islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.11, 2008, s.417-438

MAKAsiD LiTERATÜRÜNE DAiR

Dr. Ali PEKCAN*

On Maqasid Literature 'Maqasid ash-Shari'ah' (the purposes of lslamic Law) can be accepted asa subdiscipline of Usul ai-Fiqh (lslamic Law Methodology) in which the problem of 'purpose' in lslamic jurisprudence is examined. In this study, we are going to give an introduction about classical and contemporary sources in which the subject is directly studied, and are trying to determine their relevance to the subject. Begining to be written since early lslamic periods, the works on this field matured with Cuwayni and their best examples were produced by Al-'lzz ibn 'Abdis Salarn and AI­Shatibi. In this article there is no mention of ciasiccal 'usul' (lslamic Law Methodology) books examining the subject indirectly. The works mentiond in this study i ncludes both m unuscript and published ones. The publihed ones are refered with the library that they are registered in and their registration informations. Not only do the works include the concepts directly related with the maqasid field but they include indirectly related ones. Key Words: lslamic jurisprudence, the problem of pupose, maqasid literature, the source of law.

'Makasıdü'ş-şerla', islam hukukunda :gaye' probleminin ele alınıp iş­lendiği usul-i fıkıh ilminin bir alt disiplini olarak kabul edilebilir. Bu çalış­mada, bu alana dair klasik kaynaklar ve modern araştırmaların tanıtımı ya­pılacak ayrıca bu çalışmaların konuyla ilgisi tespit edilmeye gayret gösterile­cektir. Konuya dolaylı temas eden klasik 'usul' eserlerine ise yer verilmeye­cektir.

İkinci bir husus olarak bu çalışmada sözü edilen eserler, hem yazma hem de basılı olanları içine alacaktır. Yazma olanları, kayıtlı olduğu kütüp­hane ve ilgili kayıt notlarıyla beraber verilecektir. Burada bir noktaya daha işaret etmek gerekir ki o da eserlerin, içerik olarak sadece makasıd alanıyla doğrudan ilgili kavramları değil, dolaylı kavram ve terimleri de içine almakta olduğudur.

* DİB Konya-Selçuk Eğitim merkezi

418 Dr.AiiPEKCAN

Bu mütevazı çalışmamız hem bize hem de bu alana ilgi duyan araştır­macılara yardımcı olmak amacına matuf olarak hazırlanmıştır. Dolayısıyla sözünü ettiğimiz eser ve çalışmalara kısaca ve ana hatlarıyla temas edilmiş olup, daha derinlikli çalışmalar yeni araştırmalara bırakılmıştır.

A-CÜVEYNI (v.478/1085) ÖNCESi DÖNEM

Makasıd ve maslahat konusuna ilişkin ilk değerlendirmeleri yapan ve bu konuda ilk defa söz eden kimse olarak, ünlü usulcü Cüveyni'yi görmekte­yiz. Bu tespitten hareketle, Cüveyni'den başlayarak konu hakkında değerlen­dirmeler yapan usulcülere ve görüşlerine yer verecek, böylece hem o şahısla­rın görüşlerini öğrenmiş, hem de bu konunun geçirdiği aşamaları tespit etmiş olacağız.

Cüveyni'nin bizzat kendi görüşlerini ele almadan önce, Cüveyni öncesi döneme de kısaca temas etmekte fayda mülahaza ediyoruz.

İmam Şafii (v.204/819)'nin "er-Risale" adlı eseriyle birlikte, "usul-ı fı­kıh" ilmi; bir disiplin halinde "İslami İlimler" tarihinde yerini almıştır. İslam hukukunda 'gaye' probleminin sistematik bir şekilde ele alınıp işlenmesi ise, Şafii'den yaklaşık iki-üç asır sonra başlamıştır.

"Makasıd" konusunun, özellikle "kelami-felsefi" tartışmaların doruk noktaya ulaştığı dönemde gündeme geldiğini görmekteyiz. Hicri II. ve III. asırlarda bilhassa Mu'tezili kelamcılarla, Eş'ari kelamcılar arasında geçen, kelami-felsefi içerikli konuların odak noktasını oluşturduğu tartışmaların yoğunlaştığı dönemin hemen sonrasında bu konunun ele alınmaya başlan­ması bir tesadüf sayılamaz.

Cüveyni'den önceki dönemde yaşamış Hakimü't-Tirmizi (v.285/898), klasik bir usulcü ve fakih sayılınasa da şu anki tespitiere göre "makasıd" sözcüğünü eserlerinde ilk kullanan kimse olduğunu söylemek mümkündür. 1

Nitekim onun eserlerinden birisinin ismi 'es-Salatu ve makasıdüha'dır.2

Onun makasıd konusuyla doğrudan ilgili diğer eserleri şunlardır:

ı-'Kitabü isbati 'l- 'ıle!' :3

Hakim et-Tirmizi bu çok önemli eserinde konuları fıkıh babalarına göre tasnif etmiş, her bölümde o kısımla ilgili 'hikmet' ve 'illet'lerden bahsetmiş­tiL

2-'el-Hacc ve Esraruh': 4

ı Raysüni, Ahmed, Nazariyyetii 'l-Makdsıd İnde 'ş-Şdtzbi, USA 1992, II. Baskı, s.26. 2 Ki tab, Behic Gazzavi tarafından tahkikli olarak neşredilmiştir. Beyrut, 1991. 3 Bu eser, Halid Zehri tarafindan tahkikli olarak neşredilmiştir.l998 Rabat-Daru'l-beyza. 4 Bu eser, Hüsni Nasr Zeydiin tahkikiyle yayımlanmıştır. Kabire 1970.

3-'Ma'rjfetü'l-esrar': 5

4-'Esraru mücahedeti'n-nifs': 6

Makasıd Literatürüne Dair 419

İmam Ebu Mansur el-Matüridi (v.333/944) bir kelaıncı olarak tanınsa da usUl-ı fıkıh konularına da hakim olduğu görülmektedir. Usul konusunda yazdığı önemli teliflerden birisi, 'Meahızü'ş-şerai"dır. 7 UsUl-ı fıkhın önemli çalışınalardan biri olan bu eser, günümüze kadar gelıneıniştir. 8

Cüveyni öncesi önemli ınüellifler arasında Ebubekir Kaffal Şaşi (v.365/975)'nin bu konuya ışık tutacak eserlerinden, 'Mehasinü'ş-şerfa'9sı ve Ebftbekr Ebheri (v.375/985)'nin, 'Mes'eletü'l-cevab ve'd-de!ail ve'l-'ılel'ini bu arada zikretınek gerekir. 10 Bunların yanında Şeyh Sad ük İbn Babeveyh (v.381/991)'e ait, 'Ilelü'ş-şerai111 adlı eseri de konuya Şia'nın bakışını sergi­lernesi bakımından önemlidir.

Cüveyni'nin görüşlerinin oluşmasında en çok etkili olan şüphesiz ki, eserleriyle kendisine hocalık etmiş olan Ebubekir Bakıllani'(v.403/1012) dir. Bakıllani, hem kelaıncı hem de usulcü olması dolayısıyla, önemli usul ve kelaın eserlerini kaleme almıştır. Bakıllani, kelaıni ve felsefi alanda Mu'tezile ekolü ınensuplarıyla büyük tartışınalar yapmış, Sünni düşünceyi sistemli ve tutarlı bir biçimde savunmayı başarmıştır. Bu derin içerikli tartışına zemi­ninde çok yararlı eserler birbiri ardına ilim dünyasına sunulmaya başlamış­tır. Bakıliani bu çalkantılı dönemde, 'et-Takrfb ve'l-irşadfi tertibi turukı'l­ictihad' adlı ünlü fıkıh usUlü eserini yazdı. Sonra bu ünlü eseri bizzat kendisi iki kez kısalttı. Bu eserlerinden birisine, 'el-İrşadü's-sağfr' 12 , diğerine, 'el­İrşadü 'l-mütevassıt' ismini verdi.

