljes.

Prodhimi i mjaltit është në porpocion të drejtë me sasinë e popullatës. Eshtë provuar që po te kemi dy familje me nga 10 rrugë mizë (nga 20.000 bletë), të dyja bashkë, do të marrin të një sasi x prodhimi. Në qoftë se këto dy familje i bashkojmë para kullotës kryesore, prodhimi i kësaj familjeje të bashkuar do të jetë 50% më i madh se x që përfaqëson prodhimin e dy familjeve të veçanta. Kjo shpjegohet se me bashkimin për qindja e bletëve të fushës rritet me rritjen e popullatës totale të familjes. Në këtë rast kemi më pak bletë, që merren me rritjen e pjellës dhe më shumë bletë që merren me vjelje. Nga ana tjetër këto familje të forta krijojnë kushte më të favorshme për rritjen e pjellës me një regjim ushqimi, temperaturë dhe lagështie më të mirë se sa në familjet e pabashkuara.

Si bëhet bashkimi i familjeve dhe krijimi i familjeve mbledhëse?

Para bashkimit, familjet vendosen dy nga dy në një largësi jo më shumë se 1 m. Pak para ose në fillimin e kullotës kryesore, në kohën e fluturimeve intensive, hiqet një familje, zakonisht, më e dobëta, që vendoset në një vend tjetër të parkut. Zgjoi që mbetet zhvendoset në vendin midis dy zgjojeve.

Kështu që familja e mbetur, duke marrë bletët e fushës të familjes së larguar, bëhet e fortë dhe e aftë të shfrytëzojë kullotën me sukses, në një kohë që nga të dyja familjet pothuajse s’do të merrnim gjë. Familja që është larguar mund të vazhdojë zhvillimin dhe, mund të përdoret për vjeljen tjetër. Kjo metodë ka sukses në vjeljet e para verore si për shembull në akacie, ku ende familjet bletë nuk kanë arritur nivelin e nevojshëm të masës së gjallë të bletëve për vjelje. Gjithashtu është e suksesëshme dhe në parqet , që kanë familje të mesme dhe të dobëta para vjeljes kryesore. Në këtë rast , familjet mbledhëse mund te krijohen jo nga dy por nga tre familje, që vendosen pranë, nga të cilat dy largohen dhe e treta mbledh gjithë bletët.

Kur kemi defekte në hoje, ato hiqen dhe, sipas forcës së familjes, vendosim hojet bosh ose, kur familja ka aftësi ndërtuese, vendosim fletë dylli.

Kontrolli vjeshtor ose para dimërimit Zakonisht bëhet në shtator ose edhe më vonë në zonat mesdhetare. Për këtë kërkohen kushte metereologjike të favorshme, ashtu si për atë pranveror. Bletari, përveç kontrollit të gjendjes së familjeve, duhet të interesohet, mbi të gjitha, për vlerën e rezervave ushqimore.

Për këtë duhet të kontrollohen të gjitha hojet duke vlerësuar sasinë e mjaltit me kornizën matëse, që përfaqëson një kornizë boshe ku jane përshkuar tela, horizontalisht dhe vertikalisht me hapësirë drite 5x5 cm, ose 25 cm2, që është baraz me rreth 100 gr mjaltë. Rekomandohet që të llogarisim për dimër 2 kg mjaltë për rrugë mizë dhe 0,7 kg për çdo hoje të plotë me pjellje (përsëri me

52

kornizën matëse matet sasia e pjelljes në çdo hoje dhe duke i mbledhur të gjithë rrathët e vulosjes, nxjerrim sa hoje me pjellje kemi). Megjithëse kjo formulë përllogaritëse ka hyrë gjerësisht, por prapë se prapë duhet të quhet orientuese, sepse zonat e ndryshme kanë kushte jo të njëjta klimatike në dimër, këtu duhet të ndërthuret dhe përvoja e vetë bletarit. Megjithatë, do të thonim se edhe në qoftë se kemi rezerva dimërore mbi këto parametra që dhamë, nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi, konsiderohen si “arka kursimi”, për të përballuar një dimër të fortë, dhe për një zhvillim më të shpejtë e më të mirë të bletëve në pranverë, në krahasim me ato familje që kanë pasur rezerva sipas normave, ose kur dimri ka qënë normal dhe bletët nuk kanë konsumuar shumë ushqim, në pranverë për nxitje nuk do të jetë nevoja të përdoret shurup sheqeri, siç shihet, rëndom në praktikën e bletarëve tanë.

Parapëlqehet, që për dimër të mbyllim familje sa më të forta në rrugë mizë, në standartin praktik të racës sonë, duhet të mbyllen me jo më pak se 6 rrugë mizë, për të patur një dimërim të suksesshëm. Për këtë, rekomandojmë, që të bëjmë balancimin e parkut, duke u dhënë familjeve nënë nivelin mesatar të parkut hoje me mizë dhe pjellje, në mënyrë që të hyjnë për dimërim në një start, dhe në pranverë të gjykojmë mbi aftësitë e familjeve më të mira. Në pranverë, familjet më të mira do të ndihmohen më shumë, sepse ato kanë garancinë e plotësimit të objektivave që i kemi vënë vehtes për vitin në vijim. Shpesh bletarët ndeshet mendimi se balancimi i familjeve duhet të bëhet në pranverë.

Për mendimin tonë, ky mendim është i gabuar, këto familje që dolën nga dimri më mirë se të tjerat dhe në pranverën e hershme kanë një zhvillim më të mirë, tregojnë se kanë të gjitha shanset për një prodhimtari të kënaqshme.

Të prishësh këto familje për të balancuar dhe ndihmuar familjet që kanë dalë më dobët nga dimri është njëlloj si “prishësh shtambat për të rregulluar kanaçet”. Bletët që kanë mbetur prapa nga zhvillimi do të ecin vetë, me një ndihmë atëhere kur të kemi plotësuar nevojat e grupit të familjeve të forta.

Në vjeshtë, familjet me nënë 5 rrugë mizë është e mira të bashkohen ose të kthehen në nukleuese, për të ruajtur mëmat në dimër, kur mëmat i kanë në një nivel të kënaqshëm. Duhet të bëhet praktikë pune te bletarët, që asnjëherë të mos mbyllin familjet për dimër pa siguruar mbi 10% të familjeve bletë të parkut me nukleuese. Kjo është e nevojshme, sidomos për zonat kontinentale, ku humbjet e mëmave gjatë dimrit, për shkak të kushteve atmosferike më të vështira të tyre, vërehen më tepër.

TEKNOLOGJITË E PRODHIMIT, PËRPUNIMIT, E RUAJTJES SË PRODUKTEVE TË BLETARISË

Mjalti

1) Çfarë është mjalti?

Bleta, duke futur trombën e saj në thellësinë e luleve, ose siç na pëlqen ne bletarëve ta quajmë në “shpirtin e luleve”, që prodhojnë nektar, ose duke marrë sekrecionet e gjetheve, ose të jashtëqitjeve të disa insekteve, gumbullon, përpunon me gjendrat e saj këtë material, duke e transformuar dhe magazinuar në qelizat e hojeve, produktin e mrekullueshëm të natyrës mjaltin. Sipas përcaktimit të normës ndërkombëtare mbi mjaltin emërtuar nga Komisioni i Codex Ushqimor FAO/OMS në 1989, mjalti është një produkt ushqimor që bletët melifere e prodhojnë nga nektari i luleve ose nga sekrecione prejardhur nga pjesë të gjalla të bimëve ose që gjënden mbi të.

53

Përcaktimi pëmbledh në një frazë të vetme ç’është mjalti; edhe pse mjalti në fakt është një substancë sheqerore e përpunuar nga bletët melifere dhe jo nga insekte të tjera, me pjesmarrjen e nektarit dhe mënjës.

Nektari është një lëng sheqeror që, vjen nga gjëndra të veçanta të quajtur nektarore ose nga linfa e bimëve të larta. përgjithësisht nektarorët janë vendosur në lule, në bazën e petaleve, por mund të ketë dhe në pjesë të tjera të bimës. Në bazë të kësaj vendosje nektarorët i ndajmë në dy lloje; nektarorë floral, që ndodhen në pjesë të lules dhe ekstra floral që ndodhen në gjethe ose pjesë të tjera të bimës.

Kompozimi i nektarit që vjen nga specie të ndryshme bimësh është e njëjtë përsa i përket komponentëve kryesorë, që janë; uji dhe sheqernat (5-80%). këto variojnë sipas karakteristikave individuale të specive dhe faktorëve ndikuese të tjerë të brendshëm dhe të jashtëm. Përbërësit sheqeror janë; saharoza (disaharozë) glukoza dhe fruktoza ku dallohen 3 tipa nektari sipas raportit të mbizotërimit të secilit sheqer; me mbizotërim saharoze, me mbizotërim glukoze dhe me mbizotërim fruktoze. Nektari përmban në sasi të vogla si substance aromatike, kripëra minerale, acide organike, aminoacide, enzima, elemente të ngjyruesve organikë, e elemente të rralla.

