T.C. MLL ETM BAKANLII MAKNE TEKNOLOJS MALZEME MUAYENES 521MMI533 Ankara, 2012 Bumodl,meslekiveteknikeitimokul/kurumlarndauygulanan ereveretimProgramlarndayeralanyeterliklerikazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ. 1 AIKLAMALAR ........................................................................................................ 4 GR ........................................................................................................................... 2 RENME FAALYET-1 ......................................................................................... 4 1. MALZEME MUAYENE YNTEMLER .............................................................. 4 1.1. Malzemenin Tanm .......................................................................................... 4 1.1.1. Malzeme Muayenenin Amac ve nemi .................................................... 4 1.2. Malzemeyi Tahrip Etmeden Yaplan Muayene ................................................ 5 1.3.Penetran Sv le Kontrol .................................................................................... 7 1.3.1. Temizleme .................................................................................................. 7 1.3.2. Penetran Sv eitleri ................................................................................ 8 1.3.3. Penetran Svnn Uygulanmas ................................................................... 8 1.3.4. Ara Ykama ................................................................................................ 9 1.4. Ultrasonik Kontrol ........................................................................................... 10 1.4.1. Ultrasonik Muayene Yntemi ve Kurallar .............................................. 11 1.4.2. Ultrasonik Kaynak reteci ....................................................................... 12 1.4.2.1. Osiloskop Ekrann Tanma ............. Hata! Yer iareti tanmlanmam. 1.4.2.1. Ultrasonik Muayene Tekniklerinin stnlkleri ................................ 122 1.5. Rntgen Inlaryla Kontrol ........................................................................... 122 1.5.1. Radyografik Yntemiyle Muayenenin Tanm ...................................... 122 1.5.2. Radyografik Yntemin Temel Kurallar ve Donanm .......................... 133 1.5.3. Radyografik Grnt Oluumu .............................................................. 144 1.5.4. Muayene Sonunda Filme Bakarak Kaynak Hatalarn Tespiti ............... 144 1.6. Manyetik Kontrol ........................................................................................ 1616 1.6.1. Manyetizasyon Trleri ................... Hata! Yer iareti tanmlanmam.16 1.6.1.1. atallar (Srekli Mknatslar) ...... Hata! Yer iareti tanmlanmam.16 1.6.1.2. inden Akm Geen Merkezi Sistemler ...................... Hata! Yer iareti tanmlanmam.17 1.7. Basinla Kontrol .......................................................................................... 1717 1.7.1.Basnl Hava reteleri ....................................................................... 1818 1.7.2.Basnl Hava Uygulama ....................................................................... 1818 1.7.3. Malzemeye Basnl Su Verme ............................................................ 1818 1.7.4. Malzemeyi Su Havuzuna Yerletirme .................................................. 1818 1.8.Malzemeyi Tahrip Ederek Yaplan Muayeneler ......................................... 1818 1.8.1. Malzeme Muayene Safhalar ................................................................ 2929 UYGULAMA FAALYET ................................................................................. 311 LME VE DEERLENDRME ....................................................................... 334 RENME FAALYET-2 ..................................................................................... 366 2. SERTLK LME YNTEMLER ................................................................... 366 2.1. Statik Sertlik lme Ynteleri .................................................................... 3737 2.1.1. Rockwell Sertlik lme ....................................................................... 3737 2.1.2. Brinell Sertlik lme Yntemi .............................................................. 400 2.1.3. Vickers Sertlik lme Yntemi ............................................................. 422 NDEKLER 2 2.2. Dinamik Sertlik lme Yntemleri ................................................................ 42 2.2.1. Shore Sertlik lme Yntemi .................................................................. 42 UYGULAMA FAALYET ................................................................................. 346 LME VE DEERLENDRME ....................................................................... 649 MODL DEERLENDRME ................................................................................ 952 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................... 1255 KAYNAKA ......................................................................................................... 1356 3 4 AIKLAMALAR KOD521MMI533 ALANMakine Teknolojisi DAL/MESLEKMakine Teknolojisi Tm Dallar MODLN ADIMalzeme Muayenesi MODLN TANIMI Malzeme muayene yntemlerinin ilendii bir renme materyalidir. SRE40/24 N KOULBu modln n koulu yoktur. YETERLK Malzememuayeneyntemleriilemalzemelerinmuayenesini yapmak MODLN AMACI Genel ama Bumodlilegerekliortamveekipmansalandnda malzeme muayene yntemlerini ve malzemelerin sertliklerinin lmn yapabileceksiniz. Amalar 1.malatyaplmparalarmuayenevekontrollerini yapabileceksiniz. 2.Makineparalarnnsertliklmeilemini yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Snf, atlye veya grupla alabilecei tm ortamlar, malzeme muayene laboratuvar Donanm: Yaplm i paralar, mekaniksel temizleme aralar, metal mikroskobu, kvlcm deneyi iin zmpara ta, ekme deney makinesi, basma deney makinesi, burulma deney makinesi, kesme deney makinesi, kopma deney makinesi, Rockwell sertlik lme cihaz, Brinell sertlik lme cihaz, Vickers sertlik lme cihaz, shore sertlik lme cihaz LME VE DEERLENDRME Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac(oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir. AIKLAMALAR 1 2 GR GR Sevgili renci, Makine imalatnda retim kadar malzeme muayeneside nemlidir. malat tekniklerine gre muayene yntemleri de deiiklik gstermektedir. malatn yaptnz makine parasnn nihai rn olarak depolanmadan nceki retim aamalarnbilmenizsonderecenemlidir.Teknolojikgelimelerretimtezghlarnn yenilenmesine,yeniimalatteknikleriveparalaraverilenrngarantileridemalzeme muayenesinin nemini artrmaktadr. retim teknolojisindeverimvekaliteana hedefler hlinegelmitir.Gelienteknoloji rekabeti artrrken tketici memnuniyetini de dikkate almaktadr. Gelienmalzememuayeneyntemlerinirenmek,yenilikleriyakndantakipetmek alan teknik elemanlarn grevi hline gelmitir. GR 3 4 RENME FAALYET-1 malat yaplm paralar muayene ve kontrollerini yapabileceksiniz. Makine,metalsektrndefaaliyetgstereniyerlerinigezerekmetal malzemeler,muayenevekontrolyntemlerihakkndabilgitoplaynzve numuler alarak snfa getiriniz ve bilgilerinizi arkadalarnzla paylanz. 1. MALZEME MUAYENE YNTEMLER 1.1. Malzemenin Tanm Biramacgerekletirmekiinkullanlanmaddeleremalzemedenir.elik konstrksiyon yapmnda kullanlan profiller, otomotiv sektrnde kullanlan elik, mobilya sektrnde kullanlan kereste vb. alanda kullanlan malzemelerdir. Tabiatta her amac gerekletirecek malzeme bulunmaktadr. Malzeme bilgisine hakim iyibirteknikeleman,amacauygunmalzemeyiseervebumalzemeninzelliklerini gelitirerek azami fayda salayacak ekilde kullanr. 