Cüveyni ise Bakınani'nin 'et-Takrfb' adlı eserini,'Kitabü't-Telhfs fi Usuli'l-Fıkh' ismiyle yazdığı eserinde kısaltıp özetleıniştir. 13 Bunların yanısıra, İslam hukuk felsefesine ait önemli bilgileri içeren 'el-Mukni' fi

5 Bkz. thk. Muhammed İbrahim el-Cüyüşi, Kahire 1977. 6 İlırahim el-cemel tarafindan tahkikli olarale neşredilmiştir. (Tarih ve yer yok). 7 Lamişi, Ebü's-Sena Malımüd b. Zeyd, Kitiibfi Usı1li'l-Fıkh, tahk. Abdülmecid et-Türki, Beyrut 1995, I. Baskı, s. 189. 8 Raysfuıl, a.g.e., s. 29; İmam Matüridi'nin bu eserini, usul ve kelam kitaplarında kendisine yapılan atıflardan yola çıkarak yeniden inşa etme denemesi sayılabilecek şu mütevazi makalemize bakılabilir: 'İmam Miitüridi'nin "Usul-ı

Fıkh"a Dair Görüşleri Ya Da "Meiihızü'ş-Şeriii"i Yeniden Kurmaya Çalışmak', Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Samsun 2004 (sayı: 2), s. 151-172. 9 Eserin bir yazması için bkz. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, tsf. no. 000. kyt. No. 7213 ser no. 3188. bhn adı: Ahmed III. Kod. 2000. 10 Bkz. İbnü'l-Kayyım el-Cevziyye, Mifiiihu Diiri's-Seiide, thk. Seyyid İlırahim-Ali Muhammed, Kahire 1994, s. 394; Raysfıni, a.g.e., s.29. 11 Daru ihyai't-türasi'l-'Arabi, 1966 yy. [Bkz. İSAM ktp. Sr. 19724 tsf. no. 297.501/BAB. İ. Aynca bkz. Nur-ı Osma­niye Ktp. Sr. No. 2577, tsf. no. 297.501. demirbaş. 0001 187].

ıı Eser, Abdülhanıid b. Ali Ebü Zenidtarafından üç cilt olarak neşredilmiştir. (Beyrut 1998).

ı3 Heytfı, Muhammed Hasen'in Gazzali'nin, el-Menhı11 'üne yazdığı mukaddimeden, s. S.

420 Dr. Ali PEKCAN

usit.li'l:fikh', 'Kitdbü'l-beycm anJerdizı'd-dfn ve şerdii'l-İslttm' ve 'el-Ahkdm ve'!- 'ıle!' adlı eserlerini de bu arada kaydetmek gerekir. 14

B-CÜVEYNI (v.478/1085)-ŞATIBI (v. 790/1388) ARASI DÖNEM

Biz bu bölümde makasıd konusunu doğrudan ele alan eserleri Cüveyni'den itibaren değerlendireceğiz.

1-İmamü'l-Harameyn el-Cüveyni (v.4 78/1 085)

Makasıd konusunu sistematik olarak eserlerinde ilk işleyen kimse bilindiği kadarıyla imamü'l-Harameyn el-Cüveyni'dir. Bu yönüyle onun "el­Bürhdnfi usit.li'l:fikh" 15 ve "et-Telhisfi usit.li'l:fikh" 16 adlı eserlerini özellikle zikretmek gerekir.

2-Ebu Hamid el-Gazzali (v.SOS/1111)

Sistemin 'zarit.riY.Ydt-hdc{Y.ydt-tahsfn{Y.ydt' biçimindeki bize kadar ula­şan formülün kurucusu Ebu Hamid el-Gazzali'nin özellikle 'Şjfdü'l-ğalf/' 17 ve 'el-Mustaşfd' 18sı konunun genişçe ve sistemli olarak ele alındığı eserler olarak göze çarpar. Bunlardan Şifaü'l-ğalil'ini özellikle bu konuya has olarak kaleme aldığını söylemek mümkündür. Bunun en açık göstergesi eserin uzunca adından da anlaşılabilir. Bu arada kıyas ve buna bağlı olarak ta'lil kavramını genişçe ele aldığı 'Esdsü'l-kıyds119 adlı yapıtı da anılmalıdır. Bazı kaynaklar Gazzali'ye atfen, Esrdru'l- Fıkh adlı bir eseri zikretmektedirler. Bu eser yazma olarak Afyon Gedik Paşa kütüphanesinde bulunmaktadır.20

Öte yandan Gazzali'nin çağdaşısayılan Ferra el-Begavi (v.516/1122)'ye ait olduğu söylenen 'Mesdlfhu's-sünne' adlı bir yazma eser bulunmaktadır.21

Ancak bu eser muhtemelen 'Mesdbfhu's-sünne' adlı eser olup, yanlışlıkla

ı4Cüveyni, et-Telhfsjf Usiili'l-Fıkh, c. I, s.15.

ısBkz. thk. Abdülazim Malımüd ed-Dlh, Katar, 1992, III. Baskı, c. I-II.

ı6Bkz. et-Telhfs fi Usuli'l-Fıkh, Tahk. Abdullah Cevlim en-Neybiili- Şebbi Ahmed el-Ömeıi, Beyrut, 1996, I. Baskı, c. I-II

ı7Bkz. Şifiiü'l-ğalil fi beyiini'ş-şebeh ve'l-muhil ve mesiiliki't-ta'lil, (thk. Hiimid Abid el-Kubeysi), Bağdat 1971 18Gazziili'nin usul-ı fılah konusunda en son yazdığı eser budur. Bulak, 1322, c. I-IL [ç. Yunus Apaydm, İslam Huku­

kunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, Kayseri 1994, c. I-IL].

ı9Bu telif, Fehd b. Muhammed es-Sedhdn tarafından tahkileli olarak neşredilmiştir. Riyad 1993. 20Bkz. tsf. 297.5. sr. No. 17967. (280 sh.). 21Bkz. Afyon Gedik Ahmed Paşa k:tp. tsf. no. 297.5 (Karahisar) Kiidıziide,

Makasıd Literatürüne Dair 421

böyle okunarak kaydedilmiştir. Zira biyografi kaynakları böyle bir eserden bahsetmemektedirler. 22

Gazz~l.li'nin bir başka çağdaşı Rağıb el-Isfehani (v.503/1109)'nin 'Kitabü'z-zerf'a ila mekarimi'ş-şerfa'23 sı da konumuz açısından oldukça önemlidir.

Muhammed b. Abdurrahman el-Buhari el-Hanefı (v.546/) 'nin 'Mehasinü'l-İslam ve'ş-şerai'24 sı bu sahanın en nadide eserlerden sayılır.

3-Fahruddin er-Razi (v.606/1209)

Fahreddin er-Razi, 'el-Mahsillfi ilmi usuli't:fikh'25ında 'kıyastaki illetin tespit yolları'ndan bahsederken illet-hikmet-makasıd konularına da genişçe yer vermiş, konuyu hem kelami hem de usfıl açısından değerlendirmiştir. Konuya ilişkin olarak usul konusunda kaleme aldığı 'el-Mealimfi ilmi usuli'l-

fikh' adlı eserinin26 kıyas ve ta'lil bölümünde söyledikleri de kayda değerdir. Bu telifte re ek olarak burada onun bir de 'el-Kaşjf an usuli'd-delail veJüsuli 'l­'ilel'ini anmak gerekir. 27

4-Seyfüddin el-Amidi (v.631/1833)

Seyfüddin el-Amidi de 'el-İhkamfi usuli'l-ahkam' adlı usfıl eserinde28

konuyu çeşitli yönleriyle değerlendirmektedir.

5-'Izz b. Abdisselam (v.660/1262)

Makasıd konusunu aynı adlı bir eser yazarak bütün yönleriyle değer­lendiren izzüddin b. Abdisselamdır. islam hukuk tarihinde hassaten masla­hat-makasıd kavramları ekseninde yazılmış ilk düzenli eser onun 'Kavaidü'l­ahkamfi mesalihi'l-enam'29ıdır. izz b. Abdisselam daha sonra bu eserini 'el­Kavaidü's-suğra'30 adıyla ihtisar da etmiştir. Bu eserlerinin yanı sıra ona ait

22Bkz. Mevlüt Güngör, 'Begav~ Ferrd', DİA, V, 340-341, İstanbul 1992. 23Baskılarından bir örnek için bkz. Mektebetü'l-Külliyyati'l-Ezheriyye, Kahire h.l393. 24 Bkz. Mektebetü'l-Kuts!, Kahire 1357. Eserin yazma bir nüshası için ayrıca bkz. Süleymaniye ktp. tsf. no. 297.501. İstanbul Merkez Kütüphanesi, yazmalar bölümü, tsf no. 297.5. (59 sh.) 25Eserin değişik baskıları vardır. Örnek olarak bkz. el-Mahsul fi Usul i '1-Fıkh, c. I-II, [Diiru'l-Kütübi'l-İlmiyye] Beyrut 1988. 26Eser için bkz. thk. A. Ahmed Abdülmevcfıd- Ali M. Muavvad, Kahire H.l414. 27Bkz. Diiru'l-c!l, Beyrut 1992. 28Bkz. el-İhkdmfi Usiili '1-Ahkdm, c.I-IV, Beyrut 1985. 29Eserin değişilc baskıları mevcuttur. Örneğin iki cilt halindeki neşri Beyrut'ta tarihsiz olarak yayımlanmıştır. 30Eser, Celiilüdd!n Abdurıahman'ın tahkikiyle yayımlanmıştır. Kahire 1988. Bu eser, el-Fevdid fi'htisdri'l-makdsıd adıyla da neşredilıniştir. Diiru'l-fikr, Beyrut 1996.