Përbërja e nektarit është pothuajse konstante për një specie të caktuar. Dhe këto të dhëna do ti shërbejnë bletarit në njohjen e mjaltërave dhe dhe prejardhjen e përbërjes së tyre. Kështu që mjalti i gështenjës ka një gjëndje fizike, shije, ngjyre, dhe aromë të ndryshme nga mjalti i lulediellit ose tërfilit.

Prodhim i nektarit të një kullote ndryshon në një lulëzim sipas pozicionit dhe nivelit gjeogafik të kullotës dhe mikroklimës së vendit. Kështu e njëjta bimë jep sasi të ndryshme nektari në zona të ndryshme.

Mënja ose vesa e mjaltit: ashtu si nektari dhe mënja vjen nga limfa e bimëve, por ndërsa nektari merret direkt prej nektarorëve nga bleta, mënja është prodhim që kalon nga disa insekte parazitë që e thithin limfën e bimës. Ky fenomen tashmë është i vërtetuar me kohë dhe për asnjë rast mënja nuk ka origjinë nga bima.

Këto insekte prodhuese të mënjës, thithin lëngun e limfës, nëpërmjet një tubi të zgjatur. Linfa është e përbërë kryesisht nga sheqerna, kurse substancat azotike për të cilat ka nevojë paraziti janë të pakta. për të përvetësuar këto substancat azotike, insektet thithin sasira të mëdha linfe, për të cilat metabolizmi dhe zhvillimi i organizmit të tyre ka nevojë. paraziti mban substancat azotike nëpërmjet një dhome filtruese speciale dhe ekskreton sheqernat në bimën bujtëse. Janë tamam këto sheqerna në pikëza të vogla në sipërfaqen e gjetheve dhe të degëzave të vogla të banuara nga parazitët, që mblidhen nga bletët, insektet të tjera, gerëzat dhe mizat e dheut.

Insektet prodhues të mënjës i përkasin të gjitha rendit të Rhyncho duke përfshirë familje të ndryshme si: Psylloidea, Aphidoidae, Lacnidae, Lacninae, Coccidae etj. Disa insekte kanë një lidhje ekulibruese insekt-bime dhe japin sasira të mëdha mënje siç është Metcalfa pruniosa (say) parazituese në bimë të ndryshme shkurresh dhe barishte që jep sasi të mëdha mënje. Prodhimi i mënjës ka një veçanti e cila nuk varet vetëm nga faktorë të përgjithshëm si tek nektari, por në këtë rast ka dhe një faktor tjetër që është popolacioni i bujtësave në bimë që ndryshon nga viti në vit.

Mjalti i mënjës në dallim nga mjalti i nektarit është më i pasur në kripëra minerale dhe përveç sheqernave të tjerë ka trisaharidin melicitozë, që kur konsumohet në dimër nga bletët jep diare. Ky lloj mjalti është karakteristik në thatësirat e verës ose siç shpehen bletarët mjalti i “emergjencës”, për njerëzit është një mjaltë i pëlqyeshëm, sidomos në vende si Gjermania, sepse mendohet që s’ka pesticide.

54

2) Formimi i mjaltit Po e japim këtë proces, nëpërmjet disa kurioziteteve, për të kuptuar se çfarë pune titanike bën bleta për të mbledhur një kg mjaltë. Për këtë sasi duhet të vizitojë 10 milion lule. Kur kullota është 1,5 km larg nga zgjoi, bleta duhet të përshkojë 128.000 km, që është 3 herë më e madhe se diametri i tokës në ekuator. Kur shkon në kullotë, fluturon me një shpejtësi 65 km në orë. Kur kthehet së bashku me ngarkesën, që përbën 3/4 e peshës së saj (në një kohë kur aeroplani mban peshë sa 1/4 e trupit të tij), fluturon me shpejtësi 30 km në orë.

Bletët e fushës, nektarin e mbledhur nga lulet ose menjën e “rivjellin” nga qeska e mjaltit, duke ja dhënë bletëve të zgjoit, të cilat e futin në qeskën e tyre duke e pasuruar me sekrecione. Vazhdon një procedurë marrje - dhënie, që përsëritet 120-240 herë, në varësi nga lagështia e nektarit (40-80%) Nëpërmjet këtij procesi, ndodh heqja e një pjese të ujit nga fenomeni i osmozës, si edhe pasurimi me fementin invertazë që kthen nektarin në mjaltë. Pas saj kjo masë e përpunuar vendoset në qelizat e hojeve ku kalon nga njëra te tjetra për 3-4 herë duke u arritur kështu “maturimi” i mjaltit. Kjo arrihet dhe në sajë të temperaturës së zgjoit dhe freskisë që krijojnë bletët, që të vendosura në pjesën e sipërme ose të poshtme të zgjoit rrahin krahët 26.400 herë në sekondë.

Pasi lagështia e mjaltit të arrijë jo më shumë se18- 20%, bletët vulosin qelizat e hojeve me një shtresë dylli poroze, për t’u konservuar. Në rast se lagështia është më e madhe se 20%, ka rrezik fermentimi.

3) Përbërja e mjaltit

Përbërja e mjaltit është shumë komplekse ashtu si dhe produktet e tjera të kosheres ka akoma substanca në sasira të rralla të paidentifikuara.

Përbërësit kryesorë për një mjaltë me vlera mesatare:

- Ujë 17-20%

- Glukozë 31%

- Fruktozë 38%

- Disaharide 6-8%

- Sheqerna të tjera 2%

- Substanca të tjera rreth 3%

- Aminoacide >1%

- Acide organike 0,3% ac. glukonik, ac. butirik, ac. citrik, ac. formik, ac. fumarik, ac. laktik, ac. maleik, ac. malik, ac.oksalik, ac. piroglutamik, ac. sucinik, ac. tartarik.

- Lëndë minerale 0,2%.

- Gjurme vitaminash.

- Enzima: invertazë, amilazë, katalazë, fosfatazë, glukoso-oksidazë.

- Vitamina: Vit.c, b2, B6, B1 PP, H, ac. pantotenik, ac. folik.

- Minerale: K, Cl, Zn, Na, Ca, P, Mg, Si,Fe, Mn, Cu, Al, An, Ag, Ba, Be, Bi, Bo, Co, Cr, Ga, Ge, I, Li, Mo, Ni, Au, Pb, St, Ti, Va ,.

- Pigmente me origjinë bimore (karoteni, flavonoidi, antociani, ksantofili) marrin pjesë në ngjyrimin e mjaltit.

Uji

Përmbajtja e ujit është shumë e rëndësishme në konditat e ruajtjes duke përcaktuar edhe cilësinë kjo ndikohet nga shumë faktorë, si origjina e bimës, kushtet atmosferike e të ambjentit si dhe realizimi i

55

vjeljes. Vlera ideale e lagështisë është 17% ka mjaltra,si ato të vjeshtës, mareja dhe calluna vulgaris që lagështia është pranuar deri 23%. Në standartet e e vëndeve të ndryshe lagështia varion deri në 21%.

Sheqernat

Zënë vendin e parë në përbërësit sasior. Përqindja e tyre e lartë përcakton veçoritë fizike; viskozitetin, gjendjen fizike (të lëngshëm ose të kristalizuar), si dhe vlerën energjitike dhe ëmbëlsinë e mjaltit.

Sheqernat monosaharozë janë 2 glukoza dhe fruktoza, që përbëjnë pjesën më të madhe deri 90% të sheqernave totalë. Rapoti që zënë këto 2 sheqerna varet nga origjina e bimës.

Në ato mjaltra ku % e glukozës është e lartë, kjo është më pak e tretëshme në ujë dhe kristalizon më shpejt si tek rasti i mjaltit të kolzës.

Përceç këtyre mjaltrave kemi sheqerna 2-3 saharide (polisaridet janë në gjurmë), saharoza, maltoza, isomaltoza.

H.M.F (hidrometilfurfuroli) është një substancë që mungon mjaltin e kosheres. Ajo vjen dhe formohet nga degadimi i sheqernave, pas vjeljes së mjaltit. Shtohet gadualisht në mjaltrat e konservuar, por më shpejt në mjaltrat e trajtuara me ngohje. Sasia e H.M.F në mjaltë ka një limit deri 40mg/kg sipas standartit të Codexit Internacional Ushqimor. Por ka vende si Gjermania që e kanë këtë limit deri në 15 mg/kg. H.M. F përcakton dhe moshën e mjaltit.

4) Vjelja, përpunimi dhe ambalazhimi i mjaltit

Vjelja e mjaltit

Sasia e mjaltit që vilet gjatë një viti, përbën vlerësimin ekonomik më të sigurtë për efektivitetin e një parku. Përjashtojmë këtu ata amatorë me numër të kufizuar që i mbajnë bletët për hoby.

Vlerësimi i mirë i kohës kur duhet bërë vjelja e mjaltit dhe mënyrat e përpunimit të tij, janë kushtet themelore për rritjen e cilësisë së tij dhe fitimit. Mjalti duhet vjelë në atë kohë kur më tepër se 3/4 e mjaltit në një hoje është e vulosur, që do të thotë për një mjaltë të pjekur, kur në të përmbahet 76% sheqerna të reduktuar dhe jo më shumë se 20% lagështi.

