Mahabhashyam12.04 - RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHANsanskrit.nic.in/DigitalBook/M/Mahabhashyam.pdf ·...

565
पातÑजलमहाभाçयम ् - 1 - Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:- I. Discipline : VYAKARANA Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA File named “README_type_log.txt” containing the following details:- i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Prof. Keswan K.P. iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma iv. Completion date of data entry : 15.08.2011 Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading : 29.10.2012 vi. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary vii. Date of approval : 28.07.2011

Transcript of Mahabhashyam12.04 - RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHANsanskrit.nic.in/DigitalBook/M/Mahabhashyam.pdf ·...

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 1 -

    Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:-

    I. Discipline : VYAKARANA

    Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA

    MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA

    File named “README_type_log.txt” containing the following details:-

    i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi

    (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Prof. Keswan K.P.

    iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma iv. Completion date of data entry : 15.08.2011

    Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi

    v. Completion date of proof reading : 29.10.2012 vi. Name of the approval authority

    from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary vii. Date of approval : 28.07.2011

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 2 -

    ीम गव पत ज लमु न न मतं

    याकरणमहाभा यम ् (नवाि नकम)्

    अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम ्

    महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतुवदः

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 3 -

    महाभा य वषयानु म णका

    अथ नवाि वकसू पाठः

    प पशाि नके

    अथ श दानुशासनम ् (पा. भा.)

    वतीयाि नके

    ( शवसू ा ण 1-14)

    1. अइउण ्

    2. ऋलृ क्

    3. एओ

    4. ऐऔच ्

    5. हयवर

    6. लण ्

    7. ञमङणनम ्

    8. झभञ ्

    9. घढधष ्

    10. जबगडदश ्

    11. खफछठथचटतव ्

    12. कपय ्

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 4 -

    13. शषशर ्

    14. हल ्

    थमा याय थमपाद थपा ण नसू ा ण 1-15

    तृतीयाि नके

    1. वृ रादैच ्

    2. अदे गुणः

    3. इको गुणवृ ी

    चतुथाि नके

    1. न धातुलोप आधधातुके

    2. ि ङ त च

    3. द धीवेवीटाम ्

    4. हलोऽन तराः संयोगः

    5. मुखना सकावचनोऽनुना सकः

    6. तु या य य नं सवणम ्

    7. ना झलौ

    प चमाि नके

    8. ईदू दे ववचनं गृ यम ्

    9. अदसो मात ्

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 5 -

    10. शे

    11. नपात एकाजना

    12. ओत ्

    13. स बु ौ शाक य येतावनाष

    14. उञः

    15. ऊ◌ँ

    16. ईदूतौ च स त यथ

    17. दा धा वदाप ्

    18. आ य तवदेकि मन ्

    19. तर तमपौ घः

    20. बहुगणवतुड त सं या

    21. णा ता ष

    22. ड त च

    23. त तवतू न ठा

    ष ठाि नके

    1. सवाद न सवनामा न

    2. वभाषा द समासे बहु ीहौ

    3. न बहु ीहौ

    4. तृतीयासमासे

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 6 -

    5. व वे च

    6. वभाषा ज स

    7. थमचरमतया पाधक तपयनेमा च

    8. पूवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामसं ायाम ्

    9. वम ा तधना यायाम ्

    10. अ तरं ब हय गोपसं यानयोः

    11. वरा द नपातम ययम ्

    12. त त चासव वभि तः

    13. कृ मेज तः

    14. वातोसु कसुनः

    15. अ ययीभाव च

    16. श सवनाम थानम ्

    17. सुडनपु ंसक य

    18. न वे त वभाषा

    स तमाि नके

    1. इ यणः स सारणम ्

    2. आ य तौ ट कतौ

    3. मदचोऽ या परः

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 7 -

    4. एच इ वादेश े

    5. ष ठ थानेयोगा

    6. थानेऽ तरतमः

    7. उरण ् रपरः

    8. अलो य य

    9. ङ च

    10. आदेः पर य

    11. अनेकाल श सव य

    अ ठमाि नके

    1. था नवदादेशोऽनि वधौ

    2. अचः परि मन ् पूव वधौ

    3. न पदा त ववचनवरेयलोप वरसवणानु वारद घज च व धष ु

    4. ववचनेऽ च

    नवमाि नके

    1. अदशनं लोपः

    2. यय य लु लुलुपः

    3. ययलोपे ययल णम ्

    4. न लुमताऽ ग य

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 8 -

    5. अचोऽ या पूव उपधा

    6. ति मि न त न द टे पूव य

    7. त मा द यु तर य

    8. वं पं श द याश दसं ा

    9. अणु द सवण य चा ययः

    10. तपर त काल य

    11. आ दर येन सहेता

    12. येन व ध तद त य

    13. वृ य याचामा द त वृ म ्

    14. यादाद न च

    15. ए ाचां देश े

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 9 -

    ीम पत ज लमु न वर चत ं

    महाभा यम ्

    द पो योतत वालोकै वभू षतम ्

    थमा याये थमपादे थममाि नकम ्

    (शा ार भ त ाभा यम ्)

    ॥ अथ श दानुशासनम ्॥

    अथे ययं श दोऽ धकाराथः यु यते।

    श दानुशासनं नाम शा म धकृतं वे दत यम ् ॥

    (अनुशासनीयश द नणया धकरणम ् ।)

    (आ ेपभा यम ्)

    केषां श दानाम ्?॥

    (समाधानभा यम ्)

    लौ ककानां वै दकाना ं च। त लौ कका ताव -गौर वः पु षो ह ती शकु नमृ गो ा मण

    इ त॥ वै दकाः ख व प-शं नो देवीर भ टये। इषे वोज वा। अि नमीले पुरो हतम ् । अ न आ या ह

    वीतय इ त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    अथ गौ र य कः श दः? ॥

    (आ ेपोपपादकभा यम ् )

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 10 -

    कं य त सा नाला गूलककुदखुर वषा यथ पं स श दः? ॥

    (आ ेपबाधकभा यम ्)

    ने याह। यं नाम तत ् ।

    (आ पेोपपादकभा यम ् )

    य त ह त द गतं चेि टतं न म षत म त स श दः? ॥

    ( नराकरणभा यम ्)

    ने याह। या नाम सा ॥

    (आ ेपोपपादकभा यम ्)

    य त ह त छु लो नीलः क पलः कपोत इ त, स श दः? ॥

    ( नराकरणभा यम ्)

    ने याह । गुणो नाम सः।

    (आ ेपोपपादकभा यम ्)

    य त ह त ने व भ नं छ ने वि छ नं सामा यभूतं स श दः?॥

    ( नराकरणभा यम ्)

    ने याह । आकृ तनाम सा।

    (आ ेपोपसंहारभा यम ्)

    क त ह श दः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    येनो चा रतेन सा नाला गूलककुदखुर वषा णनां सं ययो भव त स श दः॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 11 -

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथवा- तीतपदाथको लोके व नः श द इ यु यत े । त यथा श दं कु , मा श दं काष ः

    श दकाययं माणवकः, इ त व न ंकुव नेवमु यते। त मा व नः श दः॥

    (श दानुशासनशा योजना धकरणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    का न पुनः श दानुशासन य योजना न? ॥

    (समाधानभा यम ्)

    र ोहागमल वसंदेहाः योजनम ् ।

    (र ापदाथ न पणभा यम ्)

    र ाथ वेदानाम येयं याकरणम ् । लोपागमवण वकार ो ह स य वेदा प रपाल य- यती त॥

    (ऊहपदाथ न पणभा यम ्)

    ऊहः ख व प-न सवै ल गैन च सवा भ वभि त भवदे म ा नग दताः। त ेचाव यं य गतेन

    पु षेण यथायथ ं वप रणम यत याः। ता नावैयाकरणः श नो त यथायथ ं वप रणम यतुम ् ।

    त माद येयं याकरणम ् ॥

    (आगमपदाथ न पणभा यम ्)

