MACHINEFABRIEK ^BR-STORKsd

HENGELO

39

MACHINEFABRIEK GEBR. STORK 6 Co.

$>f2 3

M A C H I N E F A B R I E K GEBR. STORK & C2

H E N G E L O

O P G E R I C H T 1868

FEBRUARI 1 9 2 2

D R U K K E R I J M O U T O N 6 Co. D E N H A A G .

I N L E I D I N G .

De uitgave van dit geschrift over de geschiedenis, de producten en de sociale instellingen der machinefabriek Gebr. Stork & Co. werd voorbereid met het oog op het 50-jarig bestaan der firma op 4 September 1918. De tijdsomstandigheden, waar-onder deze gedenkdag viel, maakten evenwel toen de uitgave te bezwaarlijk.

In plaats van een omvangrijk boek deed de firma op haar vijftigjarig feest een feest-nummer der Hengelosche Fabrieksbode verschijnen, dat, door illustraties van den kunstschilder H . Heyenbrock opgeluisterd, in een twaalftal bladzijden een kort over-zicht der afgeloopen vijftig jaren gaf, hetwelk, eenigszins gewijzigd en aangevuld, hier is opgenomen.

Ook verscheen een levensschets van den stichter onzer zaken C. T. Stork. Een uit-treksel van dit boekje, dat slechts in beperkten kring werd verspreid, Vormt het eerste hoofdstuk van dit boek.

5

C. T. STORK. 1822 9 Februari 1922.

HOOFDSTUK L

C T. STORK.

T E R H E R D E N K I N G O P ZIJN H O N D E R D J A R I G E N G E B O O R T E D A G .

De geschiedenis onzer fabriek is tot het midden van 1895 saamgeweven met die van den man, wiens beeltenis wij de eereplaats in dit boek geven: C. T. Stork. Is ook de stichter onzer zaken begonnen als textielfabrikant, hetgeen hij tot zijn dood bleef, de groote zakenliefde van zijn rijper leven was de Machinefabriek.

Charles Theodorus Stork was geboren als tweede zoon van een groote familie. Hij kon reeds jong zijn buitengewone energie toonen, toen hij op 14-jarigen leeftijd met behulp van een verstandig en bekwaam vader deze was postdirecteur en ont-vanger een calico-weverijtje begon. Op de Oldenzaalsche onderwijsinrichtingen uitgeleerd, moest hij zich door eigen studie verder ontwikkelen.

De oudere broeder, C. H . Stork, later een bekend advocaat, werd voor studie opgeleid; de jongere broeders, J. E . Stork en C. Craan Stork bezochten later een tech-nische school in Duitschland en de Delftsche academie. De studiekosten van eenige jongens tegelijk zouden voor de financin van den vader te hoog zijn geloopen en ver-moedelijk zag deze toen wel reeds, dat zijn tweede zoon zich ook zonder verdere schoolstudie een weg zoude weten te banen.

Zoo bleek het te zijn. Ondanks alle moeilijkheden wist de jongeman zijn zaken voor-uit te brengen, tot de veelbewogen jaren na 1847 het hem z moeilijk maakten, dat hij na zijns vaders dood in dat jaar zelfs naast het fabrikantschap de betrekking van postdirecteur waarnam, zij het ook slechts voor enkele jaren. Toen zijn broeder J. E . Stork hem kwam bijstaan in zijn zaken werd eerst te Denekamp een afdeeling voor ververij opgericht, terwijl in 1853 het hoofdbedrijf naar Hengelo werd overgebracht. De jonge fabrikanten begonnen zich toe te leggen op de vervaardiging van bontge-weven goederen. Dat was geen gemakkelijke zaak in die dagen. Java was het voor-naamste afzetgebied, maar Duitschers, Zwitsers en Engelschen waren veel beter op de hoogte van de eischen der markt aldaar dan de Nederlandsche fabrikanten. Op reizen

