MANGA MAPUNDOK

PARAHALLINGON

MGA PARIRALA

PHRASES

Over 500 Useful Entries

and a Glossary of

Over 600 Words

Compiled by

Suzanne M. and Marc R. Jacobson

Illustrations by

Rosario B. de Guzman

Summer Institute of Linguistics - Philippines

Translators 1980 Publishers

Published in co-operation with the

Bureau of Elementary Education and

the Institute of National Language

of the Ministry of Education and

Culture, Metro Manila, Philippines.

Additional Copies of this publication

may be obtained from:

TCP

Box 423

Greenhills, Metro Manila

Sama Abaknon Phrase Book

69.3-108003.4C 57.2-10PT-804079B

Printed in the Philippines by SIL Press

(Pil pino)

PAN IMULA

Ang isang katangiang masasabitungkol sa Pilipinas ay ang pagkaka-roon nito ng iba't ibang pangkatetniko na nag-aangkin ng kani-kanilangwikang katutubo. Gayon man, ito'yhindi naging balakid sa pag-unlad ngbansa, bagkus nagpatibay pa nga sapagbubuklod at pagkakaisa ng mgamamayaman tungo sa pagkakaroon ngisang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay isa sa seryeng ganitong uri ng mga babasahinginihahanda pars sa higit na ikalili-nang ng mag kaalaman, kakayahan,kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahalsa sariling wika ng mga mag-aaral

Sinikap na malakipan ang aklat ngmga paksang inaaakalang magdudulot ngmalaki at makabuluhang kapakinabangansa mga gagamit nito. Sa paghahandang mga ito'y isinaalang-alangang mga pangkalahatang layunin ngbansa. Isinaalang-alang din ang mgapangkasalukuyan pangangailangan ngmga mag-aaral sa pagpapalawak atpagpapayaman ng kanilang talasalitaan,

iv

(Innbetknon)

(Amertican Engt.L4h)

MENSAHE

FOREWORD

Adda si manga mahalapkina'iya nga sakulawan tosi Pilipinas iya i malabbatkala'in manga grupo si mangaa'a nga aniya' kalugaringonna pinallingan. Yaytopagkala'in aka'ulangsi progreso na si nasyon,lugod tinikangan to sipag'aradda pati' pag'urugoppina'agi si pagpa'ambit simanga sana'an si hunahunana pati' manga ideya.

Yayto libro addayto si magkasunud-sunodbarasahon nag'andam sikalugaringon allingon.Naghimoy to pagpatamba siabilidad pati' kama'abtikpina'agi si kata'o pati'pagdayaw si kalugaringonallingon na si manga a'a.

Nagtalinguha pagpa-huwang ato si manga pwedesagamit na si manga magbasa,ngan abuyon liwat si mangahingyap na si nasyon Nag-buwanan liwat konsiderasyoni manga kinahanglan nainanto si manga estudyante,

One of the good charac-teristics, which we observein the Philippines, is themany different ethnicgroups, each of which hasits own native language.This diversity is not ahindrance to the progressof the country, but ratherit strengthens the unity ofthe people in order thatall will share one spirit.

This book is one of aseries prepared as readingmaterial in the nativelanguage. It is designedto developed abilities andskills through the knowledgeand appreciation of one'sown native language.

An attempt has beenmade to include topics whichwill be useful to readersand which are in consonancewith the general objectivesof the country. Considera-tion has also been given tomeet the present needs ofthe students,

paglinang ng kakayahang gumamit ngwikang gamitin at wastong pagsulatnito. May inilakip ding mga pagsa-sanay na inaakalang makatutulong samabisang pag-aaral ng wika. Matitiyakna ganap na nilang natutuhan atnauunawaan ang wika kung ito'y buongkatalinuhan na nilang natatalakay saklase at naiuugnay o nagagamit satunay na buhay.

Buong pagmamalaking inihahandogng Ministro ng Edukasyon at Kulturaang aklat na ito taglay ang matapatna hangarin at mithiing lalo pangmapataas ang uri ng edukasyon para sadi marunong bumasa at sumulat sa pama-magitan ng pag-aaral ng kinagisnangwika. At inaasahan din sa gayon angmadaling pagkatuto ng wikang pambansa.

Onofre D. CorpuzMinistro ng Edukasyon at Kultura

vi

basi' akatambahan i boka-bularyo na nga aghalap ikalistuhan na manga iya sitadong pagyawit pati'pagsurat. Akasiguro sipag'adal si adda linggwahe,kon nagpasubay to si mangaungod mahitabo si kinabuhita.

Sanglit kinasing-kasing i pagpahinungodsilo libro si Ministro siEdukasyon pati' Kultura,huwang i tul'id paghingyapnga akatambay to si mangamata'o magbasa pati' magsu-rat, pina'agi si pag'adalsi kalugaringon pinallinganngan masayon liwat ipag'adal si linggwahe na sinasyon.

in order that their vocabu-lary will increase and thatthey may develop correctspeaking and writing skills.Language learning is insuredwhen it is related to reallife situations.

The Ministry of Educa-tion and Culture is proudto offer this book with thesincere desire and wish thatit will increase the know-ledge of those who are lesseducated through the studyof the native language, andthereby facilitate thelearning of the nationallanguage.

Onofre D. CorpuzMinistro ng Edukasyon at Kultura

vii

(American Engash I

PREFACE

The Sama Abaknon language(Inabaknon, also known as Capuleno)is spoken by residents of CapulIsland located in the San BernardinoStrait between Bikol and NorthernSamar. It is the most northernrepresentative of the Sama Bajawlanguage family.

The phrases in this book areidiomatic for each language. Theyare not a word-for-word translationof each other.

Pilipino was supplied by MissNeri Zamora of Manila and Mrs.Rosario B. de Guzman and Miss Alma C.Manaog of Capul Town, Northern Samar.Ideas for many of the English phrasescame from the Southern Sama PhraseBook, compiled by K. J. Allison.Inabaknon was checked by Miss MelwidaV. Calamay,

V1.1

(Inabaknon)

(Filipino)

MANGA DAHULO ALLINGON

PAUNANG SALITA

I Sama Abaknon(Inabaknon o ma'in ngani'Capulefio) adda pinallingannagyawit na si manga a'amag l istar si Isla si Capul,nga kinakulawan si SanBernardino Strait si pagka-gul'atan na si Bikol pad'Norte si Samar. I yayto iallingon parts ari dapit sinorte si pamilya na sipinallingan si Sama Bajaw.

I manga allingon situlibro naghimo alagad sinatural paggamit anan sipakighampang. Sanglitma'in literal i pagsulbadsito.

Si Miss Neri Zamorataga Manila pati l si Mrs.Rosario B. de Guzman hastasi Miss Alma C. Manaog tagaCapul, Norte si Samar, imagbuwan si mange allingonsi Pilipino. I ka'urugansi manga allingon si Inglesnagbasaran si SouthernSama Phrase Book naghimona si K. J. Allison. Imagkoriher si Inabaknoniya kas Miss Melwida V.Calaway,

Ang Sama Abaknon(Inabaknon o ng Capulenyo)ay wikang ginagamit ng mganakatira sa Isla ng Capulna makikita sa San Bernar-dino Strait sa pagitan ngBikol at Hilagang Samar.Ito ang kumakatawam sahilaga ng wikang pamilyang Sama Bajaw.

Ang mga parirala omaiikling pangungusap nanilalaman ng aklat na itoay isinaayos ayon sa kara-niwang paggamit Hindiliteral ang pagkasalin ngmga ito.

Sina Bb Neri Zamorang Maynila at Gng. RosarioB. de Guzman at Bb. Alma C.Manaog ng Capul, HilagangSamar ang nagsalin nito saPilipino. Karamihan sa mgaideya ng mga parirala saIngles ay mula sa SouthernSama Phrase Book na isina-gawa ni K. J. Allison.Katulong sa pagsusuri ngInabaknon sine Bb MelwidaV. Calaway,

ix

Mr. Francis S. Gaco, Miss Sylvia C.Manaog, Mr. Tomas 0. Ortego, MissSalud B. Pasco, and Miss Marta C.Saluib, all of Capul Town, under thedirection of Marc R. and Suzanne M.Jacobson, of the Summer Institute ofLinguistics, under whose auspicesthis book was completed.

Stress is never written forInabaknon, therefore to pronounce thewords correctly place stress on thesecond to the last syllable, as in:ma-HA-lap AL-law (Good day) andRU-ma' (house). One syllable pronounsshould be considered as part of theword for pronunciation purposes,thus: ru-MA' ko (my house) andma-TA mo (your eyes).

The apostrophe ( ' ) is used forthe glottal stop consonant in allpositions within a word except thatit is not written when first in aword. Note the difference: paturi(sleep) and paturi' (circumcize),ako ( I ) and ako' (accept), suso(breast) and su'so' (compress).

Mr. Francis S. Gaco, MissSylvia C. Manaog, Mr. Tomas0. Ortego, Miss Salud B.Pasco, pati' si Miss MartaC. Saluib, puro manga tagaCapul si pamunu'an na siMarc R. pati' Suzanne M.Jacobson nga manga tagaSummer Institute ofLinguistics, i magpangadalsito allingon.

Gana' si Inabaknonpagsurat si makusog hilwas(stress) sanglit para sitama paghilwas si allingon,nagpatuman to antes sidamuri silaba: pariho sima-HA-lap AL-law pati'RU-ma'. I manga addasilaba allingon nagpasalli'si manga aron na si a'a,Lugar o inanna' (pronouns)nagpahuwang si allingonpara si tama paghilwas,pananglitan: ru-MA' ko(my house) pati' ma-TA inc(your eyes).