422 Dr. Ali PEKCAN

son dönemlerde yeni neşredilen 'Şeceratü'l-mearjfve'l-ahval ve salihi'l-akval ve'l-a'ma/' 31 adlı eseri de önemlidir. İzz b. Abdisselam'ın konuyu yer yer iş­leyen, dolaylı da olsa temas eden şu eserlerini de zikretmek gerekir. 32

-Makasıdü 's-sa!a(t), basılmıştır.

-Makasıdü 's-savm, basılmış tır.

-Menasikü'l-hacc, basılmıştır.

-Ahkamü'l-cihad ve Fadlüh, basılmıştır.

6-Şihabüddin el-Karafi (v.684/1285)

izz b. Abdisselam'ın ünlü talebesi Şihabüddin el-Karafi', 'Tenkfhu'l-fiisu?3'ünü yazmış, daha sonra kendisi bunu 'Şerhu tenkfhi'l-:füsu/'34 adıyla şerh etmiştir. Bu iki eser 'makasıd-maslahat' merkezli değerlendirmeler için önemli kaynaklar arasında yer alır. Aynı müellifin el-Füruk35 'u da bu konuda telif edilmiş nadide eserlerden sadece ikisidir. Ona ait bir şaheser olarak nitelenen 'Nifaisü'l-usul fi Şerhi'l-mahsit?6'ün 'münasib vasıf' bölümünde değerli bilgilere yer verilmektedir.

7-Necmüddin et-Tfıfi (v.716/1316)

Masıahat konusunda kimi çevrelerce marjinal olarak nitelendirilen düşünceleriyle ünlü Necmüddin et-Tfıfi"nin "Maslahat Risalesi"37 konuyu başlı başına ele alması yönüyle önemlidir. Tfıfi, maslahat konusunu usul konusunda İbn Kudame (v.620/)'nin 'Ravzatü'n-nazır ve cünnetü'l-münazır' adlı usul esrini önce 'el-Bülbülfi usuli'ljikh'38 adıyla ihtisar etmiş, sonra yazdığı sonra da bunu şerh etmiştir.

3ı Eser, iydd Hdl id et-Tabbd' tarafindan tahk:ikli olarak neşredilmiştir. Beyrut 1996, II. Baskı. 32 Adını verdiğimiz eserleri ile diğer eserleri haklanda Ömer b. Salih b. Ömer tarafından hazırlanan doktora tezi olarak

hazırlanan Nazariyyetü'l-makdsıd 'ınde'l-imdm 'Izz b. 'Abdisseldm, adlı eserin mukaddimesine bkz. Arnman 2003,

s.48 vd. 33 Bu eser, Taha Abdürrauf Sa 'd tahkikiyle yayımlanmıştır. Mektebetü '1-Külliyyat el-Ezheriyye, Kahire 1393. 34 Bu eser, Şerhu tenkfhu 'ljüsul.fi'h-tisdri '/-mahsul fı '/-usul adıyla Mektebetü '/- Bühus ve 'd-Dirdsdt adlı kuruluş tarafından neşredilmiştir. Diiru'l-fikr, Beyrut 1997. 35 Eser Envaru'l-bürük fi enviii'l-furük adıyla neşredilmiştir. Beyrut ts. 36 Eser, A. Ahmed Abdülmevcüd- Ali M. Muavvad tarafından tahkikli olarak neşredilmiştir. Kalıire 1416. 37 Tüfi, İmam Mulıyiddin en-Nevevi'nin hazırladığı 'el-Erbafn' adlı lark hadis çalışmasını 'et-Ta 'yfn fi şerh i '1-erbafn'

adıyla şerh etmiş, otuz ikinci hadise gelince 'maslalıat' konusunu bu bölümde tartışmış düşüncelerini açıklamıştır. Bu

bölüm ayrı olarak 'maslalıat risalesi' adıyla yayımlammştır. Tüfi'nin bu eseri, Alımed Hac Muhammed Osman tara­fından tahkilili olarak neşredilmiştir. Beyrut 1988, !.Baskı. 38 Bkz. Riyad lı. 1414.

Makasıd Literatürüne Dair 423

8-İbn Teymiyye (v. 728/1328):

İbn Teymiyye konumuz bağlarnındaki goruş ve değerlendirmelerine ağırlıklı olarak şu iki eserinde yer vermektedir.

a-Mecmı1u Fetava39,

b-es-Siyasetü'ş-Şer'ıyye fi Islahı'r-Rai ve'r-Raiyye40,

9-İbnü'l-Kayyım el-Cevziyye (v.751/1350): İbnü'l-Kayyım'ın şu eserleri konumuz bakımından oldukça önemlidir.

a-Mjftahu Dari's-Seade41,

b-Şjfaü'l-Alfljf Mesai/i '!-Kada ve'l-Kader ve'l-Hikme ve't-Ta'lf/42,

c-İ'ldmü'l-Muvakkıfn an Rabbi'l-Alemfn43,

d-et-Turuku'l-Hukmiyyefi's-Siyaseti'ş-Şer'we44 ,

10-Şemsüddin İbn Müflih el-Hanbeli (v. 763/1362)'ye ait, 'el-Adabü'ş­şer'iyye ve'l-mesalihu'l-mer'iyye'45 adlı yapıtı 'makasıd-maslahat' kavramları ekseninde hazırlanmış genel nitelikli bir çalışmadır.

11-Ekmelüddin el-Baberti (v.786/1384): 'Hikmetü'l:furud'46 (Farzların hikmeti),

12-Seyyid Şerif el-Cürcani (v.816/1413) 'ye ait olduğu belirtilen 'Risale fi enne ifdlehu Tealayeterattebü al07ha mesalih'47 adlı risale de kayda de­ğer yapıtlardan kabul edilir. Aynı müellife ait benzer iki eserden daha söz edilmektedir. Bunlardan ilki kaynaklarda 'Risdle fi enne ifalallahi la tuallaku bi'l-ağrazı' şeklinde diğeri, 'Risalefi enne ifalallahi ğayru muallel bi'l-ağraz' adıyla geçmektedir.48 Cürcani'ye ait olduğu söylenen 'Risalefi'l­ğaye ve'l-ğaraz' adlı bir eser daha vardır.49

39 Bkz. Nşr. Abdurrahman b. Muhammed, Beyrut H. 1398, c. I-XXXVII. 40 Bkz. Kahire,l969, IV. Bash 4ı Bkz. Thk. Seyyid İbrahim- Ali Muhammed, Kahire 1994, I. Baskı, c. I-IL 42 Bkz. Haz. HiUid Abdüllatif es-Seb'i'l-'Alemi, Beyrut 1995, I. Baskı. 43 Bkz. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamit, Beyrut ts., c. I-IV. 44 Bkz. Thk. Muhammed Cemi! Gazi, Cidde 1985. 45 Yazma için bkz. Beyazıt Devlet Kütüphanesi tsf. no. 297.501. Süleymaniye, tsf. no. 297.8. 46 Bkz. Süleymaniye ktp. Sr. No. 54303. tsf. no. 297.5. Demirbaş. 0000098. 47 Bkz. Süleymaniye genel. tsnf. no. 297.4. 48 Bkz. Süleymaniye ktp. Carullah böl., sr. no. 14790. tsnf. no. 297.4. Demirbaş no: 0001258. 49 Bkz. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, sr. no. 4762, tsnf. no. 297.4., Demirbaş no: 0007970. Ayrıca bkz. Atıf Efendi

Kütüphanesi, sr. no.3835., tsnf. no. 492.7.

424 Dr. Ali PEKCAN

c-şATIBI (V. 790/)-İBN AşüR (1974) ARAsı DÖNEM:

Bu bölümde başta İmam Şatıbi olmak üzere diğer birçok İslam bilgini­nin çalışmalarına yer vermeye çalışacağız.

1-Şatıbi (v. 790/1388)'nin "el-Muvqfakat" ı ve "el-İ'tisam" ı:

İmam Şatıbi'nin 'el-'itisam'50 adlı eseri, konumuzia doğrudan değil do­laylı ilgi kurulacak şekilde kaleme alınmış olmakla beraber, özellikle 'masla­hat-istihsan' metotlarının bidat kavramıyla ilişkisi başarılı bir şekilde ele alınmıştır.

'el-Muwifakat'51 ise, konuyu bütün yönleriyle ele alan bir şaheserdir. Klasik usul eserlerinde kıyas konusunun bir alt başlığı biçiminde alınan ko­nuyu, müstakil bir başlıkta ve uzunca sayılabilecek bir tarzda olarak ele ala­rak işlemiş, yeniden ve detaylı olarak değerlendirmiştir. Şatıbi bu eseriyle, sadece usul değil aynı zaman da 'makasıd' konusunu da dalıice ele aldığını, klasik usul sistematiğini yer yer aştığını söylemek mümkündür. Şatıbi'nin bu özgün ve şaheser yapıtı, çok çeşitli alanlarla ilgili olarak incelemeye tabi tulumuş, nitelikli birçok çalışmanın konusu olmuştur. Bu yönde yapılan ça­lışmalardan önemli olanları konunun sonundaki çağımız eserlerini ele alan bibliyografya bölümünde görmek mümkündür.