7

HET GEBOORTEHUIS V A N C. T. STORK A A N DE MARKT T E OLDENZAAL, van 17171838 achtereenvolgens bewoond door G. W. Stork, J. E. Stork en D. W. Stork. In 1901 brandde het huis af, waarbij de steen van den geveltop op straat viel en in stukken brak. De steen is hersteld en later geplaatst op de koppelboer" in de Lutte bij

Oldenzaal.

in Engeland, Duitschland en Zwitserland leerde C. T. Stork wat aan de zaken ontbrak en, toen hij met zijn broeder J. E . Stork en hun lateren zwager H . J. Ekker de firma C. T . Stork & Co gevormd had, wist deze firma hare Bontweverij tot een fabriek van groote beteekenis op textiel-gebied te ontwikkelen.

De jongste broeder, C. Craan Stork, had intusschen zijn ingenieurs-studie aan de toenmalige Kon. Academie (later Polytechnische school, nu Technische Hoogeschool) te Delft met goed gevolg voleindigd en in Engeland en Belgi een zeer vruchtbaren leertijd doorgemaakt. Thans kon een sinds lang gekoesterd lievelingsdenkbeeld van C. T. Stork verwezenlijkt worden, toen hij dezen jongen broeder steunde bij de oprich-ting van een kleine reparatie-werkplaats met gieterij in het stadje Borne, in compagnon-schap met een bekwaam smid, den Heer Meylink.

De oprichting had plaats in 1859 en de toekomst scheen voor de jonge zaak niet slecht. Helaas overleed de knappe nog veel belovende broeder reeds eenige jaren later, in 1862.

Ondanks zijn onbekendheid met het machinevak zette C. T. Stork de fabriek met den Heer Meylink, later ook met zijn broeder J. E . Stork voort. Toen de Heer Meylink, wien de Hengelosche compagnons waarschijnlijk wat al te ondernemend waren, uittrad, werd met den Heer H . J. Ekker de firma Gebr. Stork & Co. opgericht, die lange jaren met de zusterfabriek C. T. Stork 6 Co. onder ne leiding stond.

Voor de uitbreiding der zaken was het gewenscht Borne te verlaten voor Hengelo, na de opening der Nederlandsche Staatsspoorwegen en den spoorweg Almelo-Salzbergen, in wier tot standkoming C. T. Stork een groot aandeel had, in 1865 een spoorwegkruis-punt geworden. In de nabijheid der spoorlijn, zoodat een goede spoorweg-aansluiting kon worden verkregen, werd een flink terrein aangekocht, waar op 4 September 1868 de tegenwoordige Machinefabriek werd in werking gebracht. Met de technische leiding was een flink technicus ook vooral in de praktijk doorkneed de Heer A . A . Parmentier, eerst te Borne, later te Hengelo belast, terwijl C. T. Stork de commer-cieele leiding op zich nam, daarin ter zijde gestaan door zijn broeder J. E . Stork.

C. T. Stork bleef te Oldenzaal wonen, waar nog steeds een deel der textielzaken gedreven werd, en waar hij met den Heer Eekhout, burgemeester van Oldenzaal, en H . P. Gelderman een groote katoenspinnerij had opgericht, welke later aan de bekende firma H . P. Gelderman & Zonen overging.

Niet tot de fabrieken alleen beperkte hij zijn werk; aan het politieke leven van zijn land nam hij in alle opzichten deel en zijn medestanders toonden zijn karakter en be-kwaamheid te waardeeren door hem in 1867 naar de Eerste Kamer af te vaardigen, waarvan hij tot kort voor zijn dood lid bleef, en waar hij door zijn practische staats-manswijsheid en ervaring dikwijls grooten invloed uitoefende.

Sedert de oprichting der Machinefabriek te Hengelo gaf C. T. Stork, voor zoover het zakenleven betreft, al zijn energie aan deze nieuwe onderneming, terwijl het dage-lijksch beheer van de Weverij meer in het bijzonder in handen van zijn broeder J. E . Stork en zwager H . J. Ekker berustte.