Si Inabaknon i kudlit(apostrophe) naggamit parasi niya' makasang'olnaghilwas konsonante(glottal stop consonant)si dimu'an parte anan siallingon pero nagsuratkon si dahulu'an na,pananglitan: paturi pati'paturi', ako pati' ako'hasta i suso pati' su'so'.

G. Francis S. Gaco, Bb.Sylvia C. Manaog, G. TomasO. Ortego, Bb. Salud B.Pasco, Bb. Marta C. Saluib,mga katutubo ng bayan ngCapul sa pamamahala ninaMarc R. at Suzanne M.Jacobson, ng Pantag-arawng Surian ng Wika (SummerInstitute of Linguistics).Sa pamamagitan ng samahangnahanggit, nakumpleto angaklat na ito.

Ang diin (stress) saInabaknon ay hindi isinulatkaya sa pagbigkas ng tamangpantig, ilagay ang diin saikalawa mula sa hulingsalita gaya ng: ma-HA-lapAL-law (magandang araw) atRU-ma' (bahay). Ang pang-halip na may isang pantigay kailangang maging bahaging salita sa pagbigkas nito,kaya: ru-MA' ko (bahay ko)at ma-TA mo (mata mo).

Sa Inabaknon, kudlit(') ang panandang gina-gamit sa impit na matatag-puan sa hulihan ng salitangunit ito'y hindi unangnakasulat na salita.Tandaan ang pagkakaiba:paturi (matulog) at paturi'(magpatuli), ako (ako) atako' (tinanggap), suso(suso) at su'so' (diinan).

xi

This book is one of the firstprinted in Inabaknon. One reasonfor printing is to test the alphabetwhich is still experimental.Suggestions for improvement would beappreciated.

Marc and Suzanne JacobsonCapul TownApril, 1980

For information on publishedtechnical papers on this languagewrite to:

Summer Institute of LinguisticsP. 0. Box 2270Manila, Philippines 2801

Att: Chairman, Linguistics Department

xii

Primeroy to libronag'imprinta si Inabaknon.Adda rason pag'imprintasito, iya i pagprobar siabakada nga nag l adalan pahamok. Nagkarawat i mangasuhestyon pagpahalap sito.

Ang aklat na ito ayisa sa unang nailimbag saInabaknon. Ang isangdahilan kung bakit itoinilimbag ay upang subukinang abakada sapagkat ito'ypinagaaralan pa sa kasalu-kuyan. Pasasalamatan naminang anumang mungkahingaming tatanggapin para saikauunlad nito.

Marc and Suzanne JacobsonBungto si CapulAbril, 1980

Marc and Suzanne JacobsonSayan ng CapulAbril, 1980

Kon agkinahanglannga akatu'anan si manganag'imprinta teknikalpapiles para sito allingon,anurat pada'iray si:

Para sa impormasyontungkol sa mga nalathalanang babasahing teknikaltungkol sa wikang ito,sumulat sa:

Summer Institute of LinguisticsP. 0. Box 2270Manila, Philippines 2801

Att: Chairman, Linguistics Department

(Anixn,Lcan EngteAhl

MTA N1LALAMAN CONTENTS

Panimula Foreword

Paunang Salita Preface

*** *** *** *** ** t ***

Mga Pagbati Greetings

hang mga Salitang A Few RequestsPakiusap

Mga Taming at Sagot na Common Questions andKaraniwang Ginagamit Answers

Pagsasabi ng Direksiyon Directions

Pag-aaral ng Oita Language Learning

Mga Tao People

/. Relasyong Pampamilya Family

Pagkain Eating

Mga Damdamin Feelings

10. Pangaugalagang Personal Personal Grooming

xiv

(I nab ahno n)

MANGA ISI NA

PAGE NUMBER

Mensahe

-

iv

Manga Dahulo Allingon - viii

* * *

Manga Katalahuran - 1

Manga Pag'alayon - 5

Manga Patilaw pati' Saruman - 11

Manga Pagturo' si Lugar 21

Pag'adal si manga Allingon 25

Manga A'a 29

Pamilya 35

Nagkakan 41

Pag'abat 47

Pamustura 53

xv

Pagtuturo ng GawaingPambahay at Paglalaba

Household Instructionsand Laundry

Pagsasabi ng Oras at Time and WeatherKalagayan ng Panahon

Pamimill at Pagbibili Buying and Selling

Pagbilang at Pera Numbers and Money

That Ibang Kulay Colors

Mga Bahagi ng Katawan Parts of the Body

Mga Iba't Ibang Pagkain Kinds of Food

Mga Bayop, Than at Animals, Birds andKul isap Insects

19. Closaryo Glossary

xvi

Manga Tugon si Ruma' pati'

-

57Pag'pu'po'

Oras pati' Tyempo

-

63

Negosyo

-

71

Manga Numero pati' Kwarta - 75

Manga Kolor - 83

Manga Parti na si Puho' - 87

Manga Pala'in-la'in Karakanon - 93

Manga Hayop, Manuk-manok - 103pati' Mananap

19. Bokabularyo - 110

xvii

MALAGA KATALAHURAN

MGA PAGBATI

GREETINGS

(Imthahnon)

Mahalap nalong (kuhap, sangom).

Mahalap may.

Pada'ito na kami'. / Pada'iray na kami'.

Agbalik na kami'.

Palingnga kaw?

Singnga kaw tikang? / Manalingnga kaw?

An hamok.

Manari'i ako kas Rosarioy ray.

Ha1a. Pada'iray na kami'.

Sige.

Mahalap na hamok pagsakay bi.

Manahika dahulo.

13. Dayuna kam.

2

(Paipino)

(Arne/Limn Engtall)

Magandang umaga (hapon,gabi) sa iyo.

Magandang umaga (hapon,gabi) naman sa iyo.

Paroon na kami.

Pauwi na kami.

Saan ka pupunta?

Saan kayo galing?

Doon. / Diyan lang.

Kina Rosario ako galing.

Tutuloy na kami.

Sige.

Masayang paglalakbay.

Pumanhik muna kayo.

13. Tuloy kayo.

Good morning, (afternoon,evening).

Good morning (afternoon,evening) to you also.

We are going there now.

We are going home now.

Where are you going?

Where have you been?Where have you come from?

Just over there.

I'm coming from Rosario'splace.

We'll be on our way now.

Okay.

Have a good trip.

Come up.

Come in.

3

MANGA PAG 'ALAYON

ILANG MGA SALITANG PAKIUSAP

A FEW REQUESTS

I nabahno nl

Aningkulu'a kam.

Dakaw dahulo.

Dagmita kam.

Kulawin to.

Dakaw agpararibok.

Tuwa ato. / Pada'ituha.

Lalaga ato.

Pada'iraya na kam. / Dakam na ato.

Pakulawon ako si ritrato mo.

Buligin may ako. / Ahimo ba' buligan mo ako?

Dakaw sinan.

Dakaw palahi.

Hinay to kam.

Matuhin basi' ga'i apassa'.

15. Dakaw agtandugon. / Dakaw aglabutin.

6

IPitipinol lAmenican Eng&Ahl

Maupo kayo. Sit down. / Have a seat.

Teka / Sandali lang. Wait a minute. / Just asecond.

Dali kayo. Go faster. / Speed up.

Tingnan mo ito. Look at this.

Huwag kang maingay. Don't make so much noise.Be quiet.

Halika rito. Come here.

Alis diyan. Get out of here.

Hoy! Umalis kayo diyan. It's time for you to leave.Don't stay here anymore.

9. Patingin nga ng litrato Let me see your picture.

10 Pakitulungan mo nga ako. Can you help me?

Huwag mong gawin iyan. Don't do that.

Huwag kang tatakbo. Don't run.

Hag-ingat ka (kayo). Be careful.

Pag-ingatan mo para Take care that it doesn'thindi mabasag. break.

15. Huwag mong galawin yan. Don't touch!

7

Dakaw agda'inanon. / Ma'in da'inan.

Da'ituhon. / Da'ito sito.

Pa'anna'on aro si hawod (dilalum).

Patungtungon si lamisa.

Liwaton aro si dilalum.

Pada'iraya ngan ala'on.

22. Pwede ba' ako aka'indam si hatsa binan?

8

Hindi ganyan.

Ganito ang paggawa.

Pakilapag doon sailalim.

Ilagay mo sa ibabawng mesa.

Ilipat mo sa ibaba.

Pumunta ka doon atkunin mo.

22. Puwede (Maaari) bangmahiram ang palakolninyo?

Don't do it like that.Not like that.

Do it like this.Do it this way.

Put it under there.

Put it on the table.

Put it down below.

Go there and get it.

May I borrow your axe?

4 •

MANGA PATILAWPATI' SARUMAN

MGA TANONG

AT SAGOT NAKARANIWANG GINAGAMIT

COMMON QUESTIONSAND ANSWERS

11

(Imthabnon)

Ay ba' to (nan, ro, ray)?

Batoy nan.

Yayto. / Yaynan. / Yayro. / Yayray.

Say to tawa'? / Say tagtawa' sito?

Tawa' kuyto (kuynan, kuyro, kuyray).

Say magbawa si karne?

Si Simoy i magbawa sito.

Singnga i lalan pan Landusan?

Yaynan i lalan.

Day ay kahaya na?

Pakulawon daw ako sito (sinan, siray).

Pa'i muyto?

Ay i karuyag mo? / Ay tawa' mo?

Ay kinahanglan mo? / Ay tuyo' mo?

12

(Pitipino)

Ano ito (iyan, iyon)?

Sato iyan.

(Amenican Engtahl

What's this (that, thatover there)?

That's a rock.

Ito. / Iyan. / lyon. This one. / That one.

Kanino ito? / Sino ang Who does this belong to?

may-ari nito? Whose is this?

Akin ito (iyan, iyon). This is mine. / That's mine.