    आगमः ख व प-‘ ा मणेन न कारणो धमः षड गो वेदोऽ येयो ेय च’‘ इ त॥ धानं च

    ष व गेष ु याकरणम ् । धान ेच कृतो य नः फलवा भव त॥

    (लघुपदाथ न पणभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 12 -

    ल वथ चा येयं याकरणम ् । ‘‘ ा मणेनाव यं श दा ेयाः’’इ त। न चा तेरण याकरणं

    लघुनोपायेन श दा श या ातुम ् ॥

    (असंदेहपदाथ न पणभा यम ्)

    असंदेहाथ चा येयं याकरणम ् । या काः पठि त-‘‘ थूलपृ षतीमाि नवा णी-

    मन वाह मालभेत’े’ त। त यां स देहः- थूला चासौ पृषती च थूलपृषती, थूला न पृषि त य याः

    सेयं थूलपषृती त । तां नावैयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पूवपद कृ त वर वं ततो बहु ी हः,

    अथ समासा तोदा त वं तत त पु ष इ त॥

    ( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम ्)

    इमा न च भूयः श दानुशासन य योजना न-तेऽसुराः। दु टः श दः। यदधीतम ् । य त ु

    यु ते। अ व वांसः। वभि तं कुवि त । यो वा इमाम ् । च वा र। उत वः। स तु मव।

    सार वतीम ् । दश यां पु य। सदेुवो अ स व ण इ त ॥

    (भा यम ्)

    तेऽसुराः-

    ‘‘तेऽसुरा हेलयो हेलय इ त कुव तः पराबभूवु ः। त मा ा मणेन न लेि छतवै

    नापभा षतवै, ले छो ह वा एष यदपश दः’‘॥ ले छा मा भूमे य येयं याकरणम ् । तेऽसुराः॥

    (भा यम ्)

    दु टः श दः

    ‘‘दु टः श द: वरतो वणतो वा म या यु तो न तमथमाह।

    स-वा व ो यजमानं हनि त यथे श ुः वरतोपराधा ॥’’ इ त॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 13 -

    दु टा छ दा मा यु मह य येयं याकरणम ् ॥ दु टः श दः॥

    (भा यम ्)

    यदधीतम ् -

    ‘‘यदधीतम व ातं नगदेनैव श यते।

    अन ना वव शु कैधो न त वल त क ह चत ् ॥’‘

    त मादनथकं मा धगी मह य येयं याकरणम॥्

    यदधीतम ् ॥

    (भा यम ्)

    य त ु यु त-े

    ‘‘य तु यु त ेकुशलो वशेष ेश दा यथाव यवहारकाले।

    सोऽन तमा नो त जयं पर वा योग व दु य त चापश दैः॥’’

    कः?॥

    वा योग वदेव॥

    कुत एतत ्?॥

    यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त। यथैव ह श द ाने धमः,

    एवमपश द ानेऽ यधमः। अथवा भूयानधमः नो त। भूयांसोऽपश दाः, अ पीयांसः श दा इ त।

    एकैक य ह श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता

    गोपोत लके यादयो बहवोऽप ंशाः। अथ योऽवा योग व , अ ानं त य शरणम ् ॥

    (बाधकभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 14 -

    वषम उप यासः। ना य ताया ानं शरणं भ वतुमह त ।

    यो यजानन ् वै ा मणं ह या सुरा ंवा पबेत ् सोऽ प म य ेप ततः यात ् ॥

    ( स ा त या याभा यम ्)

    एवं त ह-

    ‘‘सोऽन तमा नो त जयं पर

    वा योग व दु य त चापश दैः॥’’

    कः?॥

    अवा योग वदेव। अथ यो वा योग व , व ानं त य शरणम ् ॥

    (आ ेपभा यम ्)

    व पुन रदं प ठतम ्?॥

    (समाधानभा यम ्)

    ाजा नाम लोकाः॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कं च भोः लोका अ प माणम ्?॥

    कं चातः?॥

    य द लोका अ प माणम ्, अयम प लोकः माणं भ वतुमह त -

    ‘‘यदुदु बरवणानां घट नां म डलं महत ् ॥’’

    पीतं न गमये वग कं तत ् तुगतं नयेत ्॥’‘ इ त॥

    (समाधानभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 15 -

    म तगीत एष त भवतः। य व म तगीत त माणम ् ॥ य त ु यु ते॥

    (भा यम ्)

    अ व वांसः-

    ‘‘अ व वांसः य भवादे ना नो ये न लु त ं वदुः।

    कामं तेष ुत ु व ो य ीि ववायमहं वदेत ् ॥’’

    अ भवादे ीव मा भूमे य येयं याकरणम ् ॥

    अ व वांसः॥

    (भा यम ्)

    वभि तं कुवि त-

    या काः पठि त-‘‘ याजाः स वभि तकाः कायाः’’ इ त। नचा तरेण याकरणं याजाः

    स वभि तकाः श याः कतुम ् ॥ वभि तं कुवि त॥

    (भा यम ्)

    यो वा इमाम ्-

    ‘‘यो वा इमां पदशः वरशोऽ रश च वाचं वदधा त स आि वजीनो भव त’’ आि वजीना

    यामे य येयं याकरणम ् ॥ यो वा इमाम ् ॥

    (भा यम ्)

    च वा र-

    ‘‘च वा र ृ गा यो अ य पादा व ेशीष स त ह तासो अ य।

    धा ब ो वृषभो रोरवी त महो देवो म या आ ववेश’‘॥ इ त॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 16 -

    च वा र ृ गा ण। च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च॥ यो अ य पादाः॥ यः

    काला भूतभ व य वतमानाः॥ वे शीष। वौ श दा मानौ न यः काय च॥ स त ह तासो अ य ।

    स त वभ तयः। धा ब ः। ष ु थानेषु ब उर स क ठे शरसी त॥ वृषभो वषणात ् ॥ रोरवी त

    श दं करो त॥ कुत एत ?।

    रौ तः श दकमा ॥ महोदेवो म या आ ववेशे त। महा देवः श दः॥ म या मरणधमाणो

    मनु या ताना ववेश । महता देवेन नः सा यं यथा या द य येयं याकरणम ् ॥

    (भा यम ्)

    अपर आह-

    ‘‘च वा र वा प र मता पदा न ता न वदु ा मणा ये मनी षणः।

    गुहा ी ण न हता ने गयि त तुर यं वाचो मनु या वदि त॥’’

    ‘च वा र वा प र मता पदा न।’ च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च॥ ता न

    वदु ा मणा ये मनी षणः।' मनस ई षणो मनी षणः। गुहा ी ण न हता ने गयि त।' गुहायां ी ण

    न हता न ने गयि त। न चे ट ते। न न मष ती यथः॥ तुर यं वाचो मनु या वदि त।’ तुर यं वा

    एत वाचो य मनु येष ुवतत ेचतुथ म यथः॥ च वा र॥

    (भा यम ्)

    उत वः-

    ‘‘उत वः प य न ददश वाचमुत वः ृ व न ृणो येनाम ् ।

    उतो व मै त वं वस े जायेव प य उशती सुवासाः॥’‘

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 17 -

    ‘उत वः’ अ प ख वेकः प य न प न प य त वाचम ् । अ प ख वेकः ृ व न प न

    ृणो येना म त। अ व वांसमाहाधम ् ॥ उतो व मै। त वं वस े तनु ं ववृ णुते॥ जायेव प य उशती

    सुवासाः। त यथा जाया प ये कामयमाना सुवासाः वमा मानं ववृ णुते, एवं वाग ् वाि वदे वा मानं

    ववृ णुते॥ वा नो ववृ णुयादा मान म य येयं याकरणम ् ॥

    (भा यम ्)

    स तु मव-

    ‘‘स तु मव ततउना पुन तो

    य धीरा मनसा वाचम त।

    अ ा सखायः स या न जानत े

    भ ैषा ंल मी न हता धवा च॥’‘

    स तुः- सचतेदुधावो भव त, कसतेवा वपर ता वक सतो भव त । ततउ-प रपवनं भव त-

    ततव वा तु नव वा। धीरा यानव तः । मनसा ानेन। वाचम त वाचमकृषत।

    अ ा सखायः स या न जानते। अ सखायः स तः स या न जानते।

    व?