1.1.1. Malzeme Muayenenin Amac ve nemi Malzememuayenesi,malzemeseimiveseilenmalzemeninyerindegrevyapp yapmayacananlamakiinveyamalzemezelliklerinibelirlemekiinyaplandeneyler topluluudur. Malzememuayenesininikianaamacvardr.Amalarndanbirisatasunulmadan ncemalzemedekihatalarntespitidir.Dieramaciseiparasnn,almaartlarnda ortaya kacak yklere kar gsterdii tavrlar nceden grmektir.Malzeme muayenesinde u ana noktalar ele alnr: Malzemelerin garanti edilmi zelliklerine ait muayene Malzemelerin ilenme zelliklerine ait muayene (teknolojik muayene ) yapnn ve kimyevi bileenlerin muayenesi Ham durumdaki paralarla hazr paralarn i hatalarnn muayenesi Malzememuayeneyntemlerininokluu,bunlararasndaseimleryapmay kolaylatrmaktadr.Seimyaplrkenncelikliolarakmuayeneyntemininistenilenleri RENME FAALYET1 AMA ARATIRMA 5 karlamas, maliyeti dikkate alnr. nk yntemlerden bazlan pahal donanm ve eitimli kiilere ihtiya vardr. 1.2. Malzemeyi Tahrip Etmeden Yaplan Muayene Malzemeyitahripetmedenyaplanmalzememuayeneyntemlerinde,numunepara ayrlmasnagerekyoktur.lemounluklaiparaszerindeparayazararvermeden yaplr.Buuygulamalar,yarmamulvebitmiiparalarndakihatalarn(lbozukluu, atlaklar, boluklar, katmerler) belirlenmesine yarar. Resim 1.1: Malzeme muayene labaratuvar Gzle Muayene Gzleyaplanmalzememuayenesi,maliyetasndanendkolandr.Muayeneyi yapankiinindeneyimlerinedayalbiryntemolduundanmuayeneyapannbukonuda eitimli olmas gereklidir. Gzleyaplanmuayenesonundamalzemedyzeyindekihatalartespitedilir. Bylece d yzeyde oluabilecek oksit katmanlar, atlak, krk ve l sapmalar belirlenir.Kkiparalarnagzleyaplanmuayeneyeheratelyedebulunanhafifbireki darbesiylenlamadeneyiyapmakdammkndr.Bununiiniparasbiripleserbeste aslr ve ekile i parasna hafife vurulur. parasnn kard sese gre sert, yumuak ve atlak olup olmad belirlenir. Mikroskopla muayene Polisajilemiileparlatlanvedalanan(asitletemizleme)metalyzeyleri,metal mikroskobuyla gzetlendiinde i yaplarn meydana getiren dokular grlr. 6 Mikroskoplamuayeneyaplabilmesiiinparlatlmiparasnaaitrnekparalar, ksasrelibirdalamadansonrahazrhlegetirilir.Dalamayoluturanasityadatuz zeltisininetkisiyle,birksmkristaldokueidireaksiyonagirerkendierbirksmhi etkilenmez.Bylecefarklbiimleroluur.Dalamamaddesininetkisiyle,bazkristal eitleri zerinde, ksmen renkli ayrmalar meydana gelir. Talanmparalarnbytlmekilleri,dokununkontroledilmesinevei parasnn teknie uygun olarak sl ilem grmesini salar. Elektronmikroskobuiledzgnolmayanyzeylerden10.000defayakadar bytlmderinlikboyutuolanresimlereldeedilebilir.Byleliklekrlmatrolaylar muayene edilebilir. Resim 1.2: Mikroskop yap deneyleri Tahribatsz malzeme muayene yntemleri malzemelerin d yzeyi zerine uygulanr. Dolaysylamalzemeiyapsyla ilgili sonular elde edilemez. Oysamalzemeiyapsnda, retimden kaynaklanan hatalarn olabilecei de bir gerektir. Bunlar gaz boluklar, atlaklar ve yabanc madde kalntlar olarak kendilerini gsterir. Malzeme hatalar iinde en tehlikeli olanlariyapdaoluanlardr.nkiyapdakaldklarndanortayasonradan karabilecekleri aksaklklar nceden kestirmek zordur. Gereklinlemleralnmadvemuayeneleryaplmadtakdirdebutrhatali paralarretimyadakullanmanndaiparasnn krlmasnayadakopmasnayolaar. zelliklehayatnemesahipiparalarnda,kopmavekrlmagibihatalarnolumas telafisigsorunlaroluturur. Tm bu nedenler bir arayageldiinde,malzemeiyapsnn muayenesinin nemi daha da n plana kar. zellikleiyapdakihatalarnbelirlenmesimalzemeyezararvermedenyaplyorsa tahribatsz muayene yntemleri iinde ele alnr. 7 1.3.Penetran Sv le Kontrol Yzeyhatalarnntespitindekullanlanbiryntemdir.Muayeneyzeyineak sreksizlikler,iinekapileretkiilenfuzetmiolanpenetransvsgelitiricitarafndan tekraryzeyeekilereksreksizlikbelirtilerieldeedilir.Sreksizlikleratlaktrise izgisel belirtiler, gzenek tr ise yuvarlak belirtiler elde edilir. Endstridekimetalikveyametalikolmayanbtnmalzemelerdebeklenenyzey hatalarnn tespiti iin kullanlabilir. Resim 1.3: Penetran testinde kullanlan soldan saa dorutemizleyici sprey, penetran sprey ve gelitirici sprey 1.3.1. Temizleme Kimyasal yol ile temizlik yapma Kimyasal olarak yzey temizleyici spreyler ve svlar kullanlr. Resimde gsterilen temizleyici sprey,para yzeyindeki kalnt ve yabanc maddeleri temizlemede kullanlr. Resim1.4: Temizleme spreyi Mekanik yol ile temizlik yapma Muayeneedilecekparayzeyinizmpara,fravb.gibimekaniktemizlemeyapan aletlerle temizleme ilemine mekaniksel yolla temizlik yapma denir. 8 1.3.2. Penetran Sv eitleri Renkli penetran svlar Genelliklepenetransvlarkrmzrenklidir.Penetran(girici)svnnzelliiyzey atlaklar ve boluklarna girebilmesidir. Resim 1.5: Penetran spreyi Floresan penetran svlar Floresanpenetran(girici)svlarultraviyolenlaraltndatestyaplabilirzellie sahiptir.

Resim l.6: Floresan penetran (girici) svyla ultraviyole nlar altnda yaplan test resimleri 1.3.3. Penetran Svnn Uygulanmas Temizlenmimuayeneedilecekyzeyepenetran(girici)svsrlrveenaz5-40 dakika arasnda svnn atlak ve gzeneklere girmesi iin beklenir. 9 ekil 1.1: Penetran testi ilem sras ekil 1.2: Ultraviole nlar altnda sv emdirerek yaplan muayenenin aamalar 1.3.4. Ara YkamaPenetransvuygulananyzey,temizleyicispreylerleveyasvlarlatemizlenir. Nemsiz bir bezle malzeme kurutulur. Resim 1.7: Ara temizleme Araykamasyaplmparannyzeyiemicitozilesrlr.Toz,parann atlakvegzenekleriiinegirmiolanpeneransvyemer.Bunun sonucunda varsa atlak ve gzenekler ortaya kar.Ara ykamas yaplm parann yzeyi emici sv(devaloper)srlr. Kuru gelitiricilerdeki gibi atlak ve gzenekleri ortaya karr. Hatalarn deerlendirilmesiyzeysel bir muayeneyntemi olduu iingzle yaplr. Deerlendirmeyi yapacak kii EN 1289 seviyesinde penetran sv testi sertifikasna sahip uzman olmaldr. Muayene yzeyinde ntemizlik Penetran (girici ) svnn uygulanmas Penetrasyon iin bekleme Ara ykama GelitirmeincelemeDeerlendirme ve rapor hazrlama Son temizlik 10 1.4. Ultrasonik Kontrol Yksek frekansl ses dalgalaryla malzeme kontrol yntemidir Malzemeiinegnderilen yksek frekansl ses dalgalar ses yolu zerindebir engele arparlarsa yansr. arpma asna bal olarak yansyan sinyal alc bala (prop) gelebilir veyagelmeyebilir.Alcbala(prop)yansyansinyal,ultrasonikmuayenecihaznn ekranndadalgaizgileri(eko)oluturur.Yanknnkonumunagreyanstcnnmuayene parasiindekikoordinatlarhesaplanabilir.Ayrcayanknnyksekliideyanstcnn byklhakkndabirfikirverir.Yanksinyalinineklinebakmlarakyanstcnntr hakknda da bir yorum yapmak mmkn olabilir. Resim 1.8: Ultrasonik laminasyoncihaz ile boru kontrol Metalik veya metalik olmayan malzemelerde beklenen hacimsel hatalar ile atlak tr yzey hatalarnn tespiti iin kullanlabilir. Yksekfrekanslsesdalgalarpiezoelektrikzelliigsterenkuartzkristallerinin deienbirakmmuygulanrsakuartzkristallerindemekaniktitreimlermeydanagelir. Piezoelektrikzelliiolanmalzemeyemekaniktitreimverilirsemalzemedenelektrik akmm doar. Piezoelektrikzellik,malzemelereverilenelektrikakmmkarsndabu malzemelerde meydana gelen boyut deimesi olaydr. Resim 1.9: retici ve alglayc cihaz (kombine prop) 11 1.4.1. Ultrasonik Muayene Yntemi ve Kurallar letme yansma yntemi Resim 1.10: Propla kaynakl parann hata tespitiletmeveyansmametoduilemuayenesiyaplacakparayabirnoktadanyksek frekanslsesdalgalargnderilir.Budalgalarreticibalk(prob)tarafndanalglanarak osiloskopekranndaekolarhalindegrlrveyareticibalnverdiisesdalgalaralc balktarafndanyakalanarakyineosiloskopekranndaekolarhlindegrlr.Ekolara bakmlarak parada hata bulunup bulunmad tespit edilir. Rezonans metodu Rezonans yntemi ile muayenede para zerine gnderilen frekans ses dalgalar sabit deildir. Malzemenin doal frekans ile vericiden gelen ses dalgalarnn frekans ayn olunca genilik artar. Geniliin art osiloskop ekranndaki ekoya bakarak dalga boylar arasndaki mesafeden anlalr. Bu yntem paralel yzeyli malzemelerin kalnlklarnn llmesinde de kullanlr. Resim 1.11: Diren kaynakl parann hata tespiti 12 1.4.2. Ultrasonik Kaynak reteci 1.4.2.1. Osiloskop Ekrann Tanma Sins, kare, testere dii gibi sinyalleri retebilen ara yardmyla iaretleri, dalga ekli olarakgrmemizisalayancihazaosiloskopdenir.Osiloskopekranekil1.3de grlmektedir. Osiloskop dikey eksen genlii(V), yatay eksende (T)periyodu ifade eder.