Toch zoude ook de oudste firmant nog eens al zijn zorgen aan deze zuster-zaak 9

De machinefabriek in 1878.

moeten geven, toen als gevolg van een ernstige zakencrisis in 1869 en volgende jaren het voortbestaan van de Hengelosche textiel-industrie ernstig bedreigd werd. Met be-hulp van oude en nieuwe vrienden kwam men de moeilijkheden te boven en al duurde het verscheidene jaren voordat de Machinefabriek haar eerste balansen zonder verlies afsloot, de Ijzerfabriek", zooals men haar noemde, wist naast de textiel-industrie in Twente een eervolle plaats te veroveren.

In de leiding der fabriek werd Stork sedert 1872 door zijn zoon D. W . Stork, later door den bekwamen ingenieur C. H . Strumphler, die den Heer Parmentier vervangen had, krachtig ter zijde gestaan. Werd met hun medewerking het commercieele en tech-nische beheer der Machinefabriek zoodanig verbeterd dat zij zich krachtig kon ont-wikkelen, C. T. Stork bleef daarbij door zijn nooit verflauwende energie en vooral ook door zijn dagelijksch voorbeeld van plichtsbetrachting, een groote stuwkracht. Hij was, gelijk wij zagen, in het machinevak niet technisch ontwikkeld en hield zich zorg-vuldig buiten alle technische bemoeienis, maar hij voelde dikwijls technische tekort-komingen als bij intuitie. Innig genoot hij, als hij de resultaten van technisch kunnen in het werk zag en hij leidde zijn vrienden gaarne en met trots rond in de fabriek, die hem zoo na aan het hart lag. Heeft hij haar ook niet tot vollen wasdom zien komen en het niet meer ten volle mogen beleven, dat zij ook door de Nederlandsche industrieelen geheel als gelijkwaardige van de eerste fabrieken in binnen- en buitenland werd erkend, vr zijn dood was ze de moeilijkste tijden glansrijk te boven. In 1893 mocht onder zijn opperleiding het feest van het 25-jarig bestaan luisterrijk worden gevierd; wee-

10

moedig was het daarbij voor hem dat zijn broeder en vriend J. E . Stork, zijn trouwe medewerker in zaken, dit jubileum niet meer mocht beleven. Hij was in het begin van dat jaar overleden.

Behalve aan de eigen fabrieken en veel zaken van algemeen nut, gaf C. T . Stork zijn werkkracht aan tal van andere ondernemingen van industrieelen aard. Hij was o.a. in latere jaren nauw betrokken bij de oprichting van de Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmateriaal, thans als Werkspoor algemeen bekend, die onder leiding van den Heer Strumphler op de puinhoopen van de vroeger bloeiende, later achteruit gegane, Koninklijke Fabriek van Stoom- en andere Werktuigen te Am-sterdam verrees. Ook vele andere, thans bloeiende industrieele ondernemingen op textiel- en machinegebied hadden mede aan zijn krachtigen steun in moeilijke dagen hun lateren bloei of hun voortbestaan te danken. Wij noemen slechts de Twentsche Bontweverij te Hengelo en de Werf Conrad te Haarlem.

Hij overleed op 19 Juli 1895, nog in de volle kracht van zijn leven, dankbaar voor wat dit leven hem geschonken had, niet minder dankbaar nagestaard door zoovelen aan wie hij veel had weten te schenken.

In het zaken- en maatschappelijk leven van ons land, natuurlijk in de eerste plaats van Twente, heeft C. T. Stork door werkzaamheid en bekwaamheid, maar vooral door zijn nobel karakter, door bewustzijn van eigen kracht, gepaard aan onbaatzuchtigheid en beminlijken eenvoud een plaats van beteekenis weten in te nemen.

11

HOOFDSTUK II.

G E S C H I E D K U N D I G O V E R Z I C H T .