    य एष दुग मागः, एकग यो वाि वषयः॥

    के पुन त?े।

    वैयाकरणाः॥

    कुत एतत ् ॥

    ‘भ ैषा ंल मी न हता धवा च।'

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 18 -

    एषां वा च भ ा ल मी न हता भव त। ल मील णा ासना प रवृ ढा भव त। स तु मव॥

    (भा यम ्)

    सार वतीम ्-

    या काः पठि त-‘‘ आ हताि नरपश दं यु य ायि च तीयां सार वती मि टं नवपेत’्’

    इ त॥ ायि च तीया मा भूमे य येयं याकरणम ् ॥

    सार वतीम ् ।

    (भा यम ्)

    दश यां पु य-

    या काः पठि त- ‘‘दश यु तरकालं पु य जात य नाम वद या

    घोषवदा य तर त थमवृ ं पु षानूकमन र ति ठतम ् । त ति ठततमं भव त। य रं

    चतुर रं वा नाम कृतं कुया न त तम ्’’ इ त॥

    नचा तरेण याकरणं कृत त ता वा श या व ातुम ् ॥ दश यां पु य॥

    (भा यम ्)

    सुदेवो अ स-

    सुदेवो अ स व ण य य त ेस त स धवः।

    अनु रि त काकुदं सू य सु षरा मव॥’’

    सुदेवो अ स व ण स यदेवोऽ स। य य त े स त स धवः स त वभ तयः। अनु रि त

    काकुदम ् । काकुदं ताल ु। काकुिज वा, साऽि म नु यत इ त काकुदम ् । सू य सु षरा मव। त यथा-

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 19 -

    शोभनामू म सु षरामि नर तः व य दह त, एवं त ेस त स धवः स त वभ तय ता वनु रि त।

    तेना स स यदेवः॥ स यदेवाः यामे ययेयं याकरणम ् ॥ सुदेवो अ स॥

    (उ त योजन थोपपि त करणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    कं पुन रदं याकरणमेवा धिजगांसमाने यः योजनम वा यायत,े न पुनर यद प कि चत ्-

    ऊँ इ यु वा वृ ता तशः श म येवमाद न ् श दा पठि त? ॥

    (समाधानभा यम ्)

    पुराक प एतदासीत ् - सं कारो तरकालं ा मणा याकरणं माधीयते।

    ते य त त थानकरणनादानु दान े यो वै दकाः श दा उप द य त े ॥ तद य वे न तथा।

    वेदमधी य व रता व तारो भवि त- वेदा नो वै दकाः श दाः स ाः, लोका च लौ ककाः अनथकं

    याकरणम ् इ त। ते य एव ं व तप नबु योऽ येतृ यः सु भू वा आचाय इदं शा म वाच टे

    - इमा न योजना य येयं याकरणम ्-इ त॥’

    (अनुब धचतु टयोपसंहारभा यम ्)

    उ तः श दः। व पम यु तम ् । योजना य यु ता न॥

    (अथ शा नमाणर त न पणभा यम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    श दानुशासन मदानीं क त यम ् । त कथ ं कत यम ् । कं श दोपदेशः कत यः,

    आहोि वदपश दोपदेशः, आहोि वदुभयोपदेश इ त?॥

    (समाधानम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 20 -

    अ यतरोपदेशेन कृतं यात ् । त यथा भ य नयमेनाभ य तषेधो ग यते। पञ ् च पञ ् चनखा

    भ या इ यु त ेग यत एत - अतोऽ येऽभ या इ त॥ अभ य तषेधेन वा भ य नयमः। त यथा

    ‘‘अभ यो ा यकु कुटः अभ यो ा यसूकरः' इ यु त े ग यत एत - आर यो भ य-इ त।

    एव महा प। य द ताव छ दोपदेशः यत,े गौ र येति म नुप द टे ग यत एत गा यादयोऽपश दा

    इ त। अथा यपश दोपदेशः यत,े गा या दषूप द टेष ुग यत एत -गौ र येष श द इ त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कं पुरर यायः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    लघु वा छ दोपदेशः।

    लघीया छ दोपदेशः। गर यानपश दोपदेशः। एकैक य श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा-

    गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयोऽप ंशाः। इ टा वा यानं ख व प भव त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    अथैति म श दोपदेश े स त कं श दानां तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः पु षो ह ती

    शकु नमृगो ा मण इ येवमादयः श दाः प ठत याः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    ने याह। अन युपाय एष श दानां तप तौ तपदपाठः॥ एवं ह ूयत-े ‘‘बृ ह प त-

    र ाय द यं वषसह ं तपदो ताना ंश दाना ंश दपारायणं ोवाच ना तं जगाम’’॥ बृह प त च

    व ता, इ चा येता, द यं वषसह म ययनकालो, न चा तं जगाम, कं पुनर य वे। यः सवथा

    चरं जीव त वषशतं जीव त। चतु भ च कारै व योपयु ता भव त-आगमकालेन,

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 21 -

    वा यायकालेन, वचनकालेन, यहारकालेने त। त चा यागम- कालेनैवायुः कृ नं पयुपयु तं

    यात ् । त मादन युपायः श दानां तप तौ तपदपाठः॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कथ ंतह म ेश दाः तप त याः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    कं च सामा य वशेषव ल णं व यम ् । येना पेन य नेन महतो महतः श दौघान ् तप येरन ् ॥

    कं पुन तत ्? ॥

    उ सगापवादौ। कि चदु सगः कत यः, कि चदपवादः॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कथ ंजातीयकः पुन सगः कत यः, कथंजातीयकोऽपवादः॥

    (समाधानम ्)

    सामा येनो सगः कत यः। त यथा ‘‘कम यण ् । त य वशेषेणापवादः। त यथा-’‘आतोऽनुपसग

    कः॥’‘

    (जा त यि तपदाथ नणया धकरणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    कं पुनराकृ तः पदाथः आहोि व यम ्?॥

    (समाधानभा यम ्)

    उभय म याह॥

    कथ ं ायत?े।

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 22 -

    उभयथा याचायण सू ा ण प ठता न। आकृ त ं पदाथ म वा- ‘‘जा या यायामे-

    कि म बहु वचनम यतर याम ्’’ इ यु यते। यं पदाथ म वा ‘‘स पाणाम ्’’ इ येकशेष आर यते॥

    (श द न य वा न य व वचारभा यम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    कं पुन न यः श दः, आहोि व कायः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    सं ह एत ाधा येन पर तम ्- न यो वा या काय वे त। त ो ता दोषाः,

    योजना य यु ता न। त वेष नणयः-य येव न यः, अथा प कायः, उभयथा प ल णं

    व य म त॥

    ( न यश दवादे प शा य धमजनकता धकरणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    कथ ंपुन रदं भगवतः पा णनेराचाय य ल णं वृ तम ्-

    (आ ेपसाधकवा तक थमख डम ्)

    ॥*॥ स े श दाथस ब धे॥*॥

    ( या याभा यम ्)

    स े श देऽथ स ब ध ेचे त॥

    (वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    अथ स श द य कः पदाथः?॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 23 -

    (समाधानम ्)

    न यपयायवाची स श दः॥ कथ ं ायत े? ॥ य कूट थे व वचा लष ुभावेष ुवतते। त यथा-

    स ा यौः, स ा पृ थवी, स माकाश म त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    नन ुच भोः काय व प वतते। त यथा- स ओदनः, स ः सूपः, स ाः यवागू र त। यावता

    काय व प वतत,े त कुत एति न यपयायवा चनो हणम ्, न पुनः काय यः स श द इ त? ॥

    (समाधानभा यम ्)

    सं हे ताव काय त व वभावा म यामहे न यपयायवा चनो हण म त। इहा प तदेव॥

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथवा स येकपदा य यवधारणा न। त यथा-अ भ ो वायुभ इ त- अप एव भ य त,

    वायुमेव भ यती त ग यते। एव महा प स एव, न सा य इ त॥

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथवा पूवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त। त यथा - देवद तो द तः, स यभामा

    भामे त।

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथवा ‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम ्’’ इ त न यपयाय-वा चनो