Operacioni i nxjerjes së mjaltit, përbëhet nga këto momente: pastrimi i hojeve nga bletët, heqja e hojeve dhe mbajtja në të ngohtë, çvulosja, centrifugimi dhe maturimi në fuçi.

Pastrimi i hojeve nga bletët

Ka shumë metoda për këtë proces. Më e thjeshta është shkundja dhe pastrimi me një pendë e bletëve, metoda të tjera janë përdorimi i kimikateve, si dhe me apatura nëpërmjet rrymave të ajrit.

Ne do të përshkruajmë dy metodat e para.

Metoda e “shkundjes dhe fshirjes” kryhet në këtë mënyrë. Psa tymosjes si zakonisht hiqet tavani. Bletari ka vendosur pranë zgjoit, në tokë, një depozitë bosh. Nxjerr hojet që janë për tu vjelë dhe i fshin me pendë. Hojet e liruara nga bletët vendosen në depozitën bosh. Deri sa ajo të mbushet dhe pasi e mbulojmë me një beze të bardhë, që të mos hyjnë bletët transoprtohet për në dhomën e vjeljes. Depoja bosh që na doli nga heqja e hojeve përdoret për gumbullimin e hojeve nga zgjojtë e tjerë dhe kështu vazhdohet deri në lirimin e të gjithë hojeve që janë për tu çentrifuguar. Kjo metodë është e mirë për parqet e vegjël me pak familje.

Metoda me kimikate. Ka shumë kimikate që përdoren, Deri sot më i suksesshmi paraqitet benzaldeida. Përdoret mbi një dërrasë me madhësinë e tavanit me trashësi 1,7 cm mbi të cilin vendosim një pëlhurë të bardhë. Me një lugë çaji të mbushur me benzaldeidë, spërkasim sa të jetë e

56

mundur uniformisht pëlhurën. Heqim tavanin dhe vendosim dërrasën e spërkatur. Bletët bien në fund të zgjoit duke liruar hojet, në këtë mënyrë ne punojmë shpejt në parqet e mëdhenj. Duhet të kemi parasysh disa kushte: së pari nuk duhet të hedhim shumë, por vetëm një lugë çaji sepse një dozë e madhe paralizon bletët. Së dyti, nuk përdoret kur temperaturat janë të ulta, sepse nuk avullon si duhet dhe nuk largon bletët. Së fundi, është shumë i ndjeshëm ndaj zjarrit, prandaj duhet të të mos kemi asnjë objekt me zjarr.

Mjalti vazhdon të largojë lagështi dhe pas vulosjes. prandaj ai duhet të mbahet në zgjua jo më pak se dy javë. Një mjaltë i tillë është i sigurtë në natyrshmërinë e tij dhe i përshtatshëm për treg.

Disa bletarë vjelin mjaltin kur pjesa e sipërme është e vulosur (afërsisht 1/3 e hojes), ky veprim është i gabuar, sepse sasia e ujit në këtë mjaltë është e madhe, që mund të shkojë deri në dyfishin e normës së lejuar dhe, në të s’ka mbaruar procesi i invertimit dhe i pasurimit me fermente.

Ky mjaltë i papjekur i ngjan një frute të papjekur. Mjalti që merret nga hoje të pavulosura plotësisht, kalojn në procese të fermentimit dhe, për eliminimin e tij, do të duhet shumë punë e shumë shpenzime, të cilat ndikojnë në uljen edhe të cilësisë së mjaltit. Kështu për eliminimin e thartimit, duhet ta ngohim këtë lloj mjalti, në temperaturën 60°C në banjomari për më tepër se një orë, por ky përpunim i humbet mjaft fermente, vitamina e lëndë të tjera ushqimore që kanë pikë vlimi të vogël.

Kemi raste që mund të shohim dhe mjaltë të pavulosur, që mund të ketë ardhur si pasojë e ndërprerjes së kullotës dhe megjithëse ky mjaltë mund të jetë i maturuar por bletët i kanë lënë pavulosur hojet në pritje të një fluksi nektaror. Në këtë rast bëhet një provë duke shkundur mbi zgjua këtë hoje, nëqoftëse nuk bien pika mjalti poshtë mund të përdoret për centrifugim.

Procesi i dytë është zhvulosja e hojes. Metodat e saj varen nga madhësia e parkut dhe sasia e hojeve që do të vilen.

Në parqet e vegjël ose kur kemi sasi të pakta hojesh për ti zhvulosë, është e mjaftueshme thikë e zakonëshme, si ato të guzhinës, e mprehur mirë. Hoja duhet mbajtur lart, në mënyrë që prerjet e dyllit të bien në enën mbledhëse. Një pjesë e madhe e bletarëve synojnë që ta presin nga poshtë lart, në mënyrë që ta kontrollojnë më mirë thikën. Ne rekomandojmë prerjen nga lart, pavarësisht në se e kemi zhvulosur plotësisht.

Shumë bletarë preferojnë ta nxjerrin mjaltin me thikë të ngohtë, zakonisht thikat ngohen në ujë që zjen, duke patur dy thika, që i këmbejmë me njëra - tjetrën, për t’i patur gjithnjë të ngohta. Kjo është një humbje kohe, sepse thika ftohet menjëherë pas disa centimetrash të hojes.

Më të përshtatshme janë thikat elektrike me avull, për ata që kanë mbi 50 familje bletë.

Poshtë hojeve që zhvulosim vendoset një vaskë me një rubinetë në fund për të dalë mjalti që mbetët në cipat e dyllit, mbi nivelin e rubinetës vendoset një rrjetë që mban cipat e dyllit.

Duhet të bëjmë kujdes që në mjedisin ku bëhet zhvulosja të ketë rregull e pastërti, të mos lejohen të bien jashtë cipa dylli, që ngjiten pas këpucëve dhe ndotin gjithë mjedisin.

Centrifugimi i mjaltit

Faktor i rëndësishëm që ndikon në cilësinë e mjaltit është procesi i nxjerjes së mjaltit ose centrifugimit. Hojet para centrifugimit ndahen sipas moshave, hojet e reja ndahen veç, sepse kërkojnë më pak rrotullime nga që janë më delikate, se sa hojet e vjetra. Po kështu para centrifugimit, duhet të kemi marrë masa për pastrimin dhe dezinfektimin e materialeve që nevojiten për nxjerrjen e mjaltit, si thikat, pirunjtë, kullueset dhe vetë centrifuga me ujë dhe detergjentë, dezinfektohen me 3 % sodë kaustike në temperaturë 50-55°C për 30 minuta, (ose një dezinfektues

57

tjetër alternativ), shpëlahen mirë me ujë të rrjedhshëm, dhe nxirren në diell për t’u tharë. Pas mbarimit të centrifugimit, përsëritet e njëjta skemë përpunimi.

Hojet e zhvulosura futen ne cetrifugë që punon duke përdorur një forcë centrifugale ashtu si një lavatriçe që shtrydh rrobat e lara. Centrifugimi është një proces i njohur dhe i thjeshtë për t’u kryer, por kur kemi centrifuga të mira dhe të përshtatshme. Ato duhet të jenë me material inoks, sepse nuk prishin cilësinë e mjaltit.

Centrifugat i kemi dy llojesh, tangenciale dhe radiale. Në praktikën e bletarisë dhe tek ne përdoren më shumë centrifugat tangenciale. Mjalti në hojet ka temperaturën e zgjoit, por në këtë temperaturë hojet nuk durojnë forcat centrifugale dhe prishen, por edhe në temperatura të ulta nën 20°C, mjalti del me vështirësi, një pjesë e tij mbetet në muret e qelizave. Teknikisht, hojet pas nxjerjes nga zgjoi, duhet të mbahen në temperaturat 25-27°C, qëndrueshmëria e hojeve në këtë temperaturë është mjaft e lartë. Si rregull mjalti centrifugohet i ngohtë dhe ruhet në freski.

SËMUNDJET E BLETËVE DHE KONTROLLI I TYRE Ashtu si të gjitha qëniet e gjalla edhe insektet preken nga shumë sëmundje, të cilat përbëjnë një ndër shkaqet kryesore që kufizojnë shumëzimin dhe përhapjen e tyre. Edhe bletët, si pjesë e qënieve të gjalla konkurojnë për të ekzistuar dhe jane insekte te dobishëm për njeriun. Ato qe në kohët e lashta janë trajtuar në mënyrë të veçantë deri sa u kalua në kultivimin e tyre.

Në këtë kuadër nuk janë të paktë dëmtuesit e tyre. Sëmundjet e bletës gjithmonë kanë tërhequr vëmendjen e kërkuesve. Mënyra e trajtimit te tyre ka qënë gjithmonë e kondicionuar nga niveli i njohurive mbi morfologjinë, fiziologjinë, jetën e tyre kolektive, hierarkinë në familje, mënyrën e të ushqyerit, ndikimin e ambientit në veprimtarinë e tyre, etj. Po kështu trajtimi i sëmundjeve të bletëve është varur gjithmonë edhe nga niveli i njohurive mbi dëmtuesit e tyre, nga mundësitë për të ndërhyrë dhe nga fakti se çfarë mjetesh kanë qënë të disponueshme në etapa të ndryshme për t’i kontrolluar ato (Giordani.G et al.1982).

