IDENTITET broj 132., mart 2009.

44

duhovnizovMANASTIR JASENOVACPravoslavni Srbi već 1775. godine sagradiše u Jasenovcu monumen-talni hram Rođenja svetog Jovana Preteče, a o bogatom vjerskom i duhovnim životu u Jasenovcu svjedoči i podatak o srpskoj vjerskoj školi koju je pohađalo 40-ak učenika u lijepoj zgradi podignutoj 1847. godine

Napisao i snimio: NIKOLA CETINA

Na ušću rijeke Une u Savu smjestilo se, na nekada važnom strateškom položaju, mjesto Jasenovac. U 16. vijeku osva-jaju ga Turci, a 1688. godine Austrijanci uz pomoć srpskih ustanika osvajaju današnju Baniju, prodiru preko rijeke Une u Bosnu odakle dovode i u Jasenovac srpske doseljenike. Rijeka Sava postaje granica između Turske i Austrije, formi-raju se krajiške vojne posade. U to vrijeme komandant u Jas-enovcu bio je Pogledić, koji je bio podčinjen kostajničkom krajiškom komandantu. Doseljeni pravoslavni Srbi već 1775. godine sagradiše u Jasenovcu monumentalni hram Rođenja svetog Jovana Preteče, posvećen Ivanjdanu- Rođenju sv. Jovana Preteče. O bogatom vjerskom i duhovnim životu u Jasenovcu svjedoči i podatak o srpskoj vjerskoj školi koju je pohađalo 40-ak učenika u lijepoj zgradi podignutoj 1847. go-dine. Prije Drugog svjetskog rata jasenovački trgovac LazarBačić, veliki dobrotvor “Privrednika” i dugogodišnji predsjed-nik crkvene opštine, uglavnom svojim sredstvima, sagradio je “Srpski dom” u kojem su aktivno djelovala razna srpska društva. Zajednički mirni život Srba i Hrvata u Jasenovcu biva naprasno prekinut 1941. godine uspostavom tvorevnine zvane NDH. Domaće ustaše započinju sa maltretiranjem, pljačkanjem i ubijanjem svojih sumještana Srba. Jasenovački paroh jerej Lazar Radovanović nakon brojnih ustaških mal-tretiranja i pljačkanja saznavši da će biti uhapšen sa obitelji uspijeva pobjeći u Srbiju. Iste noći ustaše ubijaju sveštenika Slavka Zjalića drugog paroha jasenovačkog, a potom i La-zara Kelića, sekretara crkvene opštine i općinskog bilježnika sa još četvoricom uglednih mještana. Ubijeni su i bačeni u rijeku Savu iz koje su isplivali nakon dva dana, ali ih obitelji nisu smjele sahraniti niti pokazivati znake žalosti za nedužno ubijenima. Na ciglani industrijalca i tadašnjeg predsjednika jasenovačke crkvene opštine Ozrena Bačića kod Jasen-ovca ubrzo nakon uspostave NDH ustaše formiraju konce-tracioni logor, tvornicu smrti u kojoj su mučene, izgladnjivane i ubijane stotine hiljada logoraša. Stvaranjem logora ustaše jasenovačku pravoslavnu crkvu pretvaraju u štalu, držeći u noj otetu stoku. Ni to im nije bilo dovoljno već oskrnavljenu crkvu pretvaraju u prihvatni logorski centar u koji smještaju tek pristigle internirce. Oktobra 1941. godine ustaše prisil-

javaju internirce iz jasenovačkog logora da do temelja sruše pravoslavnu crkvu , a u proljeće 1945. godine ruše i parohijski dom, lijepu građevinu podignutu 1887. godine. Ustaše nas-tavljaju i sa pljačkom, maltretiranjem i ubijanjem jasenovačkih Srba, kojima naređuju da moraju podnijeti molbe za prijelaz u rimokatoličku vjeru. Međutim, niti njihov formalni pristanak ih ne spašava jer 8. maja 1942. godine ustaše hapse sve Srbe u Jasenovcu i odvode ih u jasenovački logor smrti. Idućeg dana žene i djecu odvode u logor u Staru Gradišku, a muškarce ostavljaju u jasenovačkom logoru. Mnogi od njih nisu dočekali oslobođenje. Postradalo je njih 367 u ustaškim logorima u Jasenovcu, Staroj Gradišci i Zemunu, na prisilnom radu u Njemačkoj , te kao internirci u Norveškoj i učesnici NOB-a. Dana 23. aprila 1945. godine skupina od 600 preživjelih izmučenih logoraša u želju za preživljavanjem ove ratne ka-lvarije napada ustaške stražare i pokušava pobjeći iz logora. Osamdeset zatočenika je uspjelo protrčati kroz logorska vra-ta, a njih 520 poginulo je u borbi sa ustašama. Novoformirana vlast, valjda iz sebi poznatih razloga, uništava preostale log-orske objekte, pa na tom prostoru osim spomenika i spomen doma nema vidljivih tragova o postojanju te najveće tvornice smrti na našim prostorima. U jesen 1945. godine vraća se iz Srbije u Jasenovac paroh Lazar Radovanović, koji na prostoru srušenog hrama i parohijskog doma zatiče nekoliko ustaških baraka. Snalažljivi paroh pregrađuje barake, od ko-jih pravi improvizirani prostor za stanovanje i parohijski dom. Od malo izdvojene zidane kuće, koja je služila kao radionica, pretvara u bogomolju u koju postavlja ikonostas, podiže drveni zvonik, pa na Vavedenje 4. decembra 1945. godine i osvećuje “novu” bogomolju. Na Ivanjdan 7. jula 1951. godine episkop pakrački Emilijan(Marinović) osvećuje novi parohijski dom. U poslijeratnoj obnovi bio je to prvi crkveni objekt obnovljen u opustošenoj Eparhiji pakračkoj ( od 1959. Slavonska). Toga dana u prisustvu episkopa Emilijana, paroha jasenovačkog Lazara Radovanovića i crkvene opštine na čelu sa predsjed-nikom Dušanom Mikićem donijet je zaključak da se odmah zatraži građevinska dozvola za gradnju nove parohijske crkve u Jasenovcu. Dozvola je odmah i zatražena , a dobijena je tek 1953. godine. Odmah započinju radovi o čemu svjedoči

IDENTITET broj 132., mart 2009.