    हण म त या या यामः॥

    (समाधानभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 24 -

    ॥ म गलाथम ् ॥

    मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः यु ते। म गलाद न

    ह शा ा ण थ त ेवीरपु षा ण च भवि त, आयु म पु षा ण चा येतार च स ाथा यथा यु र त॥

    (समाधानभा यशेषभा यम ्)

    अयं खल ु न यश दो नाव यं कूट थे व वचा लष ुभावेष ुवतते॥

    कं त ह? ॥

    आभी ये प वतते। त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त। यावताभी येऽ प वतत े

    त ा यनेनैवाथः यात ्-‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह स देहादल णम ्’’ इ त। प य त वाचाय

    म गलाथ चैव स श द आ दतः यु तो भ व य त, श या म चैनं न यपयायवा चनं

    वण यतु म त। अतः स श द एवोपा तो न न यश दः॥

    ( न यतासाधकप न पणम ्)

    (आ पेभा यम ्)

    अथ कं पुनः पदाथ म वा एष व हः यते। स ेश देऽथ स ब धे चे त?॥

    (समाधानाभा यम ्)

    आकृ त म याह॥

    कुत एतत ्? ॥

    आकृ त ह न या यम न यम ् ॥

    (आ ेपभा यम ्)

    अथ ये पदाथ कथ ं व हः क त यः? ॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 25 -

    (समाधाना तरभा यम ्)

    स े श दे अथस ब ध ेचे त। न यो यथवतामथर भस ब धः॥

    ( यपदाथा युपगमभा यम ्)

    अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब ध े चे त। यं ह

    न यमाकृ तर न या॥

    कथ ं ायत?े ॥

    एवं ह यत ेलोके मृ कया चदाकृ या यु ता प डो भव त, प डाकृ तमुपमृ य घ टकाः

    य त,े घ टकाकृ तमुपमृ य कुि डकाः य ते। तथा सुवण कया चदाकृ या यु तं प डो भव त,

    प डाकृ तमुपमृ य चकाः य त,े चकाकृ तमुपमृ य कटकाः य त,े कटकाकृ तमुपमृ य

    वि तकाः य ते। पुनरावृ तः सुवण प डः पुनरपरयाकृ या यु तः ख दरा गारसवण कु डले

    भवतः। आकृ तर या चा या च भव त, यं पुन तदेव। आकृ युपमदन यमेवाव श यते॥

    (आकृ तपदाथा युपगमभा यम ्)

    आकृताव प पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब ध ेचे त॥

    (आ ेप मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ्- आकृ तर न या-इ त॥

    (समाधानभा यम ्)

    नैतदि त। न याऽऽकृ तः॥

    कथम ् ?॥

    न व चदुपरते त कृ वा सव ोपरता भव त। या तर था तूपल यते॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 26 -

    (समाधानसाधक न यल णभा यम ्)

    अथवा नेदमेव न यल णम ्- व ं कूट थम वचा यनपायोपजन वकायनु प य-

    वृ य यययो ग य ति न य म त। तद प न यं यि मं त वं न वह यते।

    कं पुन त वम ्? ॥

    त य भाव त वम ् ॥ आकृताव प त वं न वह यते।

    ( न या न य व वचार या कृत वबोधकभा यम ्)

    अथवा कं न एतेन-इदं न य मदम न य म त। यि न यं तं पदाथ म वैष व हः यत-े

    स े श देऽथ स ब ध ेचे त॥

    ( या ेपभा यम ्)

    कथ ंपुन ायत-े स ः श दोऽथः स ब ध चे त ॥

    (१ या ेपसमाधानवा तक वतीयख डम ्)

    ॥ ॥ लोकतः॥ ॥

    (भा यम ्)

    य लोकेऽथमथमुपादाय श दा यु जते, नैषां नवृ तौ य नं कुवि त। ये पुनः काया भावा

    नवृ तौ तावतेषां य नः यते। त यथा-घटेन काय क र यन ् कु भकारकुलं ग वाह-कु घटं

    कायमनेन क र यामी त। न त व छ दा युयु माणो वैयाकरणकुलं ग वाह- कु श दा यो य

    इ त। ताव येवाथमुपादाय श दा यु जते॥

    (आ ेपोपसंहारभा यम ्)

    य द त ह लोक एष ु माणम ्, कं शा ेण यत?े

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 27 -

    (१ समाधानभूतं तृतीयख डम ् ॥३॥)

    ॥ ॥ लोकतोऽथ यु त ेश द योगे शा ेण धम नयमः ॥ ॥

    (भा यम ्)

    लोकतोऽथ यु त ेश द योगे शा ेण धम नयमः यते॥

    क मदं धम नयम इ त॥

    धमाय नयमो धम नयमः,धमाथ वा नयमो धम नयमः, धम योजनो वा नयमो धम नयमः॥

    (१ वा तकचतुथख डम ् ॥ ४॥)

    ॥*॥ यथा लौ ककवै दकेषु॥*॥

    यत ता दा णा याः-‘‘यथा लोके वेदे च’े त यो त ये ‘‘यथा लौ ककवै दके’ि व त

    यु जते॥ अथवा यु त एवा त ताथः। यथा लौ ककेष ुवै दकेष ुच कृता तेषु॥

    लोके ताव ‘अभ यो ा यकु कुटः, अभ यो ा यसूकर’ इ यु यते। भ यं च नाम

    ु तघाताथमुपाद यते। श यं चानेन वमांसा द भर प ु तह तुम ् । त नयमः यत े - इदं

    भ य मदमभ य म त॥ तथा- खेदा ीषु वृ ि तभव त। सामान च खेद वगमो ग यायां चाग यायां

    च । त नयमः यत-ेइयं ग येयमग ये त॥

    (भा यम ्)

    वेदे ख व प-‘‘पयो तो ा मणो यवागू तो राज य आ म ा तो वै यः’’ इ यु यते। तं च

    नामा यवहाराथमुपाद यते। श यं चानेन शा लमांसाद य प त यतुम ् । त नयमः यते।

    तथा- ‘‘बै वः खा दरो वा यूपः या ’’ इ यु यते। यूप च नाम प वनुब धाथमुपाद यते।

    श यं चानेन यि कं चदेव का ठमुि यानुि य वा पशुरनुब धुम ् । त नयमः यते।

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 28 -

    तथा ‘‘अ नौ कपाला य ध या भम यत-ेभृ गूणाम गरसां धम य तपसा त य वम ्’’ इ त

    । अ तरेणा प म मि नदहनकमा कपाला न संतापय त। त च नयमः यत-े एवं

    यमाणम युदयका र भवती त॥

    (दा टाि तक उपसंहारभा यम ्)

    एव महा प समानायामथावगतौ श देन चापशबदेन च धम नयमः यत-ेश देनैवाथ ऽ भधेयो

    नापश देने त॥ एव ं यमाणम युदयका र भवती त॥

    (अनुपल ध योगसाधुश दसाधकशा साथ या धकरणम ्)

    (२ आ ेपवा तकम ् ॥१॥)

    ॥॥ अ य यु तः॥॥

    (भा यम ्)

    सि त वै श दा अ यु ताः। त यथा-ऊष, तेर,च , पेचे त॥

    कमतो य स य यु ताः?॥

    योगा भवा छ दानां साधु वम यव य त। य इदानीम यु ता नामी साधवः युः॥

    (आ ेपासंग तभा यम ्)

    इदं ताव व त ष म ्-यदु यत-े ‘‘सि त वै श दा अ यु ता’’ इ त । य द सि त ना यु ताः,

    अथा यु ता न सि त, सि त चा यु ता चे त व त ष म ् । यु जान एव खल ु भवानाह-सि त

    श दा अ यु ता इ त। क चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां योग ेसाधुः यात ्? ॥

    (आ ेपासंग तबाधकभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 29 -

    नैत व त ष म ् । स ती त ताव मूः। यदेता शा वदः शा ेणानु वदधते॥ अ यु ता

    इ त ूमः। य लोकेऽ यु ता इ त॥ यद यु यत-ेक चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां

    योग साधुः या द त। न ूमोऽ मा भर यु ता इ त॥

    कं त ह?॥

    लोकेऽ यु ता इ त॥

    (आ पेभा यम ्)