Sino ang nagdala ngkarne?

Who brought the meat?

Si Simoy ang nagdala Simoy brought it.nito.

Saan ang daan papuntang Where is the road (trail)

Landusan? to Landusan?

9. Iyon ang daan. That's the road (trail).

10 Gaano ito kalaki? How big is it? / What'sit's size?

11. Ipakita mo nga sa akin. Can you show me this one?Can you show that to me?

Ano ang gagawin mo What will you do with this?dito?

Ano'ng gusto mo? What do you want? / Whatwill you have?

14. Ano'ng kailangan mo? What do you need? / What'syour reason for coming?

13

Gana' may.

Apa'i kaw? Nagpa'i kaw?

Apa'i kay asina kaw? / Ay kay asina kaw?

Bugtaw ba' kaw?

Linganto ako.

Nag'uhaw ako.

Agsugna' ako. / Agkiwa ako.

Say maghimo sito?

Ga' ko katu'anan. / Ambot kon say.

Sumiran iya agbalik (agbwelta)?

Sumiran panakka bi?

Ngan da'illaw kuhap.

Agkinahanglan ako mammulig pagbawa sikinarga kuyray pan ruma'.

Pada'iray kami l si tindahan. Amaya' ba'kaw?

Sumiran?

Bisan sumiran i karuyag mo.

31. Inanto.

14

Wala naman. Nothing special.

Anong nangyayari sa'yo? What is the matter with you?

Bakit ka nagagalit? Why are you angry?

Pagod (Napapagod) ka ba? Are you tired?

Nagugutom ako. I'm hungry.

Nauuhaw ako. I'm thirsty.

Nagluluto ako. I'm cooking.

Sino'ng gumawa nito? Who did this?

Ewan ko. / Ewan. I don't know. / I don'tHindi ko alam. know who did it.

Kailan ang balik niya? When will he (she) return?

Kailan kayo dumating? When did you all arrive?

Kahapon ng hapon. Yesterday afternoon.

Kailangan ko ang I need help carrying mytulong upang madala things (cargo) to theang mga gamit ko sa house.am in.

Pupunta kami sa tinda- We are going to thehan. Gusto mo bang store. Do you wantsumama sa amin?

to go with us?

Kailan? When?

Ano mang oras na Anytime you want.gustuhin mo.

31. Ngayon. Right now.

15

Asumo

Anan. / Ta'ud-ta'od. / Aro diva.

Ga' ko amaya' si ka'aw pan merkado.

Ga'i pwede inanto.

Say mag l indam si libro ko?

Sumiran pabalik mo libro kuyto?

Tapos na ba' kaw si trabaho mo?

Sibot pa ako.

Ga'i pa ako atapos. / Ma'in pa ako tapos.

Salimutan ko. / Sakalupanan ko.

Gana' sapayan na. / Ma'in bale.

Nagpiraw na ako.

Pinapa'i pagsugna' si buwas?

Da'ito sito.

Mahalap kon da'ito mo.

Ay ba' i pagkala'inan na si tampayaspati' bayawas?

16

Bukas. Tomorrow.

Mamaya. By and by. / Later.

34. Ayokong sumama sa iyo I can't go with you to thesa palengke. market.

Hindi puwede (maaari)ngayon.

Sino ang humiram ngaking libro?

Kailan mo isasauli angaking libro?

Natapos mo na ba angginagawa mo?

It's not possible now.

Who borrowed my book?

When will you return mybook?

Are you through with yourwork?

39. Abala pa ako. I'm still busy.

Hindi pa ako tapos.

Nalimutan ko.

Hindi bale.

Inaantok ako.

Paano ang pagsasaing?

Ganito.

Mabuti kung ganito.

Ano ang kaibhan ngpapaya sa bayabas?

I'm not finished yet.I'm not through.

I forgot it.

It doesn't matter.

I'm sleepy.

How do you cook rice?

Do it like this.

It's better if done thisway.

What is the differencebetween papaya andguava?

17

Singnga kaw ag'istar'

Say i kahuruwangan mo? / Say i huwang mo?

A'uyam iya kay gana' may trabaho na.

Kiliton dadi' kuyro.

Agpanangis i dadi'.

Tabyunin i duyan.

Ga'i kaw kunta'...

Tama' ba'?

Kon ga'i kaw...

Ga'i kahusto kay madakmol.

Tapos na.

Day...

Sigurado ako.

Ungod gayod.

62. Hasta inanto, gasi ko...

18

Where are you staying?48. Saan ka tumitira Where do you live?

(nakatira)?

Sino'ng kasama mo? Who is your companion(friend)?

Wala siyang magawa He (she) is bored becausekaya naiinip siya. there is nothing to do.

Kargahin mo ang aking Carry my child.anak.

Umiiyak ang bata. The baby is crying.

Ipagduyan mo siya. Swing him (her) in thehammock.

Hindi ka (mo) dapat... You must not...

Hindi ba tama na? Isn't that right?

Kung ayaw mo If you don't want...

Hindi magkasiya pagka't It won't fit because it'snapakakapal. too thick.

Tapos na. I'm finished now. / It'salready completed.

Tila / Parang As if.../ It is like...

Sigurado ako. / Tiyak I'm sure.ako.

Tutuong-tutuo. It's true.

Hanggang ngayon, akala Until just now I thoughtthat...

19

MANGA PAGTURO' SI LUGARPAGSASABI NG DIREKSIYON

DIRECTIONS

21

Inabaknonj

Singnga?

Manahika.

Tikang si kawiri pan kawanan.

Panggawas kita. •

Aglibot manga iya si puro' (isla).

Tikang ato pada'iro (padaliray).

Matala i baybayon si baryo.

Pati' i manga tagudtod.

Matapit hamok i baybayon.

Singnga i panlilibangan (kasilyas)?

Tiya' ato.

Tambang na kay malalom i kalawot.

Si dambila' na si puro'.

Matala ba' ato i nag' istaran mo?

15. Main, matapit may.

22

(Pitipknol (Amertican EngtAsh)

Saan? Where?

Panhik. Come on up.

Buhat sa kaliwa pakanan. From left to right.

Tena sa labas. Let's go outside.

Nilibot nila ang pulp . They went around the island.

Mula rito hanggang doors. From here to there.

Malayo ang tabing- The seashore is far away

dagat sa nayon. from the village.

Pail ang mga bundok. So are the mountains.

Malapit lang ang The seashore is close.

tabing-dagat.

Nasaan ang kasilyas? Where is the bathroom(comfort room)?

Narito. It's right here.

Malalim ang dagat kasi It's already high tide,

malaki ang tubig. because the water is deep.

Sa kabilang ibayo ng The other side of the

pulp . island.

Malayo ba rito ang Do you live far away? / Istinitirhan mo? your place far from here?

15. Hindi, malapit lang. No, its quite near.

23

PAG'ADAL 51 MANGA ALL1NGON

PAG-AARAL NG WIKA

LANGUAGE LEARNING

25

(Inabaknon)

Ga'i sasabutan ko. / Ga'i ako anabot.

Anabot ako diki'it hamok.

Alayon pagpalling Inabaknon si ako.

Ay arun na sito siSi Inabaknon?

Ay sito kahulugan na?

Ay i tugbang (padis) na?

Ay lingon na?

Si Inabaknon, ay sito i allingon bi?

Ga' ko ata'o ag'inabaknon.

Sumatin ako kon sala i nagpinugad ko.

Ay kala'innan na si "pag i abugho" pati'si "ka'awa"?

Banin ako pananglitan.

13. Banin ako mapundok istorya basi' akoanabot.

26

(Filipino)

(Amenican Engashl

Hindi ko maintindihan.

Nakakaintindi aku ngkaunt i.

Kausapin mo ako saInabaknon.

Anong tawag nito saInabaknon.

Ano'ng ibig sabihinnito?

Ano ang kabaligtaran?

Ano'ng sinabi niya?

Ano sa Inabaknon angpangalan nito?

Hindi ako marunong ngInabaknon.

Sabihin mo sa akin kungmali ang sinabi ko.

Ano ang kaibhan ng"pagseselos" at"pagkainggit"?

Bigyan mo ako nghalimbawa.

13. Bigyan mo ako ng isangmaikling kuwentoupang maunawaan ko.

don't understand.

I can only understand alittle.

Please speak Inabaknonwith me.

What's the name for thisin Inabaknon.

What does it mean?

What is its opposite?

What did he say?

In Inabaknon, what is yourword for this thing?

I don't know how to speakInabaknon.

Tell me if what I say iswrong.

What is the differencebetween "jealousy" and"envy"?

Please give me an example.

Please tell me a shortstory so that I canunderstand.

27

(Inabahnon)

Singnga i ruma' na si kapitan del baryo?

Sunod na si ruma' na si paradaying nan.

Say i puno' bi?

Ma'isog ba' iya?

Palabi-labihon ba' iya?

Mata'o iya.

Ma'istra i dadi' ko.

Karuyag ko agin adda ako mahalap panday.

Sumiran anakka i doktor?

Wiray na iya si opisina.

Atalaw ako si ka'aw kay agtahuran to kaw.

Tama' gayod si ka'aw nan bado'.

30

(Filipino)

Nasaan ang bahay ngkapitan ng baryo?

Kasunod ng bahay ngmangingisda.

Sino ang inyong puno(pinuno)?

Matapang ba siya?

Mapagmataas ba siya?

Marunong siya.

Guro (maestra) angaking anak.

Gusto kong magingisang mahusay naanluwagi (karpintero).

(Amexican Engtah)

Where is the house of thebarrio captain?

Next to that fisherman'shouse.

Who is your leader?

Is he (she) cruel?

Is he (she) arrogant?

He (she) is wise (knowsa lot).

My daughter is a teacher.

