kr. 55

1 62

44./45. årgangen kr. 55201 4 - 4/201 5 - 1

3

BLADSTYRAR

Magnus Løken

I SKRIFTSTYRET

Malene Bøyum

Geir Egil Eiksund

Magnus Løken

Jørgen Eriksson Midtbø

Jon Vegard Sparre

Bror-Magnus Sviland Strand

Johanne Torvund

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON

Ingeborg Sivertsen Landfald

BLADBUNAD

Geir Egil Eiksund

Odin Hørthe Omdal

OMBREKKING

Malene Bøyum

Geir Egil Eiksund

Jørgen Eriksson Midtbø

Jon Vegard Sparre

Bror-Magnus Sviland Strand

KORREKTUR OG SPRÅKVASK

Kristin Fridtun

Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

Marianne Granheim Trøyflat

SLUTTKORREKTUR

Bror-Magnus Sviland Strand

PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

580

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege

for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

98654906

FAKS

23002931

E-POST

malogmakt@malogmakt.no

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

33

BLADSTYRAR

Magnus Løken

I SKRIFTSTYRET

Malene Bøyum

Geir Egil Eiksund

Magnus Løken

Jørgen Eriksson Midtbø

Jon Vegard Sparre

Bror-Magnus Sviland Strand

Johanne Torvund

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON

Ingeborg Sivertsen Landfald

BLADBUNAD

Geir Egil Eiksund

Odin Hørthe Omdal

OMBREKKING

Malene Bøyum

Geir Egil Eiksund

Jørgen Eriksson Midtbø

Jon Vegard Sparre

Bror-Magnus Sviland Strand

KORREKTUR OG SPRÅKVASK

Kristin Fridtun

Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

Marianne Granheim Trøyflat

SLUTTKORREKTUR

Bror-Magnus Sviland Strand

PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

580

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege

for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

98654906

FAKS

23002931

E-POST

malogmakt@malogmakt.no

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

4 Mål og Makt 2015 – 1

6 LEIAR: ORDSKUR OM «ORSKURD»Magnus Løken

8 «ALT HER ER BERRE TULL»MELDING AV NAMNET PÅ TEATER NEUF

Bror-Magnus Sviland Strand

12 «INKJE ELLER ALT!»MELDING AV BRAND PÅ DET NORSKE TEATRET

Liv Ohnstad

16 GRÅDIG OG GRENSELAUS

EIN SPRÅKPOLITISK REDNINGSPLANKE I KOLERAENS TID

Jens Kihl

20 IRSK I IRLAND – EI ANNA MÅLREISINGSSOGE

Bjørg Nesje Nybø

24 FAVORITTEN: KAFFIKRUSET

Ottar Grepstad

26 FOTOGRAFEN

Vilde Løwenborg Blom

32 MASTEROPPGÅVE: PORTRETTET OG EG

Kristina Leganger Iversen

38 MASTEROPPGÅVE: KULTURDIPLOMATI I ETTERKRIGSTIDA

Ragnhild Eitungjerde Høyvik

48 FAVORITTEN: DIN PERSONLEGE FAVORITT

Einar Økland

50 LULLEN: EIT SPØRSMÅL OM DESSERT

52 DIKTET

Assad Nasir

44

6 LEIAR: ORDSKUR OM «ORSKURD»Magnus Løken

8 «ALT HER ER BERRE TULL»MELDING AV NAMNET PÅ TEATER NEUF

Bror-Magnus Sviland Strand

12 «INKJE ELLER ALT!»MELDING AV BRAND PÅ DET NORSKE TEATRET

Liv Ohnstad

16 GRÅDIG OG GRENSELAUS

EIN SPRÅKPOLITISK REDNINGSPLANKE I KOLERAENS TID

Jens Kihl

20 IRSK I IRLAND – EI ANNA MÅLREISINGSSOGE

Bjørg Nesje Nybø

24 FAVORITTEN: KAFFIKRUSET

Ottar Grepstad

26 FOTOGRAFEN

Vilde Løwenborg Blom

32 MASTEROPPGÅVE: PORTRETTET OG EG

Kristina Leganger Iversen

38 MASTEROPPGÅVE: KULTURDIPLOMATI I ETTERKRIGSTIDA

Ragnhild Eitungjerde Høyvik

48 FAVORITTEN: DIN PERSONLEGE FAVORITT

Einar Økland

50 LULLEN: EIT SPØRSMÅL OM DESSERT

52 DIKTET

Assad Nasir

5

VILDE LØWENBORG BLOM

(f.   1991)

studerer biletkunst hjå

Kunstakademiet i Trondheim.

RAGNHILD EITUNGJERDE

HØYVIK (f.   1989)

kjem frå ein frukthage i Balestrand,

men bur no i asfaltjungelen i Oslo og

jobbar i Norad. Ho har master i

historie frå UiB og skreiv om norsk

kulturdiplomati. Ho har også

bakgrunn frå musikk, teater og kunst

– og litt frå ciderproduksjon og des-

tillering.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter

nye opplevingar.

OTTAR GREPSTAD (f.   1953)

har vore direktør i Nynorsk

kultursentrum sidan 1999, og

styreleiar i Språkrådet frå 2010.

Grepstad var redaktør i Syn og Segn

mellom 1984 og 1988 og

forlagsredaktør, redaksjonssjef og

assisterande forlagssjef i Samlaget i

åra 1980–1994. Han har skrive eller

redigert meir enn tjue bøker.

KRISTINA LEGANGER IVERSEN

(f.   1989)

har nett gjeve ut si andre bok I

ringane og er doktorgradsstipendiat i

nordisk litteratur hjå UiO.

JENS KIHL (f.   1986)

er tidlegare leiar i Norsk Målungdom

og SmiO, og tidlegare nestleiar i

Noregs Mållag. Han arbeider som

politisk journalist i Klassekampen og

har fått eit stipend frå Fritt Ord for å

skrive bok om norske kommunar.

MAGNUS LØKEN (f.   1994)

kjem frå Elverum, og studerer histor-

ie og gammalgresk hjå UiO. Han er

kassastyrar i SmiO, medlem av

landsstyret i Norsk Målungdom og

har tidlegare sete i Unge Venstres

internasjonale utval.

ASSAD NASIR (f.   1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på

Mailand vidaregåande skule. Han

har skipa forlaget Nasir.

BJØRG NESJE NYBØ (f.   1956)

er seniorrådgjevar i Språkrådet og

leverte i 2013 ei doktoravhandling

der ho samanlikna framveksten av

nynorsk og irsk skriftspråk og

skriftkultur. I samband med dette

arbeidet var ho knytt til Høgskulen i

Volda. Før dette arbeidde ho i mange

år som omsetjar av faglitteratur frå

engelsk til norsk.

LIV OHNSTAD (f.   1947)

har hovudfag i teatervitskap frå UiO

og Master of Arts i Theatre and

Drama frå University ofWisconsin-

Madison, og studerer for tida

lingvistikk ved UiO. Ho har tidlegare

arbeidd som journalist og teatermel-

dar.

BROR-MAGNUS SVILAND

STRAND (f.   1989)

skriv masteroppgåve i lingvistikk ved

Universitetet i Oslo. Han har sete i

Sentralstyret i Norsk Målungdom og

vore leiar i Studentmållaget i Oslo.

EINAR ØKLAND (f.   1940)

kjem frå Sveio, og debuterte som

forfattar attende i 1959. Sidan har

han markert seg som ein av dei mest

allsidige forfattarane i Noreg. Han

har gitt ut eller redigert bort imot 80

bøker i mange sjangrar. Han har

vore festspeldiktar både i Bergen og

Ørsta og Volda, og er heidersmedlem

i Samlaget.

KORT OM FORFATTARANE

5

KORT OM FORFATTARANE

5

VILDE LØWENBORG BLOM

(f.   1991)

studerer biletkunst hjå

Kunstakademiet i Trondheim.

RAGNHILD EITUNGJERDE

HØYVIK (f.   1989)

kjem frå ein frukthage i Balestrand,

men bur no i asfaltjungelen i Oslo og

jobbar i Norad. Ho har master i

historie frå UiB og skreiv om norsk

kulturdiplomati. Ho har også

bakgrunn frå musikk, teater og kunst

– og litt frå ciderproduksjon og des-

tillering.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter

nye opplevingar.

OTTAR GREPSTAD (f.   1953)

har vore direktør i Nynorsk

kultursentrum sidan 1999, og

styreleiar i Språkrådet frå 2010.

Grepstad var redaktør i Syn og Segn

mellom 1984 og 1988 og

forlagsredaktør, redaksjonssjef og

assisterande forlagssjef i Samlaget i

åra 1980–1994. Han har skrive eller

redigert meir enn tjue bøker.

KRISTINA LEGANGER IVERSEN

(f.   1989)

har nett gjeve ut si andre bok I

ringane og er doktorgradsstipendiat i

nordisk litteratur hjå UiO.

JENS KIHL (f.   1986)

er tidlegare leiar i Norsk Målungdom

og SmiO, og tidlegare nestleiar i

Noregs Mållag. Han arbeider som

politisk journalist i Klassekampen og

har fått eit stipend frå Fritt Ord for å

skrive bok om norske kommunar.

MAGNUS LØKEN (f.   1994)

kjem frå Elverum, og studerer histor-

ie og gammalgresk hjå UiO. Han er

kassastyrar i SmiO, medlem av

landsstyret i Norsk Målungdom og

har tidlegare sete i Unge Venstres

internasjonale utval.

ASSAD NASIR (f.   1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på

Mailand vidaregåande skule. Han

har skipa forlaget Nasir.

BJØRG NESJE NYBØ (f.   1956)

er seniorrådgjevar i Språkrådet og

leverte i 2013 ei doktoravhandling

der ho samanlikna framveksten av

nynorsk og irsk skriftspråk og

skriftkultur. I samband med dette

arbeidet var ho knytt til Høgskulen i

Volda. Før dette arbeidde ho i mange

år som omsetjar av faglitteratur frå

engelsk til norsk.

LIV OHNSTAD (f.   1947)

har hovudfag i teatervitskap frå UiO

og Master of Arts i Theatre and

Drama frå University ofWisconsin-

Madison, og studerer for tida

lingvistikk ved UiO. Ho har tidlegare

arbeidd som journalist og teatermel-

dar.

BROR-MAGNUS SVILAND

STRAND (f.   1989)

skriv masteroppgåve i lingvistikk ved

Universitetet i Oslo. Han har sete i

Sentralstyret i Norsk Målungdom og

vore leiar i Studentmållaget i Oslo.

EINAR ØKLAND (f.   1940)

kjem frå Sveio, og debuterte som

forfattar attende i 1959. Sidan har

han markert seg som ein av dei mest

allsidige forfattarane i Noreg. Han

har gitt ut eller redigert bort imot 80

bøker i mange sjangrar. Han har

vore festspeldiktar både i Bergen og

Ørsta og Volda, og er heidersmedlem

i Samlaget.

6 Mål og Makt 2015 – 1

3. februar hadde Nettavisen ei sak i samband med at

avgjerda om flyttinga av Krekar til Kyrksæterøra var

skriven på nynorsk. «Hva i all verden er det Krekar-

dommeren sier her?» spurde tittelen retorisk. Ordet dei

sikta til var orskurd, det som på bokmål heiter kjennelse.

Avisa gjorde eit poeng ut av at sjølv ikkje målfolket

kunne forklare kva det betydde. Orskurd har tusen år

lange røter i norsk lovspråk, heilt frå Gulatingslova, og

har ei lettfatteleg tyding: Det er ei direkte omsetjing

frå latin «de scissio» og tyder «det å skjera ut or». Det

er i slekt med ord som «skurdtreskar». Ordet var intu-

itivt forståeleg for alle norske

bønder som møtte på bygde-

tinget i mellomalderen. Det

er dessutan lov å skrive på

bokmål også. Kva med

kjennelse, kva tyder eigentleg

dét? Det er ikkje like tydeleg.

Dei fleste veit nok heller

ikkje kva ein kjennelse er, og

langt mindre kva som skil ein kjennelse frå ein dom,

men gjer den naturlege tankefeilen å slutte frå famili-

aritet til kunnskap. I eit bokmålsdominert samfunn

møter språkbrukarane desse orda mest, og opplever at

dei forstår dei betre, jamvel om dei ikkje alltid gjer det.

Det gjer det desto viktigare at vi forsvarar og tek i bruk

nynorsk fagterminologi.

Vi har ikkje sett noko tema for dette dobbeltnummer-

et, men tek føre oss litt av kvart som har med mål og

makt å gjera. Ragnhild Eitungjerde Høyvik har skrive

masteroppgåve om norsk kulturdiplomati i etter-

krigstida og ser på kva bilete av Noreg den norske staten

ønskte å syne fram for omverda. Frå sjølvbiletet til na-

sjonen og ned på det individuelle nivået: Kristina

Leganger Iversen har skrive masteroppgåve i littera-

turvitskap om portretta i Siri Hustvedts romanar. I ei

tid da folk tek mange bilete, mange av dei av seg sjølv,

er det interessant å utforske kva det å bli teke bilete av

kan seia om det å vera menneske.

Einar Økland og Ottar Grepstad har skrive om kvar

sin favoritt: Søvnen og kaffikoppen, to ting som ein

godt kan seia står i eit spenningsfullt høve til kvarandre.

Andre stader i bladet er vi igjen nærmare kjernen til

Mål og Makt. Jens Kihl ser i

artikkelen sin på kva den

store kommunereforma som

er varsla, vil ha å seia for

nynorsken. Kva skjer når

bokmålskommunar og ny-

norskkommunar blir slegne

saman?

Målreising og målstrid er

ikkje noko særnorsk. Dette kan ikkje seiast ofte nok.

Bjørg Nesje Nybø skriv om målreisinga i Irland. I Noreg

har målreisinga vore eit etter måten folkeleg prosjekt,

som vanlege språkbrukarar har engasjert seg i og stødd

opp om. I Irland ber målreisingsprosjektet preg av å

vera eit prosjekt styrt av ein politisk og kulturell elite

i hovudstaden, med lite engasjement frå vanlege folk

frå det irsk-gæliske «kjerneområdet». Nesje Nybø

meiner Irland mangla ein Ivar Aasen, ein som kunne

laga ei norm som vanlege folk kunne ta i bruk.

God lesnad!

avMAGNUS LØKEN

LEIAR

ORDSKUROM «ORSKURD»

Dei fleste veit nok heller ikkjekva ein kjennelse er, og langt

mindre kva som skil einkjennelse frå ein dom.

7

8 Mål og Makt 2015 – 1

Noko som derimot blir spelt heilt ut for oss i Silje

Underhaug Fosselis regi, er korleis liva våre blir endra

i møte med omverda – korleis livsbanene våre brytst

mot kvarandre. Eller som det står i programheftet:

Alle vil noe, og alle har sine egne mer eller mindre

trivielle prosjekter. Det er derimot vanskelig å vite

hvordan de skal kommunisere dette til de andre, eller

hvordan prosjektene kan passe inn i de andres liv. Og

midt oppi alt dette kommer et barn og minner oss på

at livet ikke alltid er like enkelt å kontrollere.