ekil 1.3: Osiloskop ekran 1.4.2.2. Ultrasonik Muayene Tekniklerinin stnlkleri Malzemedeki hatalar boyutlu olarak tespit etmek mmkndr. Uygulama kolayl mevcuttur.Malzeme ierisindeki hatalarn tespitinde hassastr.Sarf malzemesi daha azdr.zelliklekalnparalarda,dzlemselhatalarndahaduyarlbirekilde belirlenmesini salar. 1.5. Rntgen Inlaryla Kontrol 1.5.1. Radyografik Yntemiyle Muayenenin Tanm Yksekenerjili elektromanyetikdalgalar (nm)pek okmalzemeyenfuzedebilir. Bellibirmalzemeyenfuzedennmmalzemenindiertarafnakonannmaduyarl filmlerideetkileyebilir.Bufilmlerdahasonrabanyoileminetabitutulduklarndanmn iinden geen malzemenin i ksmnn grnts ortaya kar. Bu grnt, malzeme iindeki boluklarveyakalnlk/younlukdeiikliklerinedeniyleoluur.Malzemeniniininbu ekilde grntlenmesi radyografi olarak adlandrlr. Bu yntemle yaplan deerlendirmeye deradyografikmuayenedenir.Eermalzemeninarkatarafnafilmyerinebirdetektr konup malzemeden geen nm toplanarak bir monitre aktarlrsa bu teknik de radyoskopi olarak adlandrlr.Muayenelerinsalklvegvenilirsonularverebilmesiiinstandartlaragre yaplmasgerekir.Bustandartlarmalzemecinsineve/veyarntrnegrehazrlanmtr. Ayrca muayenenin yaplna ynelik uygulama standartlar ile kabul edilebilir seviyelerinin V T 13 verildiiuygulamastandartlarvardr.Muayeneparasnnzelliklerinegreuygun standartlar belirlenerek muayene yaplr. Metalikveyametalikolmayanbtnmalzemelerdebeklenenhacimselveyzey hatalarnn tespiti iin kullanlabilir.1.5.2. Radyografik Yntemin Temel Kurallar ve Donanm Inmiddetininazalmasnatemeldeeretkieder:Innkatettiimalzemenin cinsi,kalnlvekullanlannndalgaboyudur.niformiddetlibirndemetisabit kalnlkta bir demir levha zerine gnderildiinde, levhann dier tarafnda iddeti daha zayf ama yine niform olan bir n demeti grlr. ekil 1.4: X n ile yaplan muayene

Electrons -+ Film Kurun plakaMuayene Paras X In demeti Hedef Yksek gerilim Diyafram Hata boluk Scak flaman Banyo edilmi film 14 1.5.5. Radyografik Grnt Oluumu Radyografikyntemdegrntoluumu;muayeneedilecekparadangeme zelliinesahipnlarmalzemedengeiisrasndazayflamaktadr.Malzemedeki hatalardan dolay nlar emilmeden geer. Malzemenin hatasz olan ksmndan geen nlar emildiklerindendolaymalzemealtnayerletirilenfilmdeazetkibrakmrlar.Hatalolan ksmdanemilmedengeennlarfilmdedahafazlaetkibrakmasylafilmzerinde radyografik grnt oluur. Grnt oluumu ekil 1.5de gsterilmitir. ekil 1.5:Hatal parann radyografik grnt oluumu Radyografik grntnn olutuu filmlerin yaps, her iki yzeyi duyarl olan simetrik biryapyasahiptir.DuyarltabakayoluturanAgBr(GmBromr)byklve miktarfotorafzelliinibelirtir.YzeydekiAgBrmiktarartarsabelirlibirpoz mddetinde daha ok kararma yani fotografik younluk salanr. ekil 1.6:Endstriyel bir radyografik filmin yaps 1.5.6. Muayene Sonunda Filme Bakarak Kaynak Hatalarn Tespiti MuayenesonundafilmebakarakkaynakhatalarTablo1.1deverilenradyografik grntlerine bakmlarak tespit edilir.HataTanmRadyografik Grnts A. Gaz Boluklar A2. Porozite Yakalanangazlardandolay oluan boluklardr.Yakalanangazlardandolay oluanuzunveyaborueklinde boluklardr. Keskinsiyahevresiyuvarlak grntler Keskinsiyahyuvarlakveya hatanndeiiminebalolarakuzun glgeler Ag Br ( Gm Bromr) Ag Br ( Gm Bromr) Koruyucu ksm5 mikron Duyarl ksm20 mikron Yapkan ksm2 mikron Taycksm tabaka250 mikron 15 B. CurufBa.Deiik ekillerde Bb. Curuf HatalarBc. Kaynak Diki Teknii Hatalar Bd.Malzemenin Kt Kesilmesinden Kaynakdikiisrasnda yakalanancurufveyadier yabanc malzemelerdir. Yakalananboluklariinde bulunancurufveyayabanc maddedir.Kaynakdikiisrasndaki tekniinhatalarndanoluan cruftur. Keskiileanmadanveyakt ekillendirilmesindendolay oluan cruftur. Koyuglgelerveyageliigzel ekiller Kaynakdikikenarnaparalel srekli koyu izgiler Kaynakdikiinindndakeskin iinde dzgn olmayan iki paralel koyu izgi C. Birleme Eksiklii Kaynakmalzemesiileana malzemearasndakikaynak dikiisrasndabirleme eksikliindendolayoluaniki boyutlu hatadr.Keskin kenarl ince koyu izgi D. Kaynak DikiiKaynakdikikkndebirleme eksiklii veya kkn kaynak ile tam doldurulamamasdr. Kaynakdikiininortakoyu srekli veya kesikli izgiE. atlaklar Ea. Boyuna atlaklar Eb. Enine atlaklar Metaliindekikrklardan oluan kesiklerdir. Dz ince koyu izgi F. Alt OyuklarKaynakdikiiboyunca malzemeyzndeoluankanal veya yivdir.Kaynakdikiiboyuncagenive yaylan koyu izgiTablo 1.1: Kaynak hatalar tanm ve radyografik grntleri Resim 1.12: Bu radyografi filmindeki ok iaretli kaynaklarn kusurlar gstermesi 16 1.6. Manyetik Kontrol Manyetikkontrol,manyetik(mknatslanabilir)malzemelerdenyaplmparann yzeyindeveyayzeyeyakmnbir yerdebulunanatlak, boluk, katmer, damar vemetalik olmayan yabanc maddelerin belirlenmesinde uygulanan tahribatsz muayene yntemidir. Bu yntemle ancak mknatslanabilen metal malzemelerin kontrol