2-Celalüddin Devvani (v.908/1502): 'Risale fi enne ifalallahi teala tete'allaku bi'l-ağraz'; Devvani bu risalesinde konumuza hem kelam hem de usul açısından konuya yaklaşarak değerlendirir.52

3-İbn Kemal Paşa (v.940/1534)'nın 'Risalefi'l-'zlle ve'l-ma'!Ctl' adlı bir risalesi. 53

4-Ahmed Konevi (v.?)'ye ait, 'Risale fi ifalillahi mu'allaka bi mesalihi'l'zbad'54

,

5- Şah Veliyyullah Dihlevi (v.1176/1 762)

Şah Veliyyullah Dihlevf maslahat ve hikmet-i teşri konusunda söz eden müelliflerden biridir. Onun 'Huccetullahi'l-baliğa'55 adlı ünlü eseri, İslami

50 el-İ'tisam, Beyrut 1991/1411, IL Baskı, cüz: I-IL

sı el-Muvdfakdtfi Usuli'ş-Şerfa, nşr. Abdullah Dıraz, Lübnan ts., c. I-IV.

sı Bkz. Süleymaniye ktp., sr. No. 2403, tsf. no. 297.4., Demirbaş no: 0000514.

s3 Bkz. İstanbul Merkez Kütüphanesi, yazmalar bölümü, tsfno. 297.501. Demirbaş, 0003813, rs. 18594.

s• Bkz. Süleymaniye genel. tsf. no. 297 .4]

ss Bu eserin çeşitli baskılan vardır. Örnek olarak bkz. Beyrut 1990, LBasla, c.I-II.

Makasıd Literatürüne Dair 425

hükümlerin dayandığı maslahat ve hikmetlerden bahseden benzersiz eserler­den biridir. Müellif bu eserinde, İslam şeriatını inançlar, ibadetler ve muame­leler olmak üzere üç açıdan ele almış ve bütün bunların ayrı ayrı hikmetle­rinden bahsetmeye çalışmıştır.

Osmanlının Son-Cumhuriyetin ilk dönemi:

Osmanlı devletinin son döneminde, sözünü ettiğimiz konu ve alanla il­gili çalışma ve telifler daha çok didaktik yönü ağır basan bir nitelik taşırlar. Bir başka söyleyişle, konu teorik düzeyde sistematik olarak ele alınmamış, sadece konulara ilişkin genel bilgileri içeren eğitici-öğretici bir üslupla işlen­miştir. Hem resmi okullarda hem de özel ders öğretimlerinde adiandırma olarak daha çok 'hikmet-i teşri' ismi belirlenmiştir. Zaten okutulan bu yön­deki dersin ismi de bu şekildedir. Şimdi biz burada genel bir fikir vermesi amacıyla alana dair çalışma ve bunu yapan müellifleri sıralamak istiyoruz.

1-Hacı Emirzade (v.1792)': 'Risalefi beyani devami'l-Hükm ma bakzyet illetuh '. 56

2-Münif Mehmet Paşa (v.1830-1910): 'Hikmet-i hukuk'.57

3-Hasan Fehmi Paşa ( 1836-191 O): 'Hikmet-i teşrf'. 58

4-Mehmed Halid: 'Maksad-ı kanitn'adlı eser.59

5- Tahirel-Cezairi (v.1920): Celau't-Tab'jf Ma'rjfeti Makasıdü'ş-Şer'. 60

6-Seyyid Bey (v.1925): 'Mebahis-i Husün ve Kubuh' (1914); Usul-i Fıkıh - Medhal (1917); 'Usul-i Fıkıh Mebahisinden İrade, Kaza ve Kader' (1922).

7 -Mehmed Fehmi Ülgen er (v.1943): 'Hikmet-i hukuk-ı İslamiyye'. 61

S-İzmirli İsmail Hakkı (v.1946): 'Hikmet-i teşri'62 ile 'Hikmet-i Teşri dersleri', 63

56 Yazma birnüshası için bkz. Süleymaniye ktp. tsf. no. 297.5, sr. No. 26236, Demirbaş, 0003772. 57 Bkz. İstanbul 1302. Bkz. Marmara ilahiyat Fakültesi ktp. sr. no. 18275, tsnf. no. 340.12., Demirbaş no: 00512245. 58 Bkz. Ebuzziya Matbaası, Dersaadet 1329. Ayrıca bkz. Mannara ilahiyat Fakültesi ktp. sr. no. 22913., tsnf. no.

297.5., Demirbaş no: 0010028. 59 Bkz. Diiru't-Tıbii'ati'l-Amire, İstanbul 1306, Bkz. İSAM ktp. sr. 27163. tsfno: 340. Dem. 0013738. 60 (İyiid Halid et-Tab bii', izz b. Abdisselam 'ın 'el-Kavaidii 's-Suğra' adlı eserine yazdığı mukaddimesinde, H. Zekeriya Muhyiddin ise, 'eş-Şeyh Tahir el-Cezairi' adlı eserinde zilaeder. Dımeşk 2001, s. 70) 6ı Kütüphane-i Cihan, İstanbul 1911. Aynca bkz. Bkz. Marmara ilahiyat Fakültesi ktp. sr. no. 5104, tsnf. no. 297.9.,

Demirbaş no: 0001152. 62 Bkz. Osmanlı şirketi matbaası, İstanbul 1330. Ayrıca bkz. Süleymaniye ktp., sr. 26020., tsf. no. 297.453. Dem:

0027680. 63 Bkz. Sırat-ı Müstakim Matbaası, İstanbul 1328. Bkz. Süleymaniye ktp., sr. 62711. tsf. no. 297.5. Dem: 0003732.

426 Dr. Ali PEKCAN

9-Ahmed Esad Arsebük (v.1954): 'Garb hukuku nazariyeleri'- I. Kısım: Hukukta gqye meselesi. (Eser, Osmanlıca olarak kaleme alınmıştır). 64

10-ömer Nasfıhi Bilmen (v.1971): 'Hukuk-ı İslami)ye ve Istılahat-ı Fıkhi)ye Kamusu'. Bilmen bu eserinde, ele aldığı her konunun başında, o konu ile ilgili 'hikmet-i teşri'inden de bahsetmektedir.

D-İBN AŞÜR VE SONRASI ÇAGDAŞ DÖNEM:

Makasıd konusunu müstakil olarak ele alan ve bu teoriyi usul-ı fıkıh­tan bağımsız olarak bir disiplin haline getiren İbn Aşfır'dur.65 Onun 'makasıd-maslahat' merkezli düşünce ve görüşlerini ağırlıklı olarak şu üç eserde görmek mümkündür.

1-Makasıdü'ş-Şerfati'l-İslami)ye:

İslam hukuk felsefesi konusunda çağımızda kaleme alınmış en güzel eserlerden biridir. Yazar bu eserinde, İslam hukukunda gaye problemini en geniş manasıyla irdelemeye ve değerlendirmeye tabi tutmuştur (Tunus 1945-1946: Cezayir 1985) Eser, Mehmet Erdoğan ve Vecdi Akyüz tarafından 'İslam Hukuk Felsifesi -Gaye Problemi)-' adıyla Türkçemize kazandırılmıştır. (İstan­bul 1988; 1996).

2-et-Tahrir ve't-tenvir:

Eserin tam adı: Tahriru'l-ma'na's-sedid ve tenviri'l-akli'l-cedid min tifSir'l-kitabi'l-mecid olup, otuz cilt halinde Tunus'ta (1987) yayınlanmıştır. Çağımızda yazılan en önemli tefsirlerden birisi sayılan bu eserinde İbn Aşfır, 130 sayfalık bir girişten sonra Mushaftaki sıraya göre surelerin tefsirini yapmıştır. Ağırlıklı olarak edebi-belaği bir üslupla kaleme alınmıştır. Dil ağır­lıklı yorum ve tefsirlerin yanı sıra, Kuran'daki ifadelerin gaye ve maksatları­na da işaret edilmesi bakımından önemlidir. Makasıdü'ş-Şeria konularındaki hakimiyeti bu eserinde de hemen fark edilmektedir.

3-Usulü'n-nizami'l-ictima'ifi'l-islam:

İslam'a göre toplumsal düzenin nasıl olması gerektiği üzerine değer­lendirmelerin yer aldığı bu eseri, başarılı bir islam hukuk sosyolojisi deneme­si saymak mümkündür. (Tunus 1945-1946; Cezayir 1985) Eser, Vecdi Akyüz

64 Bkz. Matbaa-i Ebu'z-Ziya, İstanbul1927. 65 İbn Aşür hakkında şu çalışmamıza bakılabilir. "Muhammed et-Tahir İbn Aşür, Hayatı - Eserleri-", İslam Hukuku

Araştırmaları Dergisi, sy. 6, Konya 2006.