    नन ुच भवान य य तरो लोके॥

    (समाधानभा यम ्)

    अ य तरोऽहं लोके, न वहं लोकः॥

    (३ आ ेपबाधकवा तकम ् ॥२॥)

    ॥*॥ अ य यु त इ त चे नाथ श द योगात ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    अ य यु त इ त चेत ् । त न ॥ कं कारणम ्? ॥ अथ श दाः यु य ते। सि त चैषां

    श दानामथा ये वथष ु यु य ते॥

    (५ आ ेपसाधकवा तकम ्)

    ॥*॥ अ योगः योगा य वात ् ॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 30 -

    अ योगः ख व येषां श दानां या यः॥ कुतः?॥ योगा य वा । यदेषां

    श दानामथऽ या छ दा यु जते। त यथा-ऊषे य य श द याथ- व यूयमू षताः, तेरे य याथ- व

    यूय ंतीणाः, च े य याथ- व यूयं कृतव तं। पेचे य याथ व यूयं प वव त इ त॥

    (१ स ा तसमाधानवा तकम ्)

    ॥*॥ अ यु त ेद घस वत ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    य य य यु ताः, अव यं द घस व ल णेनानु वघेयाः। त यथा द घस ा ण वाषश तका न

    वाषसह का ण च। न चा य वे कि चद याहर त। केवलमृ षसं दायो धम इ त कृ वा या काः

    शा ेणानु वदधते॥

    (६ स ा तसमाधानवा तकम ् ॥५॥)

    ॥*॥ सव देशा तरे॥*॥

    (भा यम ्)

    सव ख व येत ेश दा देशा तरेषु यु य ते॥

    (आ ेपभा यम ्)

    न चैवोपल य ते॥

    उपल धौ य नः यताम ् ॥ महान ् श द य योग वषयः। स त वीपा वसुमती यो लोकाः,

    च वारो वेदाः सा गाः सरह या बहु धा भ ना एकशत वयुशाखाः सह व मा सामवेदः, एक वंश तधा

    बाहवृ यं नवधाथवणो वेदः वाकोवा य म तहासः पुराणं वै यक म येतावा छ द य योग वषयः।

    एताव तं श द य योग वषयमननु नश य ‘स य यु ता’ इ त वचनं केवलं साहसमा मेव॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 31 -

    एति मं चा तमह त श द य योग वषय े त े त े श दा त त नयत वषया य ते।

    त यथा शव तग तकमा क बोजे वेव भा षतो भव त, वकार एवैनमाया भाष त ेशव इ त। ह म तः

    सुरा ेष ु रंह तः ा यम येष,ु ग ममेव वायाः यु जते। दा तलवनाथ ा येष,ु दा मुद येषु॥ ये

    चा येत ेभवतोऽ यु ता अ भमताः श दा एतेषाम प योगो यते॥ व? ॥ वेदे। त यथा-

    ‘‘स ता ये रेवतीरेवदूष, य वो रेवतीरेव यां तमषृ, य मे नरः ु यं म च , य ा न च ा जरसं

    तनूनाम ्’’ इ त॥

    (अथ श द ान य धमजनकता धकरणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    कं पुनः श द य ान ेधमः आहोि व योगे? ॥

    ( या ेपभा यम ्)

    क चा ? वशेषः?

    (७ ानप दूषणवा तकम ्)

    ॥*॥ ान ेधम इ त चे तथाऽधमः॥ *॥

    (भा यम ्)

    ान ेधम इ त चे तथाऽधम प ा नो त। यो ह श दान ् जाना यपश दान यसौ जाना त।

    यथैव श द ान ेधम एवमपश द ानऽे यधमः॥

    (अधमा ध यभा यम ्)

    अथवा भूयानधमः ा नो त। भूयांसो यपश दा अ पीयांसः श दाः। एकैक य श द य

    बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयो-ऽप ंशाः॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 32 -

    ॥*॥ आचारे नयमः॥*॥

    (८ ानप ेदूषणा तरवा तकम ्)

    (भा यम ्)

    आचारे पुनऋ ष नयम ंवेदयत-े‘‘ तऽेसुरा हेलयो हेलय इ त कुव तः पराबभूवु ः’’॥ इ त॥

    (अथ योगप ा गीकारभा यम ्)

    अ त ुत ह योगे॥

    (९ योगप ेदूषणवा तकम ्)

    ॥ ॥ योग ेसवलोक य। । ॥

    (भा यम ्)

    य द योग ेधमः, सव लोकोऽ युदयेन यु येत॥

    (आ ेपभा यम ्)

    क चेदानीं भवतो म सरो, य द सव लोकोऽ युदयेन यु येत? ।

    (समाधानभा यम ्)

    न खल ुकि च म सरः। य नानथ यं त ुभव त। फलवता च नाम य नेन भ वत यम ् । न

    च य नः फला व तरे यः॥

    (समाधानबाधकभा यम ्)

    नन ुच ये कृत य ना त ेसाधीयः श दा यो य त,े त एव साधीयोऽ युदयेन यो य ते॥

    (समाधानसाधकभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 33 -

    य तरेकोऽ प वै ल यते। य त े ह कृत य ना चा वीणाः। अकृत य ना च वीणाः। त

    फल य तरेकोऽ प यात ् ॥

    (प वय नराकरणोपसंहारभा यम ्)

    एवं त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव॥

    कं त ह?॥

    (१० स ा तसमाधानवा तकम ् ॥)

    ॥*॥ शा पूवके योगेऽ युदय त तु यं वेदश देन॥*॥

    (भा यम ्)

    शा पूवकं यः श दा यु त े सोऽ युदयेन यु यते। त तु यं वेदश देन। वेदश दा

    अ येवम भवदि त ‘‘योऽि न टोमेन यजत े य उ चैनमेव ं वेद’’ ‘‘योऽि नं ना चकेतं चनुत े य उ

    चैनमेवं वेद’’॥

    ( या या तरभा यम ्)

    अपर आह- त तु यं वेदश देने त। यथा वेदश दा नयमपूवमधीताः फलव तो भव येवं यः

    शा पूवकं श दा यु त ेसोऽ युदयेन यु यत इ त।

    ( थमप ा यपुगमभा यम ्)

    अथ वा पनुर तु- ान एव धम इ त॥

    (आ ेप मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ् ान ेधम इ त चे तथाऽधम इ त॥

    (आ ेप नराकरणभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 34 -

    नैष दोषः, श द माणका वयम ्, य छ द आह तद माकं माणम ् । श द च श द ाने

    धममाह, नापश द ानऽेधमम ् ॥ य च पुनर श टा त ष म ्, नैव त ोषाय भव त, ना युदयाय।

    त यथा हि कतह सतक डू यता न नैव दोषाय भवि त, ना युदयाय॥

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथवा युपाय एवापश द ानं श द ाने । यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त।

    तदेवं ‘‘ ान ेधमः’’ इ त वुतोऽथादाप नं भव त- ‘‘अपश द ानपूवके श द ाने धमः’’ इ त॥

    (समाधाना तरभा यम ्)

    अथ वा कूपखानकवदेत व य त। त यथा कूपखानकः कूप ं खन य य प मृदा

    पांसु भ चावक ण भव त। सोऽ स ुसंजातास ुतत एव तं गुणमासादय त। येन च स दोषो नह यत,े

    भूयसा चा युदयेन योगो भव त। एव महा प य य यपश द ानेऽधम तथा प य वसौ श द ाने

    धम तेन च स दोषो नघा न यत ेभूयसा चा युदयेन योगो भ व य त॥

    ( वतीयदूषण नरासभा यम ्)

    यद यु यत-ेआचारे नयम इ त॥

    या ेकम ण स नयमोऽ य ा नयमः। एवं ह ूयते-‘‘यवाण तवाणो नाम ऋषयो बभूवु ः

    य धमाणः परापर ा व दतवे दत या अ धगतयाथात याः।' त ेत भव तो य वा न ता वा न

    इ त यो त ये यवाण तवाण इ त यु यत,े या े पुनः कम ण नापभाष ते॥ तैः पुनरसु रैया े

    कम यपभा षतम ्, तत ते पराभूताः॥

    (अथ याकरणपदाथ न पण आ ेपभा यम ्)

    अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः॥

    (समाधानभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 35 -

    ॥सू म ् ॥

    (११ सू प ेआ ेपवा तकम ्)

    ॥*॥ सू े याकरणे ष यथ ऽनुपप नः॥*॥

    (भा यम ्)

    सू े याकरणे प यथ नोपप यत-े‘‘ याकरण य सू म ्’’ इ त ॥ कं ह तद य सू ा

    याकरणम ्, य यादः सू ं यात ् ॥

    (१२ आ ेपा तरवा तकम ्)

    ॥*॥ श दा तपि तः॥*॥

    (भा यम ्)

    श दाना ं चा तपि तः ा नो त-‘‘ याकरणा छ दा तप यामहे’’ इ त । न ह सू त एव

    श दा तप य ते॥

    कं त ह?॥

    या यानत च॥

    (आ ेपबाधकभा यम ्)

    नन ुच तदेव सू ं वगृ ह तं या यानं भव त॥

    (आ ेपसाधकभा यम ्)

    न केवला न चचापदा न या यानम ्-‘‘वृ ः,आत ्’’ ऐज ्’’ इ त॥

    कं त ह? ॥

    उदाहरण ं युदाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 36 -

    (प ा तरभा यम ्)

    एवं त ह श दः।

    (१३ आ ेपवा तकम ्)

    ॥*॥ श दे युडथः॥*॥

    (भा यम ्)

    य द श दो याकरणं युडथ नोप यत-े या य त े श दा अनेने त याकरणम ् । न ह

    श देन कि च या यते॥

    केन त ह?॥

    सू ेण॥

    (१४ आ ेपा तरवा तकम ्)

    ॥*॥ भवे च त तः॥*॥

    (भा यम ्)

    भव ेच त तो नोपप यत-े‘‘ याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इ त। न ह श दे भवो योगः॥

    व त ह? ॥

    सू े॥

    (१५ आ ेपा तरवा तकम ्)

    ॥*॥ ो तादय च त ताः॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 37 -

    यो तादय च त ता नोपप य ते। पा ण नना ो तं पा णनीयम ् । आ पशलं

    काशकृ न म त। न ह पा ण नना श दाः ो ताः।

    कं त ह? ॥

    सू म ् ॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कमथ मदमुभयमु यत े भवे ो तादय च त ता इ त। न ो तादय च त ता इ येव

    भवऽे प त त चो दतः यात ्?॥

    (प रहारभा यम ्)

    पुर ता ददमाचायण टम ् भव े च त त इ त, त प ठतम ् । तत उ तरकाल मदं टम ्

    ो तादय च त ताः इ त, तद प प ठतम ् । न चेदानीमाचायाः सू ा ण कृ वा नवतयि त॥

    ( थमा ेपकबाधकभा यम ्)

    अयं तावददोषः-यदु यत ेश दे युडथः इ त। नाव यं करणा धकरणयोरेव यु वधीयते॥

    कं त ह? ॥

    अ ये व प कारकेष-ु‘‘कृ य युटो बहु लम ्’’ इ त। त यथा क दनं पतन म त॥

    (करण यु समथनभा यम ्)

    अथ वा श दैर प श दा या य ते। त यथा गौ र यु त ेसव स देहा नवत त,े ना वो न गदभ

    इ त॥

    (अनु ृतदोष दशकभा यम ्)

    अयं त ह दोषः-भवे ो तादय च त ताः इ त॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 38 -

    (समाधानभा यम ्)

    एवं त ह-

    (१९ स ा तवा तकम ् ॥१६॥)

    ॥*॥ ल यल णे याकरणम ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    ल यं च ल णं चैत समु दतं याकरणं भव त॥ कं पुनल यम ्, कं वा ल णम ्? ॥

    श दो ल यः, सू ंल णम ्?॥

    (समाधानबाधकभा यम ्)

    एवम ययं दोषः-समुदाये याकरणश दः वृ तोऽवयवे नोप यते। सू ा ण चा यधीयान

    इ यते-वैयाकरण इ त॥

    (समाधानसाधकभा यम ्)

    नैषं दोषः। समुदायेष ु ह श दाः वृ वा अवयवे व प वत ते। त यथा पूव प चालाः, उ तरे

    प चालाः,तैलं भु तम ्, घृ तं भु तम ्, शु लो नीलः क पलः कृ ण इ त॥ एवमयं समुदाये

    याकरणश दः वृतोऽवयवे व प वतते॥

    ( थमप ा युपगमभा यम ्)

    अथ वा पुनर त ुसू म ् ॥

    ( थमा ेप मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ् सू े याकरणे ष यथ ऽनुपप न इ त॥

    ( थमा ेप नरासभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 39 -

    नैष दोषः, यपदे शव ावेन भ व य त॥

    ( वतीया ेप मारणभा यम ्)

    यद यु यत ेश दा तपि तः इ त। न ह सू त एव श दा तप य ते॥ कं त ह? ॥

    या यानत चे त॥ प र तमेतत ्-तदेव सू ं वगृ ह तं या यानं भवती त॥

    (प रहारबाधक मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ्- न केवला न चचापदा न या यानम ्- वृ ःआत ् ऐिज त॥

    कं त ह? ॥

    ‘‘उदाहरणं युदाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त’’इ त॥

    (प रहारसाधकभा यम ्)

    अ वजानत एतदेवं भव त। सू त एव ह श दान ् पप य ते॥ आत च सू त एव। यो यु सू ं

    कथये नादो गृ येत॥

    (इ त याकरणपदाथ न पणम ्)

    (अथ वण पदेश योजना धकरणम ्)

    (आ ेपभा यम ्)

    अथ कमथ वणानामुपदेशः? ॥

    (१७ समाधानवा तकम ्)

    ॥*॥ वृ ि तसमवायाथ उपदेशः॥*॥

    वृ ि तसमवायाथ वणानामुपदेशः॥

    क मदं वृ ि तसमवायाथ इ त? ॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 40 -

    वृ तये समवायो विृ तसमवायः। वृ यथ वा समवायो वृ ि तसमवायः। वृ ि त योजनो वा

    समवायो वृ ि तसमवायः॥

    का पुनवृ ि तः? ॥

    शा वृ ि तः॥

    अथ कः समवायः? ॥

    वणनामानुपू यण सं नवेशः॥

    अथ क उपदेशः? ॥

    उ चारणम ् ॥

    कुत एतत ् ॥

    द श चारण यः। उ चाय ह वणानाह-उप द टा इमे वणा इ त॥

    (१८ वण पदेश योजना तरवा तकम ्)

    ॥*॥ अनुब धकरणाथ च॥*॥

    (भा यम ्)

    अनुब धकरणाथ च वणानामुपदेशः कत यः। अनुब धानास यामी त। न यनुप द य

    वणाननुब धाः श या आस तुम ् । स एष वणानामुपदेशो वृ ि तसमवायाथ चानुब ध-करणाथ च।

    वृ ि तसमवाय चानुब धकरणं च याहाराथम ् । याहारो वृ यथः॥

    (१९ वण पदेश योजना तरवा तकम)

    ॥*॥ इ टबु थ च॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 41 -

    इ टबु थ च वणानाममुपदेशः-‘इ टा वणान ् भो यामहे’ इ त। न यनुप द य वणा न टा वणाः श या

    व ातुम ् ॥

    (२० आ ेपवा तकम ्॥४॥)

    ॥*॥ इ टबु थ चे त चेदुदा तानुदा त व रतानुना सकद घ लुतानाम युपदेशः॥*॥

    (भा यम ्)

    इ टबु यथ चे त चेदुदा तानुदा त व रतानुना सकद घ लुतानाम युपदेशः क त यः। एवंगुणा

    अ प ह वणा इ य ते॥

    (२१ स ा तवा तकम ्॥५॥)

    ॥*॥ आकृ युपदेशाि स म ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    अवणाकृ त प द टा सवमवणकुलं ह य त। तथेवणाकृ तः। तथोवणाकृ तः॥

    (२२ आ ेपवा तकम ् ॥६॥)