Jamvel om det ikkje er den moderne einsemda

regissør Silje Underhaug Fosseli vel å spela mest på,

kjem dette fram i kampen karakterane i stykket

kjemper for å trenga gjennom språket og oppnå kon-

takt med menneska rundt seg. Kommunisera. Teater

Neufs oppsetning av Jon Fosses Namnet framstår ab-

solutt som ein godt gjennomtenkt regiprestasjon, og

eit godt stykke arbeid frå alle involverte. Det evnar å

få ut mykje av potensialet i Fosses manus og ikkje

minst skodespelarensemblet.

Namnet er Jon Fosses tredje stykke, og har i mot-

setnad til mange av dei seinare stykka ei tydeleg

historie og kronologisk oppbygging. Det handlar om

«Jenta» – Beate – som er høggravid, og «Guten»,

som me får tru er barnefaren. Beate og Guten har

dratt til barndomsheimen til Beate på Vestlandet,

truleg fordi dei er utan pengar og tak over hovudet.

Ein og ein møter Guten familien til Beate. Fyrst «Syst-

ra», så «Mora», sidan «Faren», og til slutt gam-

lekjærasten til Beate, «Bjarne». Stykket endar med

Gutens sorti.

Skodespelargalleriet består utelukkande av

studentar, og dei presterer ikkje dårlegare enn ein

kan forventa av eit teater som utelukkande er drive

på frivillig basis – og det står det respekt av. Lisa-

Marie Flowers Larsen som Beate imponerer mest. Sol-

veig Frøysa som mora spelar også overtydande, sær-

leg tatt i betraktning dei utfrodringane det mødfører

å spela truverdig nokon som er langt eldre enn seg

sjølv.

DET UDUGANDE SPRÅKET

Eit prominent tema for Namnet er språkets evne –

eller kanskje avgrensing – når det kjem til å forstå

og nå inn til andre menneske. Fosse stiller spørsmål

til heile språket som funksjonelt kommunika-

sjonsmiddel. Dette kjem særleg til syne i den delen

av stykket der Guten og Beate diskuterer namnet på

«Alt her er berre tull»Fosses Namnet rører ved einsemda hjå det modernemennesket: Kva skjer når kommunikasjonen stopparopp og menneska blir isolerte i språket?

av BROR-MAGNUS SVILAND STRAND

­ melding av Namnet på Teater Neuf

9

det ufødde barnet (der Anna har blitt bytt ut med

Aisha og Ola med Muhammed, som er namna på

Gutens besteforeldre). Guten er opptatt av å kalla

opp det ufødde barnet etter nokon, og slik motivera

namnet, knyta det til noko i verda, til slektsliner som

strekker seg baketter. Slik syner han eit språksyn der

namnet, og slik også språket, kan ha ei direkte kopling

til det det viser til: «vi må vel sjå barnet først / det

må jo få et namn som passar». Beate på den andre

sida er mest opptatt av estetikken og klangen til

namnet.

Klårast ser me dette i monologen guten held i den

same sekvensen. Han seier han ser føre seg at alle

dei ufødde borna kan kommunisera med «eit engle-

språk». Kanskje eit perfekt språk som uavkorta og

utan filter kan overføra heile og fulle tankar mellom

dei ufødde borna, slik at ingen delar av tanken går

tapt eller blir misforstått? Eit språk som er utilsmussa

av det jordlege språket sine upresisheiter og dei

stadige misforståingane oss andande imellom.

Plutselege avbrot og ufullstendige ytringar er noko

Fosses manus – og daglegspråket – er fullt av.

Familien i Namnet er hardt råka av det tilkort-

komande språket: Dei er fanga, innesperra i språket,

og har problem med å formidla sine eigne ynske.

Særleg faren og mora har gitt heilt opp: Som Sætre

(2001) påpeiker, spør korkje faren eller mora etter

namnet til barnefaren nokon gong gjennom heile

stykket – det interesserer dei ikkje, for i deira verd

kan ikkje namnet fortelja dei noko om ein person.

Språket er dysfunksjonelt, noko dei også påpeiker

sjølve i løpet av stykket, fyrst frå Beate og sidan frå

systera: «Alt her er berre tull».

Dette gjer dei til einsame figurar, og

kommunikasjonen mellom dei har flata ut til

innhaldslause bagatellar om vêret, om helsa, at det

er lenge sidan sist, så stor mage du har, og så bort-

etter. Dei unnlèt å snakka om dei viktige tinga, til

dømes har ikkje mora fortalt faren at Beate er gravid.

Dette får ein ekstra klangbotn i denne oppsetninga.

I scenografien til Lucia Elvira Butnariu, er scena

plassert i midten mellom to seterader. Dei som ikkje

er i daglegstova, der handlinga går føre seg, sit i ein

mørkare del av scena og ser på NRKs «Hurtigruta

minutt for minutt», eit program som er blotta for

substans, til liks med dei kvardagslege klisjeane per-

sonane i Namnet lirar av seg.

Brummmmm. Det kjem ei høg, lågfrekvent buldring

10 Mål og Makt 2015 – 1

over høgtalarane. Beate tar seg til magen. «Sparkar

han», spør guten. Det er barnet, framandelemen-

tet som gjer sitt tydelege, dramaturgisk presise inn-

tog «og minner oss på at livet ikke alltid er like

enkelt å kontrollere», for å sitera programbladet

ein gong til.

UNDER OVERFLATA

Alle avbrotne setningar og dialogar i manus gjer

at mykje av handlinga i stykket ikkje eigentleg ligg

i det som blir sagt, men det som får vera usagt.

Dramaet ligg i det som aldri får koma til overflata,

som historia til Beate som gjer at ho ikkje kjenner

seg til pass i barndomsheimen. «Eg orkar ikkje

vera her» seier ho, fleire gonger.

Teater Neuf spelar ut mykje av det usagde for

oss. Ikkje i replikkane, men i regien. Dette gjeld

mellom anna kontrasten mellom Guten og Bjarne:

Guten har dressjakke og slips. Castinga er klårt

medviten: Khalid Chase Mohammed, som spelar

guten, er mørk. Dette står i klår kontrast til Bjarne,

spela av Daniel Muri, som er kledd i ei rutete sk-

jorte stappa nedi ei blå olabukse som er trekt på-

fallande langt opp. Cowboyhatten på hovudet

konsoliderer dissonansen og gjer guten og Bjarne

til karikerte ytterpunkt. Me får slik eit klårt fram-

legg til forklåring på faren si klare disfavorisering

av guten til fordel for Bjarne. Det blir mindre rom

til dei underliggjande og underkommuniserte

spenningane i stykket, og ei tolking av faren som

xenofob blir nærliggjande. Det er ei tolking stykket

toler, og er difor ikkje eit mislukka grep.

Ein annan stad der mykje av det usagde, under-

kommuniserte blir spela ut for oss, er i slutten av

stykket. Originalmanuset lar ikkje forholdet

mellom Beate og Bjarne spela seg ut, i alle fall ikkje

i Gutens åsyn. Rett nok flørtar Beate openlyst med

Bjarne, men romansen blir avbroten lenge før

Guten kjem inn i stova. I denne oppsetninga blir

dei derimot tatt på fersken av Guten tett omslyng-

de. Denne tilsynelatande vesle tvisten har mykje

å seia for korleis me kjem til å forstå karakterane

11

Beate og Guten, og diverre forflatar det dei: Beate

blir meir av ei bitch, og det at Guten går, blir korkje

særleg interessant eller overraskande.

Trass desse einskilde lytane, som kanskje kokar

ned til subjektive smaksskilnader, står oppsetninga

seg godt, tatt i betraktning at det er eit student-

teater me snakkar om. Det syner styrken i Fosse-

stykka, som har ei ibuande evne til å seia noko

djupt og sant om det moderne mennesket, sam-

stundes som det toler nye hamnar, som i Teater

Neufs ganske realistiske oppsetning, der

skodespelarane snakkar på sine eigne dialektar.

Jamvel om skodespelarensemblet vel har mykje

gjennomtrekk, som er resultat av å vera eit stu-

dentteater, syner denne oppsetninga potensialet i

Teater Neuf, og gir meirsmak til neste gong dei vel

å bryna seg på samtidsdramatikk.

Sætre, L. (2001). Modernitet og heimløyse. Det moderne

dramaets ironi: Form og tematikk i Namnet av Jon Fosse.

Norsk Litterær Årbok, 149-178.

Foto: IVAR SIMONSEN

12 Mål og Makt 2015 – 1

«Inkje eller alt!»Brand har for vane å bli sett opp i ein minimalistiskscenografi. Greier Det norske teatret å overtydanår dei no prøver på det same?Det Norske Teatret har alltid stått for kunstnarleg

kvalitet. Denne oppsettinga av Brand er ikkje eit

unntak. Stykket er særs krevjande, langt og tungt.

Ibsen tenkjer stort, og ein regissør har ei stor

oppgåve føre seg med dette stykket. Kjetil Bang-

Hansen har med denne oppsettinga av Brand igjen

klart å gi eit klassisk teaterstykke nytt liv.

Regissøren seier at vi er langt unna det realistiske

teateret i dette stykket.1 I Brand sit dei ikkje i

møblerte rom og snakkar saman. Rollefigurane vert

nesten som ein del av naturen der dei boltrar seg i

naturens store rom. Dette vert godt reflektert i

dekorasjonen som er meisterleg enkel og

uttrykksfull og slik får fram regissørens og

skodespelaranes tolking av stykket.

Å FYLGJE DRAUMEN

Stykket handlar om presten Brand som meiner at

dei kristne gjer for mange kompromiss, og difor

krev at tru og liv må henge saman. Ein må ha vilje

til å fylgje det ein trur på – draumen. Han meiner

kyrkjelyden vert straffa med fattigdom av di dei er

for svake i trua si, og han nektar å gi mor si nattverd

når ho ligg for døden, av di ho ikkje vil gi frå seg

alt det jordiske ho eig.

Han møter Agnes, og dei gifter seg. Sonen Alf

vert sjuk, men Brand nektar å flytte til ein stad med

tørrare klima. Alf døyr, og Brand pressar Agnes til

å gi bort alle dei små kleda etter Alf. Agnes døyr.

Brand byggjer ei stor kyrkje i bygda, men finn så

ut at det er i naturen han kan finne Gud. I eit syn

på fjellet møter han Agnes att, og ho ber han halde

opp med det ufråvikelege «intet eller alt», men han

vik ikkje. Så møter han Gerd, ei galen taterjente han

hadde møtt tidlegare. Ho har som vanleg med seg

eit gevær. Ho ser hauken som ho meiner trugar

henne, og fyrer eit skot mot han. Då vert eit stort

snøskred utløyst. Det velt over dei begge idet ei

røyst høyrest: «Han er Deus Caritatis» – han er

kjærleikens Gud.

«NORDENS SAG»

Då Ibsen fekk ideen til det dramatiske diktet Brand,

budde han framleis i Roma og skreiv at stykket

hadde byrja vekse som eit foster inni han. Han la

alt til sides for å ta til med dette.

av LIV OHNSTAD

Foto:L

UIS

CO

RRA

L

1 Intervju med regissøren, side 15 i studiemateriellet Det norske teatret har laga til stykket.

13

Foto:E

IRIK

BERG

Foto:E

IRIK

BERG

Foto:E

IRIK

BERG

14 Mål og Makt 2015 – 1

I den dansk-tyske krigen i 1864 hadde Danmark

mista hertugdømma Slesvig, Holstein og Lauenburg.

Ibsen var svært skuffa over at ikkje heile Norden

hadde tatt del i kampen om desse områda, og på ein

avskilsfest for skandinavar i Roma i 1870 heldt Ibsen

ein tale om den kjærleiken han hadde til «Nordens

Sag».

Seinare skreiv Ibsen til Bjørnson at dei politiske

tilhøva heime i Noreg hadde gjort han sorgtung, og

at hans geografiske avstand til Noreg hadde gjort at

han betre kunne sjå kva som hende, nemleg at landet

mangla vilje, evne og pliktkjensle for ei stor gjerning.

Dei daglege gjerningane vart for små for Ibsen. Han

ønskte å vekkje nordmenn opp av sløvleiken. Han

skreiv til og med til Karl IV om at han ropa på ein

dommedag over ei ròten slekt.

EIN ENERGISK PERSONLEGDOM

Utforminga av rollefiguren Brand var til dels inspirert

av teologen Chistopher Bruun som Ibsen hadde nær

kontakt med då han var i Roma rundt 1870. Bruun

ville ikkje bli prest, men heller gjere gode gjerningar.

Det har blitt sagt om Bruun at «han elsket

overanstrengelsen i menneskene».

Det vart ei reinsing for Ibsen å skrive Brand. Sjølv

seier han at han med skrivinga frigjorde seg frå ei

gift. Føremålet med det dramatiske diktet var å skildre

ein energisk personlegdom, ikkje å skrive eit

kristeleg-religiøst dikt. Ibsen kallar det eit estetisk

verk, ikkje noko anna, og det er ikkje viktig at Brand

er prest. Kravet «intet eller alt» gjeld på alle område

i livet, i kjærleiken, i kunsten og så bortetter.

Men Brand vart òg ei sjølvransaking. «Brand er

mig selv i mine beste øyeblikk», skreiv han seinare.

Han hadde ikkje gjort nok, men orsaka seg med at

han som diktar hadde andre oppgåver.

EIT STYKKE MED MANGE LAG

Kva er det så Kjetil Bang-Hansen og Svein Tindberg

(Brand) prøver å gjere? Tindberg seier at hans hans

jobb som skodespelar er å vise fram Brands prosjekt.

Vidare seier han at han må «finne fram til alt som

kompliserer bildet, ikkje forenklar det». Han seier at

mange har ei oppfatning om Brand basert på det dei

veit skal skje i stykket, at Alf døyr, at Agnes døyr, og

at alt endar i galskap på fjellet.

Dei er på jakt etter eit menneske i utvikling og der

resultatet ikkje vert slik det var tenkt. Brand vil så

intenst, han vil bryte veg, han vil drøyme og fylgje

draumen. Konflikten i Brand ligg i at han vil vere

heil i livet. Men i verda hans er det ikkje plass til andre.

Spørsmålet vert til slutt: Vart vi som publikum

klokare på rollefiguren Brand? Kan hende ikkje så

mykje. Men stykket har mange lag, som Ibsen skriv.

Ibsen har ikkje for vane ågi svar pådei store spørsmåla

han stiller.