De machinefabriek te Hengelo vindt haar oorsprong in eene reparatiewerkplaats, die bij acte van 13 Mei 1859 te Borne werd opgericht door Coenraad Craan Stork, civiel ingenieur en Jan Meyling. In het eerste hoofdstuk van dit boek vindt men eenige bijzonderheden omtrent dit fabriekje, dat gedurende een zestal jaren te Borne bestond.

In het jaar 1864 werd door de firmanten der Weefgoederenfabriek: C. T. Stork, J. E . Stork en H . J. Ekker de firma Gebr. Stork & Co. gevestigd, die op 4 Sept. 1868 haar fabriek te Hengelo in bedrijf bracht. Er behoorde ondernemingsgeest toe om dit te doen, want de stichting eener machinefabriek eischt kapitaal, maar nog meer werk-kracht en bekwaamheid. Het eerste was niet overvloedig aanwezig bij de stichters, de genoemde eigenschappen gelukkig wel. Geen moeite was voor de firmanten te veel om de nieuwe zaak naast de oudere tot bloei te brengen, en ondanks groote moeilijk-heden zijn zij geslaagd. W e zullen thans niet herhalen wat in het Gedenkboek der fabriek, na het vijf-en-twintig-jarig bestaan uitgegeven, beschreven is. Slechts zij in herinnering gebracht, dat het vele jaren duurde, voordat de eerste balans zonder verlies werd afgesloten, hoewel in deze jaren reeds belangrijke werken werden uitgevoerd. In oude brieven van en aan C. T. Stork vinden wij voortdurend melding gemaakt van de zorgen die de fabriek hem gaf, maar ook van de groote vreugde, dat bestellingen werden verkregen, wier goede uitvoering een eervollen naam zouden helpen vestigen. Sedert 1876 traden de Heeren D. W . Stork en C. H . Strumphler als directeuren op. De laatste verving den technischen directeur Parmentier, die was afgetreden; sedert 1877 werkte de Heer P. A . N . Jansen als chef-constructeur met hen samen.

Onder de nieuwe directeuren begon het tijdperk, waarin de grootste moeilijkheden overwonnen werden en de fabriek tot bloei geraakte. Langzaam maar gestadig ging het bedrijf vooruit en toen eenmaal de levensvatbaarheid gebleken was, had de firma moed de eerste belangrijke verbouwing te ondernemen. Eerst werd de Gieterij, later de Ketelmakerij vergroot, daarna een groote Stelplaats gebouwd, samengaande met

13

uitbreidingen van de Draaierij. Ook nieuwe magazijnen werden gebouwd. Eindelijk werd met vergrooting der teekenbureaux en plannen voor nieuwe kantoorgebouwen het eerste vijf-en-twintig-jarig tijdperk besloten.

In de leiding der zaken was intusschen vrij wat wijziging gekomen. De Heer H . J. Ekker was in 1881 uit de firma getreden, en de Heer Strumphler had in 1891 Hengelo verlaten om het beheer van de Nederlandsche Fabriek, thans genaamd Werkspoor" te Amsterdam op zich te nemen. Verder had 1 Januari 1893 C. T. Stork de firma C. T . Stork 6 Co. en J. E . Stork de firma Gebr. Stork 6 Co. verlaten, waarin C. T. Stork zijn drie zonen opnam, die tot het einde toe de firma bleven vormen, en thans als Directeuren der nieuwe N . V . zijn opgetreden. Voor de oudere firmanten was het een groote voldoening hun levenswerk stevig bevestigd te zien. Jammer ge-noeg beleefde J. E . Stork, die weinige dagen na zijn uittreden, na een kortstondige ziekte overleed, het vijf-en-twintig-jarig bestaan niet meer; hij ging 19 Januari 1893 van ons heen, betreurd in kleinen en grooten kring als een man aan wien Hengelo veel verplicht was en die voor talloozen een steeds toegankelijke raadsman en helper in nood was geweest.