    ॥*॥ आकृ युपदेशाि स म त चेत ् संवृताद ना ं तषेधः॥*॥

    (भा यम ्)

    आकृ युपदेशाि स म त चेत ् संवृताद नां तषेधो व त यः॥

    के पुनः संवृतादयः?॥

    संवृतः, कलो मात, एणीकृतोऽ बूकृतोऽधको, तो, नर तः, गीत, उपगीतः, ि व णो, रोमश,

    इ त॥ अपर आह-

    ‘‘ तं नर तमवलि बतं नहतम बूकृतं मातमथो वकि पतम ् ।

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 42 -

    संद टमेणीकृतमधकं ु तं वक णमेताः वरदोषभावनाः’’ इ त ॥

    अतोऽ ये य जनदोषाः॥

    ( स ाि तभा यम ्)

    नैष दोषः॥

    (२३ समाधानवा तकम ् ॥ ७ ॥)

    ॥*॥ गगा द बदा दपाठा संवृताद नां नवृ ि तः॥*॥

    (भा यम ्)

    गगा द बदा दपाठा संवृताद नां नवृ ि तभ व य त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    अ य य गगा द बदा दपाठे योजनम ् ॥ कम ्? ॥

    समुदायाना ंसाधु वं यथा या द त॥

    (समाधानैकदे शभा यम ्)

    एवं त य टादशधा भ नां नवृ कला दकामवण य यापि तं व या म॥

    (आ ेपभा यम ्)

    सा त ह व त या॥

    (२४ एकदे शसमाधानवा तकम ्)

    ॥*॥ ल गाथा त ु यापि तः॥*॥

    (भा यम ्)

    ल गाथा सा त ह भव त॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 43 -

    (आ ेपभा यम ्)

    त त ह व त यम ् ॥

    (समाधानभा यम ्)

    य य येतदु यते। अथवैत ह अनेकमनुब धशतं नो चाय म सं ा च न व त या, लोप च न

    व त यः। यदनुब धैः यत ेत कला द भः क र यते॥

    (आ ेपभा यम ्)

    स येवम ् । अपा णनीयं त ुभव त॥

    ( स ाि तभा यम ्)

    यथा यासमेवा तु॥

    (आ ेप मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ् आकृ युपदेशाि स म त चे संवृताद ना ं तषेध इ त॥

    (समाधानभा यम ्)

    प र तमेतत ् - गगा द बदा दपाठात ् संवृताद नां नवृ तभ व य त इ त॥

    (समाधानबाधकभा यम ्)

    नन ुचा य गगा द बदा दपाठे योजनमु तम ् । कम ्? । समुदायाना ंसाधु वं यथा या द त॥

    (समाधानसाधकभा यम ्)

    एवं त युभयमनेन यत-ेपाठ चैव वशे यत,े कलादय च नव य ते॥

    कथ ंपुनरेकेन य नेनोभयं ल यम ्? ॥

    ल य म याह॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 44 -

    कथम ्? ॥

    वगता अ प हेतवो भवि त। त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त॥ तथा

    वा या य प व ठा न भवि त- वेतो धाव त, अल बुसाना ंयाते त॥

    (भा यम ्)

    अथ वा इदं तावदयं ट यः- वेमे संवृतादयः ू येरि न त? ॥

    आगमेषु॥

    आगमाः शु ाः प य ते॥

    वकारेष ुत ह॥

    वकारा अ प शु ा: प य ते॥

    ययेष ुत ह॥

    यया अ प शु ाः प य ते॥

    धातुष ुत ह॥

    धातवोऽ प शु ाः प य ते॥

    ा तप दकेष ुत ह॥

    ा तप दका य प शु ा न प य ते॥

    या न त य हणा न ा तप दका न॥

    एतेषाम प वरवणानुपूव ानाथ उपदेशः कत यः। शशः षष इ त मा भूत ् । पलाशः पलाष

    इ त मा भूत ् । म चको म जक इ त मा भूत ् ॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 45 -

    ‘आगमा च वकारा च ययाः सह धातु भः।

    उ चाय त ेतत तेष ुनेमे ा ताः कलादयः’॥१॥

    ॥इ त ीम गव पत ज ल वर चतं महाभा ये थमं प पशाि नकम ् ॥

    ------------------------

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 46 -

    अथ वतीयं याहाराि नकम ् ।

    ( शवसू म ्)

    अइउण ् ॥१॥

    (२५ ववृतोपदेश त ावा तकम ् ॥१॥)

    ॥ *॥ अकार य ववृतोपदेश आकार हणाथः॥*॥

    (भा यम ्)

    अकार य ववृतोपदेशः क त यः।

    कं योजनम ्? ॥

    आकार हणाथः। अकारः सवण हणेनाऽऽकारम प यथा गृ णीयात ् ॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कं च कारणं न गृ णीयात ्? ॥

    (समाधानभा यम ्)

    ववारभेदात ् ॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कमु यत-े ववारभेदा द त, न पुनः कालभेदाद प। यथैव ययं ववार भ नः, एवं काल भ नोऽ प? ॥

    (समाधानभा यम ्)

    स यमेवमेतत ् । व य त ‘‘तु या य य नं सवणम ् ’’ इ य ा य हण य योजनम ्-आ ये

    येषां तु यो देशः य न च त े सवणसं ा भव ती त। बा य च पुनरा या कालः तेन यादेव

    काल भ न य हणम ्, न पुन ववार भ न य॥?

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 47 -

    (आ पेभा यम ्)

    कं पुन रदं ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत,े आहोि वत ्

    संवृत योप द यमान य ववृतोपदेश चो यत े?॥

    (समाधानभा यम ्)

    ववृत योप द यमान य योजनम वा यायते॥

    कथ ं ायते॥

    यदयम ्-‘‘अ अ’’-इ यकार य ववृत य संवृतता यापि तं शाि त॥

    (समाधानबाधकभा यम)्

    नैतदि त ापकम ् । अि त य यदेत य वचन े योजनम ् ॥

    कम ्? ॥

    अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववृत य ववृतः ा नो त, संव ृतः या द येवमथा यापि तः॥

    (समाधानसाधकभा यम ्)

    नैतदि त। नैव लोके न च वेदेऽकारो ववृतोऽि त॥

    क त ह।

    संवृतः, योऽि त स भ व य त॥ तदेत यापि तवचनं ापकमेव भ व य त

    ‘‘ ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत’े’ इ त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    कः पुनर वशेषः- ववृत योप द यमान य योजनम वा यायेत,संवृत यो-प द यमान य वा

    ववृतोपदेश चो येतेत? ॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 48 -

    (समाधानभा यम ्)

    न खल ु कि च वशेषः। आहोपु षकामा ं त ु भवानाह-संव ृत योप द यमान य

    ववृतोपदेश चो यत इ त। वयं तु मूो ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त॥

    (॥२६॥ धा वा दष ु ववृत व त ावा तकम ् ॥२॥)

    ॥*॥ त य ववृतोपदेशाद य ाप ववृतोपदेशः सवण हणाथः॥*॥

    (भा यम ्)

    त यैत या रसमा ना यक य ववृतोपदेशाद य ा प ववृतोपदेशः कत यः॥ वा य ?

    धातु ा तप दक यय नपात थ य॥

    कं योजनम ्,। सवण हणाथः। आ रसमा ना यकेना य हणं यथा यात ् ।

    कं च कारणं न यात ्?