Men Ibsens formspråk, hans bruk av rim og den

rytmiske fraseringa bidrar til at vi heng med i dette

grandiose diktet som går føre seg i naturens store

rom. Dekorasjonen er minimalistisk. Den poetiske

forma legg opp til dette, men her har scenografen

tatt det endå lenger enn det eg har sett i tidligare

oppsettingar av Brand. Svart og grått har vore

gjengangarar i fargebruken tidligare, men no er lyset

òg integrert i dekorasjonen. Lyset er med på å gjere

han levande til dømes i dei scenene som går føre seg

i tåke.

Omsettarane har vore trufaste mot den poetiske

forma i Brand. Det kjentest aldri feil at stykket vart

spela på nynorsk. Kanskje kan ein seie at nynorskens

enkelheit harmonerer med det enkle scenografiske

uttrykket.

15

Foto:E

IRIK

BERG

16 Mål og Makt 2015 – 1

GRÅDIG OGGRENSELAUS

Skal Jan Tore Sanner slå ein reformatorisk strekover meir enn 100 års kommunalt målstrev, ellerkan målfolket gjere veg i vellinga nok ein gong?Landet vårt – og vi som bur her – er midt oppi den

største kommunereforma på femti år. Ei så omfatt-

ande reform vil sjølvsagt ha konsekvensar for nesten

alle område i samfunnet. Men der Ap på femti- og

sekstitalet trygt kunne gå ut frå at dei ville sitje ved

regjeringsroret i periode etter periode, har ikkje dei

blåblå med støttepartia Venstre og KrF like god tid.

Dei har sett som mål at alle viktige vedtak skal

gjerast denne stortingsperioden, altså før hausten

2017.

Dette er kanskje grunnen til at regjeringa aldri

fann tid til å gå særleg i djupna når det gjeld språk-

spørsmål i kommuneproposisjonen til Stortinget

våren 2014. Hundre års nynorsk fotfeste i Kom-

mune-Noreg, med djuptgripande konsekvensar for

den språklege kvardagen i landet vårt, fekk føl-

gjande analyse signert Jan Tore Sanner: ”Det er

kommunene selv som avgjør hvilken målform som

skal brukes i kommunen. Departementet legger til

grunn at kommunene selv finner gode løsninger på

språkutfordringene når de gjennomfører de lokale

prosessene.”

MINISTEREN SOM ABDISERTE

Vi har altså å gjere med ein kommunal- og moderni-

seringsminister som har abdisert i språkspørsmål

(det er slett ikkje betre stilt for dei samiske språka).

På den eine sida er det jo synd at regjeringa ikkje

tek nynorsken på alvor. På den andre sida opnar det

seg jo eit enormt rom som målrørsla sjølv kan fylle

med gode løysingar – det er absolutt ingen fare for

at regjeringa har overmøblert handlingsrommet

vårt.

Reforma kan gje uoversiktlege og dramatiske

konsekvensar for kva posisjon nynorsken har som

samfunnsberande språk i Noreg, og for kva sjanse

nynorskbrukarar flest har til å møte språket sitt ute

i samfunnet. Saman med Kåre Lilleholt skreiv eg i

haust ”Rapport om kommunereforma – frå Askvoll

til Åseral”. Rapporten syner kor store endringar

Ein språkpolitisk rednings-planke i koleraens tid

17

kommunereforma på sekstitalet gav for det norske

språklandskapet, og kan lesast på www.nm.no. Frå

1955 til 1972 gjekk Noreg frå å ha 290 til å ha 98

kommunar som har vedtak om at dei ønskte at

staten skulle bruke nynorsk i

kommunikasjon med dei.

Noko som er viktig å hugse

når det gjeld kommunale

målvedtak, er at desse er

komne nedanfrå. 114 kom-

munar har valt nynorsk fordi

dei vil det sjølv, og er eit

krystallklart uttrykk for det

folkelege fotfestet nynorsk-

en faktisk har her til lands. Nynorsken finst fordi

vi vil det slik.

Mitt inntrykk er at kommunestorleiken har lite

å seie for nynorsken: Det er ikkje sikkert at ein stor

kommune er korkje betre eller dårlegare med tanke

på språksikring. (I så fall burde Noregs Mållag gått

inn for kommuneoppsplitting av omsyn til

nynorsken, og eg har vanskeleg for å sjå korleis det

skulle føre til noka betring.) Derimot trur eg sjølve

endringa har mykje å seie: Når alle fastlagde møns-

ter og innarbeidde rutinar

skal kvervlast opp, kan ru-

tinar og balanse gå over

ende. Målrørsla kan ikkje

berre sitje og sjå på kva

Sanner kastar opp i lufta,

for så å plukke opp det som

fell ned og ta til vitande kor

det datt ned. I rapporten har

eg derfor prøvd å peike på

nokre vegar ein kan gå for å sikre at innbyggjarane

i dagens nynorskkommunar møter minst like mykje

av språket sitt i framtida.

NØYTRALITET ELLER SPRÅKSIKRING?

I haust forsvarte målhelten Eli Bjørhusdal si dok-

av JENS KIHL

Reforma kan gje dramatiskekonsekvensar for sjansen

nynorskbrukarar flest har tilå møte språket sitt.

Ein språkpolitisk rednings-planke i koleraens tid

18 Mål og Makt 2015 – 1

toravhandling Mellom nøytralitet og språksikring.

Norsk offentleg språkpolitikk 1885-2005. Der viser

ho korleis 130 års offentleg språkpolitikk i Noreg

eigentleg aldri har hatt til føremål å sikre nynorsk-

en eller nynorskbrukarane, men berre å handsame

dei to språka bokmål og nynorsk formelt likt.

Bjørhusdals funn står i skarp kontrast til retorikken

om at nynorskingane får velvilje og subsidiar kasta

etter seg. Lærdomane frå Bjørhusdals dok-

toravhandling bør prege heile den målpolitiske

diskusjonen. Kvifor finst det knapt nokon politikk

for å sikre nynorsken i detta landet, og kvifor er vi

målfolk så dårlege på å krevje ein slik politikk?

Slik eg ser det, er det rett å argumentere meir for

kva slags språklege rettar vi har, eller bør ha, som

enkeltpersonar (i tillegg til dei nynorskbrukarane

sjølvsagt skal ha som språkleg kollektiv). Folk flyt-

tar meir på seg enn før. Meir av kommunikasjonen

med det offentlege skjer på

nettet. Og dersom ein

nynorskkommune blir slått

saman med ein større bok-

målsby, bør ikkje nynorsk-

brukarane i den nye

storkommunen tape språkret-

tane sine. Men ingenting av

dette taler mot å ta vare på dei

rettane nynorskbrukarane har

som flokk: Nynorsken er eit

mindre nytta språk enn bok-

mål, og mange nynorskbrukarar står i ein dagleg

kamp for å få nytte språket sitt. Då blir konklusjo-

nen som følgjer: Å gå til åtak, medvite eller meir

indirekte, på det nynorske kjerneområdet, er eit

språkleg overgrep som ikkje høyrer heime nokon

stad. Men å økse i dei individuelle rettane til ny-

norskbrukarane i ly av kommunereforma er nei-

men ikkje noko betre! Ingen statsråd har rett til å

setje ein strek over meir enn hundre års tradisjon

for kommunane som sterke, nynorske bastionar i

fylke etter fylke.

TID FOR TØFFE TAK

Eit fyrste punkt er naturlegvis å sjå på sjølve fram-

legga til kommunesamanslåingar, og gå imot dei

som er til skade for nynorsken. Erfaringane frå sek-

stitalet er tydelege nok: Det er ikkje lett for ny-

norskbrukarar i småkommunar å bli slått saman

med større kommunar der bokmål er majoritetss-

pråket.

Dagens mållov (Eller Lov om målbruk i offent-

leg teneste, då) er tilpassa kommunekartet slik vi

kjenner det. Føremålet er å sikre ei rimeleg fordel-

ing mellom bokmål og nynorsk i den statlege mål-

bruken, men fyrst og fremst slik at nynorskbruken

kjem sterkast fram der flest har valt nynorsk. Lova

seier mellom anna at ein skal telje kommunanes

språkval for å finne ut kva språk som er gjeldande

i ein region. Men med heilt andre kommunekart

enn i dag, vil dette systemet ikkje gje meining.

Kommunalmålprinsippet blei innført då Noreg

hadde over 700 kommunar, og treffer mykje dår-

legare om vi skal ned mot

100 kommunar til slutt. Det

nynorske språkvalet vil

kunne bli skjult i

språknøytrale storkom-

munar. Derfor krevst det ei

ny mållov som betre fangar

opp språkstoda i Noreg,

gjerne som ein del av ei ny,

samla språklov.

Den organiserte mål-

rørsla bør òg ha eit blikk

for alle dei institusjonane som tradisjonelt har vore

viktige for nynorsken: Det er grunn til å tru at

lokalavisdauden held fram når store medieselskap

plutseleg eig to-tre aviser innanfor same nykom-

mune. Ein framtidsretta mediepolitikk (der

politikarane hjelper avisene over den krisa bransj-

en no står i) er heilt avgjerande for denne viktige

kjelda til nynorsk tekstproduksjon. Dagens folke-

biblioteklov slår fast at kvar kommune skal ha eit

folkebibliotek. Om ikkje lova endrast, kan vi

plutseleg ende opp med hundre bibliotek utan at

nokon har brote med lovas bokstav. Og også i

skulesektoren vil kommunereforma påskunde

massiv sentralisering, der ein tendens er at

Kommunar som blirstore nok, kan ventetitals millionar frå

departementet. Kviforikkje la det drype på den

nynorskspråklegeklokkaren òg?

19

grendeskular i nynorskområda blir lagt ned til for-

del for sentralskular nede i byen der bokmål er mest

vanleg. Kampen mot skulenedleggingar blir viktig.

Like viktig blir arbeidet for at alle elevar skal ha

rett til å halde på nynorsken ut heile grunnskulen

– Odda-modellen.

KAMPEN OM KOMMUNEN

Men sjølve kommunen, då? Vi vil etter alt å døme

få ei lang rekkje nykommunar der kommunar med

både nynorsk, bokmål og språknøytral bakgrunn

har gått inn. Stortinget må etablere heilt klare krav

til korleis desse nye, tospråklege kommunane skal

møte sine innbyggjarar. Her er grundige språk-

bruksplanar eit sentralt stikkord, med retningsliner

for opplæring i og bruk av nynorsk i alle delar av

kommunar. Like viktig er vedtak om kor i kom-

munen dei ulike arbeidsplassane skal liggje.

Dagens nynorskkommunar er viktige og (orsak

uttrykket) robuste fagmiljø der nynorsken er

rådande. Å bryte opp desse er til stor skade for

nynorsken. Det såkalla prinsippet nynorsk (Sjå

Stortingsmelding 35 2008-2009, avsnitt 5.7.4) bør

bli innført på kommunalt nivå: Det språklege

perspektivet skal takast omsyn til i alle relevante

saker, frå skulestruktur, via nytilsetjingar til

innkjøpspolitikk på biblioteket og for programvare.

Slike kommunar skal naturlegvis skiltast to-

språkleg, og brev på nynorsk til alle innbyggjarar

som ønskjer det, bør vere heilt sjølvsagt. Alt dette

kostar pengar. Men heile denne reforma er smurt

med mynt og setlar: Kommunar som blir store nok,

kan vente titals millionar frå departementet.

Kvifor ikkje la det drype på den nynorskspråklege

klokkaren òg?

Rett før jul kom det ein usedvanleg svak DN-

artikkel om nynorsk, der journalisten for eiga

maskin slår fast at ”lobbyvirksomhet har rett og

slett ikke vært nynorskens sterkeste side de siste

årene”. Journalistane i Dagens Næringsliv har peil-

ing på mykje, men her er det eit eller anna som har

gått dei hus forbi. Spørsmål som norskfagsreform,

nynorsk grunnlov og språkmeldinga frå 2009

syner at målrørsla er heilt rå på lobbyisme. Ved å

mobilisere krefter innetter i alle norske parti, kan

målfolk danne alliansar som står seg over tid. No

trengst denne alliansen, til beste for språk, folk og

land.

20 Mål og Makt 2015 – 1

Kva plass har skriftkulturen i ei språkleg revital-

isering? Dette var det overordna spørsmålet i

avhandlinga mi til Ph.D.-graden som eg forsvarte

i desember 20131. Og den skriftkulturen det her

var naturleg å ta utgangspunkt i, var den nynorske,

sidan eg hadde den akademiske bakgrunnen min

frå mastergraden i nynorsk skriftkultur ved Høg-

skulen i Volda. For å setje den nynorske skriftkul-

turen inn i eit litt større perspektiv og også få eit

vidare grunnlagsmateriale for arbeidet mitt,

samanlikna eg han med framveksten av ein mod-

erne irsk skriftkultur. Før eg ser litt nærare på

denne samanlikninga, vil eg seie litt om kva som

låg til grunn for framveksten av ein moderne irsk

skriftkultur, sidan det ikkje er så godt kjent hos

eit norsk publikum. Lat meg også presisere at

arbeidet mitt hovudsakleg dreidde seg om tida frå

om lag 1850 og fram til 1970-åra.

FRAMVEKSTEN AV EIT MODERNE SKRIFTSPRÅK

Kring 1850 var Irland framleis styrt frå England,

og framover mot 1900 blei det viktigare og vikti-

gare for større og større delar av folket å skape

seg ein eigen nasjon og ein eigen identitet. Språket

blei etter kvart ein viktig del av dette arbeidet. Et-

ter å ha hatt ein rik og omfattande skriftkultur

heilt fram til 1600-talet, som vi kjenner mellom

anna frå dei irske handskrivne manuskripta som

Book ofKells, gjekk det stadig nedover med bruken

av det irske språket både munnleg og skriftleg.

Dette skuldast først og fremst at England fekk

større og større råderett over Irland, men den store

hungersnauda midt på 1800-talet var også sterkt

medverkande i nyare tid. I dei siste tiåra av 1800-

talet var det svært få som framleis kunne skrive

irsk, og dei irsktalande blei også stadig færre og

færre.

Ei anna mål reisingssogeEit moderne irsk skriftspråk voks fram omlagsamstundes med at landsmålet blei teke i bruk iNoreg. Men mangelen på ei leiestjerne førte til atvegen fram blei lang og krokete.

IRSK I IRLAND

1 Nybø, Bjørg Nesje. 2013. Skriftkulturen i ei språkleg revitalisering. Ei samanlikning av framveksten av irsk og nynorsk skriftkultur.

Ph.D.-avhandling, Det humanistiske fakultetet, Universitetet i Oslo.

21

I tiåra etter hungersnauda gjekk det opp for ein

del menneske at det irske språket verkeleg hadde

gått attende, samstundes som det blei viktig å vise

at Irland hadde sitt eige språk og sin eigen kultur.

Frå 1870-åra dukkar det opp fleire organisasjonar i

Dublin som ivra for å gje språket større status, det

vi i Noreg ville kalle ei målreisingsrørsle. Den viktig-

aste av desse, The Gaelic League (Conradh na

Gaeilge), blei stifta i 1893 av mellom anna Douglas

Hyde, som nesten 50 år seinare skulle bli den første

presidenten i Republikken Irland.