Në kohët e sotme, në saj të studimeve të shumta është bërë e mundur të njihen dëmtuesit kryesor të bletëve dhe janë preçizuar metodat e diagnostikimit të sëmundjeve dhe të identifikimit të shkaktarëve duke kaluar nga diagnoza klinike në diagnozën direkte laboratorike. Njëkohësisht janë përpunuar metoda të sakta për monitorimin e situatave epidemiologjike të ndryshme duke konsistuar që të zbulohen dhe prodhohen në mënyrë sintetike medikamente shumë të efektshme ndaj sëmundjeve të ndryshme. Vende të ndryshme kane hartuar dhe zbatuar strategji komplekse për parandalimin e këtyre sëmundjeve.

Sëmundjet e bletëve janë të shumta, ato mund të jenë virale, parazitare, bakteriale, mykotike dhe alimentare. Por për bletët është e nevojshme të bëhet një ndarje disi e veçantë duke i grupuar në: sëmundjet e pjellës dhe sëmundjet e bletëve të rritura.

Norma teknike

Të dallosh prezencen e një sëmundjeje te bletët që në stadet e para, është të dish të identifikosh, është mjaftë e rëndësishme, sepse mund të procedohet në mënyrë të menjëhershme me terapinë e përshtatshme, e cila në këto raste bëhet edhe më e efektshme.

Përgatitja e specializimi i bletërritësve në këtë fushë është mëse e domosdoshme, por sado e mirë të jetë kjo përgatitje ajo nuk mund të kapërcejë disa limite, përtej të cilave praktika duhet t’i lerë vendin shkencës.

58

Në pjesën speciale do të ilustrohen në mënyrë të veçantë, mënyrat me të cilat manifestohet sëmundja, si dhe format që e shoqërojnë atë.

Që në fillim është mirë që të bëhet e qartë që ndërsa në rastet e sëmundjeve të pjellës, pamja e hojeve në të përgjithshmen e tyre, e në larvat e pupat e dëmtuara, arrin të adresojë për shumicën e rasteve në mënyrë të qartë drejt një diagnoze diferenciale në parkun e bletëve, në rastin e bletëve të rritura shenjat klinike që paraqesin janë praktikishtë të ngjashme për të gjitha sëmundjet, sa që vetëm kërkimet në laborator bëjnë të mundur një diagnozë të drejtë.

Për sa më lartë mund të shtohet së, për vetë karakterin e individëve të prekur, përveç mënyrës se si vijnë, sëmundjet e pjellës kanë mundësinë që të zbulohen më herët, e në një farë mënyre bien shpejtë në sy te bletërritësit me eksperiencë e të përkushtuar, ndërsa sëmundjet e bletëve të rritura fillojnë pa u ndjerë, e shpesh ato vërehen kur janë në një stad shumë të avancuar.

Çdo parregullsi e vogël që ndryshon nga pamja normale në kornizën e pjelljes, si ekzistenca e larvave shumë të rralla të vdekura në qeliza të çrregulluara, të hapura dhe të vulosura, përbën në të vërtetë një objekt alarmi, për të mos folur për rastet të cilat paraqiten me shenja të dukshme. Në çdo mënyrë duhet të ekzaminohet me kujdes përmbajtja e hojeve, duke e çuar përkujdesjen tonë pas një vështrimi të përgjithshëm mbi disa fakte të veçanta:

a) Mosha në të cilën vërehet mortaliteti i larvave;

b) Pozicioni i larvës së vdekur në qelizën e hojes;

c) Ngjyra, era dhe konsistenca e larvës së vdekur.

Duke i lidhur së bashku këto elementë mund të orientohet që të formohet një diagnozë që, siç e kemi thënë është në përgjithësi mjaftë e sigurtë, por mbi të gjitha këto, vendimin përfundimtar e japin analizat laboratorike. Karakteret makroskopike kryesore të ndryshme të sëmundjeve të ndryshme, si pesta amerikane, pesta europiane dhe sëmundja e pjellës së fryrë, mundet në rast të kushteve të veçanta të krijojne konfrontime me klinikën, ose në ato raste kur kemi praninë e më shumë se të një sëmundjeje në të njëjtën kohë. Në një rast të tillë vetëm mikroskopi dhe kërkimet baktereologjike janë në gjëndje të eleminojnë çdo dyshim.

Rregulli më i mirë në përgjithësi është ai që të vendoset gjithmonë e mbi të gjitha se cili nga infeksionet është më i rëndi, konkretisht, pesta amerikane e duke kaluar pastaj sipas rastit në infeksionet e tjera.

Ndonjëherë vërehen parregullsi të pjelljes që i ngjajnë një sëmundjeje, por që në të vërtetë i dedikohen faktorëve të ndryshëm (të ftohtit, urisë, mëmës anormale, etj).

PESTA AMERIKANE

Etiologjia dhe patogjeneza

Pesta amerikane, emri i së cilës ka qenë gjithmonë një sinonim, për çdo bletërritës sjell preokupime dhe rreziqe të mëdha, është një sëmundje bakteriale që shkaktohet nga Bacillus larvae White.

Si të gjitha shtamet e këtij tipi B. larvae ka formë shkopi dhe dimensione mikroskopike: me përmasa 2-5µ (të mijtat e milimetrit) gjatësi dhe 0,5-0,8µ gjerësi. Është një Gram-pozitiv, i lëvizshëm dhe sporogjen.

59

Shenjat klinike Një hoje e prekur nga pesta amerikane paraqet në tërësinë e saj pamje makroskopike në rritje nga uniformet. Pjella e shpërndarë në mënyrë të parregullt në qeliza të hapura e të vulosura; normalishtë vetëm këto të fundit bujtin larvat e pupat e sëmura ose të vdekura. Qelizat e pa vulosusa përmbajnë në fillim, për një periudhë të shkurtër, pjellë të shëndoshë por kur sëmundja është në stadin e avancuar ato ose janë bosh ose përmbajnë mbetjet e pjellës së vdekur prej kohësh. Kapakët e qelizave kryesishtë paraqiten me ngjyrë të errët ndonjëherë të lagësht, me spesor të reduktuar, të gropëzuar e konkav, dhe shpesh herë të shpuar ose të shqyer. Në fakt bletët në tentativën për të pastruar i shpojnë, i prishin dhe ndonjëherë i zhvendosin pjesërishtë ose totalishtë. Në rast se këtij kuadri i shtohet dhe era karakteristike si ajo e tutkallit, gjë që është shumë karakteristike për pestën amerikane, për një sy të stërvitur mund të jetë e mjaftueshme që ti afrohet shumë të vërtetës në diagnostikim.

Një konfirmim edhe më afër të vërtetës mund të bëhet duke kryer një kontroll të kujdesshëm të karakteristikave të individëve të veçantë: mosha, pozicioni, ngjyra, konsistenca, putrifikimi, etj.

Të gjitha këto shenja që përshruam dhe të tjera është shumë e rëndesishme që të njihen nga bletërritësi. Shenja e parë që një bletërritës mund të vërejë sapo të hapë zgjoin është ajo që ndjen një aromë karakteristike shpuese që del nga larvat e infektuara. Kjo aromë në momentet e para të infektimit mund të mos ndjehet. Nëse kontrollohen hojet me gjeneratë vihet rë një pamje e çrregullt e saj, me kapakët e qelizave të vulosura të rënë nga brenda dhe shpesh herë të vrimëzuara. Në brendësi të qelizave nëse ato hapen vihen re larva ose pupa jo normale me ngjyrë të verdhë të cilat më vonë transformohet në ngjyrë kafe. Larvat humbin konsistencën normale deri sa transformohen në një masë viskoze që duke u tharë transformohet në formën e një luspe me ngjyrë kafe e deri në të zezë, e cila nuk mundet të shqitet nga muret e qelizave. Për ti dalluar më mirë skaliet e ngjitura në hojet e

prekura nga pesta amerikane, merret hoja dhe vendoset në lartësinë e fytyrës dhe duke u kthyer me shpinë nga dielli në mënyrë të tillë që dielli të bjerë mbi hoje dhe ajo vrojtohet me kujdes. Në hojet e prekura qelizat që kanë mbetje të larvave të demtuara nga pesta amerikane, vërehet një shtresë tipike sikur dikush e ka bërë me laps të trashë. Hojë të tilla duhet të eleminohen patjetër.

Por një diagnozë më e specializuar e sëmundjes mund të bëhet vetëm në laboratorët e specializuar për këtë qëllim, në të cilët bletërritësi duhet të dërgojë kampione për të analizuar duke ndjekur kriteret e përshkruara më parë.

Fig. 13. Hoje me ndryshime tipike nga pesta amerikane

Fig. 14. Larvë e prekur nga pesta amerikane e cila tërhiqet lehtë nga qeliza e hojes në formë fije.