Makasıd Literatürüne Dair 427

tarafından, 'İslam İnsan ve Toplum Felsifesi' adıyla Türkçeye çevrilmiştir. (İstanbul 2000)

Son olarak çağımızda kaleme alınmış 'makasıd!maslahat' merkezli ça­lışma ve eseriere dair bir bibliyografya'yı soyadı sırasıyla vermek istiyomz.66

ABDURRAHMAN, Celalüddin, el-Mesalihu'l-Mürsele ve Mekanetuhafi't­Teşrfi'-İslamf, Kahire 1983.

ABDURRAHMAN, ABDÜLHALIK, EL-MAMSIDU'L-AMME Lİ'Ş-ŞERiATİ'L-İSLMIİYYE, KUVEYT 1405.

AFES, M. Abdülmün'im, es-Siyasetü'l-İktisadtyye jf !tar Makasıdı'ş­Şerfa el-İslamiyye, Mekke 1415.

AKMAN, Aykut Zahit, 'Muhammed Fehmi'nin Hikmet-i hukuk-ı

İslamiyye adlı eseri' yayınlanmamış lisans tezi. [Bkz. İSAM Kütüphanesi sr.2340.tsnf no:297.5/AKM. H.]

AHMERİ, Said b. Abdirrahman, Hikmetu tahrfmi'l-hamr, Riyad 1405.

AKLE, Muhammed, el-İslam -Makasıduh ve Hasaisuh-, Arnman 1991.

ALEMi, Abdülharnid, Ebı1 İshak eş-Şatıbi ve Fikmh beyne'l-İbda' ve'l-İttiba' Fas 1991.

ALİM, Yusuf Hamid, -el-Makasıdu'l-Amme li'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Kahi­re/Hartum ts.

AL V ANI, Taha cabir, Makasıdü'ş-Şerfati'l-İslamtyye, Lübnan 2005.

APAYDIN, H. Yunus, 'Kar4fi'nin İz/ediği Yöntemin Genel Çizgileri ve Masiahat Anlayışı', (Yaman, Makasıd ve İctihad içinde s.397-399)

AŞKAR, Ömer Süleyman, Makasıdu'l-mükellifinjf mayüte'abbedü bih li Rabbi'l-'Alemfn, Kuveyt 1401.

-------------------Hasaisu'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Beymt 1982.

-------------------Meda İhatati'ş-Şerfati'l-İslamiyye bi Mesalihi'l-Ibad, (Mecelletü'l-Hıkme, sayı.8)

ATAY, Hüseyin, İslam Hukuk Felsifesi, Ankara 1985.

66 ilkin Bilimname Dergisinde yayınlanmış olan bu bölüm yeni bilgi ve verilerle güncellenmiştir. İlk yayım için bkz. Kayseri 2005, sayı. VII, s.l43-152.

428 Dr. Ali PEKCAN

ATTAR, Abdünnasır Tevfik, el-Makasıdü'l-Amme li'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Kahire ts.

ATİK, Subhi, et-Tifsfr ve'l-Makasıd ınde'ş-Şeyh Muhammed et-Tahir b. Aşur, Tunus 1989.

ATIYYE, Cemalüddin, en-Nazariyyatü'l-Amme li'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Mektebetü'l-Medine, 1988.

-------------------et-Tanzfru'l-Fıkhf, Matbaatu'l-Medine 1987.

-------------------el-Evleviyyatü 'ş-Şer'iyye, Kahire 1991.

ATIYYE, Muhammed, Tif'flü'l-Makasıdi'ş-Şer'iyye, Menşfıratü'l-Ma'hedi'l-Ali li'l-Fikri'l-islami 2000.

AYDIN, Hüseyin, Yaratılış ve Gaye/ilik, Ankara 1986.

AVEDEYN, İbrahim, min Mehasini şerfati'l-İslam, el-Müessesetü'l­'Arabiyye, Kahire ts. [İSAM ktp. Tsf. no. 347.22/AVE. M.]

BAKKAL, Ali, İslam hukukunda hikmet, illet ve ictimaf vakıa münase­betlerinin hukuki neticeleri, Erzurum, 1986, (Basılmamış Doktora Tezi)

BALTACI, Burhan, Şatıbf'nin Kur'an'ı Yorumlama Yöntemi, Doktora Te­zi, Ankara 2005.

BARDAKOGLU, Ali, 'Tabii Hukuk Düşüncesi Açısından İslam Hukukçu­larının İstihsan ve Istıslah Görüşü', Erciyes Ü. ilahiyat Fak. Dergisi, (1986), sayı: 3, s.l11-138.

BAŞOGLU, Tuncay, Hicrf Beşinci Asır Fıkıh Usulü Eserlerinde 'illet' Tar­tışmaları, istanbul 2000 (Basılmamış Doktora tezi)

BAYKAL, Kazım, Hikmet-i teşri', Bursa 1983.

BEDEVİ, Yusuf Ahmed, Makasıdü'ş-Şerfa ınde İbn Teymiyye, Arnman 2000.

BEDEVİ, Abdurrahman, Felsifetü'l-Kanun ve's-Siyase, Kuveyt 1979.

BiLMEN, Ömer Nasfıhi, Kurban;( Mahiyeti- Vücubu- Hikmet-i Teşrfiyyesi}, Ankara 1956.

BOYNUKALIN, Ertuğrul, İslam Hukukunda Gaye Problemi, İstanbul 1988, (Basılmamış Doktora Tezi)

BÜTİ, Said Ramazan, Davabitu'l-Maslahafi'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Bey­rut 1992.

BUGA, Muhammed el-Hasen, Der'u'l-Mifasid fi'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Dımeşk 1997.

Makasıd Literatürüne Dair 429

BURKAB, Muhammed Ahmed, el-Maslahatü'l-Mürsele ve Eseruha fi Mün1neti'l-Fıkhi'l-İslamf, Dubai 2002.

CANATAN, Kadir, İslam Bilgini Şatıbi'nin Gözüyle Şeriatın Amacı Ola­rak "İnsan Hakları", N ehir Dergisi, istanbul 1995.

CİDİ, Ömer, et-Teşrfu'l-İslamf -Usulüh ve Makasıduh-, (Matbaa Necahi'l­B(J'dd), 1987.

CERCAVİ, Ali Ahmed, Hikmetu't-Teşrf' ve Felsifetuh, Beyrut ts.

CESAR, Ali, Evzahu'l-muhatsaratfi ahkam ve ehd4fi'l-İbadat, Zatü's­Selasil, Kuveyt 1983.

CUGAYM, Nu'man, Turuku'l-Keşf an Makasıdı'ş-Şari', Arnman 2002.

CUM'A, Adnan Muhammed, Raf'u'l-Harac fi'ş-Şeriati'l-İslamiyye, Dımeşk 1399.

CÜDE, Kemal Ebu'l-Meati, "el-Vesail ve'l-Gdyat fi't-Teşrfi'l-islamf", Mecelletü Külliyyeti'ş-Şeria ve'l-Kanun (el-Ezher), s.1, Kahire 1982.

CÜNDİ, Abdülvehhab, Ehemmiyyetü'l-Makasıd fi'ş-Şeriati'l-İslamiyye ve Eseruha fi'l-Ahkam ve Fehmi'n-Nas, Dam'l-İman 2006.

ÇALlŞ, Halit, "İslam'da Kolaylaştırma ilkesi", Konya 2004.

ÇALlŞ, Halit, Kasır İlietle Ta'lfl Tartışmaianna Metodolqjik Bir Katkı, UsUl, İslam Araştırmaları, sayı: 4, Temmuz-Aralık, Adapazarı 2005.

DÖNMEZ, İbrahim Kafi, 'illet', DİA, c.XXII, istanbul 2000, s. 117-12.

----------------------, 'Maslahat', DİA, c. XXVIII, istanbul2003, s. 79-94.

----------------------"Mevkıfu'ş-Şeyh Tahir b. Aşur min Makasıdı'ş-Şeriati'l-islamiyye", Tunus 1985, (İstanbul ts.).

DÜREYNİ, Fethi, MdJıumü 'l-adl fi 'ş-Şerfati 'l-İslamiyye, Sahifetü'l-liva', sayı: 1161-1162. ts.

----------------------Hasaisu't-Teş'rii'l-İslami fi's-Siyase ve'l-Hukm, Lüb­nan 1987.

EBÜ SA'D, Muhammed b. Muhammed Şetta, "B(J'dnu'l-Hıkme fi't­Teşrfi'l-İslamf", (Mecelletu'l-Bühus el-İslamiyye), Riyad 1992, sayı: 34, s. 169-211.

EBÜ SÜLEYMAN, Abdülvehhab, ed-Darura ve'l-Hace ve Eseruhafi't­Teşrfi'l-İslamf, Merkezü'l-Bühus el-'Ilmi ve İhyaü't-Türas, Mekke, ts., sayı: 26.

430 Dr. Ali PEKCAN

EBÜ SÜNNE, Ahmed Fehmi, "Takdfmü'l-Maslahati'l-Mutlaka ale'l-Kitdb ve's-Sünne ve'l-İcma' Teşrfun bi'l-Heva ve Ta'tflun ... ", Mecelletu'l-Ezher, Kahire 1995, IX. cüz.