    ववारभेदादेव॥

    (धा वा दषु ापकेन ववृत वसाधक ापक वघटनभा यम ्)

    आचाय वृ त ापय त भव या रसमा ना यकेन धा वा द थ य हण म त। यदयम ् ‘‘अकः सवण

    द घ’’ इ त याहारेऽको हणं करो त॥

    कथ ंकृ वा ापकम ्?।

    न ह वयोरा रसमा ना यकयोयुगप समव थानमि त॥

    (धा वा दषु ववृत व त ासाधकभा यम ्)

    नैतदि त ापकम ् । अि त य यदेत य वचन े योजनम ् ॥

    कम ्?॥

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 49 -

    य या रसमा ना यकेन हणमि त, तदथमेत यात ् ख वाढकं, मालाढक म त। स त

    योजने न ापकं भव त । त मा ववतृोपदेशः कत यः॥

    (आ ेपभा यम ्)

    क एष य न चो यत,े ववृतोपदेशो नाम। ववृतो वोप द येत, संवृतो वा। को व वशेषः?॥

    (समाधानभा यम ्)

    स एष सव एवमथ य नः यते। या येता न ा तप दका य हणा न

    तेषामेतेना युपायेनोपदेश चो यते, त गु भव त। त मा व त यम ्-‘धा वा द थ च ववृत’ इ त॥

    (॥२७॥ योजना तरवा तकम ्)

    ॥*॥ द ध लुतवचन ेच संवृत नवृ यथः॥*॥

    (भा यम ्)

    द घ लुतवचन ेच संवृत नवृ यथ ववृतोपदेशः कत यः, द घ लुतौ संवृतौ मा भूता म त।

    वृ ा याम,् देवद ता इ त॥

    ( नराकरणभा यम ्)

    नैव लोके न च वेदे द ध लुतौ संवृतौ तः। कौ त ह?॥ ववृतौ ॥ यौ त तौ भ व यतः।

    (एकदे श योजनसाधकभा यम ्)

    ‘ थानी क पयेदेतावनु वारो यथा यणम ्’।

    संवृतः थानी संवृतौ द ध लुतौ क पये । अनु वारो यथा यणम ् । त यथा- सँ य ता, सँ व सरः,

    यँ लोकं, तँ लोक म त-अनु वारः थानी यणमनुना सकं क पय त॥

    ( नराकरणभा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 50 -

    वषम उप यासः। यु तं य सत त लृ ि तभव त। सि त ह यणः सानुना सका

    नरनुना सका च। द ध लुतौ पुननव लोके नैव च वेदे संवृतौ तः॥ कौ त ह? । ववृतौ, यौ त तौ

    भ व यतः॥

    (आ ेपभा यम ्)

    एवम प कुत एतत ्-तु य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पुन तु य य नौ थान भ नौ

    याताम ् ईकार ऊकारो वे त?॥

    (समाधानभा यम ्)

    व य त- ‘ थानेऽ तरतमः’ इ य ‘ थान’े इ त वतमान े पुनः ‘ थान’े हण य योजनम ् ।

    ‘य ानेक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त' इ त॥

    (इ त ववृत व त ा न पणम ्)

    ------------------------

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 51 -

    (वणसमा नाये जा तप ा धकरणम ्)

    (२८ पूवप या ेपवा तकम ्॥१॥)

    ॥*॥ त ानुविृ त नदश ेसवणा हणमन वात ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    त ानुविृ त नदश ेसवणानां हणं न ा नो त – ‘‘अ य वौ’’ ‘‘य ये त च’’॥ कं कारणम ्?

    अन वात ् । न येतऽेणः येऽनुवृ तौ॥ के त ह?। येऽ रसमा नाये उप द य ते।

    (२९ एकदे शसमाधानवा तकम ्॥२॥)

    ॥ *॥ एक वादकार य स म ् ॥*॥

    (भा यम ्)

    एकोऽयमकारो य चा रसमा नाये, य चानुवृ तौ, य च धा वा द थः॥

    (३० आ ेपवा तकम ् ॥ ३॥)

    ॥*॥ अनुब धस कर तु॥*॥

    (भा यम ्)

    अनुब धस कर त ु ा नो त । ‘‘कम यण’्’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इ त केऽ प ण कृतं ा नो त॥

    (३१ वतीया ेपवा तकम ् ॥ ४॥)

    ॥*॥ एकाजनेका हणेष ुचानुपपि तः॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 52 -

    एकाजनेका हणेष ु चानुपपि तभव त। त को दोषः?॥ क रणा ग रणे येका-

    ल णम तोदा त वं ा नो त। इह च घटेन तर त घ टक इ त व ल णः ठन ् न ा नो त॥

    (३२ तृतीया ेपवातकम ् ॥५॥)

    ॥*॥ यव चोपचाराः॥*॥

    (भा यम ्)

    यव चोपचाराः ा नुवि त। त यथा- येष ु नैकेन घटेनानेको युगप काय करो त।

    एव मममकारं नानेको युगपदु चारयेत॥्

    (३३ थमा ेप नराकरणवा तकम ् ॥ ६॥)

    ॥*॥ वषयेण त ुनाना ल गकरणाि स म ् ॥*॥

    यदयं वषये वषये नाना ल गमकारं करो त- ‘‘कम यण ्’’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इ त । तेन

    ायत-ेनानुब धस करोऽ ती त। य द ह यात ् नाना ल गकरणमनथकं यात,् एकमेवायं

    सवगुणमु चारयेत ् ॥

    ( ापक नराकरणभा यम ्)

    नैतदि त ापकम ् । इ सं ा लृ यथमेत यात ् । न ययमनुब धैः श यकव छ य

    उपचेतुम ् । इ सं ायां ह दोषः यात ्। आय य ह वयो र सं ा यात ् ॥

    कयोः?॥

    आ य तयोः॥

    ( यासा तरेण या याभा यम)्

    एवं त ह-

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 53 -

    ( वषयेण त ुपुन ल गकरणाि स म ् ।)

    यदयं वषये वषये पुन ल गमकारं करो त- ‘‘ ा द यतोऽण ्’’ ‘‘ शवा द योऽण ्’’ इ त तेन

    ायत-े नानुब धस करोऽ ती त। य द ह या पुन ल गकरणमनथकं यात ् ॥

    ( थम या या युपगमभा यम ्)

    अथवा पुनर त-ु

    वषयेण तु नाना ल गकरणाि स म ् इ येव।

    ( ापक नराकरण मारणभा यम ्)

    नन ुचो तम ् इ सं ा लृ यथमेतत ् या द त।

    (साधकभा यम ्)

    नैष दोषः लोकत एति स म ् । त यथा लोके कि चदेवं देवद तमाह - इह मु डो भव, इह

    ज टलो भव, इह शखी भवे त यि ल गो य ो यते। ति ल ग त ोप त ठत।े एवमयमकारो

    यि ल गो य ो यत ेति ल ग त ोप था यते॥

    ( वतीया ेपानुवादभा यम ्)

    यद यु यत ेएकाजनेका हणेष ुचानुपपि तः इ त॥

    (३४ वतीया ेप नराकरणवा तकम)्

    ॥*॥ एकाजनेका हणेष ुचावृ ि तसं यानात ् ॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 54 -

    एकाजनेका हणेष ुचावृ तेः सं यानादनेका वं भ व य त। त यथा- ‘‘स तदश सा मधे यो

    भवि त’’ इ त ‘‘ ः थमाम वाह तमाम ्’’ इ यावृ ि ततः स तदश वं भव त। एव महा या-

    वृ त ततोऽनेका वं भ व य त॥

    (आ ेपभा यम ्)

    भवेदावृ ि ततः काय प र तम ् । इह तु खलु क रणा ग रणे येका ल णम तो-दा त वं

    ा नो येव॥

    (समाधानभा यम ्)

    एतद प स म ् ॥

    कथम ्?॥

    लोकतः। त यथा-ऋ षसह मेकां क पलामेकैकशः सह कृ वो द वा तया सव त े सह द णाः

    संप नाः॥

    एव महा यनेका वं भ व य त॥

    (तृतीया ेप नराकरणभा यम ्)

    यद यु यत-े यव चोपचाराः ा नुव ती त। भवे यदसंभ व काय त नानेको युगप कुया ।

    य त ुखल ु संभ व कायमनेकोऽ प त युगप करो त। त यथा घट य दशनं पशनं च। संभ व चेदं

    कायमकार यो चारण ंनाम। अनेकोऽ प त युगप क र य त॥

    (३५ पूवप संमतनाना वसाधकवा तकम ्)

    ॥*॥ आ यभा यं तु कालश द यवायात ् ॥*॥

    (भा यम ्)

  • पात जलमहाभा यम ्

    - 55 -

    आ यभा य ं वकार य॥ कुतः? कालश द यवायात ् । काल यवाया छ द य-वाया च

    काल यवायात ् द ड अ म।् श द यवाया -द डः। नचैक या मनो यवायेन भ व