60

Profilaksia dhe terapia Për sa më lartë duke patur parasysh parasysh rrezikshmërinë që paraqet kjo sëmundje një nga rekomandimet bazë është marrja e të gjitha masave të mundshme për të shmangur shaqjen e kësaj sëmundjeje në bletore. Për këtë qëllim bletari duhet:

- Të kujdeset për familjet e tij të bletëve duke zbatuar një teknikë racionale mbarështimi. Shpesh herë familjet e lëna pas dorë bëhen pre e sëmundjeve dhe e armiqve të bletëve. Prandaj duhet shmangur lënia mënjanë kujdesit për disa familje. Një gjë e tillë duhet të mbahet parasysh jo vetëm për rastin e pestës amerikane por edhe për të gjitha sëmundjet dhe armiqtë që prekin dhe dëmtojne bletët, në asnjë mënyrë të mos neglizhojë kujdesin për familjet e bletëve.

- Të mos fusë në asnjë mënyrë në bletoren e tij zgjoje, roje, familje mbretëresha dhe mjaltë të cilëve nuk u dihet origjina dhe burimi, pasi mund të jenë të infektuar dhe të paraqesin rrezik për përhapjen e sëmundjeve.

- Të mos përdorë materiale dhe vegla punë bletarie, pa ditur mirë origjinën dhe gjendjen shëndetësore të bletores prej nga vijnë.

Vizitat e shpeshta që bletari bën në një koloni i krijojnë atij mundësinë që të vërejë menjëherë ndryshimet nga norma, shenjat apo rrezikun që paraqet një sëmundje e tillë.

Me shfaqjen e sëmundjes në një park bletësh kur ajo prek një ose një numër të kufizuar familjesh, masa më e këshillueshme do të ishte eleminimi i këtyre familjeve duke bërë djegjen e tyre dhe shpallja e gjëndjes së karantinës në bletore.

Në kryerjen e procesit të djegjes së familjes së prekur nga pesta amerikane është e domosdoshme të ndiqen me kujdes normat e mëposhtëme:

- Në mbrëmje pasi bletët e fushës të jenë kthyer në zgjua ai mbyllet mirë hermetikisht.

- Vriten bletët duke përdorur avuj të squfurit ose të tetraklorurit të karbonit.

- Në një gropë të hapur më parë digjen të gjitha materialet që ka zgjoi brenda (bletë të vdekura, hoje, korniza).

- Materiali i djegur mbulohet me dhè i cili nuk duhet të jetë përlyer më parë me materialet e infektuara.

- Dezinfektohen të gjitha materialet që kanë qenë në kontakt me familjen e infektuar. Materialet dhe pajisjet që nuk dëmtohen nga flaka të tilla si: leva dhe materiale të tjera metalike dezinfektohen me djegje me anë të flakës.

Mjekimi

Zgjojet që diagnostikohen me pestë amerikane azgjesohen me djegje.

Studime të ndryshme, sipas disa autorëve, japin të dhëna premtuese mbi përdorimin e vajrave esenciale në luftimin e pestës amerikane. Këto vajra duke qenë se janë përdorur për mjekime në mjekësinë humane për shkak të veçorive imunostimuluese dhe antibiotike që kanë, të cilat janë të afta të stimulojnë zhvillimin e barrierave mbrojtëse të organizmit dhe në të njëjtën kohë të inhibojne shkallën e zhvillimit të mikrorganizmave patogjenë. Njëkohësisht në dekadat e fundit në shumë vende të zhvilluara (veçanërishtë në USA) po punohet për seleksionomin e linjave të bletëve rezistente ndaj sëmundjeve infektive e në mënyrë të veçantë për pestet.

61

PESTA EUROPIANE Është një sëmundje me origjinë bakteriale në manifestimin e së cilës ndikojnë mikrorganizma të ndryshëm. Është e dyta sëmundje për nga dëmi që shkakton mbi gjeneratën. Deri më tani ka patur shumë mendime kontradiktore mbi shkaktarin e saktë të saj. Sipas një teze të vjetër të White, shkaktari i vërtetë i sëmundjes është Melissococcus pluton (White) ndërsa katër mikrorganizmat e tjere; Achromobacter eurydice, Bacilus alvei, Streprococcus faecalis dhe Bacillus laterosporus mendohet se janë shkaktarë sekondare të sëmundjes të cilët mendohet se veprojnë në momentet kur larva është duke vdekur ose ka vdekur nga veprimi i Melissococcus pluton. Bazur në këtë opinion në shumë vende vendosja e diagnozës se pestës europiane bazohet vetëm në praninë në larvat e vdekura të Melissococcus pluton.

Melissococcus pluton është një bakter jo sporogjen, por mjaft rezistent ndaj veprimit të faktorëve të jashtëm si dhe produkteve kimike.

Ashtu si kundër dhe pesta amerikane, pesta europiane përhapet nga larvat e infektuara me anë të procesit të të ushqyerit, por me ndryshim nga pesta amerikane e cila prek larvat e vulosura, pesta europiane prek larvat e pa vulosura.

Zgjojet që diagnostikohen me pestë europiane asgjësohen me djegje.

ASKOSFEROZA Ndryshe quhet me emrin gjenerata e gëlqerizuar, është një sëmundje mykotike dhe shprehet me forma patologjike të shkaktuara nga një myk mikroskopik Ascosphaera apis. Sporet e A. apis janë shumë rezistente, mund të jetojnë për shumë vite. Eksperimentalishtë është provuar së mund të merren kultura të këtij myku duke mbjellë spore të ruajtura mbi 15 vjet. Rezistenca që i karakterizon dhe mundësia për të mbijetuar në zorrën e mesme të bletëve të rritura janë ndër shkaqet kryesore të shfaqjes së sëmundjes çdo vit në të njëjtën familje. Kjo sëmundje mund të vërehet gjatë gjithë periudhës aktive të veprimtarisë së bletëve d.m.th. nga mars-prilli deri në tetor, por më shpesh kjo sëmundje ndeshet në muajt prill- maj dhe në fillim të stinës së verës. Në disa vende, duke përfshirë këtu edhe vendin tonë ka disa vite që kjo sëmundje shfaqet me një frekuence të lartë dhe paraqet shqetësime të mëdha për gjendjen shëndetësore të familjeve të bletëve dhe të prodhimtarisë së tyre.

Në ndryshim nga aspergiloza që prek si gjeneratën edhe bletët e rritura, askosferoza prek vetëm gjeneratën.

Përhapja

Infeksioni transmetohet tek larvat me anë të ushqimit ose direkt me anë të sipërfaqes së jashtme të trupit. Në rastin e parë përhapja është e njëjtë si të aspergiloza, kurse me rrugën e dytë me anë të tegumentumit sporet vegjetojnë në sipërfaqe të trupit dhe shtrijnë micelin e tyre në brendësi duke e pushtuar dhe mumifikuar të tërë organizmin. Larvat mund të preken në stade të ndryshme të zhvillimit të tyre, por shenjat më të dukshme të sëmundjes shfaqen në larvat e moshës 3-4 ditëshe.

Fig. 15. Larvë e prekur nga pesta europiane.

62

Shenjat e sëmundjes Shenjat e kësaj sëmundjeje bëhen shpejt të dukshme vetëm kur infektimi i larvave kryhet në rrugë orale dhe sëmundja është e avancuar. Vetëm në momente të tilla larvat dhe hojet marrin pamjen tipike të kësaj sëmundjeje. Larvat e prekura nga kjo sëmundje fillimishtë bëhen të buta dhe garadualishtë bëhen gjithnjë e më shumë konsitente. Miceli që del kryesisht nga pjesa e pasme e trupit të larvës, kalon në pjesën e përparme dhe shpërndahet në të gjithë trupin. Larva tashmë e mumifikuar, e fortë, e thërmueshme, mbulohet me shtresë të micelit me ngjyrë të bardhë në gri. Pamja e jashtëme e larvave është e ngjashme me atë të shkumësit apo të gëlqeres, prandaj dhe quhet gjenerata e gëlqerizuar. Mbi trupin e këtyre larvave, miceli në kushte të përshtatshme mund të frutifikojë duke i dhënë larvës një ngjyrë të gjelbërt të errët, pamja e të cilës e bën më të lehtë përcaktimin e diagnozës. Meqënëse miceli i myqeve përhapet në qelizat e hojeve, qofshin këto të vulosura ose të pa vulosura, kur infeksioni arrin një farë mase ai vërehet në sipërfaqe të mëdha të hojeve.

Diagnoza

Diagnoza është relativishtë e vështirë. Për të bërë një përcaktim të saktë të diagnozës, është e domosdoshme të bëhen analizat laboratorike.

Profilaksia dhe terapia

Duhet theksuar se deri tani në literaturë për mjekim nuk jepen medikamente efikase. Për mjekimet e mykozave në bletë, ndonëse tentativat në këtë drejtin nuk kanë munguar. Prandaj në luftimin e mykozave vëmendja më e madhe duhet të përqëndrohet në mënjanimin e faktorëve që nxisin dhe favorizojnë zhvillimin e myqeve në familjet e bletëve.