yaplabilir.Mknatslanabilenmetallerperiyodiksistemdedeerlidemir(Fe),nikel(Ni)ve kobalt (Co) elementleridir. Bu elementler manyetikleebilme zelliine sahiptir. Manyetikkontrolyaplacakmalzemencezelbirdzenekyardmyla mknatslandrlr. Mknatslanm malzemenin yzeyine ince toz halinde manyetik malzeme pskrtlrveyainceyaierisindeemlsiyonyaplmdemirtozubulunanmanyetik malzemeakmtlr.Manyetikakmnnkuvvetizgileriboyuncademirtozlarsralanr. Malzemede hata varsa manyetik tozlar hatann bulunduu yerde kmelenir. Manyetizasyon dalgal ve doru akmm olarak kullanlabilir. Dalgal akm ile yaplan kontrollerdeyzeyaltndakiatlaklartespitedilemez.Buyzdendoruakmmreten cihazlar yzey altndaki atlaklar da tespit edilebildii iin doru akmm tercih edilir. Manyetikkontrolyntemindegenellikledemirtozu(Fe3O4)kullanlr.Dalma blgesindetozparacklarkpreklindeatlakzerineyappkalrvehatannyeri grlr. 1.6.1. Manyetizasyon Trleri 1.6.1.1. atallar ( Srekli Mknatslar) atalsreklimknatslardahaokyzeyatlaklarnnbelirlenmesindekullanlr. atlanmanyetikakmmizgilerineparalelolmashlindeatlagrmekmmkn deildir.Bundandolayparannenineveboyunaekillerdekigibimuayeneedilmesi gerekir. ekil 1.7:Srekli mknats ekil 1.8: Srekli mknatsla kaynak blgesinin taranmas 17 1.6.1.2. inden Akmm Geen Merkezi Sistemler Genellikli boru millerin manyetik tozla kontrol edilmesi amacyla iinden akm verilen yntemler tercih edilir. Akmm, temas plakalar arasna balanm paralara verilerek devre tamamlanr.Parann iinden akm gemesiyle manyetiklemi malzeme zerine srlen manyetik tozlar hatann olduu yerde kmelenir (ekil 1.9da grld gibi). ekil 1.9:inden akmm geen deney cihaz 1.7. Basinla Kontrol Basn altnda alan kazan, boru ve vana retiminin yapld sektrlerde tahribatsz olarak basnla kontrol yntemi kullanlr. retilen her paraya iletme basncnn en az 1,5 katsvveyagazbasncbelirlisredeuygulanmasilemibasnlakontrololarak tanmlanr.Kalitelere,aplaraveetkalnlklarnagreborularauygulananhidrostatik(sv basnc) test basnlar aada verilen formle gre hesaplanr. P = Hidrostatik test basnc (KPa) S = Minimum gerilme kuvveti ( MPa) t = Et kalnl(mm) D = D ap (mm) Basnlhavailekkaplelikborular,kazanlarnveiibomalzemelere muayenesi yaplabilir. 18 1.7.1.Basnl Hava reteleri Basnl hava reteci olarak iinde yksek basn depo edebilen kompresrler, tanklar kullanlr. Bu reteler basnc istenen deerde gnderen basn nitelerine sahiptir. 1.7.2.Basnl Hava Uygulama Su havuzunun iine yerletirilen borularn iki ucu kapatlr. Kapaklarn birinde boruya havabasncgnderilecekvalfsistemivardr.Busistemdeborularakullanmabasnlarnn zerinde hava basnc uygulanr. Uygulanan basnla hatal blgelerden kabarck kmasyla hatann yeri tespit edilir.1.7.3. Malzemeye Basnl Su Verme retilenboru,kazanvevanalararetimyerindehidrostatik(svbasnc)testi uygulanr.1.7.4. Malzemeyi Su Havuzuna Yerletirme Basntestiyaplacakmalzemeuygulanacakmalzemeikiazkapatansistemdesu havuzuna yerletirilir. Yeterli grlen minimum test basnlar ASTM A53 standardna gre basnuygulanr.Uygulanabasnisteegrebelirtilenstandarttandahaazolmamak kaydyla yksek basnlarda da test edilebilir.Uygulanan basn tr sv ise hatann olduu yer parada sznt eklinde ortaya kar. Uygulananbasntrhavaveyagazisezelalglayc(separtrler)veyasu havuzunda kan kabarcklar yardmyla hatann yeri tespit edilir. 1.8. Malzemeyi Tahrip Ederek Yaplan Muayeneler Malzemeyitahripederekyaplanmuayeneler,malzemeninkullanmannda karlaacaklaryklerenetarzdatepkivereceinincedentespitedebilmekiinyaplr. Genelolarakkullanmesnasndakarlalanyklerinbenzerlerimuayenemakinelerinde oluturularakmalzemelereuygulanr.Bylecekullanrkenkarlalacakyklemelerin benzerlerioluturulmuolur.Malzemelerbudeneylerdenolumluneticelerverirsekullanm srasnda da sorun karmayaca sonucuna varlr. Resim 1.13: Malzeme muayenesi 19 Malzemeninkullanmesnasndahangigleraltndakaldklarndakopacaklar, bklecekleriyadakesileceklerininbelirlenmesiiinyaplankontrollerolduundan, malzemeninaynartlaraltndadenenmesilzumuvardr.Dolaysylamalzemeninbu artlaragstereceitepkiler,malzemenintahripedilmesinesebepolur.Bugrupaltnda toplanan yntemlerin malzemeyi tahrip ederek yaplanlar olarak bilinmesinin sebebi budur. Kvlcm deneyi Kvlcm deneyi 1400 dev/dk. hzla dnen bir zmpara tana elik bir para tutulduu taktirde, zmpara yzeyinde bulunan andnc maddeler zerinden paralar kopmasna sebep olur.Buparacklarsnarakakkorhlinegelir.Kvlcmolarakadlandrlanparacklarda bunlardr. zellikle elikte bulunan karbon, patlamalara; dier alam elemanlar ise deiik renklerveekillerolumasnanedenolur. Bu kvlcmlarabaklarak eliin i yapsndane orandakarbon vealam elemanbulunduu, tecrbeli teknik elemanlar tarafndan yaklak deerlerde belirlenebilir. Kvlcmdeneyindeniyibirnetice alnabilmesiiindeneyinyapldortamnlove deneyparalarnn 10mmapndayuvarlak yadakarekesitli olmas nerilmektedir. Dier