Degenen onder ons, die meer dan vijfentwintig jaar aan de fabriek verbonden zijn, zullen zich de eerste Septemberweek van het jaar 1893, de herdenking van het 25-jarig bestaan der fabriek, herinneren als n der mooiste en aardigste tijdperken van hun leven.

14

Een der oudste en een der nieuwste stoommachines.

Waardig werd het feest geopend door C. T. Stork's woord in de Fabrieksbode. Dit vertelde op aantrekkelijke wijze hoe de fabriek was opgericht, en wat men van de toe-komst hoopte. Hij alln kon dat zoo zeggen, want hoeveel hulp hij ook had gehad van de mede-firmanten en beambten, hij alln had al de zorgen gekend aan de oprichting en de eerste moeilijke jaren zijner zaken verbonden, alln hij die boven allen uitstak door karakter en werkkracht, mocht zoo eenvoudig treffend spreken tot het gemoed als hij het deed in dit stukje.

Waardig was de openingsplechtigheid in de groote feesttent, die gebouwd was op de plaats waar nu het Vereenigingsgebouw staat. In een uitvoerige rede sprak daar de Heer D. W. Stork over de beteekenis van het feest. Daar herdacht hij, en wij met hem, de mannen die veel voor de fabriek waren en hen die het waren er toen geluk-kig nog niet velen reeds heengegaan uit dit leven, noode gemist werden.

Waardig was de feestviering op het oogenblik dat C. T. Stork in een kort woord mededeeling van de feestgave der firma deed, de teekening van het Vereenigings-gebouw aanbiedend aan het Bestuur der Vereeniging. Niet zonder belang was ook de tentoonstelling der voortbrengselen van de fabriek in de toen nieuw gebouwde pak-plaats, met de eerste electrische loopkraan. Daar stonden o.a. een suikerriet-moleninstal-latie opgesteld en een compound-machine met twee centrifugaalpompen, welke laatste toen nog uit Engeland of Duitschland moesten komen, en een snelloopende, gesloten machine voor electrisch bedrijf. Daar was ook het werk der jongens, teekeningen en werkstukken met als glanspunt de door hen vervaardigde modellen eener pompmachine, als voor de Groningsche waterleiding gemaakt, en van een locomotiefketel.

Zoo gingen we de tweede vijf-en-twintig jaren in. Was het niet te mooi gegaan, vroe-gen we ons wel eens af, en zoude op de periode van voorspoed niet achteruitgang volgen? De uitkomst heeft bewezen, dat we niet angstig behoefden te zijn. Voortdurend ging de fabriek vooruit in bloei. Er kwamen wel eens weer moeilijke tijden, maar ze vonden ons gelukkig in staat aan de bezwaren het hoofd te bieden.

In de laatste jaren der vorige eeuw werden op sociaal gebied belangrijke maatregelen genomen. In 1894 werd de werktijd van 93/4 uur tot 9 uur per dag (na aftrek der schaft-kwartieren) verkort, na uitvoerige besprekingen in de Kern, de vertegenwoordiging van

15

De 1000ste ketel. De 2000^ ketel.

het personeel. Daar werd in dienzelfden tijd ook de oprichting van het Invaliditeits-, Weduwen-, en Weezenfonds behandeld.

Op 19 Juli 1894 overleed C. T. Stork de stichter der fabriek. Hij had gelukkig zijn zaken krachtig gevestigd gezien, en kon het hoofd neerleggen in het bewustzijn zijn levenstaak goed te hebben volbracht. Maar toch, wie hem het naast stonden en al wie onder hem werkten, betreurden het diep dat hij niet langer getuige was van den voor-uitgang der Machinefabriek. Eenige weken na C. T. Stork's dood, werd deze vooruit-gang bewezen door de bestelling op de K 1000, de grootste klepmachine tot dien tijd vervaardigd, voor de Spinnerij Bamshoeve te Enschede. Daarmede werd getoond dat op het gebied van modernen stoommachinebouw, waarop wij wel wat lang waren achter-gebleven, de fabriek met goed gevolg de concurrentie kon ophouden, en dat zij ook in Twente als volwaardig werd erkend. Op 12 November 1896 werd deze machine voor het eerst in werking gebracht. Ook in volgende jaren vlotte het met bestellingen; de Heer Kroese, onze vertegenwoordiger op Java, zond talrijke orders, de Werf Conrad te Haarlem met wie onze fabriek nauw verbonden was eveneens; er was reden tot hoop voor de toekomst, gelegenheid ook om tot nieuwe plannen voor uitbreiding- over te