I want to be a goodcarpenter.

9. Kailan darating ang When will the doctormanggagamct? arrive?

Nasa opisina na siya.

Natakot ako sa iyosapagkat iginagalangkita.

12. Kasyang-kasya sa iyoyong damit.

He (she) is there at theoffice.

I was afraid of you becauseof my respect for you.

Those clothes are justperfect on you.

31

Ma'in mahalap nagkulawan kon i burubata'pati' dangkanda nga gana' huwang na.

Agka'angay gayod manga iya.

Ay may sahimo kami' adda may hamok kami'makalulu'oy.

Iya, i tagtawa' sito asyenda.

Ako, adda hamok para'uma. / Para'uma ako.

Ma'in iya paralango.

19. Mahalap batasan na.

20. Agsob iya agbulig si manga a'a.

32

Hindi magandang tingnanna ang isang binataat isang dalaga aymagkasamang naglalakadnang walang ibangkasama.

Bagay na bagay silangdalawa.

15. Boo i ng magagawa namin,

It doesn't look good if abachelor and a youngwoman are together with-out a chaperon (companion).

Those two are just rightfor each other.

How can we help it if we'ree, mahirap lang kami. poor.

Siya ang may-ari ng He (she) is the owner ofasyenda. the plantation.

Isa akong magsasaka. I'm a farmer.

Hindi siya lasenggo. He (she) is not a drunkard.

Maganda ang ugali niya. His manners (lifestyle)are good.

20. Manna siyang tumulongsa mga tao.

He (she) often helps people.

33

PAMILYAPELASYONG PAMPAMILYA

FAMILY

35

flnahabnonl

Niya' ba' alla mo?

Ngan sumiran kam kinasal?

Taga singnga iya?

Taga singnga i manga kapapu'an bi?

Say aron na si tatay (nanay) mo?

Allom pa ba'?

Singnga iya ag'istar?

Ngan sumiran pakamatay na?

Ay binati' na?

Pirangan dadi' bi?

Estudyante ba'? / Manga iskwela ba'?

Ay graduha?

Say aron na si kaduwangan dadi' bi?

Singnga kaw a'allom?

36

Witipino)

May asawa ka na ba?

Kailan ka pa nag-asawa?

Taga-saan siya?

Taga-saan ang mganinuno ninyo?

Anong pangalan ng tatay(nanay) mo?

Buhay pa ba siya?

Saan siya nakatira?

Kailan siya namatay?

Ano ang kaniyangikinamatay?

Ilan na ang iyong anak?

Nag-aaral ba siya?

Anong baitang na?

Ano'ng pangalan ngpangalawang anak mo?

Saan ka ipinanganak?

fAmeAican EngtiAll

Do you have a husband(wife)?

When were you married?

Where does he (she) comefrom?

Where do your ancestorscome from?

What is your father's(mother's) name?

Is he (she) still living?

Where does he (she) live?

When did he (she) die?

Why did he (she) die? / Whatcaused his (her) death?

How many children do youhave?

Is he (she) a student?

What grade?

What is the name of yoursecond child?

Where were you born?

37

Pirangan bugto' mo?

Pitungan kami'.

Ay relasyon mo si iya?

Baba ko iya.

A'allom i patod ko pakaduwa ta'on ray.

Ilo si nanay i umagad ko.

Agpatilaw iya si papo' ko.

Agburugto' manga iya.

Palahi i dadi' na pati' i umangkon kongan dabwi

Iya i puto.

25. Ga'i agsarit i ampo ko si pinakangsa'i na.

26. Niya' pa addangan sirari kami'.

38

Ilan kayong magkaka-patid?

Pito kaming lahat.

Ano mo siya?

Tiyo ko siya.

Noong isang taonipinanganak ang akingpinsang pangalawa.

Ulila na sa ama (ina)ang aking manugang.

Tinanong niya ang akinglolo (lola).

Magkamag-anak sila.

Nagtanan ang kaniyanganak at ang akingpamangkin kagabi.

Siya ang bunso.

25. Hindi humingi ngpahintulot ang akingapo ea kaniyangpangalawang ina.

25. May isang nakakabatangkapatid pa kami.

How many brothers andsisters do you have?IHow many children arein your family?

There are seven of us.

What is his (her)relationship to you?

He is my uncle.

My second cousin was bornlast year.

My son(daughter)-in-lawwas raised without amother.

She asked my grandparent.

They are relatives.

His child and my niece(nephew) eloped lastnight.

He (she) is the youngest.

My grandchild did notrequest permission fromhis (her) stepmother.

We still have one youngerbrother (sister).

39

NAGKAKAN

PAGKAIN

EATING

41

I I nab atz vto vi I

Mangan na kita kam.

Paru'du'on kinakan ro.

Bawahin ako kinakan.

Ay i rami na?

Matugnaw may.

Gana' rasa na.

I binalla kamunti masiram kay mamamis.

I manga lalampahanon marasa!

Ma'angtod na.

Ma'in pa matahak. / Kusbal pa.

Pagkamamis sito dulse.

Mapa'it pa i maraguso.

Malassom lukban to.

Malad'anq i buwahi'.

Tumpahin lana, matangli na.

Agpala i ga l a buwahi'.

42

(Pifipinol (Amenican EngtiAhl

Kakain na tayo.

Pakiabot nga ng kanin.

Dalhan mo ako ng kanin.

Ano'ng lasa?

Malamig.

Walang lasa.

Masarap ang nilagangkamote dahil samatatamis.

Ang sarap ng

9. Sunog na.

Let's eat now.

Please pass the rice.

Bring me some rice.

How does it taste?

It's cold.

It's tasteless.

Boiled sweet potatoes aredelicious because they'reso sweet.

The vegetables taste great!

It's burned (over cooked).

Hilaw pa. / Hindi pa It's still raw (not done,luto. uncooked).

Napakatamis ng kending This candy is too sweet.ito.

Mapait ang ampalaya. The bitter gourd is stillbitter.

Maasim ang suha. This pomelo is sour.

Maalat ang tubig. The water is salty.

Itapon mo na ang langis Throw away the coconut oil,ng niyog maanta na. it's rancid.

16. Magpakulo ka ng tubig. Boil the water.

43

Natural, kon ma'awat na i karakanon,apan'os na.

Tama na.

19. Bagtok na ako.

20 Human na.

Tapos na.

Gana' may gayod bisan adda allingon.

Ay? Ga'i pa kaw agkakan?

Bali kabradan iya. / Makikinakan iya.

Bihira kami' agkakan kanding.

Kariman may! Agtabagan na si miyongi daying.

Agsangla na i bahaw kinakan.

Iya i magpatahak si luho'.

Addu'on lumot ro pati' pusit.

kanna si amudto (sangom)

pamahaw

meryenda

44

Syempre naman, kungmatagal na angpagkain, panis na ito.

Tama na.

Busog na ako

Ubos na.

Tapos na ako.

Ubos na ubos na.Wala man lang nikaunting batik.

Naturally, if the food isold, it spoils.

That's enough.

I'm full (satisfied).

It's all gone now.

I'm finished now.

There is not even one speck.There's absolutelynothing left.

Ano? Hindi ka pa kumain? What? You haven't eaten yet?

Matakaw siya. He is a glutton (heavy eater).

Bihira kaming kumain We seldom eat goat.ng kambing.

Sayang: Tinangay ng What a waste! The cat haspusa ang isda. stolen the fish.

Isinangag niya ang She fried the left-overnatirang kanin. rice.

Siya ang nagluto ng He's (she's the one whosopas. made the soup.

Kunin mo ang damong- Get me the seaweed anddagat at ang pusit. squid.

ulam sa tanghali (gabi) main dish for lunch (supper)

almusal breakfast

meryenda coffee break

45

PAG'ABAT

MGA DAMDAMIN

FEELINGS

47

(Inabaknon)

Nagngirhat kita si balagting, sawa,lalahipan pati' taguitom.

Nginarat ako ngan aniya' mataktaklalahipos si puho' ko.

Ka'asi'may kay buts iya.

Dimalas daw kay wiray na dina i motor.

Ga'i iya ata'o agpanangis, para'ilob nahamok.

Mapanas takulok na.

Iritado pirme.

Agmurud'ot iya.

Masurub'on iya.

Masisinahon iya.

Asina si dadi' na.

Dakaw abaraka.

13. Akalukso ako gayod si kalipay ko.Malipayon gayod ako.

48

(Pitipino)

Nakakakilabot ang daga,ahas, alupihan atbutiki.

Nagulat ako nang maylumundag na ipis saakin.

Kawawa naman, bulagsiya.

Sayang nakaalis na angbangka.

Hindi siya marunongumiyak kinukuyomna lang niya sakaniyang sarili.

Mainitin ang kaniyangulo.

Lagi siyang mainisin.

Nakasimangot siya.

Malungkot siya.

Magagalit siya.

(Ameitiaan English)

Rats, snakes, centepedes andhouse lizzards make usfeel creepy (repulsed).

I was startled because acockroach crawled on mybody.

It's a pity he (she) isblind.

How unfortunate! Themotorboat already left.

He (She) doesn't know howto cry, he (she) justholds it inside.

He (She) is hot tempered.

He (She) is always irritable.

He is downcast (frowning).

He (She) is sad.

He (She) is angry.

Nagagalit ang anak niya. His (Her) child is angry.

Huwag kang mag-alaala. Don't worry.

13. Masayang-masaya ako. I'm very happy.

49

Atalaw ba' kaw si kalag?

Burukintada iya?

Aghigugma' to kaw.

Dakaw ag'abugho.

Aruyag ako si ka'aw.

Dakam asipog si ako.

50

Natatakot ka ba sa Are you afraid of the

multo? ghost?

Mayayamutin ba siya? Is he (she) irritable?