Sidan Irland ikkje fekk råderett over eigne saker

før med Den irske fristaten i 1922, var det også mykje

vanskelegare å kunne bestemme kva som skulle skje

med det irske språket på nasjonalt plan. Dette pregar

sjølvsagt også dei framstega som The Gaelic League

trass alt oppnådde fram mot den første verdskrigen,

ein periode då organisasjonen etter kvart blei meir

og meir politisk. Men då Den irske fristaten blei ein

realitet i 1922, blei det også fart på arbeidet med det

irske språket. No skulle det inn i alle skulane, og det

med ein gong, uansett om lærarane var kvalifiserte

til å undervise i irsk eller ikkje, og uansett om det

fanst lærebøker på irsk eller ikkje. Begge desse tinga

var mangelvare. Likevel var det svært viktig for dei

styrande, mange av dei hadde vore aktive i den tidlege

målrørsla eller i fridomsrørsla, å få det irske språket

på fote att, koste kva det koste ville. Språket blei sett

på som sjølve manifesteringa av det irske.

EI NORM FOR DET IRSKE SKRIFTSPRÅKET

Kva er det så vi ser om vi samanliknar framveksten

av den nynorske og den moderne irske skriftkul-

turen? Noko av det som er mest iaugefallande, er

mangelen på ein Ivar Aasen i Irland. Og med Ivar

Aasen meiner eg då ein som går inn i det talespråket

Ei anna mål reisingssogeav BJØRG NESJE NYBØ

22 Mål og Makt 2015 – 1

som er der, på eit vis ryddar opp i det og dermed

viser fram ein måte å skrive dette språket på som

vanlege folk kan ta i bruk om dei har behov for

det. Det tok ikkje lang tid etter at Ivar Aasen hadde

gitt ut den første grammatikken og ordboka kring

1850 før dei første tekstane på det nye skriftspråket

tok til å dukke opp. Rett nok var mange av dei førte

i pennen av Aasen sjølv, men det var vel helst for

å vise at det gjekk an å bruke dette språket til noko.

Og rett nok følgde ikkje alle dei som skreiv, skrift-

språket til Aasen, men

likevel må arbeidet hans ha

hatt mykje å seie for at

fleire og fleire prøvde seg

på eit nytt skriftspråk som

ikkje var dansk. Og etter

kvart som det nye skrift-

språket blei teke meir og

meir i bruk, fekk status i

lovverket i og med jam-

stillingsvedtaket i 1885 og målparagrafen i 1892,

og kom inn i skulane, blei det naudsynt å normere

det slik at ein skulle ha ei rettskriving å halde seg

til. Såleis kom den første normeringa av landsmålet

alt i 1901 .

I Irland hadde dei ein gammal skriftstandard frå

1600-talet, og mange av dei som ivra for å ta i bruk

irsk som talespråk – og skriftspråk – seint på 1800-

talet, meinte at ein kunne bruke denne standarden,

sjølv om det irske talespråket hadde forandra seg

ein heil del på dei vel 300 åra som hadde gått.

Andre igjen meinte at ein måtte leggje folkemålet

til grunn når ein skulle skrive irsk, men det var

ingen som tok skikkeleg tak i problemet og sette

seg føre å skape eit moderne irsk skriftspråk.

Difor fekk ein tekstar baserte på begge dei to ut-

gangspunkta. Dette heldt fram også etter at Den

irske fristaten blei oppretta. Eg har ikkje funne

noko som tyder på at det blei arbeidd målretta for

å utarbeide ein eins standard for irsk før seint i

1930-åra, og då hadde språket trass alt vore ein del

av undervisninga i alle irske skular i nesten 20 år.

Då Den irske fristaten blei oppretta i 1922, blei

det fastsett at all lovgjeving skulle liggje føre på

både engelsk og irsk. I den første tida ville det seie

at alt måtte omsetjast til irsk, og til det hadde dei

ei eigen omsetjingsavdeling ved parlamentet.

Denne avdelinga utvikla tidleg ein eigen standard

som låg mykje nærare det moderne irske talemålet

enn den gamle stan-

darden. Det er heller

ikkje vanskeleg å tenkje

seg at dei også måtte

utvikle mykje ny termi-

nologi for å kunne

handtere styreformer og

institusjonar som ikkje

fanst 3–400 år tidlegare.

Men dei som sat og

arbeidde med nye lærebøker og med undervisning

i Utdanningsdepartementet, heldt fast på den gamle

standarden, eller i alle fall eit skriftspråk som låg

mykje nærmare denne enn det moderne tale-

språket. Resultatet blei at ein i skulen lærte eit

heller gammalmodig irsk med lange og innfløkte

stavemåtar, prenta med gamle, irske skrifttypar,

medan ein i tekstar frå dei andre departementa og

frå parlamentet nytta eit mykje meir moderne

skriftspråk og dei latinske skrifttypane.

I samband med utarbeidinga av ei ny grunnlov

då Republikken Irland blei oppretta i 1937, blei det

bestemt at ho skulle liggje føre på eit meir folkeleg

irsk enn originalen som hadde eit heller gammal-

modig språk, meir gammalmodig enn den første

grunnlova frå 1922. Arbeidet med denne folkelege

versjonen førte til at ein innsåg at ein trengde ein

standard for det moderne irske skriftspråket.

Vegen fram til denne standarden var heller om-

Noko av det som ermest iaugefallande, ermangelen på ein Ivar

Aasen i Irland.

2222

23

stendeleg og krokete og det var mange forskjellige

aktørar inne i biletet, ein av dei var statsminister-

en sjølv, Éamon de Valera. Sjølv utan språkvit-

skapeg bakgrunn deltok han i utforminga av

stavemåtar og liknande. Ein annan og svært sent-

ral aktør var omsetjingsavdelinga ved parlamen-

tet. Resultatet var ein forenkla stavemåte i 1943 og

en standard grammatikk i 1953. Det heile blei samla

i ein offisiell standard, den såkalla «caighdeán», i

1958.

Sjølv utan ein slik standard var det folk som

skreiv irsk, og etter kvart som borna lærte det i

skulen frametter frå 1920-åra, kom det fleire og

fleire tekstar på irsk. Likevel blei det ikkje skikkeleg

fart på den moderne litteraturen før i 1940-åra. Då

kom det ei ny oppblomstring i form av nye blad

og ein ny og meir moderne litteratur. Dette var vel

kanskje òg eit resultat av at irsk då hadde vore ob-

ligatorisk i skulen i mange år og at dermed også

dei som framleis hadde irsk som morsmål, hadde

lært å skrive irsk.

I Irland i dag set ein sin lit til nye, urbane rørsler

kring irskspråklege skular når det gjeld å halde det

irske språket levande. Desse urbane nærmiljøa nyt-

tar eit munnleg irsk som ligg nærare skriftstandar-

den frå 1958 enn det irske talemålet i gaeltachta

(dei irsktalande områda), noko som fører til at

mange av dei irsktalande i gaeltachta føler at dei

ikkje snakkar eit korrekt irsk.

SKILNADEN PÅ DEI TO MÅLRØRSLENE

Som vi har sett her, gjekk utviklinga av ein stan-

dard eller ei norm for det irske og det nynorske

skriftspråket føre seg på svært ulikt vis og tok

mykje lenger tid i Irland enn i Noreg. I den store

samanlikninga av framvoksteren av dei to

skriftkulturane er det ein heil del likskapspunkt.

Mykje av dette skuldast sjølvsagt at dei voks fram

i stort sett det same tidsrommet slik at dei rørslene

som dreiv dei fram, var påverka av dei same strau-

mane i tida, ei tid då det var viktig for ein nasjo-

nalstat å ha sitt eige språk som kunne binde

borgarane saman og gjere det lettare for styres-

maktene å administrere undersåttane sine.

Ein annan ting som skil dei to målrørslene, er i

kva grad folket var med å drive dei fram. I Irland

var det først og fremst personar frå dei leiande

sosiale laga i Dublin som ivra for å ta det irske

språket meir i bruk. Dei hadde gjerne lært seg irsk

som vaksne, og dei var på mange måtar ikkje så

interesserte i dei som hadde irsk som morsmål. Dei

irskspråklege var som regel fattige bønder som

budde i marginale område av landet, først og fremst

langs den karrige vestkysten. Resultatet var at den

språkrørsla som voks fram i Irland, hadde lita for-

ankring hos dei irsktalande – for å ta litt sterkt i,

kan ein neste seie at dei blei oversett. Slik blei den

irske målrørsla ei ovanfrå-og-ned-rørsle, medan

den nynorske målrørsla i mykje større grad var ei

rørsle som fekk stor støtte blant vanlege folk, og

difor blei ei nedanfrå-og-opp-rørsle. Språk-

brukarane tok i mykje større grad del i det som

skjedde i Noreg og hadde mykje større sjanse til å

påverke dei vedtaka som blei gjort når det gjaldt

bruken av nynorsk både i skulen og i kyrkja.

2323

24 Mål og Makt 2015 – 1

KaffikrusetNoko har hendt her eg sit med eit kaffikrus, num-

mer 34 i samlinga, fylt med svart velvære.

For 40 år sidan var eg med i eit økopolitisk utval i

Venstre som la fram innstillinga Ressurser og økopoli-

tikk. Enno er dette kanskje det mest ambisiøse doku-

mentet frå eit norsk politisk parti om

samfunnsomveltande økopolitikk. På den tida sa

Arne Næss at nordmenn og anna rikfolk i verda måtte

gjennom ei miljøkrise for at det skulle vere vilje til

radikal endring. Han hadde rett, og ein vestlands-

flaum er langt frå nok.

Tidstypisk asketisk og økopolitisk konsekvent

gjekk vi hardt til verks i 1975 og politiserte kaffikruset.

Kaffibusken er ein rar skapning. Til skilnad frå te-

busken krev den planten godt jordsmonn, syg til seg

alt av næring i jorda og gir frå seg kaffibønner heilt

utan næring. Som om det ikkje var ille nok, øyde-

legg kaffibusken vekstgrunnlaget gjennom den ein-

sidige drifta kaffiproduksjon krev.

Berre samfunn med overflod av energi og næring

og sosial ulikskap kan tillate seg noko slikt. Difor

står det i innstillinga på side 88 i tidsskriftet Popu-

list nr. 2 1975 at vi må «redusere vårt eige forbruk

av kaffe sterkt nå».

Det var inga politisk vinnarsak den gongen og er

det endå mindre i dag. Mellom det oppkoket på gamal

grut frå mor mi til dagens eingongskapslar ligg ei

miljøkrise og ventar. Mang ein italienar svingar som

snarast innom kaffibaren, tømmer travelt espressoen,

bestenoteringa i Perugia 22. oktober 2014 var på åtte

sekund, for dei åtte sekunda betalte ho vel åtte kro-

ner, og slik går no dagane. Kva skjer den dagen dette

ikkje lenger er mogleg? Ingen anar, men berlusconi-

ane veit kva dei då vil gjere.

I 1975 drakk eg te. No går det i kaffi frå lunsj til

laken. Slikt kan berre forsvarast ved å fortrengje

Bilete: ZEESHAN QURESHI

25

Kaffikruset

av OTTAR GREPSTAD

faktum og rettferdiggjerast ved å bagatellisere seg

sjølv til ein turist med meir kjøpekraft enn

handlekraft. Eg har jamvel teke til å samle på kaffi-

krus. Kvar eg kjem, ser eg etter nye innslag i sam-

linga, og det kan gå med mange timar gjennom

endelause mengder av turistfeller før eg finn det

som held mål. Få ligg betre i handa enn kruset frå

Picasso-museet i Barcelona. Språkleg er framleis

kruset frå Reykjavík blant dei beste: Ég tala ekki

islensku. Finaste namnet er Skravlekoppen frå Norsk

Ordbok med alle sine synonym for å snakke.

Det er med kaffi i Brasil som med klippfisk i Noreg:

Mykje av det beste blir selt til andre land. På kaffi-

baren Santo Grão i São Paulo er det likevel att nok

til å bli verande lenge. Frå kooperativ på fleire konti-

nent går mengder av såkalla rettferdig kaffi til Italia,

Lazio, Roma, Piazza Sant’ Eustachio rett utanfor

turistflaumen kring Pantheon. Der sat eg eit par

haustdagar på fortauet ved Sant’ Eustachio Il Caffè,

drakk sakte gran caffè servert med seks millimeter

skum og las Alf var den Hagens intervjubok med

Kjell Askildsen. Kaffien var best.

På kruset dei sel inne i butikken, står det: La vita

e troppo breve per un cattivo caffè. Livet er for kort

for dårleg kaffi. Eg kjøper med meg kruset, no er

det halvfullt lenge før punktum, og om litt fyller eg

opp mitt tomme krus berre alvoret har fått sitt: Verda

er for lita for kaffi.

FA­

26 Mål og Makt 2015 – 1

FOTOGRAFENVildeLøwenborg Blom

27

28 Mål og Makt 2015 – 1

FOTOGRAFEN VildeLøwenborg Blom

29

30 Mål og Makt 2015 – 1

FOTOGRAFEN VildeLøwenborg Blom

31

32 Mål og Makt 2015 – 1

To menneske møtest, ein skal lage eit portrett av

den andre. I dette arbeidet blir det synleg både kven

den portretterte er, kven kunstnaren er, og kor

vanskeleg det skal vere når to menneske skal rep-

resenterast av eitt objekt – portrettet. I Siri Hustvedt

sine romanar blir denne situasjonen skildra igjen og

igjen. Men kva er det eigentleg som er så spesielt

med dette motivet, som gjer at nesten kvar einaste

Siri Hustvedt-roman inkluderer ei skildring av ein

portrettsituasjon? Portretta i romanane til Hustvedt

er viktige, fordi ho gjennom dei seier noko viktig

om noko så menneskeleg som korleis vi ser

kvarandre, og kva det eigentleg vil seie.

KVA VIL DET SEIE Å BLI SETT?

Spørsmålet når eg har lese desse bøkene, har vore:

Kva vil det seie å bli granska og sett på den måten

ein blir når ein kunstnar lagar eit portrett, og kva

tyder det for ein person å få laga eit bilete av seg

som i seinare tid blir stilt ut og synt fram?