gaan. Zoo werd in 1898 het begin gemaakt met de vervaardiging van hijschwerk-tuigen als afzonderlijke tak van bedrijf, en werd overgegaan tot groote uitbreiding der gebouwen, eerst van de Ketelmakerij, daarna van Draaierij en Stelplaats.

In de constructie zagen deze jaren belangrijke dingen. De eerste machine-installaties met hoogoververhitten stoom werden gebouwd in samenwerking met den beroemden uitvinder Wilhelm Schmidt, en wij slaagden daarmede zoo goed dat in 1900 op de tentoonstelling te Parijs een compound machine kon vertoond worden, die blijkens de proefnemingen bij de firma B. W . en H. ter Kuile te Ensched, onze trouwe klanten sinds die dagen, de zuinigst-bekende machines naar de kroon stak. In datzelfde jaar 1900 werd door de opening van de badinrichting een tweede belangrijke instelling de eerste Was het sedert 1895 in gebruik genomen Vereenigingsgebouw als eigendom der Vereeniging in exploitatie gebracht.

Het jaar der Parijsche tentoonstelling, waar wij ook op suikermachinegebied lof inoogstten voor ons werk, vormde een hoogtepunt wat drukte betreft; daarna trad terug-gang in, gelukkig niet voor lang en niet ernstig.

Het jaar 1901 bracht reeds weder belangrijke bestellingen voor de Electrische Cen-trales van Amsterdam, Groningen en Haarlem en ondanks de minder goede tijden werd met den bouw van een geheel nieuwe Gieterij begonnen. Op 29 Maart 1920 werd deze in bedrijf genomen. In ditzelfde jaar werd de nieuwe loonregeling doorgevoerd,' die sedert, in hoofdzaak ongewijzigd, geldt, en die als de beste uiting moet worden beschouwd van het beginsel van winstdeeling, sedert de oprichting van het Pensioen-fonds in 1881 en eigenlijk reeds ten deele vroeger gehuldigd.

17

In 1904 werd de complete machine- en ketelinstallatie voor de Gemeente-Centrale in Den Haag geleverd, een werk van groote beteekenis, welks voltooiing een groote reclame voor de fabriek was. Hoe groot was sedert de vooruitgang der techniek, als we bedenken, dat, nu we dit schrijven, bijna deze geheele installatie is gesloopt om plaats te maken voor nieuwe werktuigen!

In 1905 werden de eerste Lentzklepmachines gemaakt. Het volgend jaar was belangrijk voor de fabriek wegens het 25-jarig bestaan der

Vereeniging, dat zeer feestelijk werd gevierd. Bij gelegenheid van dit feest werd door de leden der firma aan de Vereeniging een schenking gedaan van f 100.000, onder voorwaarde dat zij voor deze som Commanditaire deelgenoote in de fabriek zou worden, en dat zij dit kapitaal, verdeeld in certificaten op naam a f 100. a pari voor de leden van het personeel beschikbaar zou stellen.

Thans is het aandeel van het personeel als certificaathouders in ons aandeelen-kapitaal gestegen tot ca. 300.000.>.