Iniibig kita. / Mahal I love you.kita.

Huwag kang magselos. Don't you be jealous.

Gusto kita. I like you.

Huwag kang mahiya. Don't be embarrassed infront of me. / It's notmy intention to shameyou.

51

PAMUSTURA

PANGANGALAGANG PERSONAL

PERSONAL GROOMING

53

(Inabaknon)

Aruyag ako agpamandi.

Hugasin tamburo' muynan.

Arungay i suday ko.

Agsalin pa ako.

Salinin bado' muynan.

Iya i magburog si barahibo na.

7. Hingutu'in ako.

59

(Pitipino) (American EngtiAh)

Gusto kong maligo. I want to bathe.

Hugasan mo ang iyong Wash your hands.kamay.

Nawala ang aking suklay. I lost my comb.

Nagbibihis pa ako. I'm still dressing.

5. Palitan mo ang iyong Change your clothes.damit.

Siya ang naggugupit sasarili.

Kutuhan mo nga ako.

He cut his hair himself

Remove the lice from me.

55

MALAGA TUGON SI RUMA'PATI' PAGPU'PO'

PAGTUTURO NG GAWAINGPAMBANAY AT PAGLALABA

HOUSEHOLD INSTRUCTIONSAND LAUNDRY

57

Tnabahnonl

Sirrahin i pwertahan.

Silhigin i baklag.

Paruktanin api nan.

Amanasa buwahi'

Tapukin i manga simpot.

Angusu'a dahulo.

Agkaladkad na ba' i buwahi'?

Buwanin kita diki'it buwahi'.

Sulsulin i suga' (lampara, lamparilya).

Trapuhin manga pinggan nan.

Aghakida na. / Sakwiton i kanna.

Pa'anna'on si aparador.

Matampol to kutsilyo. Alayon paghasa'.

Pwede ba' sapu'pu'an mo manga bado' kami'to?

58

(Amenican English)

Pakisara nga ang pinto. Close the door, please.

Pakiwalis nga ang sahig. Sweep the floor, please.

Sindihan ma na. Start the fire, please.

Magpakulo ka ng tubig. Boil water, please.

5. liapon mong lahat ang Throw out all the trash.mga basura.

Maghugas ka muna ngkamay.

Kumukulo na ba angtubig?

S. Pakidalhan mo nga akong kaunting tubig.

Sindihan mo ang ilawan.

Punasan mo ang mgapinggan.

Wash your hands first.

Is the water boiling?

Bring me some water.

Light the lamp, please.

Wipe (Dry) those dishes.

Maghain ka na. Set the table.

Ilagay mo iyan sa Put it in the cabinet.estante.

Mapurol ang kutsilyong This knife is dull.ito. Pakihasa nga. Please sharpen it.

Maaari mo bang labhan Can you wash our clothes?ang aming mga damit?

59

Tapos na kaw si pagpu pu' mo?

Pamapalaypayon manga bado' nan.

Tuho' na ba' i manga bado'?

Mabasi'-basi' pa.

Kon atuho' i manga bado', tipigon nandimu'an.

Say magplantsa situ manga bado'?

Agkinahanglan ako armidol pati' anyil.

Kulahin i manga alupan amon.

Bullawin pahalap pinu'pu'an muynan.

Basi' ga'i abaho i sabon na.

25. Kipitin i manga pini'pu'an basi' ga'iapalid.

60

Tapos ka na ha sapaglalaba?

Isampay mo ang mgadamit.

Tuyo na be ang mgadamit?

Medyo basa pa.

Pagtuyo na ang mgadamit, tiklupin mo naang mga iyon.

Sino ang mamamalantsang mga damit.

Kailangan ko ng almirolat tina.

Ikula mo ang lampin namay mantsa.

Banlawan mong mabutiang mga damit.

Para hindi maamoy angsabon.

25. Kung malakas ang hangin,gumamit ka ng ipit sadamit.

Have you finished washingthe clothes?

Hang up the clothes.

Are the clothes dry?

They are a little wet(damp) still.

If the clothes are dry,fold them.

Who will iron the clothes?

I need starch and laundrybluing.

Bleach the stained diapersin the sun.

Rinse your clothes well.

Then you won't smell thesoap.

So that they don't blowaway, use clothes pins.

61

GRAS PATI' TYEMPO

PAGSASABI NG ORASAT KALAGAYAN NG PAWAHOH

TIME AND WEATHER

63

( Tnabahnon)

Ay na orasa?

Alas kwatro i medya.

Tabba inanto.

Mahalap pagpanabba-tabba.

Pakanalong ako si uma.

Saddayro dominggo.

Pa'agi ray bulan.

Inanto ta'on.

Main pa ma'awat.

Byarnes inanto.

Asumo Sabado.

Saddayro allaw Dominggo.

Sangom na.

dabwi

allaw

balang allaw (allaw-allaw)

64

(Piiipino) (AmeALcan English)

Anong oras na?

Alas kuwatro y medya.

Kati ngayon.

Nainam na mamulot ngmga pagkaing dagatsa mga batuhan.

What time is it?

Four thirty.

The tide is out.

It's a good time tocollect shellfish fromthe reef.

Magdamag ako sa bukid. I'm going to the farmovernight.

Sa isang linggo. Next week.

Noong isang buwan. Last month.

Ngayong taong ito. This year.Sa taong ito.

Kamakailan lang, hindipa natatagalan.

Biyernes ngayon.

Sabado bukas.

Samakalawa ay araw ngLinggo.

13. Gabi na.

Not long ago.

Today is Friday.

Tomorrow is Saturday.

The day after tomorrow isSunday.

It's night now.

kagabi last night

araw day (sun)

16. araw-araw everyday

65

nalong

amudto

kuhap

Simpira kaw agkakan balang allaw?

Simpira kaw mandaying si adda dominggo?

ngan siray pa

sinadda... / ngan siray...

balang oras

pirme

bihira

tikang siray...

Ma'anni inanto.

Madampog inanto.

Ag'uran na.

Mapanas i allaw.

Makusog i bariyo.

66

umaga morning

tanghali noon

hapon afternoon

Ilang beses kayong How many times a day dokumain sa loob ng you eat?isang araw?

21. Ilang beses kangnangingisda sa loobng isang linggo?

How many times a week doyou go fishing?

noong panahon a long time ago

noong nakaraan... once before... / at thattime...

bawat panahon (oras) each time

lagi often (always)

bihira seldom

mula noon... since then... / from thattime on...

28. Maginaw ngayon. It is cold today.

Maulap ngayon.

Heto na ang ulan.

Mainit ang araw.

Malakas ang hangin.

It is very cloudy today.Look's like rain today.

Here's the rain, now.

The sun is hot.

The wind is strong (blowinghard).

67

Madanta' i bulan.

Matuho' i lalan; ma'in madalunot.

Kon makusog i bariyo, i alon mamahaya.

Atalaw ako kon niya' dalugdog pati'kil'at.

Tinik-tinik pa may hamok.

Medyo madlos inanto.

39. Madampog na.

68

Maliwanag ang buwan.

Tuyo ang daan; hindimadulas.

The moon is bright.

The road is dry; it's notslippery.

Kung malakas ang hangin,malaki ang alon.

If the wind is strong, thewaves are big.

Natatakot ako kung may I'm afraid when there'skulog at kidlat. thunder and lightning.

Umaambon pa lang naman. It is just drizzling(sprinkling).

Masama (Masungit) yataang panahon.

The weather is sort of bad.

39. Madilim na ang langit. Dark rain clouds are movingin.

69

II 0

1_ Ill

NEGOSYO

PAMIMIL/ AT PAG8IBILI

BUYING AND SELLING

71

linabah808)

Niya' ba' baligya' bi punti?

Pira ta' mo?

Matahak na ba'?

Sapira may?

Kamahalan may!

Niya' ba' tawad na?

Niya' pa' tawa' ko.

Tama' ba' bayad kuyto?

Niya' punti kami' ina'an, pero tibos na.

Yayto i sinsilyo mo.

Ay nagballi mo?

Pira i utang na?

Amalli ako unkilo puti' asukar.

Gana' na kwarta ko. / Tlbos na i kwarta ko.

15. Pa s utang ta kaw dawlo.

72

(Pit-O:no) (Amexican EngtA40

May tinda ba kayong Are there any bananas forsaging? sale?

Ilan ang guSto mo? How many do you want?Magkano ang gusto mo How much do you want tomagasta? spend?

Hinog ba ang mga iyon? Are they ripe?

Magkano? How much does it cost?

Ang mahal naman! That's expensive!

May tawad pa ba? Can you give me a bargain(discount)?

Mayroon pa akong Ilan. I still have some.

Tama ba itong bayad ko? Is my payment correct?

9. Mayroon kaming saging,pero naubos na.

We had bananas, but theyare all gone now.

Heto ang sukli mo. Here's your change.

Ano'ng bibilhin mo? What did (will) you buy?

Magkano ang utang niya? How much is his debt?

Bibili ako ng isang I'm going to buy a kilo ofkilong asukal na puti. white sugar.

Wala na akong pera. I have no money now. / I'vespent all my money.

Pauutangin muna kita. I'll just give you credit.

73

lo eepuboos. NG012 ‘4,4_

UNG PI50

a,

Or

MALAGA NUMERO PATP KWARTA

PAGBILANG AT PERA

NUMBERS AND MONEY

75

I Inabahnon)

kwarta

kwarta papel

kwarta diplata

singkwenta sentabos

piso (umpiso)

adda kilo (ungkilo)

duwa kilo (dos kilos)

addahatos (addatos) kilos (syen kilos)

Sapira ha'?

Sa disi'otso.

Pira sabawa mo?

Awatong hamok.

Pirangan kam?

Tallungan kami'.