EBÜ ZEHRA, Muhammed, Felsifetu'l-Ukube fi'l-Fıkhi'l-İslamf, Kahire 1966.

EBÜ ZEYD, Nasr Hamid, "Şerfatin Tümel (küllf) Maksatları", el-'Arabi Dergisi, Kuveyt 1994, ç. Mustafa ünver, İslamf Araştırmalar Dergisi (Bahar dönemi), Ankara 1995.

EDHEMİ, Riyaz, Bu'dü'l-Ümme fi'l-Hitabi'l-Makasıdf znde'l-İmam İbn Aşur, Meceletü'r-Reşad, 1997 s.V, yy.

ENSARİ, Ferid, el-Mustalahu'l-Usuli znde Ebi İshak eş-Şatıbi,

ERDOGAN, Mehmet "Kur'an'da Ahkam Ayetleri İle İlgili Küllflik Cüz'flik Dengesi (Şatıbf örneği)", [İslam Düşüncesinde Yeni Arayışlar I içinde], istan­bul, 2001, s. 19-55.

------------------ Şatıbi'nin el-Muvafakat çevirisi (İslami İlimler Metodolo-jisi), istanbul 199o.

FASİ, Allal, Makasıdu'ş-Şerfati'l-İslamiyye ve Mekarimuha, Rabat 1979.

FERHAN, Muhammed, el-Hacatü'l-Beşeriyye, Dubai 2001.

GAZALİ, Ahmed, Müraatü'l-Makasıdfi Fıkhı Umer b. el-Hattdb, Rabat 1999.

GEYLANI, Abdurrahman İ. Zeyd, "Kavaidü'l-Makasıd -Hakfkatüha ve Mekanetuhafi't-Teşrf', İslamiyye el-Ma'rife, U.S.A., 1999, sayı:18.

GÜNAY, Hacı Mehmet, 'Muhammed Tahir b. Aşur'un Makasıd Anlayışı', (Yaman, İctihad ve Makasıd adlı eseri içerisinde, s.383-416)

------------------Kavaidü'l-Makasıd znde'l-İmam eş-Şatıbf, Arnman 2000.

HAÇKALI, Abdurrahman, İzz b. Abdisselam 'da Masiahat Nazariyesi, (Basılmamış Doktora Tezi), 19 Mayıs ü. Samsun 1999.

------------------İslam Hukuk Metodolqjisinde Gayeci Yaklaşım: Gazzalf'nin İctihad anlayışmda Maslahatın İşlevselliği, İslami Araştırmalar Dergisi, yıl: 2000, sayı: 3-4, s. 451-466.

HADİMİ, Nurııddin b. el-Muhtar, el-İctihadü'l-Makasıdf, Katar 1997.

-------------------el-Makasıdü 'ş-Şer'iyye m de' l-Malikiyye, Mektebetür-Rüşd, 2003.

-------------------el-Mesalihu'l-Mürsele, Hakfkatuha ve Davabituha, Dam İbn Hazm 2004.

Makasıd Literatürüne Dair 431

HALiL, Fevzi, el-Maslahatü'l-Amme min Manzurin İsldmf, Beyrut 2003.

HAMMADİ, idris, es-Sabit ve'l-Müteğayyir fi Fikri'I-İmam Ebf İshak eş­Şatıbf, Mecelletü Da'veti'l-Hak ts.

HAMİDULLAH, Muhammed, "Müslüman/arda Hukuk Felsifesi", (ç. İb­rahim Kafi Dönmez, İslam Medentyeti, cilt: 4, sayı: 4, Ağustos-1980/Ramazan- 1400.)

HAMÜDE, Tahir Süleyman, Dirasetü'l-Ma'na ınde'l-Usultyyfn, İskende­riye 1983.

HASENİ, İsmail, Nazariyyetü'l-Makasıd ınde'l-İmam Muhammed. et­Tahir İbn.Aşur, U.S.A., 1995.

HASSAN, Hüseyin Hamid, Nazariyyetu'l-Maslahafi'l-:fikhi'l-İslamf, Ka­hire 1981.

--------------------Makasıdu'ş-Şerfa ve Turuku'l-İctihad elletf Terciu ileyha, Kahire 1965.

--------------------Fıkhu'l-Maslaha ve Tatbfkatuh el-Muasıra, Cidde, 1993

HAS EN, Halife Ba Bekr, "Felsifetu Makasıdı 't-Teşrf'ji 'l-Fıkhı 'l-İsldmf ve Usulih", Mecelletu'ş-Şeria ve'l- Kanun, sayı: 1, 1987

HiLALi, Mecdi, Min Fıkhi'l-Evleviyyat fi'l-islam, Kahire 1994.

HÜSEYN, Muhammed el-Hıdır, eş-Şerfatü'l-İslamiyye Salihatun li Kulli Zernan ve Mekan, Dımeşk 1971.

HÜSEYiN, Hamid, Fıkhu'l-Maslaha ve Tatbfkatüh el-Muasıra, el­Ma'hedü'l-İslami li'l-Bühfıs ve't-Tedrib, 1414.

İBN AşüR, Muhammed et-Tahir, Makasıdu'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Tunus 1978. (Eser, Muhammed et-Tahir el-Meysavi tarafından yeniden tahkik edil­miş ve ilavelerle basılmıştır. (Daru'n-Nefais) Arnman 2001.

----------------------Usulü'n-Nizam el-İctimaf, Tunus 1979.

İBN HUMEYD, Salih b. Abdillah, Rqfu'l-Haracfi'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Mekke 1403.

İBN NASIR, Sa'd, el-Maslahatü'l-Mürsele 'ınde'l-Hanabile, Mecelletü'l­Bühfıs el-Fıkhıyye, sayı: 4 7 1988.

İBN ZAGİBE, 'Izzüddin, el-Makasıdu'l-Amme li'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Camia Zeytfıne, Tunus 1412.

İBNÜ'L-HOCA, Muhammed el-Habib, Muhammed et-Tahir b. Aşur ve Kitabüh Makasıdü'ş-Şerfa, Katar 2004.

432 Dr. Ali PEKCAN

İBN ÖMER, Ömer b. Salih, Makasıdü'ş-Şeria znde'l-İmam 'lzz b. 'Abdisselam, Ürdün 2003.

İHSAN A. BAGYB, "Klasik İslam Hukuk Teorisi'nde (Fıkıh Usulünde) Mas/ahat Meselesi", (çev. Şükrü Selim Has), Marjfe (2003) 3: 1, s. 155-165.

İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Hikmet-i Teşrf, İstanbul 1912, 1916, 1930.

KAHTANİ, Musfir, el-Makasıdü'ş-Şeriyye fi Fıkhi Şeyhı'l-İslam İbn Teymiyye, (Mecelle Buhus el-Fıkhiyye el-Muasıra, sayı.36, es-Suudiyye, 1998, s.136-175)

KARADAYİ, Yusuf, Medhal li Ma'rjfeti'l-İslam-Mukawimatüh, Hasaisuh, Ehdlfuh, Mesadiruh, Kahire 1996.

-----------------Şeriatü'l-İslam Hulılduha ve Salahuha li't-Tatbik fı kulli Zernan ve Mekan, Beymt 1397.

-----------------el-Hasaisu'l-Amme li'l-İslam, Beymt 1405.

KARANİ, Avd b. Muhammed, el-Muhtasaru'l-Vecizfi Makasıdı't-Teşri', Cidde 1998.

KATTAN, Menna', Rqfu'l-Harac fi'ş-Şeriati'l-İslamiyye, (ed-Dam's­Suıldiyye) 1402.

KATAŞ, Abdülhafız, el-Usulü'l-Kübni li Nazariyyeti'l-Makasıd, Beymt 2006.

KEMALİ, Abdullah Yahya, Te'sılüfikhi'l-Muvazenat, Beymt 2000.

KOCA, Ferhat, "İslam hukukunda maslahat-ı mürse/e ve Necmüddfn et­Tijfi'nin Bu konudaki görüşlerinin değerlendirilmesi", İLAM Dergisi Ocak­Haziran sayısı, İstanbul 1996.

----------------"Hikmet" md. DİA, sayı: 17, İstanbul 1998, s. 514-518.

KÖSE, Saffet, "Çağdaş İhtiyaçlar ve İslam hukuku", İstanbul 2004.

KUBEYSİ, Hamid, et-Ta'lfl znde'l-Usuliyyfn ve'l-Gazzalf, (Müellifin Gazzali'nin "Şjfaü'l-Galfl"ine yazdığı-basılmamış mukaddime-) Ezher Ünv. eş-Şeria ve'l-Kanun Fak. Kütüphanesi, Kahire, ts.

KUTLUER, İlhan, "Gaiyyet" md. DİA, sayı: XIII, İstanbul 1996.