Eigentleg trur eg det er noko vi alle veit ein del

om. Vi lever jo trass alt i ei tid der identitetsskaping

gjennom fotografi er svært vanleg – der mange av

oss nyttar store delar av tida vår til å skape eit visst

bilete av oss sjølve gjennom bloggar, facebooksider

eller instagramprofilar, og vi er sikkert ikkje få som

har kjent irritasjonen eller sinnet om nokon legg ut

eit bilete av oss som ikkje passar med det inntrykket

vi ønskjer at verda skal ha av oss. Vi vil gjerne fram-

stå som freshe, morosame, passe vellukka, utan å sjå

for sjølvsentrerte ut. Alt dette heng saman med port-

rettet, med kva portrettet er og tyder. Og for å for-

stå noko meir om kvifor dette er så interessant, kan

det vere greitt å ta ein liten avstikkar til ein av dei

få filosofane som har skrive om portrettet som form

og fenomen, nemleg Cynthia Freeland. I boka Por-

traits and Persons (2010) skriv ho at det som gjer

portrettet så interessant, er at det er eit av dei få ob-

jekta vi omgjev oss med som vi forventar skal kunne

bere ein persons personlegdom eller individualitet.

For Freeland er portrettet interessant fordi problem-

stillingane omkring det liknar problemstillingane

omkring forholdet mellom hjerne og sinn eller kropp

og sjel: I kva grad kan eit bilete, eit materielt objekt,

seiast å uttrykke eller fange nokons personlegdom?

Vidare skriv ho om korleis maktforholdet mellom

kunstnar og portrettsubjekt har endra seg dei siste

tusen og hundre åra: Frå at portrettet var noko men-

neske med makt fekk utarbeidd av handverkarar, er

portrett noko vi i dag alle kan skaffe oss. Samstundes

PortrettetI ei tid der vi legg stadig fleire fotografi ut av osssjølve: Kva kan portretta i Siri Hustvedt sinforfattarskap fortelje oss om å vere menneske?

33

av KRISTINA LEGANGER IVERSEN

er det ulike reglar for ulike portrett, og ulike port-

rettsituasjonar der makta er fordelt mellom kunst-

nar og portrettsubjekt på forskjellige vis. Vi kan alle

gå til ein fotograf og bestille eit bilete, og til ein viss

grad avgjere kva bilete vi vil betale for og korleis vi

skal bruke det. Men om ein kunstnar vil måle oss

eller fotografere oss, kan vi fort

ende opp i ein situasjon der vi

verken har kontroll over a) korleis

portrettet av oss blir sjåande ut,

eller b) korleis portrettet av oss

blir nytta, kva samanheng det vil

inngå i. For når ein kunstnar

portretterer eit anna menneske,

så skal det biletet ikkje berre re-

presentere den portrettertes ut-

sjånad og persona, men òg den

estetikken og den kunstnariske

visjonen kunstnaren har. Eit objekt skal plutseleg

representere to personar, som kanskje har svært

motstridande ønske. Nett det er det som stadig skjer

i Hustvedt sine romanar, og kort forklart kan ein då

seie at det sjølvbiletet den portretterte har, ofte gjen-

nom portrettet blir konfrontert med slik portrettøren

ser det same mennesket.

TO DØME PÅ PORTRETT

Romanane til Hustvedt er fulle av situasjonar der

eit portrett fører til konflikt, enten det er indre konf-

likt i den som er blitt portrettert, eller det er konf-

likt mellom den portretterte og kunstnaren eller

andre som ser portrettet. For å syne korleis dette

finn stad, tenkte eg å nemne

to døme frå forfattarskapen,

nemleg portrettet av Iris Ve-

gan i The Blindfold (1992), de-

butromanen til Hustvedt, og

portrettet av psykoana-

lytikaren Erik Davidsen ifrå

hennar fjerde roman The Sor-

rows ofan American (2008). I

begge høve blir det teke port-

rett, i form av fotografi, som

får store konsekvensar for

sjølvforståinga til Iris og Erik. Iris i The Blindfold er

villig når fotografiet blir tatt, men fotografen, den

smått manipulative George, forfører Iris og får henne

til å sleppe kontrollen og opptre langt meir

hemningslaust enn ho eigentleg var klar for eller

hadde ønske om. Når han syner henne biletet av

henne sjølv, ser ho straks at det er eit godt fotografi

Eit objekt skalplutseleg

representere topersonar, som

kanskje har sværtmotstridande

ønske.

MASTEROPPFoto:T

ALE

HEN

DN

ESog eg

34 Mål og Makt 2015 – 1

– men det liknar ikkje henne i det heile, det er noko

forferdeleg, uvørent, nesten umenneskeleg over det:

Mywholeface lackedclarity, in partbecause the

light was obscure, but also because the expres-

sion I had was nonsensical, an inward leer or

grimace that signified no definite emotion or

even sensation. Itwasafacewithoutreason, and

Ihated it. I am not that, I thought, and let the

photograph fall from my hands to the table.

(Hustvedt 1992, 63)

Først blir biletet sendt rundt på universitetet, og fleire

konfronterer Iris med biletet, spør om det er henne,

noko som ho finn ekstremt ubehageleg. Sjølv om Iris

stiller opp i fotoshooten, blir resultatet av denne svært

vanskeleg for henne å handtere, ikkje minst fordi den

rasjonelle litteraturstudenten her blir framstilt som

både erotisk og nær sagt sanselaust umedvitent

nytande.

I The Sorrows of an American opplever Erik eit

liknande ubehag på grunn av eit portrett kunstnaren

Lane skapar av han. Eg skriv liknande, for på same

vis som portrettet av Iris syner henne sider av seg

sjølv ho ikkje ønskjer å sjå, så syner portrettet av Erik

òg sider av han sjølv som han undertrykker: eit ukon-

trollert raseri. Portrettet blir skapt ei natt når kunst-

naren Lane bryt seg inn i huset til Erik gjennom eit

loftsvindauge. Erik vaknar til lydane av nokon som

går i etasjen over han, og snik seg ut i trappa, væpna

med ein hammar. Han er redd og rasande og stormar

ut i trappen med hammaren heva. Og då tek Lane eit

foto av han. Fotoet av Erik endar opp i utstillinga til

Lane. For Erik er problemet ikkje berre skamma av å

bli framstilt som ein rasande, ukontrollert person –

Lane har manipulert biletet så det ser som om han

ravar halvnaken på gata – men òg korleis dette

påverkar arbeidet hans. Erik arbeider som psykoana-

lytikar, og når ein av pasientane har sett biletet og

det blir eit problem for deira terapeutiske forhold, så

får portrettet for store konsekvensar for både arbeidet

til Erik og helsa til pasienten. Han kontaktar advokat,

og det heile endar med at ansiktet hans blir sladda.

IRIS

Kva handlar desse to historiene om? Kunstnarar som

i mindre grad klarer å ta omsyn til menneska rundt

seg? At kunst kan skade folk? Så klart, i nokon grad

handlar desse historiene om dette. Men ser vi litt

nærare på historiene, syner det seg at båe er meir

komplekse med omsyn til motiva kunstnarane og dei

portretterte har, og at resultata av portretta ikkje er

så einsidig negative som ein først kan få inntrykk av.

Når Iris stiller opp for å la seg fotografere, så har

ho på førehand sett fotografia George har teke, bilete

som han mellom anna har snikfotografert inn folk

sine vindauge, og eit foto han tok av ei kvinne som

hadde eit epileptisk åtak på gata. Ho veit at George

ofte ikkje tek omsyn til dei folka han fotograferer.

Likevel stiller ho opp. Når ho gjer det, er det dels fordi

ho vert smigra av interessa hans, og dels fordi ho øn-

skjer å utforske grenser. Ho synest det er godt å opp-

leve det intense fokuset han har på henne medan dei

fotograferer, ho elskar oppmodinga hans om å sleppe

seg laus og ho gjer det. Men etterpå, når fotografiet

er teke og George vender merksemda mot andre, blir

det tydeleg for Iris at ho ville ha eit venskapsforhold

til George, medan han berre ville ha eit bilete, og at

det Iris synte til George ikkje var noko ho hadde heilt

forstått at alle skulle få sjå. Då kjenner ho seg utnytta,

trass i at ho veit at ho var med på greia sjølv.

35

“Maybe,” I said. “Listen, George, I feel that

I've been tricked, hoodwinked. I don't know

where Iam anymore, and that picture is part

ofit. I think you knew it would hurt me, but

you went ahead . . .”

George shook his head.

“You robbed me.” I didn't know what the

words meant, but they seemed to identify an

amorphous truth.

He looked at me squarely. “You came here. I

photographed you. You came because you

wanted to come.”

Istopped breathing. He was right. (Hustvedt

19924, 78)

For Iris fører portrettet til at ho, og ei rekke andre,

får sjå ei side av ho sjølv som ho har undertrykt,

samstundes som ho blir konfrontert med at ho ønsk-

te å vise seg fram. Når folk møter henne med

spørsmål om ekshibisjonismen hennar, synest ho

det er svært ubehageleg. I ettertid blir ho ståande

igjen og føle seg åleine, og ho føler at biletet har

fått ei anna tyding når det er dratt ut av den kon-

teksta ho og George skapte det i. Iris blir framand-

gjort for seg sjølv, og portrettet skapar ei kjensle

av skam og eit sinne ho ikkje kan plassere. Og etter-

som forholda til både George og Stephen, som ho

var kjæraste med før portretta blei tatt, dabbar av,

blir ho ståande åleine igjen med alle desse kjenslene

og forvirringa. Til slutt fører det til at ho blir sjuk,

det bryt ut ein migrene som fører til at ho blir innlagt

på sjukehus.

ERIK

Der Iris må slite med ambivalens og skuldkjensle,

er skuldspørsmålet for Erik til dels lettare: Det står

klart føre han at Lane braut seg inn i huset og tok

bilete av Erik utan at Erik hadde gjeve han lov eller

var klar over det. Eit av problema for Erik blir at

det ikkje ser slik ut, om ein ser på fotografiet. Etter-

som fotografiet er manipulert, ser det ut som om

Erik ravar rundt i gata, halvnaken, rasande og

trugande med ein løfta hammar i handa. Det er så

klart enkelt for Erik òg å bebreide Lane for mani-

puleringa av fotografiet, men uavhengig av alle

desse omstenda som gjer det tydeleg at det er Lane

som er manipulativ, så klarer ikkje Erik å sjå for-

bi det faktum at raseriet hans er ekte og at det er

hans eige, sjølv om det framstår som nesten heilt

ugjenkjenneleg for han når han først ser fotografiet.

When Iwalked over to the Father section, I

spotted it right away. It was an eight-by-ten

photograph, mixed in among many other

pictures with the caption Head Doctor Goes

Insane. But in that first moment, I

wasn't sure who Iwas looking at. Anger had

contortedmyface to such a degree that Iwas

almost unrecognizable (Hustvedt 2009, 262-

263).

For Erik, som aldri har vore sint, ikkje ein gong då

eks-kona hans bedrog og forlét han, blir biletet ei

openberring av ei side i han som han sjølv ikkje

kjente, og som han aldri har ønskt å akseptere ved

seg sjølv.

Men kva skjer med terapien til Erik? Kva kon-

sekvens får biletet for pasienten, som var så uheldig

å sjå terapeuten sin, ein av dei få folka ho var heilt

36 Mål og Makt 2015 – 1

trygg med, rave halvnaken i gata trugande med ein

hammar? For Mrs. W, pasienten til Erik, blir foto-

grafiet av han eit vis å handtere hennar eiga reds-

le for sinne, og fotografiet blir eit utgangspunkt for

eit gjennombrot i terapien. Ei stund etter at Mrs.

W. har sett fotografiet, så drøymer ho nemleg ein

draum der ho tek hammaren ut av handa til Erik

og slår han i hovudet med han. Men i staden for at

Erik blir skada, så poppar skallen hans på plass

etter at ho har slått han, igjen og igjen, som var

han av gummi. I terapien blir denne draumen til

eit bilete på at sinnet som Mrs. W. har vore så redd

for – både i seg sjølv og andre – ikkje er så trugande

eller farleg når det kjem til stykket.

For Erik endar portrettet opp med å bli ein del

av ein prosess der han har større aksept for ulike

sider ved seg sjølv, og for Mrs. W. blir det eit ut-

gangspunkt for å ikkje vere så redd for eige og

andre folk sitt sinne. Ein kan spørje seg om kvifor

portrettet vert produktivt for Erik og Mrs. W., når

det for Iris endar opp med å gjere henne sjuk. Svaret

ligg kanskje i relasjonane Erik og Mrs. W. har. Mrs.

W. har Erik, medan Erik har sin eigen terapeut i

tillegg til andre vener, noko som gjer at han har

nokon å snakke med om alle dei motstridande

kjenslene som kjem opp, nokon som kan anerkjenne

dei og hjelpe han gjennom dei. For Iris er det

vanskelegare, fordi dei ho har som sine næraste

forsvinn kort tid etter at fotografiet blir teke. Iris

blir åleine og einsam om å finne ut kva i all verda

som har skjedd, om korleis ho skal handtere den

nye sida av seg sjølv som både ho og ei rekke andre

har sett.

MOT DET STORE BILETET

Om ein skal vere didaktisk, og det kan ein kanskje

tillate seg i ei tekst som denne, kunne ein spørje:

Kva finst det så å lære, ikkje berre for ein litteratur-

vitar, men for kvarmannsen, av dei portretta som

vert skapte i romanane til Siri Hustvedt? For det

første at menneske er sjåande, skapande dyr. Vi

skapar oss sjølv og andre gjennom dei bileta vi kon-

struerer av dei. For det andre at det finst risiko i å

skape eit bilete av seg sjølv som er for smalt, for

idealisert, som ikkje klarer å inkludere heilskapen

av kva vi er: For både Iris og Erik utgjer portretta

problem fordi dei syner fram sider ved dei sjølve

som dei ikkje er forsona med. Derfor vert dei vippa

av pinna av dei.

Kanskje er det nett derfor det blir så freistande

for kunstnarane å manipulere dei til å sjå litt mindre

kontrollerte ut, fordi vi lever i ein kultur som held

den kontrollerte sjølvpresentasjonen høgt – i dag

kanskje endå meir enn då romanane til Hustvedt

kom ut i 1998 og 2003. Sinne, irrasjonalitet, vald,

attrå: Ofte vil vi ikkje at kven som helst skal sjå

desse mindre kontrollerte sidene av oss – og ofte

er det nett gjennom kunsten, gjennom mellom anna

37

litteratur, film, teater, seriar og biletkunst, at vi som

samfunn kan tole å sjå desse mindre rasjonelle

sidene av det å vere menneske. Men kva skjer då

når kunsten nyttar seg av faktiske menneske til å

framstille desse meir tabubelagte sidene av eksis-

tensen? Hustvedt sine romanar syner at det kan

vere vanskeleg, men nokre gongar produktivt, å

bli utsett for det granskande blikket til ein kunst-

nar, og å måtte erfare at verda møter eit anna bi-

lete av ein sjølv enn det ein helst skulle sett. Dei

syner oss òg noko av det viktige med kunsten,

anten det er snakk om biletkunst eller litteratur,

eller heilt andre former: nemleg at han er eit rom

for å syne fram dei sidene ved mennesket som

kanskje ikkje er så lette å sjå i det vanlege livet,

men som vi likevel kan og bør forsone oss med.