Panno' na ba'?

Kulang pa.

76

(V.itipinvl (Ametican Engttoh)

pera (kuwarta) money

perang papal bills

bariya (sinsilyo) coins

singkuwenta sentimos fifty centavos

piso one peso

Tsang kilo one kilo

dalawang kilo two kilos

8. sandaang kilo one hundred kilos

Magkano ba? How much? / What's theprice?

Disiotso. Eighteen pesos.

Ilan ang kukunin mo? How many will you take?

Sampu lang. Only ten.

Ilan tao kayo? How many people (persons)are you?

Tatlo kami. We are three. / There arethree of us.

Puno na ba?

Is it full? (used for acontainer)

Ku/ang pa. That's not enough. / It'sstill lacking.

77

Sobra na.

sobra (bahaw)

i ditangnga'

mahaya

madiki'

matabbol (malabbat)

diki'it

dahulo (primero)

i kaduwa

i katallo

sin'adda

sinduwa

29. sintallo

adda

duwa

tallo

ampat

78

Labis na. That's too much. / There'sextra now.

labi (tira) extra (left-overs)

'yong iba the rest of it (them)

malaki large (big)

maliit small (little)

marami many (much)

kaunti a few (a little bit)

una first

pangalawa second

pangatlo third

minsan once

dalawang beses twice(pangalawang ulit)

29. tatlong beses three times(pangatlong ulit)

isa one

dalawa two

tatlo three

apat four

79

lima

annom

pito'

walo'

siyam

awatong

onse

dose

trese

katorse

kinse

disisa'is

disisyete

disi'otso

disinwebe

baynte

21. addahatos (addatos, syen)

80

5. lima five

6 anim six

pito seven

walo eight

siyam nine

sampu ten

labing-isa eleven

labindalawa twelve

labintatlo thirteen

labing-apat fourteen

labinlima fifteen

labing-anim sixteen

labimpito seventeen

labingwalo eighteen

labinsiyam nineteen

dalawampo twenty

21. sandaan one hundred

81

MALAGA KOLOR

IBA'T IBANG KULAY

COLORS

83

(Inabahnon)

asul

bayolet

berde

kolor agbon

dikape (kolor kape)

dulaw

hirom

madulot pink (rosas)

orens (salmon)

piyat

puti'

*

kolor

tina'

tinta

madulot

pus'aw

84

(Filipino) fAmehican EnflLL4W)

asul blue (blue-green)

lila purple (violet)

berde green

abo grey

kayumanggi (kulay-kape) brown

dilaw yellow

itim black (dark)

matingkad na rosas hot pink (bright fushia)

kulay-dalandan orange (skin color)

pula red (brown)

puti white

kulay color

tina dye

tinta ink

napakaitim dark (intense)

mapusyaw light (pastel)

85

takulokruwakiraytalinvuronsulanqsuglaagSU 5 0aikobat-tonssinglitpun9tot

9arapusanpalat

MALAGA PARTI NA 51 PUI40'

MGA BAWAG1 NG KATAWAN

PARTS OF THE BODY

mataba &nonbawaimponkallonslan9n9onclarakan

tamlouroskul a?at.;

twat

kitid

87

(Inabahnon)

barahibo

barbas

battong

bawa'

bayhon

braso

bul'ong

kahaya'an

kalalaki

kallong

kamrang

kapuso' (kasing-kasing)

kiray

kitid

kulo

darakan

garapusan

1mpon

19. langngon

88

(Pitipino) (AmeAican Engtish)

buhok hair

balbas (bigote) beard (mustache)

tiyan abdomen

bibig mouth

mukha (pisngi) face (cheek)

braso upper arm

sakong heel

hinlalaki thumb

binti lower leg

leeg (liig) neck

daliri finger (toe)

puso heart

kilay eyebrow

paa foot

kuko fingernails

dibdib chest

bukungbukong ankle

ngipin tooth

19. braso forearm

89

mata

palad (palat)

palat (rapadapa)

panit

pa'a

pirok

pungtot (lumpak)

ruwa

siko

sing111

sugbong

sulang

suruk-surok

suso

takulok

talinga

taludtod

tamburo'

tu'ot

urong

90

mata

palad

talampakan

balat

hita

takulap ng mata(pilikmata)

puwit

nuo (noo)

siko

baywang

balikat

baba

sikmura

suso

ulo

tainga (taynga)

likod

kamay

tubed

ilong

eye

palm

sole

skin

thigh

eyelid (eyelash)

buttocks

forehead

elbow

waist

shoulder

chin

stomach

breast

head

ear

back

hand

knee

nose

91

MANGI A PALA'IN-LA'IN KARAKANON

!AGA IBA'T !BANG PAGKAIN

KINDS OF FOOD

93

I Inabaknon)

paray

buwas

kinakan

bahaw

Manga Karne

barol

kalimango

karne baka

karne baktin

karne karabaw

daying

manok

pato

94

(PLUpino) (Amen-lean EngLi4 h)

palay rice grain (unhusked)

bigas husked rice

kanin cooked rice

babas./ left-over rice

Mga Karne Meats

daing dried fish

alimasag crab

karning baka beef

karning baboy pork

karning kalabaw carabao (water buffalo)

isda fish

karning manok chicken

karning pato duck

95

Manga Irimnon

buwahi'

kape

gatas

simente

tuwak

Manga Prutas

abokado

aranghita

bayawas

langka'

limonsito

1ukban

lunop

mangga

pangdan

punti

saluka'

silot

tampayas

96

Mga Inumin Drinks

tubig water

kape coffee

gatas milk

tsa (tsaa) tea

tuba coconut wine

Mga Prutas Fruits

abokado avocado

dalanghita orange

bayabas guava

langka jackfruit

kalamansi kalamansi (lime)

suha pomelo (grapefruit)

gata coconut milk

mangga mango

pinya pineapple

saging banana

niyog mature coconut

buko young coconut

papaya papaya

97

Manga Lalampahanon

balatong

kamates

kamunti

karabasa

dahon kamunti

gisantes

lahiya

lasuna

maraguso

patatas

pitsay

puso'

repolyo

saluyot

sibuyas

sili

tarong

upo

98

Mga Gulay Vegetables

sitaw green beans (long)

kamatis tomato

kamoteng-baging sweet potato

kalabasa yellow squash

talbos ng kamote sweet potato greens (leaves)

sitsaro peas

luya ginger

bawang garlic

ampalaya bitter gourd

patatas potatoes

petsay pechay (chinese cabbage)

puso ng saging banana blossom

repolyo cabbage

okra okra

sibuyas onion

siling pula red pepper

[along eggplant

upo white squash

99

Manga Baballahon

apari

butig

kamunti

kamunti kayo

hupi'

ma'is

punti

uwi

Manga Karan'on

biko

muron

nilupak

pan de sal

puto

suman

63. tinapay

100

Lalagaing Gulay Starches

kamote sweet potato (sticky)

gabi giant gabi

kamote sweet potato (white)

kamoteng-kahoy cassava

53 gabi gabi

mais corn

saging cooking banana

ube sweet potato (purple)

Mga Kakanin Snacks Foods

biko sticky rice cake

puto rice flour bars

binayo mashed banana (cassava)

pan de sal breakfast rolls

puto rice flour cakes

suman sticky rice bars

tinapay bread

101

•

MAW HAYOP, MANUK-MANOK

PATI' MANA NAP

MCA HAYOP, {BON AT KULISAP

ANIMALS, BIRDS MO INSECTS

103

Ilnabahno nl

Manga Hayop

baka

baktin

balagting

ba'o

bu'aya

kabayo

karabaw

kuya'

ganso

hutuk-hutok

ido'

miyong

pakla

sawa

tagu'to'

tukko'

17. usa

104

(PitApino)

Mga Hayop

(Arne/aeon Engt4Ah)

Animals

baka cow

baboy pig

3 daga mouse (rat)

pagong turtle

buwaya crocodile (alligator)

kabayo horse

kalabaw carabao (water buffalo)

matsing (unggoy) monkey

gansa goose

kiti-kiti tadpole

aso dog

pusa cat

palaka frog

ahas snake

butiki house lizzard

16. tuko gecko (tree lizzard)

17 usa deer

105

Manga Manuk-manok

karangag

kiyaw

habba'an

manok

maya-maya

naga'

pato

pirikc

salpak

sarampati

siyu'-siyo'

sulog

talabong

umagak

32. wakwak

106

Mga Ibon Birds

lorong puti white parrot

kalaw oriole

kalapating ligaw wild dove

manok chicken

maya maya bird

patong ligaw wild duck

pato domestic duck

lorong berde green parrot

piskador king fisher

bato-bato pigeon

sisiw chick

tandang rooster

tagak heron

inahing manok hen

32. uwak crow

107

Manga Mananap

baruki'

bangag

buwani

kalapkap

kuto

duron

lalahipan

lalahipos

langaw

lawa'

lukton

mangliw

namok

purgas

tiku-tiko

titiw

ulot

wati

108

Mga Kulisap Insects

anay termite

salagubang (uwang) beetle

pukyutan bee

paru-paro butterfly

kuto louse (lice)

balang locust

alupihan centipede

ipis cockroach

langaw fly

gagamba spider

tipaklong grasshopper

kuliglig cricket

lamok mosquito

pulgas flea

alitaptap firefly

tutubi dragonfly

higad caterpillar

uod (bulati) worm

109

Bokabularyo Glosaryo Glossary

(Inabaknon) (Fitipina) (EngliahlA

abat damdam feel/opinion

abokado abokado avocado

abugho panibugho/selos jealousy

ako ako I

ako' tinanggap accept

adal aral learn/study

adda isa one

addahatos sandaan one hundredaddatos

addo' kunin get/pick up

agbon abo grey/ash

agi noong last

agin maging to be

agsob palagi always

ala/alas ala/alas o'clock

al agad alagad/pumayag follower/agree

alayon pakiusap/paki request/please

alla asawa husband/wife

allaw araw day/sun

allaw-allaw araw-araw everyday

allingon wika language/word

allom buhay alive/born

alon alon wave/swell

110

atop alto

alop mantsa stain

ambot aywan I don't knowhindi ko alam

amnia' ninong godfather

anon lampin diaper

ampat apat four

ampo apo grandchild

amudto tanghali noon

anan diyan/mamaya there/later

aniya' mayroon have/there is

anna' lagay/lapag put/put down

anni ginaw cold/chilly

annom anim six

antes bago before

anyil tina laundry bluing

angay bagay becoming/proper

angtod sunog burned odor

aparador estante cabinet

apari kamote sweet potato(sticky)

apa r i? bakit? why?