yandaniparasnntaabastrlmasnniddetidesonucuetkilemektedir.Genelolarak karbonlueliklerde,karbonmiktarartkakvlcmboyuksalmakta,bunakarlk patlamalarartmaktadr.Sadekarbonlueliklerinmeydanagetirdiikvlcmrengiaksar olmaktadr.Katkleliklerdeisekvlcmeklideiir.Renkportakalyadakrmzya dnr ve patlamalar azalr. a- Dvmedemi r b- mal at el i i c- Kar bonl ut ak m el i id-Tavl anm t emper dkm 20 Sra no. Metal Iik Huzme Hacmi Huzmenin zafi Uzunluu (cm) 1 2 3 Dvme Demir malat elii Karbonlu Takmm elii Geni Geni Orta Geni 160 175 4 5 6 Kr Dkme Demir Beyaz Dkme Demir Tavlanm Temper km Kk ok Kk Orta 65 50 75 7 8 9 Hava elii Manganezli elik Paslanmaz elik KkOrta geni Orta 150 115 125 10 11 12 Tungsten-Kromlu Kalp elii Nitrrlenmi Nitralloy Stellit Kk Geni ( Kavisli ) ok Kk 90 135 25 13 14 15 Sinterlenmi Tungten Karbr Nikel Bakmr, Sar, Alminyum Fevkalade Kk ok Kk Yok Tablo 1.2: Malzeme cinsine gre huzme boyu Verilen huzme boylar 30 cm tala elde edilenler olup bu deerler izafidir. Tan cinsi, basn vs. gre deiir. e- K r dkmedemi rf-Beyaz dkme demir 21 g- Hava elii h-Manganezli eliki-Paslanmaz elik j-Tungsten kromlu kalp eliik-Nitrrlenmi nitralloy

l- Stellitm- Sinterlenmi tungsten karbr n-Nikel Resim 1.14: Metallerin talanmasndan meydana gelen kvlcmlarn karakteristii 22 Huzmenin Taa Yakmn Ksmnn Rengi Huzme U Ksmnn Rengi Yldz Patlama Miktar Yldz Patlamalarnn Rengi Saman Rengi Beyaz Beyaz Beyaz Beyaz Beyaz ok Az Az Pek ok atall atall Ince, Kendini Tekrarlayan Krmz Krmz Krmz Saman Rengi Saman Rengi Saman Rengi ok Az ok Ince, Kendini Tekrarlayan Ince, Kendini Tekrarlayan Ince, Kendini Tekrarlayan Krmz Beyaz Saman Rengi Saman Rengi BeyazBeyaz Fevkalade Azok Orta atall Ince, Kendini Tekrarlayan atall Krmz Beyaz Turuncu Saman Rengi Beyaz Turuncu ok Orta Yok Ince, Kendini Tekrarlayan atall Ak Turuncu Turuncu Ak Turuncu Turuncu Yok Yok Tablo 1.3: Malzeme cinsine gre huzme renk zellikleri elikvealamlarnniyapsndasadecekarbonbulunmadbirgerektir.Alam oluturanher elementin yadametalin, kvlcm deneyi esnasndafarkllklar gsterecei de bilinmelidir.Kvlcmnbuzelliindenyararlanarakelikiyapsndabulunanvekarbon dndaki alam elemanlarnn tespitini yapmak da mmkndr. 23 Resim 1.15: Kvlcm muayenesi 24 ekme deneyi elikler,kullanlmalarsrasndadeiiketkileraltndakalr.Bunlarivedetkiler olaraksralanabilir.etkiler,isterparannkullanlmaartlarndan(boruveprofillervb.) olsunveyaparannkendiyapsndanolsun,malzemeyiekildeitirmekamacylazorlar. D etkiler ise tamamen malzemenin evresinde oluan kuvvetlerin malzemeye verdikleri d kuvvetlerdir.Bukuvvetlerbazenbaslmaya,bazendekesilmeyekarparayzorlar. Malzemelerin d etkilere kar dayanmn belirleyen, bir l de uzamaya, dier bir deyile ekmeye kar gsterdii direntir. Parannekmeyekargsterdiidayanmlmekiinyaplanmuayeneyeekme deneyi veya ekme muayenesi denir. Resim 1.16: ekme deney makinesi 25 Resim 1.17: ekme deneyi test cihazlar Tablo 1.4: Yuvarlak kesitli malzeme normu d0= Numuneninap D= Ba ksmnn ap h= Ba ksmnn uzunluu L0= l uzunluu Lv= nceltilmi ksmn uzunluu Lt= Numunenin toplam uzunluu 26 Basma deneyi Basmadeneyiyaplacakmalzemedenrnekbirparaalnr.Genelolarakrnek parann lleri 10 mm ila 30 mm apnda, boyu apnn 1,5 kat olan silindiriktir. Numuneparayadevamlancakyavayavaartanbirbasmakuvvetiuygulanr. Kuvvetuygulamas,numuneparayrtlncayayadaatlayncayakadarsrdrlr.lk balardabaskkuvvetinumuneparannbiiminibirfyabenzergrnmedntrr. Hermalzemeyegrenumuneparanndeneyesnasndagrnmdeiir.Dkmedemir gibigevrek,sertmalzemelerdahabykparalarhlindeatlaypparalanr.eliktr, yorulabilirmalzemelerkuvvetynndekiatlaklar gsterenbirdzplakaoluncayakadar ezilir. Numune parada en yksek olarak elde edilebilen basma gerilmesi, basma dayanm adn alr. Resim 1.18: Basma deney makinesi

ekil 1.10: Basma deneyi uygulanan bir snek malzemede oluan flama a) Basma kuvveti yok. b) Uygulanan kuvvetin etkisiyle flamann ilk aamas c) Flamann tamamlanmas 27 Bkme deneyi

Resim 1.19: Bkme deney makinesi Budeneyinamacmalzemeninsoukdurumdaatlamadankatlanabildiiniyada katlanamadntespitetmektir.Numunedeneyparas,belirliaptakibkmeparas yardmylaikiyuvarlatlmdayanakarasndanbaslarakkatlanr.Numuneparannalt kenarlarndaekmegerilmelerioluur.Belirlibirbkmeasndansonrabukenarlar zerinde atlamalar meydana gelir. Malzemenin zorlanma miktar, bkme eme paras ap ile de ayarlanabilir. Bkme parasnn ap ne kadar kk ise o kadar kolay ekme atlamalar meydana gelir. Burulma deneyi Burulmadeneyinde,deneyparasolaraksilindirikbirparakullanlr.Deney parasnnbirucusabitbireneyebalanr.Dieruiseeksenizerindedndrlr. Bylecemalzemeninmoleklleribirbiriyzeyindekayarakhareket etmeyezorlanr.Deney paras,ekmedeneyindeolduugibibellibirnoktayakadarelastiklikgsterir.Paraya uygulanankuvvetinartrlmasylaelastikliksnraldnda,burulmadaekildeiiklii meydana gelir.