4�

paroh Radovanović: - Odmah ujutro sledećeg dana počelo je kopanje temelja. Sleglo se i muško i žensko, i staro i mlado, posao je odmicao... Međutim, trećeg dana, dolazi milicija, naređuje da se odmah prestane sa radovima, a majstora Ste-vu Paraća, pod pretnjom da će odmah u zatvor, prosto silom izgurali sa posla. Meni narede da odmah “dozvolu” ponesem i vratim lično predsedniku kotara Mati Lipičanin. Odbio sam da dozvolu predam i rekao da samo viša vlast može ovu izdanu dozvolu opozvati-. Godine 1958. paroh jasenovački Lazar Radovanović odlazi za paroha u Rijeku, a na njegovo mjesto dolazi jerej Milovan Dešić, premješten iz Kukunjevca. Nastavljajući inicijativu za gradnju nove crkve u Jasenovcu episkop Emilijan osniva Akcioni odbor u koji ulaze ugledni profesori, sveštenici i predstavnici crkvenih opština. Počinje i prikupljanje novčanih sredstava u što se uključuje čitava Srpska pravoslavna crkva i iseljeništvo. Traži se i lokacija za novu crkvu na mjestu srušenog hrama. Izrađuje se i projekt u Projektnom birou Patrijaršije u Beogradu . Arhitekt prof. dr. Dragomir Tadić, po sugestijama episkopa Emilijana napravio je lijep projekt, skladnih dimenzija za parohijsku crkvu u Jas-enovcu. Međutim, u to vrijeme je sačinjen i projekt za veliki most preko rijeke Save. “Slučajno” je trebao preći baš preko već sagrađenog novog parohijskog doma, a stub mosta je “trebao” biti baš na prostoru bivše crkve. Upornošću episkopa Emilijana ova nerazumna odluka je izmijenjena, vlasti daju pristanak za gradnju nove crkve, ali bez formalne i pismene građevinske dozvole. Unatoč poteškoćama u pronalaženju majstora za gradnju crkve, paroh Dešić u Bročicama kod Novske pronalazi privatne majstore, koji po nacrtu arhitekte Tadića počinju sa podizanjem temelja, koje episkop Emilijan osvećuje na Ivanjdan 1973. godine. Konačno započinju radovi na gradnji crkve, međutim tadašnje vlasti uspijevaju otjeta-ti majstore s gradilišta teško se pronalaze novi , a vrijeme prolazi. Godine 1982. mitropolit zagrebački Jovan(Pavlović), koji je tada bio i administrator Eparhije slavonske energično preuzima poslove oko dovršenja Spomen hrama u Jasenovcu. Postavlja mladog i sposobnog sveštenika Milorada Škorića

za novog paroha jasenovačkog, naručuje za ikonostas pose-ban kamen sa čuvene Bele Vode kod Kruševca, dogovara sa Ikonografskom školom manastira Žiče izradu 14 ikona za ikonostas. Aktivnošću mitropolita Jovana oživljavaju poslovi oko dovršenja jasenovačkog hrama, ulažu se i dodatni napori za pomoć priložnika. Veliki polijelej (viseći svijećnjak) crkvi daruje iseljenica Milica Ćelap iz Kanade. Dugo očekivani dan osvećenja novosagrađene crkve zbio se 2. septembra 1984.godine. Pozivu mitropolita Jovana odaz-vao se patrijarh srpski German , koji je sa osam episkopa, sedam sveštenika i sedam đakona osvetio u Jasenovcu novi hram posvećen Rođenju svetog Jovana Preteče. Osvećenju crkve, opijelu i svetoj arhijerejskoj liturgiji bilo je prisutno oko 50.000 vjernika pristiglih iz čitave iz Jugoslavije i inozemstva. Tokom sukoba 1991. godine crkva je djelomično oštećena, a maja 1995. godine u operaciji “Bljesak” oskrnavljena i dev-astirana. Jasenovački Srbi su ponovno prisiljeni na egzodus iz svojih domova, a povratak, kao i drugdje, spor je i težak. U upražnjenu eparhiju slavonsku 1999. godine dolazi episkop Sava(Jurić), koji uzimajući u obzir veliki značaj koji za Srbe predstavlja Jasenovac i poruku patrijarha Srpske pravoslavne crkve Pavla koju je uputio sa jasenovačkog stratišta 10. maja 1995. godine:” Neka ovo bude i poziv sa ove mučeničke jasenovačke osmatračnice, sa koje se sagledava sva beda ljudskog zla mržnje, i svim ljudima i narodima, da nikada više ne ostvaruju svoje ciljeve na zemlji zlom i nepravdom, nego samo dobrom i pravdom”. Sadašnja parohija jasenovačka je, u nedostatku sveštenika, upražnjena pa je opslužuje pakrački paroh protojerej-stavrofor Slobodan Lalić.

Kontakt adresa:ManastirJasenovac

Ul. Hrvatskih branitelja 53p.p.8

44324Jasenovactel. 044/672-506