api apoy fire

aranghita dalanghita orange (fruit)

ari doon there (far away)

armidol almirol starch

aro doon over there

111

axon balatong

aron pangalan name

asukar asukal sugar

asul asul blue

asumo bukas tomorrow

asyenda asyenda plantation

ato dito here

awa' inggit envy

awat tagal long time/old

awatong sampu ten

ay? ano? what?

a'a tao people

B

baba tiyo uncle

baka baka cow

baklag sahig floor

baktin baboy pig

bado' baro/damit clothes

bagtok busog satisfied/full

bahaw tira extra foodleft-overs

baho amoy smell

baho' baho bad odor

balagting daga rat/mouse

balang bawat each/every

balatong sitaw green beans (long)

112

batik Mahan

balik

baligya'

balla

balli

banin

baballahon

bangag

baraka

barahibo

barbas

bariyo

barol

baruki'

baryo

basi'

basi'

batasan

bato

bat tong

bawa

bawa'

bayad

bayawas

baybay

bayhon

nwi

Linda

laga

bili

bigyan

lalagaing gulay

salagubang/uwang

mag-alaala

buhok

balbas/bigote

hangin

daing

anay

nayon/baryo

basa

upang

ugali

bato

tiyan

dala

bibig

bayad

bayabas

tabing-dagat

mukha/pisngi

return home

for sale/sell

boil (starchyvegetables)

buy

give

starchy vegetables

beetle

worry

hair (head)

beard/mustache

wind

dried fish

termite

village

wet

so that

habit/charactercustom

stone

abdomen

bring

mouth

payment/fee/fare

guava

seashore/sand

face/cheek

113

bayoLet

buwahi'

bayolet lila purple

baynte dalwampu twenty

ba' ba question marker

ba l o pagong turtle

berde berde green

biko biko sticky rice cake

bihira bihira seldom

binan ninyo your (away fromspeaker)

binati' sakit sickness

bisan kahit/pa ano any/ever

brad matakaw heavy eater

braso braso upper arm

hugtaw pagod tired

bugto' kapatid sibling

bulan buwan month/moon

bulig tulong help

bullaw banlaw rinse

bul'ong sakong heel

burog gupit cut hair

burubata' binata bachelor

burukinto yamot/inis irritable

burugto' kamag-anak relative

buta bulag blind

butig gabi giant gabi

buwahi' tubig water

114

bwyan hamatas

buwan higyan give

buwani hubuyog bee

buwas bigas husked rice

bu w aya buwaya crocodilealligator

bwelta balik return

Byarnes Biyernes Friday

kabayo kabayo horse

kakan kumain eat

kaduwa pangalawa second

kagul'atan pagitan in between

kahaya l an hinlalaki thumb/big toe

kahulugan kahulugan meaning

kahuruwangan kasama companion/friend

kaladkad kulo boil

kalag multo ghost

kalalaki binti leg/calf

kalapkap paru-paro butterfly

kalawot dagat sea

kalimango alimasag crab

kallong leeg/liig neck

kalupan limot forget

kam kayo you

kamates kamatis tomato

115

Izatonze

kami' kami we

kamrang daliri finger/toe

kamunti kamoteng baging sweet potato

kamunti kayo kamoteng kahoy cassava

kanding kambing goat

kanna ulam main dish/viand

kape kape coffee

kapitan kapitan captain

kapuso' puso heart

karabasa kalabasa squash yellow

karabaw kalahaw carabao (waterbuffalo)

karakanon pagkain food

karangag lorong puti white parrot

karawat tanggap accept/receive

karga karga cargo

kariman: sayang: what a waste!

karne karne meat

karne baka karning baka beef

karne baktin karning baboy pork

karne manok karning manok chicken

kasal kasal marry

kasilyas kubeta toilet

kasing-kasing puso heart

katallo pangatlo third

katorse labing-apat fourteen

116

hatteanan hide

katu'anan alam know

kaw ka you

kawanan kanan right (directional)

kawiri kaliwa left (directional)

ka'asi' kawawa pity

ka'aw iyo/ikaw you

kilit karga/kilikin carry by the arms

kilo kilo kilo

kil'at kidlat lightning

kinakan kanin cooked rice

kinahanglan kailangan need

kinse labinlima fifteen

kipit pang-ipit clothes pins

kiray kilay eyebrow

kitid paa foot

kiwa luto cook

kiyaw kalaw oriole

kolor kulay color

kon kapag/kung/pagka if/when

koriher wasto correct

kudlit kudlit apostrophe

kula kula bleach in sun

kulang kulang less/lack

kulaw tingnan see/look

kulo kuko fingernail

117

kuhap dalugdog

kubap hapon afternoon

kumkuman kamao fist

kunta' dapat/sana must

kusbal hilaw uncooked/halfcooked

kusog lakas strong

kuso' hugas wash

kuto kuto louse/lice

kutsilyo kutsilyo knife

kuya' matsing/unggoy monkey

kuyto aking my (object inhand)

kwarta kuwarta/pera money

kwatro kuwatro four

D

dabwi kagabi last night

dakam huwag ninyo don't you

dakaw huwag mo don't you

daknml makapal thick

dadi' anak/bata child

dadi'-dadi' sanggol baby

dagmit dali faster

dahou talbos leaves/topsgreens

dahulo una/nangunguna first

dalugdog kulog thunder

118

dalunot dai'otoo

dalunot madulas slippery

dambila' kabila other

dampog ulap cloud

damuri huli end

danta liwanag bright

dangkanda dalaga unmarried woman

dapit anyaya place/invite

darakan dibdib chest

daw daw so he said

dawlo una first

daying isda fish

dayon tuloy at once/come in

da'illaw kahapon yesterday

da'inan ganoon like that

da'ito ganito like this

dikape kayumanggi brownkulay kape

diki'it kaunti few/little

dilalom ibaba/ilalim below/under

dimalas malas bad luck/unlucky

dimu'an lahat all

diplata bariya coin

disinwebe labinsiyam nineteen

disisa'is labing-anim sixteen

disisyete labimpito seventeen

disi'otso labingwalo eighteen

119

ditangerga' gayod

ditangnga' iba rest/remaining

doktor doktor doctormanggagamot

Dominggo Linggo Sunday/week

dose labindalawa twelve

dulaw dilaw yellow

dulot matingkad darkintense color

dulse kendi candy

duron tipaklong locust

duwa dalawa two

duyan duyan hammock

F.

estudyante estudyante student

G

gad (cf. gayod) talaga really/indeed

gamit ginamit use

gana' wala nothing/none/not(neg. of exist)

ganso gansa goose

garapusan bukungbukong ankle

gatas gatas milk

gawas lahas outside

gayod talaga really/indeed

120

human

hindiga'i not/no (neg. of action)

ga' (cf. ga'i) Hindi not/no

gisantes sitsaro peas

grado baitang grade

gugma' ibig love

H

habba'an kalapating ligaw wild dove

hakid hairs set

halap ganda/husay good

hamok lang only/just

hasa' hasa sharpen/hone

hasta at and

hatsa palakol axe

hawod baba bottom/go down

haya laki big

hayop hayop animals

himo gawa make

hampang usap converse

hilwas bigkas pronounce

hinay ingat careful

hinguto kutuhan part hair

hirom itim black/dark

hugas hugas wash

human husto enough/done

121

husto

husto kasiya fit

hutuk-hutok kiti-kiti tadpole

huwang kasama companion/friend

ido' aso dog

ilo ulila half-orphan

ilob kuyom hold

impon ngipin tooth

imprinta ilimbag print

inanna' gamit things

inanto ngayon today/now

ina'an kanina a while ago

indam hiram borrow

fray doon there

irimnon inumin drinks

iritado mainisin irritable

irok kilikili armpit

iskwela nag-aaral student

isip hilang/isip count/think

isla pulo/isla island

isog malupit cruel

istar nakatira stay/live

istorya kuwento/bida story/talk

iya siya he/she/it

122

tabbed L taiga'

labbat marami many

labot galaw touch

lad'ang maalat salty

lahi takbo/tanan run/elope

lahiya luya ginger

lalag layas get out

lalahipan alupihan centipede

lalahipos ipis cockroach

lalampahanon gulay vegetables

lalan daan road/trail

lalom lalim deep

lamisa mesa table

lampahan gulay vegetable

lampara ilawan lamplamparilya

lana langis ng niyog coconut oilmantika

langaw langaw fly

langka' langka jackfruit

langngon braso forearm

lango lasing drunk

lassom maasim sour

lasuna bawang garlic

lat (cf. liwat) rin/din also

lawa' gagamba spider

la'ga' laga boil

123

La t in madto4

lain kaibhan difference

lemonsito kalamansi kalamansi (lime)

libang tai/dumi defecate

libot libot go around/roam

libro aklat book

lima lima five

limos nalimutan forgot

linganto gutom hungry

lipay saya happy

literal literal literal

liwat rin/din also

lukban suha pomelo(grapefruit)

lukso lundag jump

lukton balang grasshopper

lugar direksiyon/lugar direction/placepuwes to

luho' sabaw soup

lumot damong-dagat seaweed

lumpak puwit buttock

lunop gala coconut milk

makalulu'oy mahirap

M

poor

makikinakan matakaw glutton

madlos masamang panahon bad weather

124

madulot pink medyo

madulot pink matingkad na hot pinkrosas bright fushia

mahal mahal expensive

mamis matamis sweet

manahik panhik come up

manalingnga? saan galing? where comingfrom?