Resim 1.20: Burulma deney makinas 28 Burulma sonucunda meydana gelen kalc ekil deiikliinin olmamas iin malzeme molekllerinindirengstermesigerekmektedir.Moleklleringstermiolduudiren lsne,kaymamodladverilirveGharfiylesimgelendirilmitir.Malzemenin burulmaya kar gsterdii diren, burulma deney aleti zerinde (N/mm2 cinsinden) okunur. Makineretimindekullanlaneliklerin kaymamodl 80 000 N/mm2olarak dkmedemir trlerinde ise 30000-68000 N/mm2 olarak belirlenmitir. Kesme deneyi Kesmedeneyindesilindirikbirnumuneparay,birkesmedeneytertibatndayava yavabyyenbirmakaslamakuvvetiilekesmeetkisinemaruzkalncayakadaryklenir. Maksimum kuvvet llr ve buradan kesme dayanm bulunur. Resim 1.21: Kesme deney makinesi Kopma deneyi Deney parasnn kopuncaya kadar yklendii muayenelerde iki zt davran grlr: Deney paras gzle grlebilir bir plastik ekil deitirmeye uramadan anidenkopar.Bunaayrlmakopmasadverilir.Butipkopmagevrek malzemenin tantc zelliidir. Deneyparasilkncekuvvetliolarakplastikekildeitirdiktensonra kopar.Bukopmaya,ekildeitirerekkopmaadverilir.Snek malzemelerin tantc zellii bu tr kopmadr. 29 Birokmalzemebuikiztdurumunarasndayeralanbirdavrangsterir.Buna kark kopma ad verilir. Resim 1.22: Kopma deney makinasi 1.7.8. Malzeme Muayene Safhalar Kaliteli retim yapmann n art, mteri ihtiyalarna cevap verecek nitelikte retim yapmaktr. Bunun gereklemesi, ham malzeme almndan, yaplm rnun teslimine kadar geenalmalarda,malzemeningereklikontrollerininyaplmasnabaldr.Bundantr, malzememuayenesafhalarhammalzemeninilemezelliklerivemamulparalarn muayenesi eklinde snflandnlmtr. Resim 1.23: Malzeme muayenesi Ham malzemenin muayenesi Malzememuayenesininamalarndanbirimalzemeningarantiedilmizelliklere sahipolupolmadnnkontroldr.Buamacngereklemesiiinmalzemeler,ham hldeyken muayene edilir. Bylece malzemede, reticisi firmalann garanti ettii zelliklerin var olup olmad test edilmi olur. Malzeme gerekli artlar tayor ise retimde kullanlr. 30 leme zelliklerinin muayenesi (Teknolojik muayene) Bu grup iinde toplanan muayeneler ile, ileme zellikleri taklit edilerek malzemenin yadayarmamulnilemlereatlamadandayanabilmesitespitedilir.Genelliklebasit uzunluklsdndalmeyaplmaz.Teknolojikmuayeneler,katlamadeneyi,sacve bantlarn kertme deneyi ve alndan su verme (Jominy) deneyidir. Mamul Paralarn Muayenesi Malzememuayenesininamachatalhamdkmyadadvmeparalarnveyan mamulleri yerine montaj edilmeden nce ayrmaktr. Her ne kadar malzeme ilenmeden nce eitlimuayenesafhalarndangeiriliyorsadailemleresnasndameydanagelecekolan hatalarntespitiiinmamulmalzemeninmuayenesidegerekir.Bunlarnyanndaayrca, hatalslilem(yanlsertletirmederinlii)gibihatalardagrlr.Mamulparalarn muayenesi, ncelikli olarak tahribatsz yntemlerden biri seilerek yaplr. 31 UYGULAMA FAALYET Size verilen deney numunesinde aadaki uygulama faaliyetlerini takip ederek ekme deneyini gerekletiriniz. lem Basamaklarneriler Deney ubuunu cihaza balaynz. Cihazn ana alterini anz. ekme cihazna hassas uzamay len ekstensometreyi takmnz. Malzemeye 200-300 kg n yk uygulaynz. Kuvvetuygulanrkenmalzemedekiorantnoktasn tespit ediniz. Aadaki tablolardan gerilme-uzama diyagramndan elastikiyet snrn tespit ediniz. altnz alan temiz ve dzenli tutunuz. Kullandnz makineyi temiz tutunuz. Meslek ahlak kurallarna uyunuz. alrken dikkatli olunuz. Zaman iyi kullannz. alma esnasnda gvenlik kurallarna dikkat ediniz. UYGULAMA FAALYET 32 Elastikiyet noktasndan sonra kuvvet uygulamaya devam ediniz ve akma snrn tespit ediniz. Gerilme uygulamaya devam ederek maksimum ekme ve kopma noktasn bulunuz. Ekstensometreden deeri okuyunuz. Cihazn boaltma vanasn aarak basnc drp motoru durdurunuz. Kopan paralar alnz. Cihazn ana alterini kapatnz. Malzemenin % uzamasn hesaplaynz. Malzemenin % kesit daralmasn hesaplaynz. 33 KONTROL LSTES Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Deney ubuunu cihaza baladnz m?2.Cihazn ana alterini atnz m? 3.ekme cihazna hassas uzamay len ekstensometreyi taktnz m? 4.Malzemeye 200-300 kg n yk uyguladnz m? 5.Kuvvet uygulanrken malzemedeki orant noktasn tespit ettiniz mi? 6.Tablolardan gerilme-uzama diyagramndan elastikiyet snrn tespit ettiniz mi? 7.Elastikiyet noktasndan sonra kuvvet uygulamaya devam ediniz ve akma snrn tespit ettiniz mi? 8.Gerilme uygulamaya devam ederek maksimum ekme ve kopma noktasn buldunuz mu? 9.Ekstensometreden deeri okudunuz mu? 10.Cihazn boaltma vanasn aarak basnc drp motoru durdurdunuz mu? 11.Kopan paralar aldnz m? 12.Cihazn ana alterini kapattnz m? 13.Malzemenin % uzamasn hesapladnz m? 14.Malzemenin % kesit daralmasn hesapladnz m? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz. 34 LME VE DEERLENDRME 1. Malzeme muayenesinde aadaki zelliklerden hangisine baklmaldr? A) Muayene yntemine B) Parlaklna C) Malzemelerin garanti edilmi zelliklerine D) Rengine 2.Aadakilerdenhangisiyarmamulvebitmiiparalarndakihatalarn(atlaklar, boluklar,katmerler) belirlenmesine yarar? A) Tahribatsz muayene B) Tahribatl muayene C) ekme muayenesiD) Sertlik lme 3. Muayene yntemi belirlenirken ncelikle dikkate alnmas gereken nedir? A) Malzemenin salam olmasB) Tahribatsz muayene yaplabilirlii C) stenilenleri karlamasD) indeki karbon miktar 4. Bir amac gerekletirmek iin kullanlan maddelere ..denir? A) AlamB) Bileik C) Element D) Malzeme 5. Maliyet asndan en dk olan muayene eidi hangisidir?A)Mikroskopla muyene B)Gzle muayene C)ekme muayenesi D)Kvlcm muayenesi 6. Aadakilerden hangisi malzeme muayenesinde ele alnan ana zelliklerdendir?A)Malzemelerin garanti edilmi zelliklerine ait muayene B)Malzemelerin ilenme zelliklerine ait muayene (teknolojik muayene )C) yapnn ve kimyasal bileenlerin muayenesi D)Hepsi LME VE DEERLENDRME 35 7. Malzeme hatalar iinde en tehlikeli olan hangi tr hatalardr? A)Fazla sert olanlar B)Uzama miktar fazla olanlar C)Kesme dayanm dk olanlar D) yap hatalar 8.Kvlcm deneyinden iyi bir netice alnabilmesi iin, deneyin yapld ortamn . ve deney paralarnn . mm apnda .. ya da .. kesitli olmas nerilmektedir. A)Aydnlk - 5 -dz ince B) Lo - 10 -yuvarlak kare C) Karanlk - 10 -dz kare D) Aydnlk - 10 -yuvarlak ince 9.Genel olarak kullanm esnasnda karlalan yklerin benzerleri muayene makinelerinde oluturularak malzemelere uygulanr. Yukarda bahsedilen muayene yntemi hangisidir? A)Tahribatl muayene B) Tahribatsz muayene C) Elektron mikroskobuyla muayene D) Sv emdirerek yaplan muayene 10.Deney paras gzle grlebilir bir plastik ekil deitirmeye uramadan aniden kopar. Buna ayrlma kopmas ad verilir. Bu tip kopma hangi malzemenin tantc zelliidir? A) Snek B) Sert C) Gevrek D) Yumuak DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 36 RENME FAALYET-2 Makine paralarnn sertlik lme ilemini yapabileceksiniz. Organizesanayidemakineparalarimaledeniyerlerinegiderekimalat esnasndayaplmasgerekenkontrollervekesicilerisemekonularndabilgi edininiz 2. SERTLK LME YNTEMLER Sertlik: Herhangi bir malzemenin, kendisine batmak isteyen daha sert bir malzemeye gsterdii dirence denir. Tabiatta ki malzemelerin sertlikleri farkllklar gsterir. Bilinen en sert maden elmas olup elik orta sertlikte bir malzeme olarak karmza kar. Resim 2.1: Tabiattaki en sert maden elmas Btnmetallerdevezellikleeliktesertlik,souksertletirmeveslilemsonucu geni snrlar ierisinde deiir. Bunun tersi olarak sertlik deerlerinden, malzemenin i yap durumuhakkndasonularkarlabilir.Busebeplerdentrsertlikmuayeneleri,ok uygulanr. Bu muayene zel bir numune hazrlanmasna gerek gstermeden malzeme paras zerinde yaplabilir. RENME FAALYET2 AMA ARATIRMA 37 2.1. Statik Sertlik lme Ynteleri 2.1.1. Rockwell Sertlik lme Bu yntemde sertlik, ykn iz yzeyinki derinliinden bulunur. z derinlii ve sertlik deeri bir derinlik lme aletinden (derinlik saati) okunabilir. Bu ynyle ksa srede sertlik lm deerlerine ulamak mmkn olup istendiinde ilem otomatikletirilebilir. Rockwell (rokvel) sertlik lme ynteminde batc u olarak tepe as 120 olan bask elmaskonikyada1,59mmapndakielikbilyekullanlr.Kullanlanbatcucuntr, yntemin simgesinde belirtilir. Elmas u kullanldnda yntem HRC ve HRA olarak ifade edilir.elikbilyedeiseHRBveHRFifadelerikullanlr.Bunlararasndakifarkdeney esnasnda uygulanan kuvvet deerlerinden kaynaklanmaktadr. ekil 2.1: Rockwell sertlik lme ular Rockwell lme ilemi drt kademede yaplr. Ancak ileme balamadan nce lm yaplacak malzemenin lme cihazna konulduu yzeyin (basma tepsisi) temiz olmasna ve para yzeyinin ykleme ynne dik olmasna dikkat edilmelidir. Bunlar salandktan sonra lme ilemine balanr. 38 Resim 2.2: Rockwell cihaz Batcu,muayenenykylelmyaplacakparazerinetesiredervebu durumdalsaatisfraayarlanr.Byleliklelbalangceldeedilereklaletiile temas hlinde olan yzeyin ve l aletinin toleranslarnn etkisi ortadan kaldrlr. ekil 2.2: Koni ucun malzemeye batmas Basma tepsisi, zerindeki malzeme ile birlikte dndrlerek ykseltilir. Bu ykseltme, ilemimalzemebatcucadeipucuykseltereklmesaatinisfragetirenekadardevam edilir.lmealetleri,budurumda,birmanivelasistemizerindenbatcucamuayenen yk etki edecek ekilde ayarlanmtr. Batcucunmalzemeierisinebatmasnsalayacakmuayeneyketkiettirilir. lmesaatizerindenbudurumtakipedilir.bresakindurumageldiinde,lmesaatiiz derinliini gsterir. z derinlii paradan oluur: Malzemenin plastik ekil deiimi Malzemenin elastik ekil deiimi Cihazn (tepsi ayann yaylanmas) elastik ekil deiimi 39 Muayeneyknnkaldrlmassonucunda,batcumuayenenyknntesiriyle belirli birmiktargmlkalr.lmesaatinde batc ucunbiraz ykseldii grlr. Elastik ekil deimeleri eski hline dner, lme saati bu anda sadece kalc iz derinliini gsterir. zderinliineaituzunlukllerininkarlolanRockwellsertlikdeerleriskala zerinde gsterildii iin sertlik dorudan doruya okunur. Tablo: 2.1 40 2.1.2. Brinell Sertlik lme Yntemi Hassasolmayanveucuzbatcuolaraksertletirilmieliktentalanarakyaplm kreler(bilyeler)kullanlr.400HB'ninzerindesertliesahipmalzemelerdesinterlenmi kreler nerilir.

Resim 2.3-a Resim 2.3-b Resim 2.3: Brinell sertlik lme bilyesi Bilyezerinebirzamandilimiierisindeuygulananarlklamalzemezerinde kreselbirizmeydanagetirilir.Malzemeninsertlikyadayumuaklnabalolarak meydanagelenizdebykyadakkaplolur.Sertliilebilmekiinnceizalan bulunur. 41 Resim 2.4: Brinell cihaz Tablo: 2.2 42 Tablo: 2.3 llendeerlerancakmuayeneykvekreapnnkaresiarasndasabitbiroran varsa karlatrlabilr. Bu orana ykleme derecesi ad verilir. Dahasonradauygulananarlk,buizalannablnereksertlikdeerlerineulalr. Kullanlacakkreninapmuayeneedilecekmalzemeninkalnlnaveeklinegre ayarlanr. apn bykl bu zelliklere dayanlarak diyagramlardan okunur. 2.1.3. Vickers Sertlik lme Yntemi Ensertmalzemelervesinterlenmisertmalzemelerdearalarndaolmakzere,her sertlikderecesindekimaddelerinsertlikmuayenesibuyntemilegerekletirilebilir.Bu yntemdebatcuolarakelmastanyaplmbaskdrtkenarlbirpiramitkullanlr.Batc u,Brinellsertliklmndekullanlanucagre(zellikledarbelerekardahahassas olduundan)kaba iletmeartlarnadahaaz uygundur. Bunakarlk ensert maddeleri bile muayene etmek mmkndr. ekil 2.3: Vickers elmas piramit u 43 Batcu(uas136),geometrikolarakbenzerizlermeydanagetirir.Meydana gelenpiramitizinkegenleri(d)llr.rnekparalarzerindemeydanagetirileniz zerindedkegenininuzunluu,genellikleikikegeninortalamasolarakllr.Bu nedenle 98 ila 980 N arasnda muayene yknn sertlik deerine bir etkisi yoktur. Resim 2.5: Malzemede meydana gelen izTercih edilen muayene ykleri (standartlara gre) 4998-196-294-490-980 N'dur. Yk, darbesizolarakyaklak5saniyeiindeenyksekdeereulamalve10-15saniyeetki etmelidir. 44 Resim 2.6: Vickers cihaz Muayene yzeyi ok kk ya da ince olan rnek paralar iin (sert yzey tabakalar) ya da ok az tahrip edilmesi istenilen paralarda daha kk ykler standartlatrlmtr. Bu ykler 1,96 N ile 49 N arasndadr. Vickers sertlik lm yntemi, en doru deerleri verir. Dier yandan en geni lme aralna sahiptir. Jrek kristaller zerindeki sertlik lmlerinde bile bu yntem kullanlr. Bu ilem iin 0,01 ila 1 N arasnda olan ykler gereklidir. lme cihaz (mikrosertlik muayene cihaz) sertlik muayene cihaz ve mikroskop karm olan bir alettir. nk ancak byle bir alet ile elmas u, belirli bir kristale batrlabilir. 1 Sertlik Dnm Tablosu Tablo: 2.4 2 2.2. Dinamik Sertlik lme Yntemleri 2.2.1. Shore Sertlik lme Yntemi Birboruierisindenktlesi20golanbilyebiimindecisim,deyolarakmuayene yaplacakmalzemezerinedervegeri srar.Sert malzemelerdedenerjisininkk bir ksm, malzeme zerinde ekil deiimine harcanr. Bu nedenle sert malzemelerde den cisminizikkolur. Enerjiningeri kalan ksm geri sramayaneden olur. Geri sramay meydanagetirenenejilaletiyletespitedilir.Gerisramayksekliimalzemenin sertliinin lsdr. Resim 2.7: Shore sertlik lm cihazlar Shore(r)dinamiksertliklmeyntemindekarlatrmaylasonucavardr.Ayar noktasolarakperlitikvecamsertliindebireliin(karbonoran%0,8)sertliialnm olup,budeer100shoreolarakgsterilir.Bugerisramaykseklii100eitparaya blnmtr. Geri srama sertliini len aralara skerskop ya da sklerograf denir. 