In ditzelfde jaar 1906 werd de grootste landstoommachine besteld, die we maakten, n.1. de 2600 P.K. machine voor de Centrale van Den Haag, en wat nog gewichtiger was: de eerste Zoelly-stoomturbine. Aan den toenmaligen Directeur-Generaal der Staats-mijnen, den HeerWenckebach, dankten wij deze laatste bestelling,

18

Aan de groote klinkmachine.

die bewijs gaf van een vertrouwen in onze fabriek, dat gelukkig niet werd beschaamd. In 1907 genoten wij de eer van het bezoek van H . M . de Koningin en Prins Hendrik,

waarvan de beste herinneringen achterblijven bij allen die er getuige van mochten zijn. In 1908 vestigden wij een agentschap op Cuba, dat ons zeer belangrijke bestellingen

deed, en een zeer goeden naam in de suikerindustrie verkreeg. In de volgende jaren was er veel werk en werd er veel gebouwd, zoodat de laatste

deelen van de oude houtdraaierij-gebouwen verdwenen. Als nieuwe takken van fabricage noemen wij de vervaardiging, volgens contract

met de bekende Engelsche firma, van Babcock-Wilcox-waterbuisketels en die van mijn-schacht-bekleedingen, voor de Staatsmijnen uitgevoerd.

In 1910 was de prachtige, fleurige tentoonstelling te Brussel, waar de Nederlandsche Machine-industrie, ook door onze medewerking, zoo goed voor den dag kwam.

In 1912 werd de Ketelmakerij belangrijk vergroot. Helaas stierf de chef dier werk-plaats, de Heer Rietjens, in datzelfde jaar, zoodat hij deze uitbreiding zijner afdeeling niet mocht beleven. Groot feest werd gevierd voor de voltooiing van de 2000ste machine en den 3000sten ketel. Die 2000ste machine was vooral belangrijk, daar zij diende voor het drijven van een polder-centrifugaalpomp.

Sedert eenige jaren waren we er toe overgegaan zelf deze pompen te bouwen, en de fabricage van centrifugaalpompen werd een bloeiend onderdeel van de turbine-afdeeling. Op dat gebied werd in later jaren met goed gevolg verder gewerkt, zoodat we het voorrecht hadden de grootste polderpompen van ons land te bouwen, voor het polder-gemaal Electra" te Lammerburen. Daarvoor leverden wij drie electrisch gedreven schroefpompen, welke ieder 950 M 3 . water per minuut opbrengen. Daarnaast is voor

19

Aan de horizontale-fraismachine.

de fabricage van serie-centrifugaalpompen, die op de wereldmarkt gebracht worden, een afzonderlijke afdeeling ingericht.

Het rampjaar 1914 was onder zeer gunstige vooruitzichten begonnen. Het tuindorp het Lansink", het jongste kind der fabriek op sociaal gebied, met behulp van onze vrienden G. Dikkers & Co. en de Nederlandsche Katoenspinnerij tot stand gebracht, was, voor zoover het voorloopige plan reikte, bijna voltooid. Aan een aantal dergelijke ondernemingen hier te lande had het onder leiding van den Heer Karei Muller ge-bouwde dorp tot voorbeeld gestrekt. In 1913 was het 't doelpunt van een welgeslaagde excursie van het Internationaal Woningcongres, in Den Haag gehouden. In den zomer van 1914 werd de kroon op deze belangstelling gezet door het bezoek van H . M . de Koningin, die met groote vriendelijkheid het dorp bezichtigde en verschillende be-woners bezocht. Bij diezelfde gelegenheid werden ook onze herhalings- en technische lessen bijgewoond door de Koningin, die met groote belangstelling het onderwijs volgde. In aansluiting aan dit bezoek werd besloten tot den reeds te lang uitgestelden bouw van onze nieuwe school, die bij het vijftigjarig bestaan der firma werd ingewijd.