Faktori më favorizues i zhvillimit të myqeve është lagështira dhe temperatura. Fakti që kufijtë e temperaturës së përshtatshme për zhvillimin e myqeve janë të gjërë e rrit më tepër mundësinë e zhvillimit të tyre, sapo në zgjua rritet lagështira. Prandaj një nga masat më të rëndësishme në parandalimin e myqeve është evitimi i lagështisë në zgjua. Për këtë qëllim zgjojet duhet të vendosen në terrene të thata dhe të evitohet vendosja e tyre në lugina dhe toka më lagështi ku depërtimi i saj në zgjua është më i lehtë dhe më i madh. Vendosja e zgjojeve të ngritur pak nga prapa gjithashtu ndihmon për të nxjerrë jashtë tyre ujin që mund të grumbullohet brenda tij gjatë periudhave të ndryshme të vitit.

Një nga masat e rëndësishme parandaluese është sigurimi i një ventilimi të mirë të folesë. Për këtë qëllim duhet krijuar një mundësi e tillë duke lënë mundësinë e një hapësire në të. Në asnjë mënyrë foleja nuk duhet të mbulohet me plastmas ose me mjete të tjera që pengojnë ventilimin e zgjojit. Për këtë qëllim lëreni hapur vrimën ku vihet ena e ushqimit dhe me një copë dërrase të vendosur mbi tavan, ngrijeni pak çatinë në mënyrë të tillë që dera dhe vrima e ushqimit e hapur të krijojnë një pikë ventilimi. Nuk duhet harruar se korrentet e forta i bëjnë dëm bletëve, kurse ajrimi i siguruar në këtë mënyrë bën veçse mirë. Kjo është një praktikë e zbatuar me sukses nga bletërritësit në shumë vende të botës.

Masë e rëndësishme është zbatimi i teknikave racionale të mbarështimit të cilat konsistojnë në mbajtjen e familjeve të forta të bletëve me mëma të reja. Si rregull familjet që preken më shpejtë nga mykozat janë familjet e dobëta, të dimëruara keq, të neglizhuara, të prekura nga sëmundjet e tjera, etj.

Ndërrimi e vazhdueshëm i mëmave dhe mbajtja e mëmave të reja një vjeçare është një masë efikase në luftimin e mykozave.

63

Seleksionimi i familjeve rezistente ndaj mykozave si dhe rritja e mëmave vetëm prej tyre dhe jo nga familjet e prekura nga myku është një masë që jep efekte të shpejta në kontrollin e sëmundjeve mykotike.

AETINOZA Sëmundje që shkaktohet nga koleopteri Aethina tumida e cila tashmë është shfaqur edhe në mesdhe.

Me origjinë nga Afrika e jugut, koleopteri i vogël i zgjojeve ka bërë një ringjitje në kontinentin afrikan duke arritur Egjiptin, ku në qershor të vitit 2000, është sinjalizuar në një park bletësh 110 km në veri-perëndim të Kairos. Nga Shtatori 2014 është prezente në Italinë e Jugut.

Por tani le të hyjmë në detaje. Koleopteri paraqitet me ngjyrë të errët, kafe ose të zezë, dhe me madhësi 5 mm në gjatësi. Futet në zgjua direkt nga vrima e fluturimit ose gjatë vizitave normale në parkun e bletëve, pasi tërhiqet mjaftë nga aroma e bletëve të rritura dhe e hojeve që përmbajnë mjaltë dhe polen. Një i rritur i vetëm mund të depozitojë disa qindra vezë, duke i fshehur ato nëpër këndet e zgjoit ose në hoje. Nga vezët dalin format larvare, të cilat janë mjaftë të ngjashme me ato të tenjës së dyllit, që ushqehen me mjaltë dhe polen. Metamorfoza zhvillohet jashtë zgjoit: larvat dalin, e përhapen në një rreze rreth 30 cm rreth vendqëndrimit dhe futen në tokë në një thellësi më të vogël se 10 cm. Cikli mbyllet kur koleopteri, pas çeljes dhe daljes nga terreni futet në një zgjua për tu riprodhuar. Zhvillimi i plotë nga depozitimi i vezës deri në daljen e formës së rritur, verifikohet në një periudhë që varion nga 38 – 81 ditë, në funksion të kushteve të ambientit. Jetëgjatësia mesatare e një ekzemplari të rritur të Aethinës është rreth 60 ditë.

Në kërkimet e fundit mbi biologjinë e parazitit infestant të kolonive të bletëve europiane duket që përhapja e tij mund të vijë përmes tregëtimit të bletëve të gjalla, migrimit të koleopterit nga një zgjua në tjetrin, por edhe nëpërmjet transportit të materialeve të bletarisë, duke qenë se format e rritura të Aethinës mund të mbijetojnë deri në 5 ditë pa u ushqyer.

Dëmet e shkaktuara nga paraziti në zgjua i dedikohen regjimit ushqimor: kryesishtë mjalti e poleni. Duke hapur hojet e vulosura për tu ushqyer, individët e rritur dhe format larvare shkaktojnë rrjedhjen e mjaltit që, i kontaminuar nga feçet larvare, shkon drejt fermentimit duke lëshuar një erë të papëlqyeshme putride ( të qelbur). Një gjë e tillë ndodh si në fole ashtu dhe në depozitën e mjaltit, duke e bërë në fakt të pa tregtueshëm mjaltin që eventualisht vilet nga këto bletë. Kur infestimi arrin një nivel të padurueshëm për koloninë, bletët e abandonojnë zgjoin.

Në aspektin diagnostik, bletërritësi i kujdesshëm mund të vërejë shumë shpejt arritjen e një përbujtësi të ri, si të larvave dhe të formave të rritura pasi janë të përmasave që nuk mund të kalojnë pa u vënë re, qoftë mbi hojet po ashtu edhe në fundin antivarroa. Për më tepër larvat mund të vërehen qartë edhe përrreth zgjoit edhe gjatë migrimit të tyre për në terren.

Nga pikpamja terapeutike lënda aktive me efikase për të kontrolluar, qoftë formën e rritur ashtu dhe larvat, është Cumaphos, një ester fosforik që gjendet në preparatin Perizin e Bayer, Check Mite Plus dhe Cumavar, produkte për trajtimin e Varroatozës.

Duke parë tashmë “globalizimin” ekstrem që ka përfshirë tashmë bletarinë botërore, mbi të gjitha në fushën e tregëtimit të shtesave dhe mëmave, duhet të jemi shumë të kujdesshëm në importet nga ana tjetër e mesdheut, pasi ecuria e ketij invazioni drejt kontinentit europian është vetëm çështje kohe.

64

SËMUNDJET E BLETËVE TË RRITURA

AKARAPIDOZA

Etiologjia dhe përhapja

Është një sëmundje parazitare shkatari i së cilës është një rriqën me emrin Acarapis woodi Rennie. Riqnat janë me përmasa të vogla, femrat kanë një gjatësi 120-180 µ dhe gjerësi 70-100µ, kurse riqnat meshkuj janë akoma më të vogla. Pra edhe një rriqën që nuk shihet me sy të lirë por vetëm në mikroskop. Cikli i zhvillimit të rriqnës kryhet brenda aparatit respirator të bletëve të rritura, në traketë dhe në qeskat ajrore të tyre. Siç dihet aparati respirator i bletëve formohet nga traketë dhe degëzimet e tyre më të vogla deri në kapilarë të cilët kryqëzohen midis tyre edhe në disa pjesë të veçanta formojnë të ashtuquajturat qeska ajrore të cilat janë të vendosura në kokë, në trup dhe në bark. Traketë komunikojnë me ambjentin e jashtëm me anë të vrimave të vogla anësore të cilat janë të vendosura në gjoksin dhe në barkun e bletëve, që njihen me emrin stigma.

Paraziti zakonisht futet në trup nëpërmjet çiftit të parë të stigmave të kraharorit të cilat janë më të mëdha dhe më të përshtatshme për këtë qëllim. Prej këtej rriqna përhapet në rrjetin respirator duke arritur deri në qeskat ajrore. Në traketë rriqna femër pjell vezë (mesatarisht 5-6 por në raste të veçanta edhe 10) cikli i zhvillimit të të cilave nga veze në individë të rritur zgjat nga 11-14 ditë.

Brenda zgjoit infestimi përhapet me anën e rriqnave që preferojnë të kalojnë nga një bletë në një tjetër për të depozituar vezët, madje ato preferojnë disa bletë për këtë qëllim. Ndërsa përhapja e parazitit nga një zgjua në një tjetër dhe nga një bletore në një tjetër realizohet në saj të faktorëve tashmë të njohur si: fenomeni i derivës (kalimit të bletëve nga një zgjua në një tjetër ) me anë të meshkujve të cilët kalojnë nga një zgjua në një tjeter dhe nga një bletore në një tjetër, me anë të futjes në park të rojeve apo të familjeve të tjera me origjinë të panjohur dhe të infestuar nga kjo rriqën.

Në përhapjen e kësaj sëmundjeje, ndryshe nga sa ndodh me sëmundjet infektive, materiali i një familje të sëmure si dhe inventari i imet i saj nuk përbëjnë ndonjë rrezik për përhapjen e sëmundjes.