Slik hjelper han oss til å bli heilare menneske, gjen-

nom å vise oss og hjelpe oss å forstå heilskapen i

det å vere menneske.

38 Mål og Makt 2015 – 1

Det at statar prøver å gjere kulturen sin kjend rundt

om i verda, er eit vanleg fenomen i dag, men det har

også ei historie som strekker seg langt tilbake. Det

tidlege «diplomatiet» var ikkje mellom nasjonal-

statar, men kulturar. Keltarane sende barna sine til

oppfostring hjå nabofolk for å lære deira levesett,

og i antikken prøvde leiarar å selje eit positivt bilete

av seg sjølv og folket sitt til omverda for å skape dia-

log med andre folk.2 Fleire andre kulturar og statar

har freista å spreie eigen kultur, med nokså ulike

motiv. For nokre har det vore demonstrasjon av makt

og styrke, for andre har motivet vore å sivilisere

framande kulturar – eller ein kombinasjon av desse.

Jesuittane spreidde vestleg tankegang både i Kina

på 1500-talet, og seinare, under Ludvig XIV, då dei

spreidde fransk språk og kultur. Under Napoleon

heldt ein fram med å spreie fransk utdanning og

lovsystem i Italia og Tyskland.

INSTITUSJONALISERING AV KULTURDIPLO-

MATIET

Etter første verdskrigen kom eit viktig skilje i det vi

kan karakterisere som kulturdiplomatiet. Statar byrja

då å institusjonalisere arbeidet for kulturelle rela-

sjonar med utlandet. Frankrike var først ut i 1923

med ei avdeling i utanriksdepartementet kalla Rela-

tions culturelles et oeuvres françaises à l’étranger

(Franske kulturelle relasjonar og arbeid i utlandet),

Kulturdiplomati i etterkrigstida

Etter at to verdskrigar hadde knust tillitenmellom nasjonane, var tida komen for å byggeopp att fellesskap, tiltru og forståing. Kultur vartverkemiddelet.

Noreg, kulturkontoret og startenpå nasjonspromoteringa1

1 Artikkelen er basert på Høyvik, Ragnhild Eitungjerde (2014): «Fram frå skjoldets skygge» – Norsk arbeidmed kulturrelasjonar

overfor utlandet 1945–1973. (Masteroppgåve) Universitetet i Bergen, Bergen. Kan lastast ned på

https://bora.uib.no/handle/1956/8385

2 Richard T. Arndt (2005) The First Resort ofKings: American Cultural Diplomacy in the Twentieth Century s.1-10, Gienow-hecht

m. fl Searching for a cultural diplomacy (2010) s.16

39

Kulturdiplomati i etterkrigstidaav RAGNHILD

EITUNGJERDE HØYVIK

MASTEROPP

40 Mål og Makt 2015 – 1

som skulle spreie fransk kultur og språk gjennom

intellektuelle relasjonar.3 Etter kvart som nazis-

men breidde om seg, vart Frankrike og Storbrit-

annia einige om å demme opp for propagandaen

frå dei som snart vart kalla aksemaktene. Storbrit-

annia etablerte sitt British Council (for relations

with other countries) i 1934 og byrja snart å op-

prette kontor i utlandet.

Tyskland etablerte Deutsche Akademie i 1925,

under Weimarrepublikken. Akademiet skulle sen-

tralisere og intensivere arbeidet med kulturelle

relasjonar med utlandet. Etter at Hitler kom til

makta i 1933, vart institusjonen sterkt farga av

nazi-ideologi og vart ein del av rikspropaganda-

apparatet. Kulturpolitikken retta mot utlandet vart

oppfatta som avgjerande for å vinne krigen, og

Deutsche Akademie fekk difor mykje støtte i krig-

såra. Akademiet vart nedlagt i 1945, men gjen-

oppstod i 1951 med namnet det i dag er kjend

under, Goethe-Institut. Det var likevel ein sterk

kontinuitet frå Deutsche Akademie, særskilt gjen-

nom personalet. Franz Thierfelder var til dømes

generalsekretær både frå 1926-1937 og frå dei byrja

arbeidet med nyetableringa i 1945. Sovjetunionen

danna Det all-sovjetiske selskap for kultursamband

med utlandet (VOKS) i 1925 og dreiv aktivt med

kulturutvekslingar med andre land. Under den

kalde krigen vart projisering av kultur særskilt

viktig i den sovjetiske utanrikspolitikken. I 1926

etablerte Italia Istituto Nazionale di Cultura Fas-

cista, som skulle spreie og beskytte fascistisk og

italiensk kultur heime og i utlandet. Dette vart

nedlagt i 1943 då Mussolini vart fjerna, men etter

krigen vart det i fleire land etablert Istituto Itali-

ano di Cultura. Formålet var å spreie italiensk kul-

tur og språk, og å utvikle intellektuelle relasjonar

med utlandet.

I Danmark i 1940 vart Det danske Selskab etab-

lert for å drive eit reint filantropisk kulturutvek-

slingsprosjekt, der staten ikkje gjorde anna enn å

støtte økonomisk. Her distribuerte ein språkplater

og bøker på dansk og jobba under mottoet «dia-

log fremfor propaganda». I Sverige vart Svenska

Institutet oppretta i 1945, i samarbeid med nærings-

livet. Bakgrunnen var eit behov for å rette opp bi-

letet av Sverige etter det eksportnæringa meinte

var ein feilslått nøytralitetspolitikk. Det vart slik

eksplisitt knytt til eksport og økonomi. United

States Information Agency vart etablert i 1953, men

hadde institusjonelle røter tilbake til slutten på

andre verdskrigen.4 Det var i denne internasjonale

konteksten at planane om eit norsk kontor vart

til. Det kontekstuelle bakteppet var avslutninga

på to verdskrigar etterfølgd av ein «kald krig»

mellom to antagonistiske supermakter. Under

desse omstenda eksisterte det ei oppfatning av at

meir kunnskap om kvarandre kunne føre til auka

forståing og tillit landa imellom, som igjen ville

gje internasjonal avspenning.

KONTORET FOR KULTURELT SAMKVEM MED

UTLANDET

I 1950 vedtok Stortinget å etablere «Kontoret for

kulturelt samkvem med utlandet». Initiativet kom

frå utanriksminister Halvard Lange, som i 1946

sette ned ein komité til å greie ut om korleis ein

slik institusjon kunne etablerast i Noreg – gjerne

delvis privat, med støtte frå næringslivet, slik

Sverige hadde løyst det. Denne komiteen hadde i

byrjinga store ambisjonar for dimensjonane til

dette kontoret, men både finansdepartementet og

næringslivet var tilbakehaldne med støtte. Hjå fin-

ansdepartementet kravde gjenreisinga etter kri-

gen store løyvingar. Skepsisen hjå næringslivet

var knytt til at dei meinte norske eksportprodukt

ikkje hadde noko å tene på at omverda blei meir

kjend med Noreg. Dessutan hadde ein direktør for

ein av dei store kjemiske industriane ringt komi-

teen som etablerte Kulturkontoret for å seie at «det

var bedre av hensyn til vårt renommé i utlandet å

få skikk på de offentlige toiletter på jernbanestas-

jonene enn å opprette nye institutter!» Både i næ-

ringslivet og på Stortinget var det ein viss skepsis

til den stadige «knoppskytinga» i sentral-

3 Blant personalet kunne ein finne Claude Levy-Strauss, Michel Focault og Roland Barthes. Det eksisterte dessutan allereie eit

privat initiativ, Alliance Française, frå 1883. Arndt (2005) s. 37-38

4 Glover, Nicholas (2011) National relations – public diplomacy, national identity and the Swedish Institute 1945-1970 s. 8

41

Etter førsteverdskrigen byrjastatar å institusjonaliserearbeidet for kulturellerelasjonarmed ut-landet.

42 Mål og Makt 2015 – 1

administrasjonen, og det vart argumentert for at

eksisterande organ kunne ta seg av oppgåvene.5

Då berre 30 stemde for å utsetje saka i Stortinget,

vart «Kontoret for kulturelt samkvem med ut-

landet» – heretter kalla «Kontoret» – oppretta 10.

mai 1950. Kontoret vart eit heilstatleg, frittståande

organ under utanriksdepartementet.

Oppgåvene til Kontoret var å forvalte Noreg sine

kulturelle relasjonar med utlandet. Dei viktigaste

sidene ved dette var å inngå i og forvalte bilaterale

kulturavtalar som sikra at Noreg tok del i student-

utvekslingar, professorutvekslingar og andre kul-

turutvekslingar og besøk. Slik skulle enkeltpersonar

og grupper få førstehandskunnskap om Noreg og

bli gode ambassadørar i sine heimland, og nord-

menn skulle ta med seg ny kunnskap og nye idear

heim. Noreg hadde i 1971 kulturavtalar med 21

land. Både austblokkland som Russland, Tsjekko-

slovakia og Polen og eittpartistatar som Kina,

Jugoslavia og Spania var med. Dette kan vi sjå i

samanheng med at det vart hevda at kulturen si

tillitsskapande rolle var avgjerande for «den kul-

turutveksling som er tatt opp med land som har

en annen politisk, økonomisk og sosial struktur

enn vår egen».6 Kanskje var behovet for å forstå

kvarandre størst i møte med slike land.

Vidare forvalta Kontoret samarbeid med in-

ternasjonale organisasjonar som UNESCO (FN sin

organisasjon for undervisning, vitskap og kultur),

kultursektorane i NATO og Europarådet. Kontoret

skulle også gjere Noreg kjend som ein høgtståande

kulturnasjon. Det skulle gjere verda kjend med

norsk kultur gjennom å arrangere og gje økonom-

iske bidrag til konsertar, utstillingar, teater, folke-

dans og filmframsyningar i andre land, og å gi ut

tidsskrift, informasjonsbøker og -brosjyrar om

Noreg.

Vandreutstillingar var vanlege. Dei kunne gå frå

land til land, eller innanfor land, slik som vandreut-

stillinga av moderne norsk grafikk som sirkulerte

i Storbritannia frå 1957 til 1960. Nokre utstillingar

var av norske bøker, frimerke og barneteikningar,

medan andre dreidde seg spesifikt om kjende nord-

menn, til dømes Henrik Ibsen eller Edvard Grieg.

Utstillingane inneheldt elles mest biletkunst,

brukskunst eller kunsthandverk. På konsertfron-

ten var fiolinist Arve Tellefsen og pianistane Jan

Henrik Kayser, Liv Glaser og Kjell Bækkelund

gjengangarar på 1950- og 60-talet.

Ved å velje ut både tradisjonelle og moderne

kunstuttrykk kunne Kontoret formidle at Noreg

var eit land der desse to komponentane var dy-

namisk foreina. Både natur og industri, nasjonal-

romantikk og grafikk, og så vidare. Den norske

naturen var framstilt som premissleverandør for

det meste – alt frå det egalitære folket og omfor-

delinga av gode til det særnorske designet og mu-

sikken. Ei anna strategisk framstilling knytte seg

til biletet av Noreg som ein fredsnasjon med røter

langt tilbake.

FREDSNASJONEN

Motivasjonen for å etablere Kontoret baserte seg

mellom anna på førestillingar om at Noreg hadde

5 St. tid. 1950 s. 921-922

6 Angell, Svein Ivar (2014a) , «’Norges omdømme som kulturland er høyt’» - Innhogg i norsk sjølvpresentasjon. Arr. Idehistorisk

Tidsskrift, s.98, St. meld. nr. 63, 1960-61 , s. 2

43

særskilte føresetnader for å skape mellomfolkeleg

forståing i det internasjonale samkvemmet. Dette

hadde mellom anna bakgrunn i at Noreg som lite

land ikkje hadde vore noka stor kolonimakt. Kul-

turelle framstøytar ville slik sett ikkje føre til

spekulasjonar om baktankar eller imperialistiske

motiv, slik tilfellet kunne vere for tidlegare ko-

lonimakter.7 Samstundes som dette fredsbiletet

eksisterte som eit slags nasjonalt sjølvbilete, var

oppfatninga også at omverda karakteriserte Noreg

som fredeleg og demokratisk. Eisenhower-admin-

istrasjonen karakteriserte på bakgrunn av

bistandspolitikken dei nordiske landa som «prime

examples of Western democracy».8 Kulturdiplo-

matiet som føregjekk – spesielt med dei vestlege

landa – skulle også bidra til å gi Noreg innpass i

viktige politiske fora som FN og UNESCO, så det

var viktig at andre land hadde denne oppfatninga.9

Biletet av fredsnasjonen har såleis blitt reprod-

usert igjen og igjen. I desse framstillingane finn

vi Noreg sitt engasjement for Folkeforbundet og

FN, misjonsverksemd, utdelinga av Nobelprisen,

u-hjelp og så vidare. Kontoret og utanriksdeparte-

mentet fekk kome med merknader til dei ulike

publikasjonane før dei vart utgitte. Kommen-

tarane handla gjerne om å framheve dei demokrat-

iske og fredelege aspekta ved Noreg, til dømes

«[a]vsnittet om War Effort kuttes ut» og «[u]ni-

former erstattes med fargebilde fra 17-mai

(barnetog)». 10

Den fredelege framstillinga kan også knytast

til Sovjetunionen. Då Noreg valde å bli med sine

vestlege allierte i NATO, tvinga dette fram eit be-

hov for ei slags forklaring til naboen i aust. Å

framstille Noreg som fredeleg kunne kanskje roe

ned sovjetiske reaksjonar på alliansen. Som ein-

aste NATO-land med grense til denne stormakta,

var Noreg avhengig av å ha eit godt forhold til

begge sider, og å agitere for avspenning mellom

aust og vest.11 Noreg fekk med nokre potensielt

dempande reservasjonar i NATO-medlemskapen:

Det skulle ikkje bli oppretta militære basar på

norsk jord i fredstid, med mindre landet var ut-

sett for truslar om angrep, og i 1957 sa Noreg nei

til oppbevaring av atomvåpen i fredstid.

NYTT FOKUS MOT 1970-TALET

I løpet av 1960-talet gjekk ein over frå kultur som

utgangspunkt for framgang på andre samfunns-

felt, til å snakke om «matnyttige» prosjekt som

målretta informasjonsarbeid om næringsliv og

det norske samfunnet meir generelt. Publikasjon-

ane handla i større grad om turisme, økonomiske

og eksportretta tema. Denne endringa fell saman

med at Kulturkontoret i 1967 vart tettare knytt

til departementsstrukturen og vart til Kul-

turavdelinga. I 1972 vart denne Kulturavdelinga

slått saman med utanriksdepartementet si

Presseavdeling og vart til Presse- og kul-

turavdelinga.

Bakteppet for denne endringa er to parallelle

utviklingar som kom frå midten av 1960-talet og

utover. Desse to løpa påverka kvarandre gjensi-

dig. Det første var eit nytt syn på informasjon,

7 St.meld nr. 78 1956 s.2

8 Angell (2014b) Representing Norway in the post war period – The Office for Cultural Relations, forthcoming in Nikolas

Glover et. al. (eds.) Small states and foreign publics: Histories ofpublic diplomacy in northern Europe Next, Brill Publisher, s.