manari'i galing doon come from there

mandi ligo bathe

manok manok chickenkarning manok

manga mga plural

mangan kakain eat

mangga mangga mango

mangliw kulig-lig cricket

maraguso ampalaya bitter gourd

mata mata eye

matay patay/matay dead/kill/die

mata'o marunong wise/bright

mato ingat careful

maya-maya maya maya bird

maya' sama go withaccompany

main hindi/wala not (neg. of quality)

ma'is mais corn

ma'istra guro/maestra teacher

medyo parang as if

125

mulkado

merkado

meryenda

miyong

mo

muron

murud'ot

muynan

palengke

meryenda

pusa

mo

ginatang gala-pong binalot sadahon ng saging

simangot

sa iyo

nurnerto

market

snackscoffee break

cat

your

rice flour bars

down cast/frown

your (object nearhearer)

na

nabot

naga'

nalong

namok

nan

nanay

natural

negosyo

nilupak

N

na

intindi

patong ligaw

umaga

lamok

niyan

nanay/ina

natural

negosyo/pamimilipagbibili

binayo

already

understand

duck (wild)

morning

mosquito

that (near hearer)

mother

natural

business/buy/sellbusinessman

mashed banana orcassava

have/there is

number

niya'(cf. aniya') mayroon

numero numero

126

Ivan

NG patting

ngan noong

then/after that

ngani'

nga and/if

nginarat gul at startle

ngirhat mangha

frighten

onse

opesina

oras

orens

0

labing-isa

opisina

oras

kulay-dalandan

eleven

office

time/hour

orange (color)

pa

pakla

pada'iray

pada'ito

padis

palabi-labihon

palad

palat

palaypay

palid

palingnga

palling

P

pa

palaka

pauwi/paroon

pauwi/parito

paris

mapagmataas

palad

palad/talampakan

sampay

lipad

saan ang punta

salita

still/yet/more

frog

go home/go there

go home/tome here

partner

arrogant

palm

sole/palm

hang

blow awayblow down

where going to

speak

127

pamahaw pato

pamahaw almusal breakfast

pamilya pamilya family

panahik akyat climb

panangis iyak cry

pananglitan halimbawa example

panas init hot

panday karpintero carpenteranluwagi

pan de sal pan de sal breakfast roll

panit balat skin

panlilibangan kasilyas toilet

panno' puno full/fill

pan'os panis spoil

pangdan pinya pineapple

papal papal paper

papo' lolo/lola grandparent

paray palay rice grain(unhusked)

pariho pareho same/alike

parte bahagi part

paruktan magsindi start fire

paru'du t on pakiabot please pass

passa' basag broken

patatas patatas potatoes

pati' at and

pato pato/karning pato duck (domestic)

128

patod mimetic,

patod pinsan cousin

paturi tulog sleep

pa'a Nita thigh

pa'i? anong ginagawa? what do?

pa'it pait bitter

pero pero but

pinakangsa'i pangalawang ina step-mother

pinapa'i? paano? how?

pink rosas pink/fushia

pinugad sinahi tell

pinggan pinggan dishes

pira? ilan? how many?magkano? how much?

pirangan? ilang tao? how many people?

piraw antok sleepy

piriko lorong berde green parrot

pirme lagi often/always

pirok talukap ng mata eyelid/eyelashpilikmata

piso piso peso

pito' pito seven

pitsay petsay pechay (chinesecabbage)

pitungan pitong tao seven people

piyat pula red/brown

plantsa plantsa iron

primero una first

129

pokbak &amporhar suhok test

prutas prutas fruit

puho' katawan body

pundok maikli short

puno r /punu'an puno/pinuno leader/head

punti saging banana

pungtot puwit buttocks

purgas pulgas flea

puro lahat all

puro' pulp island

pusit pusit squid

puso' puso ng saging banana blossom

pus'aw mapusyaw pastellight color

puti' puti white

puto puto rice flour cakes

puto bunso youngest child

pu'po' laba wash clotheslaundry

pwede puwede may/able

pwerta pinto door

R

rami lasa taste

rapadapa talampakan sole

rasa lasa delicious/tasteflavor

130

talon daemon

rason dahilan reason

ray iyon that (far away)

relasyon relasyon relation

repolyo repolyo cabbage

ribok ingay noise

ritrato larawan picture

re iyon that (medium far)

rosas rosas pink/fushia

rums' bahay house

rungay nawala lost

ruwa nuo/noo forehead

ruyag gusto want/desire/like

ru'do' abot pass

S

Sabado Sabado Saturday

sabon sabon soap/detergent

sabot unawa understand

sakay sakay vehicle/ride

sakwit hain set

saddayro makalawa next

sala' mali wrong

salin palit/bihis change clothes

salli' palitan change

salmon kulay-dalandan orange (color)

131

6atpak

4A.rnente

salpak piskador king fisher

saluka' niyog coconut

saluyot okra okra

sangla sangag fry riceroast grain

sanglit kaya so/therefore

sangom gabi evening

sang'ol hadlang obstruct

sapayan anuman/bale mind/matter

sapira? magkano? how much money?

sarampati bato-bato pigeon

sarit paumanhin permission

saruman sagot answer

sawa alias snake

say? sino? who?

sa i l inahin mother (animal)

si sa to/at

sibot abala busy

sibuyas sibuyas onion

siko siko elbow

sige sige okay/go ahead

silaba pantig syllable

silhig walis sweep

sili siling-pula red pepper

shot buko young coconut

simente tsa/tsaa tea

132

eimpot isugne

simpot basura trash

sina nagalit angry

sinan niyan that

sinduwa dalawang beses twicepangalawang ulit

sinsilyo bariya change

sintallo pangatlong ulit three times

sin'adda minsan once

singkwenta singkuwenta fifty

singli' baywang waist

singnga? saan? where?

sipog hiya shame/embarrass

sirari kapatid younger brother orsister

siram masarap delicious/tastymalinamnam

siray niyon those

sira' maalat salty

sirra Sara close

sito ito this

siyam siyam nine

siyu'—siyo' sisiw chick

sobra labis extra

suday suklay comb

suga' ilaw lamp

sugbong balikat shoulder

sugna' into cook

133

euhutyon tagudtod

suhestyon mungkahi suggestion

sulang baba chin

sulbad salin translate

sulog tandang rooster

sulsul sindi light

suman suman sticky rice bars

sumiran? kailan? when?

sunod sunod next

surat sulat letter

surub t on lungkot sad

suruk-surok sikmura stomach

suso breast breast

su'so' diinan compress

tabag nakaw

T

steal

tabba kati low tide

tabbol marami many

tabyon ipagduyan swing

takka dating arrive

taktak lagpak fall down

takulok ulo head

taga taga from

tagtawa rmay-ari owner

tagudtod bundok mountain

134

tagu'to' ta'o

tagu'to' butiki house lizzard

tahak hinog ripe/cook

tahod galang/bati respect/greet

tala layo far

talabong tagak heron

talaw takot afraid

talinga tainga/taynga ear

tallo tatlo three

tallungan tatlong tao three people

taludtod likod back

tama' tama enough/correct

tambang malalim ang dagat high tide

tamburo' kamay hand

tampayas papaya papaya

tampol purol dull

tandog galaw touch

tangli aura rancid

tapok tapon throw

tapes tapes through/finish

tapit lapit near/close

tarong talong eggplant

tatay tatay/ama father

tawad tawad less/bargain

tawa' may-ari own/belong to

ta' (cf. tawa') may-ari own/belong to

ta'o alam/marunong know

135

to 'on tumpa

Ca t on taon year

ta t ud-ta'od mamaya later

tibos wala no more/finishexhaust

tikang galing/buhat begin/since/from

tiku-tiko alitaptap firefly

tilaw tanong question/ask

tinapay tinapay bread

tindahan tindahan store

tinik-tinik umaambon drizzle

tingkulo' upo sit down

tipig tdklop fold

titiw tutubi dragonfly

tiya' narito here

to ito this

trabaho ginagawa/trabaho work

trapo punas wipe

trese labintatlo thirteen

tukko' tuko gecko (tree

lizzard)

tugbang kabaligtaran opposite

tugnaw lamig cold

tugon turo instruction

tuho' tuyo dry

tuman tupad realize/fulfillaccomplish

tumpa tapon throw

136

tungtong uyam

tungtong lagay put onplace upon

turf) magpatuli circumcize

turn' turo teach

tuwa halika come

tuwak tuba coconut wine

tuyo' kailangan purpose

tu'ot tuhod knee

tyempo panahon weather

U

uhaw uhaw thirsty

uma hukid farm

umagak inahing manok hen

umagad manugang child-in-law

umangkon pamangkin niece/nephew

umpiso piso one peso

upo upo white squash

uran ulan rain

urog labis excess

urong ilong nose

usa usa deer

utang utang debt/credit

uwi ube sweet potato(purple)

tuyam inip bored

137

wahwah w yawit

wakwak uwak crow

walo' walo eight

wati uod/bulati worm

wiray nasa over there

Y

yayto ito this

yaynan iyan that (near hearer)

yayro iyon that (medium far)

yayray iyon that (far away)

yawit sabi speak with angersay

138