Dëmet

Me kalimin e kohës, ndërsa infestimi bëhet edhe më i rëndë traketë humbasin pamjen e tyre normale; ato nga të kthjellëta e të shndritshme bëhen të forta dhe me ngjyrë gri, me njolla të zeza gjithnjë e më shumë të përhapura; karakteristika këto që mund të vrojtohen vetëm në mikroskop.

Fig. 16. Formë e rritut dhe larvare e Acarapis woodi në brendësi të trakesë. Preparat i freskët. Pamje nga stereomikroskopi.

Fig. 17. Forma e rritur e Acarapis woodi. Preparati freskët. Pamje nga stereomikroskopi.

65

Rriqnat që si të tilla janë të pajisura me një aparat gojor thithës, i fusin ventuzat e tyre në paretet e trakeve dhe thithin hemolimfën e bletëve. Dëmet që shkaktojnë rriqnat mbi bletët në varësi të shkallës së infestimit dhe zhvillimit të sëmundjes janë:

- Shkatërrimi i rrugëve restipatore nëse rriqnat janë të shumta në numër.

- Thithje e hemolimfës së bletës, lezione të pareteve trakeale, degjenerim të muskujve të krahëve dhe për rrjedhojë humbje e aftësisë për të fluturuar.

- Intoksikim në përgjithësi.

Pra në varësi të shkallës së infestimit mund të vërehen një pjesë e dëmeve të më sipërme ose të gjitha së bashku.

Shenjat dhe diagnoza

Shenjat klinike që paraqesin bletët të cilat ndodhen në stadin e sëmundjes nuk janë të mjaftueshme për diagnostifikimin e akariozës pasi këto shenja nuk janë specifike dhe bletët mund të jenë të prekura nga sëmundje të tjera ose të kenë çregullime të tjera.

Në familjet e bleteve të prekura nga akarapidoza në hapësirën përpara zgjoit vihen rë bletë që zvarriten dhe në disa raste kacavirren ne fijet e barit pa mundur të fluturojnë. Dizanteria mund të jetë e pranishme dhe ndonjëherë pjesa e prapme e krahëve mund të jetë e çregullt për pasojë të dukurisë tashmë të njohur “K.wing”.

Identifikimi i shkaktarit

Identifikimi i shkaktarit mund të bëhet vetëm në laborator. Ende nuk ka një metodë për të zbuluar rastet kur niveli i infestimit është shumë i ulët.

Profilaksia dhe terapia

- Në masat parandaluese që merren kundrejt kësaj sëmundjeje një vëmendje e veçantë i kushtohet:

- Kujdesit të madh që duhet të tregohet në momentin e blerjes së familjeve të tjera, të rojeve, etj të cilat vijnë nga një bletore me origjinë të panjohur. Prandaj me tu blerë ose para blerjes këto bletë duhet të analizohen për praninë e sëmundjes.

- Duhet të merren të gjitha masat e nevojshme për të parandaluar vjedhjen midis bletëve, fenomen i cili është një nga format e përhapjes së kësaj sëmundjeje.

- Në rastet e shfaqjes së kësaj sëmundjeje në vatra të izoluara dhe në numër të vogël familjesh këshilla më e mirë është shkatërrimi i këtyre familjeve.

Studimet e fundit kanë treguar se të gjitha preparatet me bazë timoli që përdoren në luftimin e varroatozës kanë rezultuar të efektshme edhe për kontrollin e akariozës.

NOZEMATOZA E BLETËVE Nozematoza është një sëmundje ngjitëse parazitare e bletëve të rritura, që shkaktohet nga protozoaret Nosema apis (Zander, 1907) dhe Nosema ceranae (klasifikohet te këpurdhat), i cili lokalizohet në qelizat epiteliale të zorrës së mesme të bletëve.

Kjo sëmundje shoqërohet me çrregullime të funksioneve të aparatit tretës (diarre ose konstipacion), dhe të aparateve lokomotore (vështirësi për të fluturuar).

66

Në autopsi të bie në sy se zorra e mesme ka marr ngjyrë të bardhë si e qumështit.

Nozematoza është një sëmundje e pëhapur qe prek bletët e rritura, ndoshta më e përhapura në sensin absolut dhe me shpërndarjen më të gjërë në botë, ndër të gjitha sëmundjet e njohura të insekteve tona mjaltëse. Është me origjinë protozoare, vlen të thuhet që ka një agjent shkaktar të degës së madhe Protozoa, kafshë mikroskopike, të cilat përbëhen si rregull nga një qelizë e vetme, që përbëjnë grupin më të ulët të jetës shtazore, por qe kanë në aparencën e tyre të thjeshtë, një organizim dhe një mënyrë jetese në të vërtetë aspak të thjeshtë.

Nosema spp., atakon ndjeshëm zorrën e mesme ose stomakun e vërtetë të bletëve, në rastet e rënda, dhe më shpesh sesa mund të mendohet prek dhe tubulat e Malpigit (sipas BAHRMANN). Autor tjetër i cituar është STECHE, i cili sinjalizon prezencën e rastësishme, por që vlen të konfirmohet, në zorrën e hollë, në vezore, në trupëzat yndyrorë dhe në gjëndrat hipofaringeale.

Stadi i fillimit dhe ai përfundimtar prezantohen nga sporet, që, si në rastin e baktereve, përbëjnë elementin e rezistencës dhe të përhapjes. Ato kanë formë vezake, më të gjëra në pjesën e passme sesa në atë të përparme, paraqiten me një shkëlqim refraktar: me përmasa, normalishtë, 5-6 mikron gjatësi dhe 2,5-3 mikron gjërësi, me forma të rralla që ndryshojne nga ajo klasikja si, gjigande, xhuxhe, të shtypura, dhe në formën e dardhës.

Spori sapo arrin në hapësirën e zorrës së bletës , së bashku me ushqimet e tjera, fillojnë ciklin e tyre të zhvillimit, ku nëpërmjet mikropilit del filamenti polar. Ky proces është relativishtë i shpejtë dhe zhvillohet nën influencën e stimujve osmotikë, në lumenin e zorrës nuk duhet të ndodhen lëngje të tjerë gastrikë përveç atyre që gjënden normalisht.

Mjekimi

Me daljen nga qarkullimi të preparatit FumidilB, mund të përdorim preparate me origjinë natyrale si Nozestat, Nozevit dhe Nozevit+, si dhe një seri probiotikësh të cilët rrisin imunitetin e kolonisë bletë.

VARROATOZA

Të përgjithshme mbi varroan

Varroa është një akar shpues dhe ektoparazit obligator i bletës. Është ektoparazit sepse paraziton nga jashtë trupit të bujtësit dhe obligator pasi zhvillohet vetëm mbi bletët.

Deri më tani janë të njohura tre specie të Varroas (Akar: Varroidae): Varroa jacobsoni, zbuluar në 1904; Varroa underwoody e individualizuar në 1987,Varroa rindereri e identifikuar në 1996 dhe Varroa destructor.

Efektet e infestimit

Efektet e infestimit mund të jenë fizike ose fiziologjike dhe patologjike. Të parat kanë të bëjnë me:

Peshën trupore. Bletët e sapo dala nga qelizat e infestuara tregojnë një reduktim të dukshëm të peshës respektivishtë me individët e lindura nga qeliza të shëndosha. Humbja e peshës është në varësi të numrit të rriqnave që zhvillohen mbi të njëjtën pupë dhe mund të arrijë dhe në 20% (sasia ditore e hemolimfës që rriqna konsumon nga një bletë është ë barabartë me 0, 25 mikrolitra). Ky efekt është më i dukshëm mbi bletët punëtore krahasuar meshkujt, e paragjykuar sepse tërheqja e proteinave dhe e hemolimfës është krahasimisht më e madhe në pupat më të vogla të punëtoreve.

67

Deformueshmëria e flatrave. Humbja e hemolimfës dhe për pasojë reduktimi i presionit hidrostatik është quajtur si shkaku i mundshëm i deformueshmërisë së flatrave i vëzhguar mbi bletët që dalin nga qeliza të infestuara. Të njëjtat efekte është më e mundshme që ti ngarkohen veprimit të një virusi specifik, virusi i flatrave të deformuara.

Mjekimi

Akaricide të sintezës

APIVAR (Amitraz). Është një produkt i cili në rendin kronologjik është prodhuar kohë më vonë se Apistani, por që lënda aktive e tij aktualisht ka një periudhë përdorimi mjaft më të hershme (pasi është përdorur në forma të ndryshme më parë në luftimin e sëmundjes, si me tymosje, me avullim, etj.). Ky produkt paraqitet në formën e shiritave të cilët përmbajnë 500 mg lëndë aktive, e që përdoren njëlloj si Apistani, duke garantuar një efektshmëri më të zgjatur edhe në prani të pjellës. Megjithë sa u tha më lart, amitraza ka treguar nga studimet se lë mbetje në zgjua (që kanë të bëjnë me qëndrueshmërinë e molekulës dhe formimin e metabolitëve, 2,4 dimetilanina). Mund të përdoret ende në kontrollin e varroas por me kujdes, gjithmonë vetëm në vjeshtë.