17, Eriksen, Knut Einar og Pharo, Helge Øystein (1997) Kald krig og internasjonalisering. 1949-1965, Norsk utenrikspolitikks

historie. Vol. 5, Oslo: Universitetsforlaget, s. 186.

9 St.meld nr 78 1956 s. 3

10 UD-arkiv 55.B.14 Publikasjonsvirksomhet, litt. Facts about Norway, ”Facts about Norway, 17/11 1953”

11 Høyvik, Ragnhild Eitungjerde (2014) Med grense til Russland – kulturdiplomati som balansepolitikk, Replikk #38: Grenser

44 Mål og Makt 2015 – 1

Noreg haddesærskilte føresetnaderfor å skape mellom-folkeleg forståing i detinternasjonalesamkvemmet.

45

knytt til den informasjonsteknologiske utviklinga

i 1960-åra (til dømes TV). Informasjon tok no på

mange måtar over for omgrepet propaganda. In-

formasjon vart oppfatta som eit relativt uprob-

lematisk omgrep, med konnotasjonar som sann,

nøytral og demokratisk. Propaganda vart, særleg

grunna bruken under krigar, oppfatta som falsk

eller suspekt. Innhaldet i informasjonen kunne

vere mykje det same som då det vart kalla pro-

paganda, men oppfatninga av det som vart for-

midla, endra seg. Det kan hevdast at den nye

orienteringa innebar at informasjon kunne

fungere som ei slags paraplynemning, på same

måte som kultursamkvem gjorde.

Den andre sentrale utviklinga var endringar i

handelspolitiske vurderingar. Karakteristisk for

1960-åra og utover var at økonomiske samarbeid

kom meir i fokus i utanrikspolitikken. Viktig her

var EF-debatten og nedbygging av tollmurane.12

Ønsket om å bli med i – og nærare knytt økono-

misk til – EF kan seiast å ha gjort behovet for å

nå ut med informasjon om Noreg og norske

forhold enda større – spesielt mynta på vestlege

samarbeidsland. Samstundes var det framleis

viktig å oppretthalde det fredelege biletet over-

for naboen i aust:

Det er av særlig betydning at norske

myndigheter fortsetter å føre en politikk

som tar sikte på å skape troverdighet i

Sovjetunionen og de øvrige øst-

europeiske land når det gjelder sta-

biliteten i norsk sikkerhetspolitikk og

dens defensive karakter.13

Det vart i overgangen til 1970-talet einigheit om

at «[i]nformasjonspolitikken må tjene norsk øko-

nomi og den gjensidige kulturutvikling, samtidig

med at det skapes større forståelse for Norges

holdning i mellomfolkelig samarbeid.» Det var

altså ein kontinuitet med eit skifte i tyngdepunkt

frå kultur til næringsøkonomiske omsyn.

FRÅ KULTURDIPLOMATI TIL OMDØMME-

BYGGING OG NASJONSPROMOTERING

Utviklinga mot eksport og turisme har halde fram.

I dei siste åra har forskarar, politikarar og

merkevarebyggingskonsulentar kome med nye

omgrep for å karakterisere slik verksemd: om-

dømmebygging, økonomisk diplomati, new pub-

lic diplomacy og nation branding. Innovasjon

Norge og Næringslivets Hovedorganisasjon

(NHO) driv mykje av noregsinformasjonen i dag.

Under omdømmefokuset til både Bondevik og

12 Forutan EF, var Organisasjonen for økonomisk samarbeid og utvikling (OECD – inngått 1961), Det europeiske frihandelsforbund

(EFTA – inngått 1961) og liberaliseringa i GATT-avtalen (General agreement on Tariffs and Trade – inngått 1947) del av denne

økonomiske integreringa.

13 St.meld nr 12, 1970-71 , s. 8

46 Mål og Makt 2015 – 1

Støre vart det satsa stort på nasjonspromoter-

ing. Problema som har vorte definerte som bak-

grunn for nye satsingar, har i stor grad handla

om oppfatningar av at Noreg ikkje var synleg

nok i omverda, og at det biletet utlandet hadde,

var skeivt. Dette var også sett på som problemat-

isk i etterkrigstida.

I 2000 kom det ein rapport om kulturen si rolle

i norsk utanrikspolitikk. Den tok til orde for ei

«oppdatering av Norgesbildene». I likskap med

stortingspolitikarar på 1970-talet meinte ein her

at utlandet sitt inntrykk av Noreg var dominert

av det tradisjonelle: fjordar, fjell, vikingar og

bunad – i den grad eit utanlandsk publikum i

det heile hadde noko medvit om Noreg.

Framstillingane av Noreg i utlandet i dag ser

framleis ut til å forsøke å foreine det tradisjo-

nelle og det moderne. I ein rapport frå 2006 om

korleis Noreg skulle styrke sitt omdømme var

visjonen å gjere seg meir kjend og synleg: «Norge

– nyskapende i samspill med naturen.» Inno-

vasjon Norge lanserte for nokre år sidan slagor-

det «Norway. Powered by nature» gjennom Visit

Norway. Det er med andre ord også ei stor grad

av kontinuitet i framstillingane av Noreg.14

I dei siste åra har dei norske sjølvbileta vorte

diskuterte i eit nytt lys. Kunstnaren Morten

Traavik har i god etterkrigsstil søkt å skape for-

ståing mellom folk i Noreg og Nord-Korea

gjennom kulturutvekslingsprosjekt. Den nord-

koreanske barneframsyninga Kardemomyang,

som gjekk under Festspela i Bergen 2014, viste

at den ofte latterleggjorde måten Nord-Korea

framstiller seg på, kanskje ikkje er så ulik Noreg

si eigenpromotering. Kvart land viser fram det

beste ein har, uansett korleis det biletet høver

med resten. For sjølv om biletet av Noreg som

fredsnasjon blir oppretthalde gjennom eksem-

pelvis Nobels fredspris og fokus på norsk hu-

manitært arbeid framfor militært, dukkar det

stadig opp hendingar som viser motstridande

bilete. Dette janusandletet – fredsnasjon og

våpeneksportør; miljøførebilete og oljegigant –

er ofte gjenstand for debatt. Då viktige person-

ar i regjeringa valde å ikkje møte Dalai Lama på

hans noregstur, sende dette signal om at noko

var endra: Når maktkonstellasjonane i verda for-

andrar seg, avgrensar det rommet Noreg har til

å drive såkalla symbolpolitikk. Etterspelet av

fredspristildelinga til Liu Xiaobo vart slik ein

oppvekkar. Kanskje vil vi sjå enda meir framover

av erkjenninga at «norske interesser» ikkje all-

tid er samanfallande med altruisme og men-

neskerettar.

14 Med den nye regjeringa er det føreslege å redusere midlar til kulturutveksling med ein tredel, slik at ein landar på 65

millionar. UD sitt totale budsjett er på like under to milliardar. Henriksen, Arve (2014): «Kultureksport kuttes med 20

mill.». Aftenposten.no, 9. oktober. http://www.aftenposten.no/kultur/Kultureksport-kuttes-med-20-mill-7738418.html

(Lasta ned 9. oktober 2014)

47

Under omdømme-fokuset til bådeBondevik og Støre vartdetsatsa stort på nasjons-promotering.

48 Mål og Makt 2015 – 1

Same kven som spør - anten det er djevelen sjølv,

der vi står på Garisim berg og ser ut over

freistingane i verda, eller ein meir anonym person

i køen framfor frukostbuffeten på hotellet – når

det kjem til dette med å nemne ein "personleg

favoritt", kan mine svar tilliks med andre sine vere

alt frå eit jentenamn til namnet på ein ost. Slike

spørsmål utløyser sjeldan meir enn ei triviell

stadfesting: Jo, ein har då sine preferansar! Takk

likevel for spørsmålet. Det fekk meg til å etterprøve

mi eiga åtferd. Der fann eg eit svar, som kanskje

lenge har venta på eit spørsmål som dette.

Min verkeleg personlege favoritt er min

personlege søvn. Kvar kveld gler eg meg til å leggje

meg ned og sovne i kroppsleg og mental vellyst.

Eg nynnar inni meg: Dette er toppen, dette er

dagens høgdepunkt! Kort tid etter er eg ein annan

stad. Søvnen min er ein livsstrekning. Ja visst, og

ein tilstand. Men også ei makt. Det er opp til søvnen

korleis sovaren skal ha det. I barneåra fylte søvnen

meg støtt med katastrofale draumar der eg

opplevde total undergang og fortaping og vakna

av skrekk. Eg var død då eg vakna. Kan hende var

det difor søvnen snudde om? For frå mine

ungdomsår til i dag har søvnen støtt vore god mot

meg. Den plagar meg ikkje med skuffande

ønskjedraumar, men fortel meg dei merkelegaste

ting. Fargerike, originale, overveldande, vakre.

Den gir meg gratis kino, sirkus, kunstutstillingar

– og djupsindige ord. Opplivande. Lærerike.

Inspirerande. Mysteriøse. Når eg vaknar, kjenner

eg meg fornya i møtet med den nye dagen. Nå skal

det bli herleg å stå opp, dette er dagens høgdepunkt!

nynnar det inni meg. Også gårsdagens sår og plager

har søvnen ofte lindra medan eg sov. Jo, eg gler

meg til å leggje meg, og eg gler meg til å stå opp.

av EINAR ØKLAND

Din personlegefavoritt

FAVORITTENFoto:T

OVE

K.B

REIS

TEIN

49

Til i dag har eg hatt det slik.

Søvnen min kan eg også ta med meg på dagtid.

For sjølv om eg ikkje er ein som søv middag, kan

eg sovne når eg ønskjer det: På ein benk, på ein

stol, i ein båt, i ein bil. Korleis eg får det til? Eg

pustar langsamt og djupt, slakkar av alle musklar

og ønskjer søvnen velkomen. Eg veit meg ein søvn.

Og det er ein søvn som held ut med meg.

Om natta søv eg med glaset ope. Også i byane,

også i gatelarmen. Eg kan godt høyre nattlydane

– frå folk og trafikk, frå ugler og vindar og

dryppande regn utan å vakne. Søvnen vernar meg.

Eg blir ikkje uroa. Søv like godt. Eg klagar aldri

over bråk om natta.

Søvnen er samstundes min mentale

administrator. Den veit kva som bør slettast og

kva som bør lagrast på min personlege harddisk.

Søvnen hjelper meg med å gløyme, liksom den

hjelper meg til å minnast. Mangt eg drogst med i

tankane då eg la meg, er anten borte eller har fått

ei løysing når eg vaknar om morgonen.

Det hender eg noterer det eg har drøymt, men

eg skriv ikkje slikt inn i bøkene mine. Derimot,

når eg om morgonen er komen fram til tastaturet

og skal skrive noko nytt, får eg ofte setningane

leverte, så å seie på døra, og kan skrive slikt eg

ikkje visste eg kunne skrive då eg la meg tom

kvelden før. Neste morgon har eg altså fått påfyll.

Utan å streve. Og slik held det fram. Utan denne

søvnen var eg ingenting.

Dei som har søvnproblem, vil sikkert snu dette

svaret på ende og meine at det heller er eg som er

søvnens personlege favoritt. Dei har sjølvsagt rett.

50 Mål og Makt 2015 – 150

«Eg var så dårleg på søndag. Men håpar vi kan finne

på noko igjen ein dag». Meldinga tikka inn på mobilen

min tysdag føremiddag, like før lunsjpause. Eg vart

så glad. Måndagen hadde vore meir tåkete og grå, no

såg veka likevel ut til å kunne bli minneverdig.

Meldinga var frå Storegut. Vi hadde vore på kafé

søndag. Vi hadde avtala frukost på Stephanies etter

at vi hadde møttest på ein innflyttingsfest hjå ei felles

veninne, Gunni, laurdag kveld.

Møtet på søndag hadde ikkje vore alt for

stemningsfullt. Det som skulle ha vore ein frukost,

vart i staden til ein ettermiddagskaffi, og etter ein time

hadde han dessutan reist seg og forklart at han måtte

heim igjen. Dermed var eg i rimeleg tvil. Var han

interessert eller ikkje? Jau da, kanskje spelte han travel

og kostbar. Men om han verkeleg var interessert, ville

han vel ha sete der ein time eller to til?

Men greitt nok, alle veit at søndagar kan vere

grusame, især om laurdagen har vore tilsvarande

lystig. Eg vart berre glad for livsteikn. Slik er det, når

ein er hekta på nokon av det motsette kjønnet, eller

iallfall det kjønnet ein har forventingar om romantiske

eskapadar med, og brått forstår at dei har tenkt på

deg. Om ikkje anna, så i dei fjorten sekunda det tok

å skrive den meldinga. Eit lite pling er nok til å få all

verdas klokker til å kime.

Så kva skulle eg svare? Og når skulle eg svare? Litt

måtte eg vel vente, for å ikkje å verke fullstendig desp.

Men ikkje alt for lenge heller, så han kunne legga

planar med andre. Verst av alt, andre damer. Eg anar

jo ikkje korleis denne fyren er med damer. Skulle eg

føreslå noko? Ja, eg måtte vel det. Han hadde ikkje

føreslått noko sjølv, det var jo litt slapt, men eg fekk

berre ta den fornedringa når eg no ein gong var

interessert i han. Litt stolheit må ein ofre, skal ein

koma nokon veg.

Nøyaktig ein time etter at meldinga hadde tikka

inn, svara eg. «Middag etter jobb ein dag? I dag,

kanskje? Eller i morgon?». Ja, eg veit det høyrest

utolmodig ut, men slike ting er så vonde å gå og tvære

på. Ein får berre få det ut av verda. Anten er det noko

der, eller ikkje. Han hadde jo sendt den første meldinga.

Han måtte vel berre vera glad for at nokon var

interessert i å møte han igjen snarleg.

Og sanneleg, det vart lettare enn forventa. Klokka

sytten null null stod eg framfor Kjøkken og stol og

smilte medan han pesa seg opp den siste bakken.

«Orsak at du måtte vente», sa han, i det han gav meg

ei isande kald klem, og eg kjekt svara at eg ikkje hadde

venta, altså. Vi gjekk inn, og eg sørgde for å ta eit bord

lengst inne i lokalet. Det er så himla å måtte sitja like

ved døra og hutre kvar gong ho går opp. Nervøsiteten

som sit i kroppen, og som allereie har fått både hender

og aksler til å riste blir ikkje betre av at kulden riv tak

i han.

Vi tok kvar vår hamburgar. Cheeseburgar, for å vera

nøyaktig, med potetbåtar og salat. Eg hadde ete det

der før, og visste at det smakte greitt. Vi tok brus til

drikke. Eg tenkte litt på øl, men han tok Cola, så da

vart det det på oss begge. «Kome deg att etter helga?»,

spurde eg. «Hehe, jau da», sa han smilande. «Gått

greitt på jobb, da? Mange som vil kjøpe bilane

dykkar?». «Ja, faktisk», svara han.