3 UYGULAMA FAALYET Makine paralarnn sertlik lme ilemini yapnz. lem Basamaklarneriler Numunenin dzgn olmayan yzeyini mekaniksel yollarla dzeltiniz ve zmpara ile parlatnz. Kimyasal temizleme ilemlerini yaparken dikkatli olunuz. Malzeme cinsine ve kalnlna gre uygulama basncn ve sresini belirleyiniz. alma srasnda disiplinli hareket ediniz. Batc ucu yzeye dik olacak ekilde temas ettiriniz. nl ve eldiven kullanmadan almaya balamaynz. Taban kare tepe as 136 olan batc ucu malzemeye belirlenen yk ve srede batrnz. Mesleiniz ile ilgili btn i gvenlii kurallara uyunuz ve meslek ahlak kurallarna uygun davrannz. UYGULAMA FAALYET 4 Yk kaldrldktan sonra metalurji mikroskobu yardm ile izi lme ekranna aktarnz. lme ekranndaki hareketli iki cetvel yardm ile izin kegen uzunluklarnn ortalamasn alnz ve iz alann hesaplaynz. Vickers sertliini, deney ykn (kg) milimetrik alan olarak ifade edilen iz alanna blnmesi ile bulunuz. 5 KONTROL LSTES BufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriinEvet, kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Numunenin dzgn olmayan yzeyini mekaniksel yollarla dzeltip zmpara ile parlattnz m? 2.Malzeme cinsine ve kalnlna gre uygulama basncn ve sresini belirlediniz mi? 3.Batc ucu yzeye dik olacak ekilde temas ettirdiniz mi? 4.Taban kare tepe as 136 olan batc ucu malzemeye belirlenen yk ve srede batrdnz m? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz. 6 LME VE DEERLENDRME Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Bir malzemenin, kendisinden daha sert malzemenin batmasna,izmesine vb. kar gsterdii dirence . denir. Yukarda bo brakmlan yere aadaki seeneklerden hangisi gelmelidir? A)Kesici B)Yumuaklk C)Diren D)Sertlik 2. lmn gvenilir olmas iin para zerinde en az ka yerden lm yaplmaldr? A)8 B)3 C)1 D)2 3.Kre ya da koni biimindeki ucun belli bir yk altnda malzeme zerinde oluturduu izin derinliinin llen sertlik deerine ne denir? A)Yzey sertlii B)Malzeme sertlii C)Shore sertlii D)Rockwell sertlii 4. Bir numune zerinde birden fazla lmlerde izler arasndaki mesafelerkamm olmaldr? A)6-8 B)2-3 C)9-10 D)0-1 5.Geri srama yntemiyle yaplan sertlik lm ne ad verilir? A)Shore sertlik lm B)Rockwell serlik lm C)Brinell sertlik lm D)HibiriLME VE DEERLENDRME 7 6.Vickers sertlik lme ynteminde batc u olarak.. yaplm bask drt kenarl bir kullanlr. Yukarda bo brakmlan yerlere aadaki seeneklerden hangisi gelmelidir? A)Elmastan -piramit B)Kromdan piramit C)elikten yuvarlak D)Elmastan yuvarlak 7.Hassas olmayan ve ucuz batc u olarak sertletirilmi elikten talanarak yaplm kreler (bilyeler) kullanlr. Yukarda hangi sertlik lme ynteminden bahsedilmitir? A)RockwellB)BrinellC)ShoreD)Vickers 8.En doru sertlik lm deerini hangi yntem verir? A)RockwellB)BrinellC)ShoreD)Vickers 9.Bu yntemde sertlik, ykn iz yzeyine oran zerinden hesaplanmaz,dorudan doruya iz derinliinden bulunur. z derinlii ve sertlik deeri bir derinlik lme aletinden (derinlik saati) okunabilir. Yukardaki tanm hangi sertlik lme yntemine aittir? A)RockwellB)BrinellC)ShoreD)Vickers 10.Sertlik lme yntemleri . ve olmak zere iki guruba ayrlr. Yukarda bo brakmlan yerlere aadaki seeneklerden hangisi gelmelidir? A)Yumuak sert B)Statik dinamik C)Normal hzl D)Yava - dinamik 8 DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 9 MODL DEERLENDRME Bumodlkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadklarnziinHayrkutucuklarna(X)iaretikoyarakrendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr ekme deneyi Deney ubuunu ekme ubuuna baladnz m? Deney ykn doru biimde uyguladnz m? Elastikiyet, akma, ekme ve kopma noktalarn tespit ettiniz mi? Malzeme iin gerekli hesaplamalar yaptnz m? Basnc dererek cihazn motorunu durdurdunuz mu? Basma deneyi rnek deney paras hazrladnz m? Malzemeyi cihaza doru biimde yerletirdiniz mi? Yk doru biimde uyguladnz m? Cihaz gstergesinden yk takip ettiniz mi? Cihaz durdurarak gerekli lm ve hesaplamalar yaptnz m? Eme deneyi Numune malzemeyi mengeneye doru biimde baladnz m? ekile veya bkme atalyla paray doru bir ekilde bktnz m? ve d kelerin fiziksel durumunu belirlediniz mi? Brinel deneyi iin ltler Numunenin dzgn olmayan yzeyini mekanik yollarla dzeltiniz ve zmpara ile parlatnz m? Malzeme cinsine gre bilye apn, uygulama basncn ve uygulama sresini belirlediniz mi? Yk malzemeye belirlenen artlarda yava yava ve en az yerden uyguladnz m? Meydana gelen izlerin birbirine dik iki yndeki aplarn taksimatl bytele lerek ayr ayr ortalamalarn aldnz m? izin llen aplarnn ortalamasn alarak kresel alan hesapladnz m? MODL DEERLENDRME 10 Bilye zerindeki yk, meydana gelen yzey alanna blerek Brinell sertlik deerini buldunuz mu? Rockwell deneyi iin ltler Numunenin kirli olan yzeyini kimyasal yollarla temizleyerek zmpara ile parlattnz m? Malzeme cinsine gre batc ucun eklini ve uygulama basncn belirlediniz mi? Batc ucu numune yzeyine dik olacak ekilde temas ettirdiniz mi? nce 10 kglk kk ykleme basncn uygulayarak ucun malzeme yzeyine oturmasn saladnz m? Malzemeye gre batc u elik bilya olduunda 100 kg, kresel konik elmas u kullanldnda 150 kglk byk yk uyguladnz m? Byk yk uygulanp kaldrldktan sonra kk yk uygulanr duruma getirerek, byk ykn uygulama derinliini grerek kadran zerinden Rockwell sertlik deerini okudunuz mu? 10 kglk n yklemeyi kaldrarak deneyi bitirdiniz mi? Vickers deneyi iin ltler Numunenin dzgn olmayan yzeyini mekaniksel yollarla dzeltiniz ve zmpara ile parlattnz m? Malzeme cinsine ve kalnlna gre uygulama basncn ve sresini belirlediniz mi? Batc ucu yzeye dik olacak ekilde temas ettirdiniz mi? Taban kare tepe as 136 0 olan batc ucu malzemeye belirlenen yk ve srede batrdnz m? Yk kaldrldktan sonra metalrji mikroskobu yardm ile izi lme ekranna aktardnz m? lme ekranndaki hareketli iki cetvel yardm ile izin kegen uzunluklarnn ortalamasn alarah iz alann hesapladnz m? Deney ykn (kg) milimetrik alan olarak ifade edilen iz alanna blerek sertlik deerini buldunuz mu? Shore sclereskobu deneyi iin ltler Numunenin dzgn olmayan yzeyini mekanik yollarla dzeltiniz ve zmpara ile parlattnz m? Cam boruyu malzeme yzeyine yerletirdiniz mi? Cam borunun iinden 2,6 glk bir ekiii serbest olarak malzeme yzeyine braktnz m? 11 ekiiin zplama yksekliine gre malzemenin sertliini ltnz m? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetlerinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz. 12 CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1C 2A 3C 4D 5B 6D 7D 8B 9A 10C RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1D 2B 3D 4B 5A 6A 7B 8D 9A 10B CEVAP ANAHTARLARI 13 KAYNAKA BAYDUR Galip, Malzeme, MEB Basmevi, stanbul, 1987.ZKARA Hamdi, Malzeme Bilgisi, lksan Matbaaclk, Ankara, 1997. SAVAKAN Temel, Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Trabzon, 2004. YILDIRIMMustafa,MetalikMalzemelerdeMekanikveTahribatsz Muayene Yntemleri, skenderun, 2001. KAYNAKA