AKARICIDET ME ORIGJINË NATYRALE

TIMOLI. Është përbërësi i vajrave që përdoret më gjerësisht në luftën kundër Varroas. Është testuar në forma të ndryshme duke u përdorur si pluhur, lëng i përthithur në sfungjere sintetike që vendosen mbi korrnizat, me efekte shumë të mira.

Timoli lë sasi të mëdha mbetjesh kryesisht në dyll, ku fiksohet jo shumë fort e që më pas avullon për një kohë të shkurtër. Kujdes se një lëndë e tillë kur përdoret në temperatura mbi 300C mund të japë shqetësime në bletë.

APILIFE (Timol, Mentol, Eukaliptol, dhe Kamfor). Është një formulim që ngjan me “biskotat” prej vermikuliti të mbushura secila me nga rreth 20 g nga kjo përzierje me prevalencë të timolit 74-76%. Gjatë gjithë trajtimit përdoren tre “biskota” për zgjua në intervalet 10 ditë nga njëra-tjetra. Në kushte optimale mund të japë efektshmëri 90-95%, por me një farë ndryshueshmërie rezultatesh në zgjoje të ndryshme brenda parkut të bletëve. Ndonjëherë jep prishje të lartë të ekuilibrit.

Duhet patur kujdes për të shmangur problemin më të madh që paraqet timoli, i cili është shtimi i avullimit me rritjen e temperaturave, do të ishte me vend që të shmangej përdorimi i këtyre preparateve veçanërisht në periudhat e nxehta (> 26- 28°C).

Një zgjidhje të mirë në këtë drejtim e ka dhënë formulimi APIGUARD, ku timoli është i inkluduar në xhelatinë, duke bërë të mundur avullimin e ngadaltë dhe të një trajtshëm të lëndës aktive. Rezultatet e këtij formulimi janë shumë të mira duke përdorur dy vasketa në çdo 15 ditë secila (pra trajtimi zgjat gjithsej 30 ditë). Një preparat tjeter i gjeneratës së fundit është dhe Thymovar.

ACIDET ORGANIKE

(acidi formik, laktik dhe oksalik)

Përsa i perket acidit formik dhe atij laktik deri më tani janë dy mjete trajtimi që kanë shënuar emrin e tyre në historikun e luftimit të Varroas.

Mendoj se vlen të ndalemi pak në vlerën që ka përdorimi i acidit oksalik në këtë kuadër.

ACIDI OKSALIK

Dehidrato ose industrial, po gjen një përdorim të gjërë kohët e fundit në luftimin e Varroas, për faktin se ka efektshmëri të lartë, më e shprehur kjo në mungesë të pjellës.

Është testuar nga shkencëtarët në mënyra të ndryshme, por ato që janë më të mundshmet për t’u aplikuar nga bletërritësit në parqet e tyre jane tre:

68

1- tretësira 3% e acidit oksalik (30 gram acid oksalik dehidrato në një litër ujë të distiluar), duke e aplikuar në sasinë 3,5 mililitër për çdo façiatë të hojes së mbushur me bletë (me sprucim, por kujdes që sprucimi të bëhet më një kënd 45 gradë dhe jo perpendikular mbi hojen). Efikasiteti i kësaj mënyre trajtimi në mungesë të pjelljes së vulosur mund të arrijë deri në 98%.

2 -tretësira në shurup sheqeri.

Kjo tretësirë përbëhet nga 100 gram acid oksalik dehidrato që tretet në një litër ujë të distiluar e ku më pas shtohet një kilogram sheqer (i gjithë volumi duhet të shkojë rreth 1650 ml). Trajtimi i bletëve bëhet me anën e një shiringe duke sprucuar 3,5 mililitër solucion në çdo hapësirë midis dy hojeve të mbushur me bletë. Edhe kjo mënyrë është shumë e efektshme, është mirë që për vetë karakteristikat që ka ky akaricid të përdoret si trajtim rradikal (pra para mbylljes se bletëve për dimërim, me qëllim që të shkarkojë në maksimum varroat që mund të kenë ngelur në zgjua pas trajtimit të vjeshtës), sepse në këtë periudhë pjellë të vulosur ka pak ose nuk ka aspak.

3- shiritat me acid oksalik.

Përdoret një shirit për çdo 2-2,5 rrugë mizë, dhe lihen në zgjua për 6 javë.

Park me bletë në Hotolisht, Librazhd. Sarah Keese për USAID.

69

LITERATURA E KONSULTUAR Aleksi P. “Bletaria ne rajonin e Prespes- nje aspekt i qendrueshem ne perdorimin e burimeve natyrore dhe zhvillimin”. Simpoziumi nderkombetar, Zhvillimi i qendrueshem i rajonit te Prespes, Oteshevo-Maqedoni 2000.

Aleksi P. “Nozematoza e bleteve dhe prania e saj ne bletarine shqiptare gjate periudhes 1998-2002”. Revista veterinaria 2002.

Aleksi P. Nozematoza e bleteve- aspekte epidemiologjike, alternativat e mjekimit te saj. Revista Veterinaria Nr. 1. 2003

Aleksi P. Varroatoza. Udhezues mbi njohjen dhe mjetet e luftimit te kesaj parazitoze. 2006

Aleksi P. Semundjet e Bleteve dhe Kontrolli i tyre. 2011

An J. K., and Ho K. K. 1981. Studies on nosema disease of honeybee (Apis mellifera) i. the seasonal variations of Nosema apis Zander in Taiwan. Chinese J. Entomol. pp.113.

Anne Malone. L., Stefanovic. D., (1999).- Comparison of the responses of two races of honeybees to infection ëith Nosema apis Zander, Apidologie 30 (1999) 375 – 382.

Bailey L. (1967). Nosema apis and dysentery of the honeybee. J. Apic. Res., 6, 121-125.

Bulla (1977). In Comparative Pathobiology. Vol.1: Biology of Microsporidia 1976; Vol.2: Systematics of the Microsporidia. Lee A. & Cheng T.C., eds. Plenum Press, New York, and London, UK.

Cantwell G.E. (1970). Standart methods for counting nosema spores. Am. Bee J., 110, 222-223.

Czekonska. K., (2000). -The influence of Nosema apis on young honeybee queens and transmission of the disease from queens to workers., Apidologie 31 (2000) 701-706.

Dedej, Thomo et al. (1988). Mbi gjendjen e punës kerkimore e shkencore ne bletari dhe ne krimbin e mendafshit si dhe masat per zgjerimin e ketyre aktiviteteve dhe rritjen e efektivitetit te tyre.Komiteti i Shkences dhe i Teknikes,18 pp.

Dedej.S (1998). Biologjia dhe semundjet e bletes.

Floris.I & Satta. A. lotta alla varroa. Aspetti sperimentali e pratici della valutazione dell’ efficacia di tattamenti acaricidi in presenza di covata opercolata. Alitalia 2/3 1999. 35-45

Fries I. (1988). Contribution to the studi of Nosema disease (Nosema apis. Z)in honey bee (Apis mellifera. L) colonies. Rapport 166, Sveriges Landbruksuniversitet, Institutiontn for husdjurens utfodring och vard, Uppsala,Sweden.

Fries, I. & Morse, R.A. 1992. Distribution of Acarapis woodi among trachea of honeybees. Apidologie 23: 503-508.

Fries, I. & Rosenkranz, P. 1993. Anzahl der Reproduktionszyklen von Varroa-Milben. Apidologie 24: 484-486.

Giordani.G1,Adelaide Vecchi.M2,Nardi.M3 (1982). Nozioni pratiche sulle malattie delle api.

Giorgi J.R.: Parasitology for vetrinarians. saunder company, Toronto,1980

Gjeografia Fizike e Shqiperise., 1990. Akad. e Shkencave R. Sh. Qendra e Studimeve Gjeog. Vol. 1. Vol. 2.

HEATHER. S. et al. (1999). -Genetic variabiliti among Nosema apis isolates., Journal of Apicultural Research 38 (1-2): (1999) 79-85.

70

LA Malone, HA Giacon; RJ Hunapo; CA MCLVOR (1992).- Response of New Zealand honeybee colonies to Nosema apis., Journal of Apicultural Research 31 (3/4): (1992) 135-140.

Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Terrestrial Animals, OIE, 6°ed. 2008

NURI.Q.,(1972) Rritja e Bletës.

Thomo K. PËR JU QË KENI BLETË 1999, 2002

Thomo K. Antologji e Bletës Shqiptare. 2010

71

U.S. Agency for International Development

PLANNING AND LOCAL GOVERNANCE PROJECT IN ALBANIA

RR. DERVISH HIMA 3 KULLAT PRAPA STAD. QEMAL STAFA

KULLA 1, APT. 91, KATI 10 TIRANA, ALBANIA

www.plgp.al

facebook.com/Albania.USAID

Manual Bletarie · manuali i bletarisË u pËrgatit nga shoqata shqiptare e marketingut (aam) nË...

Documents

Transcript of Manual Bletarie · manuali i bletarisË u pËrgatit nga shoqata shqiptare e marketingut (aam) nË...