Eg fekk redslefylte aningar igjen. Dette gjekk litt

for treigt. Samstundes var han i noko betre humør

enn sist. Eg syntest framleis han var uimotståeleg, så

Eit spørsmålom dessertav LULLEN FANITULLEN

«Eg var så dårleg på søndag. Men håpar vi kan finne

på noko igjen ein dag». Meldinga tikka inn på mobilen

min tysdag føremiddag, like før lunsjpause. Eg vart

så glad. Måndagen hadde vore meir tåkete og grå, no

såg veka likevel ut til å kunne bli minneverdig.

Meldinga var frå Storegut. Vi hadde vore på kafé

søndag. Vi hadde avtala frukost på Stephanies etter

at vi hadde møttest på ein innflyttingsfest hjå ei felles

veninne, Gunni, laurdag kveld.

Møtet på søndag hadde ikkje vore alt for

stemningsfullt. Det som skulle ha vore ein frukost,

vart i staden til ein ettermiddagskaffi, og etter ein time

hadde han dessutan reist seg og forklart at han måtte

heim igjen. Dermed var eg i rimeleg tvil. Var han

interessert eller ikkje? Jau da, kanskje spelte han travel

og kostbar. Men om han verkeleg var interessert, ville

han vel ha sete der ein time eller to til?

Men greitt nok, alle veit at søndagar kan vere

grusame, især om laurdagen har vore tilsvarande

lystig. Eg vart berre glad for livsteikn. Slik er det, når

ein er hekta på nokon av det motsette kjønnet, eller

iallfall det kjønnet ein har forventingar om romantiske

eskapadar med, og brått forstår at dei har tenkt på

deg. Om ikkje anna, så i dei fjorten sekunda det tok

å skrive den meldinga. Eit lite pling er nok til å få all

verdas klokker til å kime.

Så kva skulle eg svare? Og når skulle eg svare? Litt

måtte eg vel vente, for å ikkje å verke fullstendig desp.

Men ikkje alt for lenge heller, så han kunne legga

planar med andre. Verst av alt, andre damer. Eg anar

jo ikkje korleis denne fyren er med damer. Skulle eg

føreslå noko? Ja, eg måtte vel det. Han hadde ikkje

føreslått noko sjølv, det var jo litt slapt, men eg fekk

berre ta den fornedringa når eg no ein gong var

interessert i han. Litt stolheit må ein ofre, skal ein

koma nokon veg.

Nøyaktig ein time etter at meldinga hadde tikka

inn, svara eg. «Middag etter jobb ein dag? I dag,

kanskje? Eller i morgon?». Ja, eg veit det høyrest

utolmodig ut, men slike ting er så vonde å gå og tvære

på. Ein får berre få det ut av verda. Anten er det noko

der, eller ikkje. Han hadde jo sendt den første meldinga.

Han måtte vel berre vera glad for at nokon var

interessert i å møte han igjen snarleg.

Og sanneleg, det vart lettare enn forventa. Klokka

sytten null null stod eg framfor Kjøkken og stol og

smilte medan han pesa seg opp den siste bakken.

«Orsak at du måtte vente», sa han, i det han gav meg

ei isande kald klem, og eg kjekt svara at eg ikkje hadde

venta, altså. Vi gjekk inn, og eg sørgde for å ta eit bord

lengst inne i lokalet. Det er så himla å måtte sitja like

ved døra og hutre kvar gong ho går opp. Nervøsiteten

som sit i kroppen, og som allereie har fått både hender

og aksler til å riste blir ikkje betre av at kulden riv tak

i han.

Vi tok kvar vår hamburgar. Cheeseburgar, for å vera

nøyaktig, med potetbåtar og salat. Eg hadde ete det

der før, og visste at det smakte greitt. Vi tok brus til

drikke. Eg tenkte litt på øl, men han tok Cola, så da

vart det det på oss begge. «Kome deg att etter helga?»,

spurde eg. «Hehe, jau da», sa han smilande. «Gått

greitt på jobb, da? Mange som vil kjøpe bilane

dykkar?». «Ja, faktisk», svara han.

Eg fekk redslefylte aningar igjen. Dette gjekk litt

for treigt. Samstundes var han i noko betre humør

enn sist. Eg syntest framleis han var uimotståeleg, så

Eit spørsmålom dessertav LULLEN FANITULLEN

50

51

eg fekk berre køyre løpet ut til den bitre enden på det.

Etter litt mat, gjekk også det heile litt betre. «Eg hugsar

du nemnde Bridget Jones dagbok sist gong», sa han, i

det eg nett hadde putta både ein burgarbit og potetbåt

i munnen, og var fullstendig ute av stand til å svare

noko dei neste tre sekunda. «Eg såg den filmen i går,

faktisk. Dei drog til Alpane og greier. Det var den du

tenkte på?».

Eg svelgde ein bit på storleik med ein St.

Bernardshund før eg svara. Kvifor hadde han sett den

filmen, eigentleg? «Nei nei. Eller jau, den er også artig.

Men då er jo Brigdet og Mark Darcy allereie eit par.

Det eg tenkte på sist eg nemnde det, var aller første

gongen dei møtest. Det er i den første filmen». «Å ja»

svara han, og vart litt paff. «Eg er ikkje så god på

filmar». «Nei nei, herre min. Ikkje tenk på det», svara

eg.

Da vi hadde ete opp, kom servitøren raskt bort og

henta tallerkenane. Dei er kjappe slik. Noko av det som

irriterer meg eit grann med å gå på restaurant. Stadig

kjem dei bort til bordet med eitt eller anna. Og ikkje

veit ein heilt kva ein skal svare alltid heller. «Skal vi ta

desserten heime hjå meg?», spurde Storegut da

tallerkenane bokstaveleg tala flaug inn på kjøkkenet

igjen.

Kva svarar ein på slikt? Til ein mann ein likar? Det

er tusenkronersspørsmålet. Han skal ikkje bli lei seg,

eller kjenne seg avvist for alltid. Sjølv skal du ikkje

kjenne deg billig eller alt for lett å få på kroken.

Samstundes skal du heller ikkje innbille deg noko. Eg

høyrde meg sjølv svare det mest fornuftige. «Veit du,

eg må rett og slett heim no, eg». På ein måte var det

greitt. Han hadde vore knapp sist gong, denne gongen

var det eg som gjorde kort prosess. Han gjorde ingen

forsøk på å overtale. «Nettopp, da får vi ha det til gode»,

sa han.

Vi sa farvel, og dagane gjekk. Etter kvart vart det

fredag. Eg tenkte vi kanskje kunne møtast att i helga.

Eg hadde ikkje høyrt noko frå han, så da stod og fall

det kanskje på mitt intiativ. Eg tenkte etter. På ein måte

ville det bli tredje gongen eg tok initiativ, men på ein

annan måte berre første. Dette var slitsamt. Det hadde

jo strengt teke ikkje skjedd noko mellom oss. Kvifor

gadd eg bry meg meir med han i det heile?

Eg sendte sjølvsagt ei melding. På Facebook denne

gongen. Det verka liksom hakket mindre høgtideleg

enn sms. Inviterte han til å finne på eitt eller anna. Sa

eg hadde mykje betre tid no når det var helg. Orsaka

til og med at eg måtte heim så tidleg den kvelden. Det

burde eg ikkje ha gjort, men etterpå var det for seint å

angre.

Det tok ikkje så frykteleg lang tid før eg fekk svar.

Han var kalla tilbake til Ål. Hastearbeid på garden.

Måtte berre kaste seg rundt. Hadde ikkje vore på jobb

i bilbutikken fredag, heller. Eg undra meg litt. Var det

ikkje i slåtten og slikt at ting hasta? Ikkje i november.

Anna enn snømåking kanskje, men det var det vel nok

av folk som kunne ta seg av. Eg kjende meg skuffa. Det

sank i meg som ein stor, ekkel stein. Eg måtte berre

svara noko enkelt som «å ja, vi pratest», og planla å

ringe Gunni så snart eg fekk tid. Det var ikkje ofte eg

hadde noko med henne å gjera lenger, men det kunne

vera hyggjeleg med ein kaffi, og eg kjende det var på

tide med informasjon frå nokon som kunne vite meir

enn eg til no hadde forstått.

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

eg fekk berre køyre løpet ut til den bitre enden på det.

Etter litt mat, gjekk også det heile litt betre. «Eg hugsar

du nemnde Bridget Jones dagbok sist gong», sa han, i

det eg nett hadde putta både ein burgarbit og potetbåt

i munnen, og var fullstendig ute av stand til å svare

noko dei neste tre sekunda. «Eg såg den filmen i går,

faktisk. Dei drog til Alpane og greier. Det var den du

tenkte på?».

Eg svelgde ein bit på storleik med ein St.

Bernardshund før eg svara. Kvifor hadde han sett den

filmen, eigentleg? «Nei nei. Eller jau, den er også artig.

Men då er jo Brigdet og Mark Darcy allereie eit par.

Det eg tenkte på sist eg nemnde det, var aller første

gongen dei møtest. Det er i den første filmen». «Å ja»

svara han, og vart litt paff. «Eg er ikkje så god på

filmar». «Nei nei, herre min. Ikkje tenk på det», svara

eg.

Da vi hadde ete opp, kom servitøren raskt bort og

henta tallerkenane. Dei er kjappe slik. Noko av det som

irriterer meg eit grann med å gå på restaurant. Stadig

kjem dei bort til bordet med eitt eller anna. Og ikkje

veit ein heilt kva ein skal svare alltid heller. «Skal vi ta

desserten heime hjå meg?», spurde Storegut da

tallerkenane bokstaveleg tala flaug inn på kjøkkenet

igjen.

Kva svarar ein på slikt? Til ein mann ein likar? Det

er tusenkronersspørsmålet. Han skal ikkje bli lei seg,

eller kjenne seg avvist for alltid. Sjølv skal du ikkje

kjenne deg billig eller alt for lett å få på kroken.

Samstundes skal du heller ikkje innbille deg noko. Eg

høyrde meg sjølv svare det mest fornuftige. «Veit du,

eg må rett og slett heim no, eg». På ein måte var det

greitt. Han hadde vore knapp sist gong, denne gongen

var det eg som gjorde kort prosess. Han gjorde ingen

forsøk på å overtale. «Nettopp, da får vi ha det til gode»,

sa han.

Vi sa farvel, og dagane gjekk. Etter kvart vart det

fredag. Eg tenkte vi kanskje kunne møtast att i helga.

Eg hadde ikkje høyrt noko frå han, så da stod og fall

det kanskje på mitt intiativ. Eg tenkte etter. På ein måte

ville det bli tredje gongen eg tok initiativ, men på ein

annan måte berre første. Dette var slitsamt. Det hadde

jo strengt teke ikkje skjedd noko mellom oss. Kvifor

gadd eg bry meg meir med han i det heile?

Eg sendte sjølvsagt ei melding. På Facebook denne

gongen. Det verka liksom hakket mindre høgtideleg

enn sms. Inviterte han til å finne på eitt eller anna. Sa

eg hadde mykje betre tid no når det var helg. Orsaka

til og med at eg måtte heim så tidleg den kvelden. Det

burde eg ikkje ha gjort, men etterpå var det for seint å

angre.

Det tok ikkje så frykteleg lang tid før eg fekk svar.

Han var kalla tilbake til Ål. Hastearbeid på garden.

Måtte berre kaste seg rundt. Hadde ikkje vore på jobb

i bilbutikken fredag, heller. Eg undra meg litt. Var det

ikkje i slåtten og slikt at ting hasta? Ikkje i november.

Anna enn snømåking kanskje, men det var det vel nok

av folk som kunne ta seg av. Eg kjende meg skuffa. Det

sank i meg som ein stor, ekkel stein. Eg måtte berre

svara noko enkelt som «å ja, vi pratest», og planla å

ringe Gunni så snart eg fekk tid. Det var ikkje ofte eg

hadde noko med henne å gjera lenger, men det kunne

vera hyggjeleg med ein kaffi, og eg kjende det var på

tide med informasjon frå nokon som kunne vite meir

enn eg til no hadde forstått.

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

51

52 Mål og Makt 2015 – 1

DET ROR OG ROR

Dagen er faren

– og det ror og ror.

Det mørke berget,

mørkare enn kvelden,

luter over vatnet

med svarte folder:

Eit samanstupt andlet

med munnen i sjøen.

Ingen veit alt.

Det ror og ror,

i ring,

for berget syg.

Forvilla plask på djupet.

Forkoment knirk i tre.

Forvilla trufast sjel som ror

og snart kan sugast ned.

Han står der òg

den andre,

han i bergfoldene,

i svartare enn svart,

og lyer utover.

Lam av synd.

Stivt lyande.

Stiv av støkk

fordi her ror –

Då må det gå blaffog blå-skin

fram og attende

som heite vindar

og som frost.

Det ror og ror i natt.

Det ser og ser ingen.

Ingen veit

kven som slikkar på berget

når det er mørkt.

Ingen veit botnane

i Angest sjø.

Ingen veit

kven som ikkje kan ro.

Tarjei Vesaas

DIKTavASSAD NASIR

NOTAT FRÅ HELSESØSTER

Penisen hans er skeiv

truleg fordi han har sete

attmed den fagraste jenta på skulen

i tre år

utan å seie eit ord.

Hans Sande, 2009.

52

53

KOMMENTAR:

Eg har ikkje lese mykje av Vesaas, verken dikt

eller prosa. Men den eine boka eg las for

hundre år sidan, sit framleis så godt i hjarta

og sjel at om eg lukkar augo, kan eg sjå Mattis

stå framfor meg.

“Det ror og ror” handlar òg om Mattis, sjølv

om han ikkje er nemnd. Men det handlar om

deg og meg også. Det handlar om det mørke

djupet i oss menneske som syg oss til botn i

Angest sjø. Dei mørke kreftene i oss alle som

vil ta over, sluke oss med merg og bein, og då

… då er det fint at det finst andre diktarar som

skriv dikt som dette:

53

54 Mål og Makt 2015 – 154

MÅL OG MAKT

Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i

Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i

året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt

Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Student-

samskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk

Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i

Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få

fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane

til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart

skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse

får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT?

Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane

skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire

runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev

skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garan-

terer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til

malogmakt@malogmakt.no

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT?

For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det,

fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost

til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål ogMakt i gåve!Gje bort ei årstinging på Mål og

Makt. Gå inn på nettsida vår:

malogmakt.no

Mål og Makt er eit tidsskrift

proppa fullt av målsak, politikk,

kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 2 2015

1 . juni.

Temanummer om spel.

Me vurderer alle manus, så lenge dei

er på nynorsk.

Attende ti l :

Mål og Makt

Postboks 285 Sentrum

01 03 Oslo