--------------" Teolqjinin Dört Terimi: Gqye-Nizam-İnayet-Hikmet", Bilgi Hikmet Dergisi, sayı: 8, İstanbul 1984.

LAHMİ, Ramazan Abdüttevvab, el-Envaru's-Satıa' fi Turuki İsbati'l­İlleti'l-Camia, Tab'a Dari'l-Hüda, 1405.

MAHMASANİ, Subhi, Felsifetü 't-Teşrffi '!-İslam, Beymt 1961.

MAHMUD, Abdülhalim, el-Ibade Esrar ve Ahkam, Kahire 1968.

Makasıd Literatürüne Dair 433

MED HALİ, Muhammed Rab i', el-Hzkme ve't-Ta'lfl fi Ijfalilldhi Tea la, Kahire 1409.

MER'İ, Hasan Ahmed, "Nazarat fi Makaszdz'ş-Şerfa", "Mecelletü Külliyyeti'ş-Şeria ve'l-Kanfm (el-Ezher), 1982.

MERSAFİ, Yusuf, Kelimatfi Mezahibi'l-'Jlle, Matbaatüsaade, ts.

-----------------------Tahkfku Ma'ne'l-Münasib, 1935 yy.

MES'ÜD, Muhammed Halid, İslam Hukuk Teorisi, çev. Muharrem Kılıç, istanbul 1997.

MEYSAFi, Muhammed et-Tahir, Mukaddime li Kitabi Makasıdz'ş-Şerfa el-İslamiyye li'ş-Şeyh Muhammed et-Tahir b. Aşur, Daru-n nefais 2001.

MUHAMMED, Muhammed Salim, et-Ta'lf'l fi'l-Kur'ani'l-Kerfm,­Diraseten ve Takvfmen- Kahire 1995.

MUSA CARULLAH, "el-Muvijakat Neşrine Ait Bir-İki Söz", [Şatıbi, el­Muvijakat: İslami İlimler Metodolqjisi mukaddimesi], (çev. Mehmet Erdo­ğan), istanbul, 1990, I, XXIII.

MÜCİB, Abdülazim, Makaszdü'ş-Şerfa znde İbni'l-'Arabf, Tarih ve yy. (M. el-Bedevi, Makasdü'ş-Şerfa Inde İbn Teymiyye' adlı eserinde zikreder. s.99)

MÜDERRİSİ, Muhammed Taki, et-Teşrfu'l-İsldmf- menahicuh ve mekaszduh-, Beyrut 1991.

MÜRŞİD, Osman, el-Makasıdfi'l-Ukud, Ümmü'l-Kura Üniversitesi 1982 (Doktora tezi)

KAHTANI, Ali b. Muhammed, "el-Makaszdu'ş-Şer'iyyefi Fıkhi Şeyhi'l­İslam İbn Teymiyye" Mecelletu'l- Bühus el-Fıkhiyye el-Muaszra, Riyad 1418, sayı: 36.

MUSLİHUDDİN, Muhammed, Felsifetü't-Teşrf fi'l-İslam ve Kaidetu'd­Darure ve'!- Hace, Lahor ts.

MUTİULIAH, Dahilullah, Hikmetü'l-Ukube el-Mukaddere fi'l-İslam, Mekke 1397.

NABLÜSİ, Abdülğani, Esrarü'ş-Şerfa, (thk. Muhammed Abdülkadir Ata), Beyrut, ts.

NAKARİ, Raik, Fıkhu'l-Mesalih el-Menahicu'l-Hqyeviyyeti'l-İslamiyyeti's-Siyasiyye, Kahire 1999.

NASIRİ, Muhammed, Felsifetü't-Teşrfi'l-İslamf, Rabat 1985.

NECCAR, Abdülmedd, Makasıdü'ş-Şerfa beyne'ş-Şatzbf ve'bni Aşur, Mağrib, ts.

434 Dr. Ali PEKCAN

--------------------Makasıdü 'ş-Şeria bi eb 1 adi n cedide' Dam '1-Garbi '1-İslami, Beyrut 2006.

OKUR, Harndi Kaşif, İslam Hukuk Metodolqjisinde 'Münasebet' kavra­mı, Ankara 1997 (Basılmamış Y. Lisans Tezi)

ÖGÜT, Salim, Şün1tu'l-'ılle znde'l-usul{Xyin, Camiatü ümmi'l-Kura, Mekke 1983. [Bkz. Çorum ilahiyat fakültesi ktp. Sr. 10004. tsf. no. 297.501/, dem. 0012933.]

ÖZEN, ŞÜKRÜ, İslam Hukuk Düşüncesinin Aklfleşme Süreci, İstanbul 1995, (Basılmamış Doktora tezi)

--------------------Hicrf ll. JY da İstihsan ve Masiahat Kavram lan, Marife, Bahar 2003, Yıl: 3, sayı: 1. Konya.

PARET, RUDİ (v.1983), 'İstihsan ve lstıslah', MEB. İA, V/11, s.1217-1220.

PEKCAN, Ali, İslam Hukukunda Gqye Problemi -Zarı1riJYat Hac{Xyat ve Tahsin{Xyat- İstanbul 2003.

----------------'Makasıdü'ş-Şeria Bilgisinin Önemine Dair', Marife Dergisi, (Güz) yıl: 2, sayı. 2, Konya 2002.

----------------'İslam Hukukçulannın Görüşleri Bağlamında Makasıdü 'ş­Şeria' Çalışmalannın Tarihi Sryri', (Yaman, 'Makasıd ve İçtihad' adlı eserin içinde s.211-232, Konya, 2002)

----------------'İslam Hukukunun Genel Özellikleri', Mehir Dergisi, sayı: 4, Konya 1999.

----------------'Hantjfi Ekolünde Makasıd Düşüncesi', İslam Hukuku Araş­tırmaları Dergisi, Konya 2007, sayı: 9.

----------------'Makasıd Teorisinin Temel Parametreleri', İHAD, s.3, (Kon­ya 2004) s. 113-143.

----------------"Zarı1r{Xyat Düzryindeki Gai Değerlerin Mahiyeti ve Evren­sel Niteliği Üzerine Bir Değerlendirme", İslami İlimler Dergisi, Çorum 2007.

-----------------''Alla! el-Fasi, Hayatı ve Eserleri", İHAD, s.6, (Konya 2006),

-----------------"Muhammed et-Tahir İbn Aşur, Hayatı- Eserleri-", İHAD, s.6, (Konya 2006),

RABİA, Abdülaziz, 'el-Amel bi'l-Maslaha', Advau'ş-Şeria, Riyad 1978, s.86-184.

-----------------es-Sebeb ınde'l-Usuliyyin, Riyad, 1980

Makasıd Literatürüne Dair 435

-----------------el-Ille 'znde'l-UsiUiyyin, Advau'ş-Şeria Dergisi, Riyad 1400, sayı. Xl.

RAHMÜNİ, M. Şerif, er-Ruhasu'l-Fzkhiyye mine'I-Kur'an ve's-Sünneti'n­Nebeviyye, Tunus ts.

RAYSÜNİ, Ahmed, Nazariyyetü'l-Makaszd 'znde'l-İmam eş-Şatzbf, U.S.A., 1992.

-----------------Medhal ila Makaszdi'ş-Şeria, Rabat 1997.

-----------------el-Fikru'l-Makaszdi -Kavaiduh ve Fevaiduh-, Menşüratü'z-Zernen, s. 7, yy.

RİFAİYYE, Ahmed Muhammed, Ehemmiyetu Makaszdz'ş-Şerfa fl'l­İctihad, Arnman 1992.

RUMMANİ, Muhammed, Makaszdü'ş-Şerfa el-İslamiyye, Riyad 1405.

SA'Dİ, ABDÜLHAKİM ABDURRAHMAN, MEBAHISÜ'L-'ILLE Fİ'L-KIYAS INDE'L-USULİYYfN, BEYRUT 1987.

SAİD, Abdülaziz, İ'tibaru'l-Makaszd fl'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Medine 1392.

-----------------el-İctihad ve Riayetü'l-Maslaha ve Der'i'l-Mifsede fl'ş­şerfati'l-İs!amiyye, Riyad 1984.

SALİH, Suphi, Mealimu'ş-Şerfati'l-İslamiyye, Beyrut 1980.

SALİHİ, Yunus, al-Imam al-Shatibi's Induction; Foom Meoe Coryectues To Methodic Status, an İnpublished thesis Il. U. Malaysia 1994!1995.

sA vi, Sal ah, es-S evabit ve'l-MüteğaJ:Jlİr, Ma tabi' Advai'l-Munteda, ts.

SENELLART, Michel, el-Makyavaliyye ve Dai'l-Maslahati'l-Ulya, (ç. Üsame Hacc), Beyrut 1993.

SELKİNİ, İbrahim, Makaszdü'ş-Şerfati'l-İslamiyye, (Mecelletü Dirasat el­İslarniyye ve'l-Arabiyye, sayı. 3, B.A.E., 1991)

SİFİL, Ebübekir, 'Fazlurrahman'da Hikmet-Maksat-Mas/ahat' (Yaman, Makaszd ve İ etihad adlı eseri içerisinde), s. 41 7-428

SİYAD, Abdülaziz B. Abdurrahman, 'Riayetü'l-Maslaha ve Dif'u'l­Mifsede', Adva' eş-Şeria, Riyad 1978, s. X, s. 1-36

SÜKKER, Ahmed Yunus, Makaszdü'ş-Şerfati'l-İs!amiyye, Tarih ve yy. (M. el-Bedevi, Makaszdü 'ş-Şeria Inde İbn Temiyye' adlı eserinde zikreder. s.99)

ŞELEBİ, Muhammed Mustafa, Ta'lilü'l-Ahkam, Beyrut 1401.

436 Dr. Ali PEKCAN

SELİM, M. Ferac, el-Mesdlihu'l-Mürsele ve'l-İstihsdn (Basılmamış Dok­tora Tezi), Ezher ü. Şeria ve'l-Kanun Fakültesi Kütüphanesi Kahire, ts.

SEYYİD BEY, Usul-ı Fıkıh Mebdhisinden İrade Kaza ve Kader, istanbul 1333.

SÜFYANİ, Abid b. Muhammed, es-Sebdt ve'ş-Şümul fi'ş-Şerfatil İsldmiyye, Mekke 1988.

SÜVEYD, Naci İbrahim, Fzkhü'l-Muvazenat beyne'n-Nazariyyeti ve't­Tatbik, Beyrut 2002.

ŞA'BAN, Zekiyüddin, "Mesddıru 'ş-Şerfati 'n-Nazariyye;-el-Mesdlihu 'l­Mürsele-" (Mecelletü'l-Ezher, Kahire, cüz:29, (1957) s.216-220; 351,353; 433-436)

ŞENKİTİ, Muhammedü'l-Emin, el-Mesdlihu'l-Mürsele, Medine 1410.

-------------------Menhecü 't-teşrfi '!-İslam ve hıkmetüh, Camiatü '1-İslamiyye, Medine ts.

ŞENNAvi, Sa'd Muhammed, Mede'l-Hdce li'l-Ahz bi Nazariyyeti'l­Mesdlihi 'l-Mürselefi 'l-Fıkhi'l-İsldmf, yy. 1981.

ŞENER, Abdülkadir, İslam Hukukunu Kaynaklanndan Kzyas-İstihsdn­Istısldh, Ankara 1981.

------------------"İslam Hukukunda M aslahat ve Mifsedet Anlayışı", AÜİFD, Ankara 1972, sayı; 18.

-------------------Kzyas İstihsdn Istısldh, Ankara 197 4.

ŞESERİ, Sa'd b. Nasr, "Makdsıdu'ş-Şerfafi'l-Muh4faza ald Darurati'l­Ird ve Vesdilihd", (Mecelletü'l-Bühfısi'l-Fıkhiyyeti'l-Muasıra, s.51, 2001)

ŞERABAsi, Ahmed, 'el-Maslaha fi't-Teşrf'il-İsldmf', (Mecelletu Ezher, s.16 (1955), s.849-853)

ŞIMŞEK, Murat, Şah Veliyyullah Dihlevf'nin İslam Hukuk Felsifesi (Makasıdu'ş-Şeria) İle İlgili Görüşleri, Konya 2002 (Basılmamış Master tezi)

TAİ, Ahmed Uleyvi Huseyn, el-Müvdzene beyne'l-Mesdlih, Arnman 2007.

TABBARA, Afif Abdülfettah, Ruhu'd-Dfni'l-İsldmf, Beyrut 1995.

TARABLUSİ, Abdülmecid, el-Mesdlihu'l-Mürsele fi'ş-Şerfati'l-İsldmiyye, Dımeşk 1951.

TARTÜRİ, Hüseyn, İctihddü'l-Makdszdf Sildhun zu Haddeyn, (Mecelle ed-Da've, sayı: 1611, es-Sufıdiyye, 1997, s.11)

TARTÜRİ, Huseyn, Fzkhu'l-Vdkz'-Dirase Usfıliyye Fıkhıyye-, (Mecelle el­Buhus el-Fıkhıyye el-Muasıra, sayı: 34, es-Sufıdiyye, 1418.)

Makasıd Literatürüne Dair 437

TAVİL, Tevfik, Mezhebü'l-mifaati'l-amme fi Felsifeti'l-Ahlak, Kahire 1953.

TÜMBİ, Hasan, Kadaya et-Tecdid, Hartum 1990.

TÜRKİ, Abdülmuhsin, eş-Şatıbi ve'l-İctihad et-Teşrii el-Muasır, Mecelletü'l-İctihad, Beyrut 1990, s.8.

TÜRKI, Abdülmecid, NazariJ:yetü'l-Istıslah 'ınde Ebi Hamid el-Gazzali, Rabat 1988.

UB.ADE, Muhammed Enis, et-Teşriu'l-İslami-Ehd4füh ve't-Ticahatüh, Kahire 1 9 72.

1989.

--------------------M ak ası du 'ş -Şeria, Daru' t-Tıbaa el-M uhammediyye 13 8 7.

UBEYDİ, Hammadi, eş-Şatzbi ve Makasıdü 'ş-Şeria, Beyrut/Dımeşk 1412.

ULUDAG, Süleyman, İslam'da Emir ve Yasakların Hikmeti, Ankara

ULVAN, Fehmi Muhammed, el-Kıymetü'd-Daruri.xye ve Makasıdü't­Teşrii'l-İslami, yy., 1989.

UMRANİ, Velid b. Hasen el-Merini, el-Makasıdfi'ş-Şeriati'l-İsldmiJ:ye, (bkz. Muhammed el-Bedevi, Makasdü'ş-Şeria Inde İbn TrymiJ:ye' s.99)

UMEYRINİ, Ali b. Abdülaziz, Celbü'l-Mesalih ve Der'u'l-Mifasid fi'ş­Şeriati'l-İslamiJ:ye, (Mec. İmam Muhammed b. suud el-İslamiyye Üniversite­si, sayı. 5, h.1412)

ÜLGENER, Fehmi, Hikmet-i Hukuk-ı İsldmiJ:ye, İstanbul 1943.

VAHİDUDDİN Han, Hıkmetü'd-Dfn, Darul-muhtar el-İslami, 1978.

YAMAN, Ahmet (derleyen), Makasıd ve İctihad, Konya 2002.

YAVUZ, Yunus Vehbi, 'Hanifi Müçtehitlerinde İstihsan Metodu', UÜİFD, Bursa 1986, s.85-93.

-------------------'Sebep-illet-Hikmet Açısından Kur'an Hükümlerine Bir Bakış', KURAV (Sempozyum Tutanakları), Bayrak yy, İstanbul 2000, s. 57-69.

YEFÜT, Salim, Hqfri.xyatü'l-Ma'rjfe el-ArabiJ:ye el-İsldmiJ:ye- et-Ta'l1lü'l­Fıkhi, Beyrut 1990.

Yİ GİT, Yaşar, İnsanlık onur ve şerifinin korunması açısından kazjf su­çu ve cezasının değerlendirilmesi, Marife, Bahar 2003, Yıl: 3, sayı: 1.

YÜBİ, Muhammed Sa'd, Makasıdü'ş-Şeria el-İslami)ye ve Alakatuha bi'l-Edilleti'ş-Şeri)ye, Daru'l-Hicra, Medine-i Münevvere, (1997'de yapılmış Doktora Tezi)

438 Dr. Ali PEKCAN

YÜKSEL, Emrullah, 'İlahf Fiilierde Hikmet', A.Ü.İ.F.Dergisi, s.8, s.43-76, Erzurum 1988.

ZELEMİ, Mustafa İbrahim, Felsifetü'ş-Şena, Bağdad 1979.

ZERKA, Mustafa Ahmed, el-Istısldh ve'l-Mesalihi'l-Mürsele, Dımeşk 1405.

ZEYD, Mustafa, el-Mas/aha fi't-Teşrfi'l-İslamf ve Necmüddfn et-TUjf, Daru'l-Fikri'l-'Arabi, 13 71.

ZÜHAYLİ, Muhammed, Makasıdü'ş-Şerfa, (Mecelletu Külliyyeti'ş-Şeria ve'd-Dirasati'l-İslamiyye), ümmül-Kura Üniversitesi, Mekke 1402, s.301-333.

ZÜHAYLİ, Vehbe, el-Mesalihu'l-Mürsele 'ınde'l-'Fukaha, Ürdün Vakıflar Bakanlığı yy. 1989.

WAN AZHAR B. WAN AHMED, The Concept of The Consideration of Public Interest (al-Masalih al-Mursalah) in Islamic jurisprudence: An Analysis of The School of Shaf'i, Kuala Lumpur, Malaysia, May 1996. [yayın­lanmamış master tezi, 131 sh.]