Weinige dagen na dit Koninklijk bezoek brak de oorlog uit, ten gevolge waarvan ge-durende het najaar 1914 de productie onzer fabriek ontwricht was en alle bestellingen werden opgeschort. Door den langen duur van den oorlog moesten we ons aanpassen aan den oorlogstoestand alsof deze normaal ware, en dat is niet al te slecht gelukt. Zelfs zeer belangrijke bestellingen zijn gedurende den oorlog gedaan en tot uitvoering ge-bracht. W e wijzen op de suikerfabriek Tjepiring, een der grootste van Java, op geheel moderne wijze door ons ingericht, welke in de campagne van het jaar 1918 met uit-nemend gevolg, wat de machinerie betreft, in gebruik werd genomen.

Wat de machinerie betreft! want helaas verkeerde de Java-suikerindustrie, door de 20

belemmering van het suikervervoer, toen in uiterst moeilijke omstandigheden. Dat deze moeilijkheden in hooge mate terugwerkten op onze fabriek, behoeft wel geen betoog. Evenmin, dat over ons bedrijf in deze jaren niet veel goeds is mede te deelen.

Wij hebben niet van den oorlog geprofiteerd, gelijk zoovele andere industrien. In-tegendeel, wegens materiaal-gebrek moesten wij allerlei werk onvoltooid laten, in andere opzichten onze toevlucht nemen tot nood-constructies of nieuw werk gaan maken, dat als niet geschikt voor ons bedrijf gegolden zou hebben in andere tijden.

Als voornaamste verbeteringen in de inrichting der fabriek in dezen tijd mogen gel-den de bouw van Modelmakerij en Drijfwerkfabriek en de verbouwing der kantoren.

Als voornaamste maatregel op sociaal gebied mag wel gelden de invoering van de 48-urige werkweek die in het jaar 1917 eerst tijdelijk werd toegepast met het oog op kolenbesparing, en later definitief werd ingevoerd.

Na den oorlog is een periode van bloei ingetreden, die voornamelijk te danken was aan veel bestellingen voor de suiker-industrie en voor den scheepsbouw. Deze bloei was van voorbijgaanden aard, maar heeft het gelukkige gevolg gehad, dat de malaise, die in tal van bedrijven zich in den loop van 1921 reeds ernstig deed gevoelen, in onze fabriek eerst in het einde van dat jaar begon merkbaar te worden. Mede tengevolge van dezen tijdelijken toestand werd overgegaan tot een reeds lang voorbereide groote verbouwing van draaierij, montage en expeditiegebouw met opslagruimten, waaraan de bouw van een geheel nieuwe pijpleidingen-werkplaats vooraf moest gaan.

Wanneer de bestellingen op turbines en suikermachinerien weer in ruimer mate gaan binnenkomen, zal tengevolge van deze verbouwingen de afwerking en montage vlugger dan tot dusverre kunnen geschieden.

21

E N K E L E CIJFERS OVER DE ONTWIKKELING DER FABRIEK.

Aantal Kapitaal der Producten in K . G . gewicht. Kolenverbruik in K . G . Totaal Totaal Perso- T o t a a l d e r gepen- Vereeniging - - verw. opp. vermogen Bebouwd

IA A R neeloo Jaarlijksche tot behartiging y derafge- , , d e r . 0 P P r v l a k J A A K . neeiop sion D J ^ I E N V O U R Smeed- , , afgeleverde der

31Dec. s a 8 8 6 1 1 n e e r . V an het Gieterij. , Smederij. stoom- , , Cokes. leverde s t o o m . enloonen. d e n P e r s o n e e l . productie k o l e n - ketels. machines. f a b r i e k -

| I | | i I I I i i i i 1

1894 | 453 \f 259.488 I 6 ) ~ \f 160.500.391 1.677.300 I 872.750 169.125 1.243.6001 268.000 I 1.209.8201 4.431 M 2 . 1 4.198 P.K. ~ 1896 480 289.600 8. 237.125.71 1.872.570 1.218.100 188.605 1.219.000 265.000 1.111.000 6.330 .. 5.503 ,. 10.062 M 2 . 1898 576 350.440 15 328.184.98 2.037.620 1.396.900 202.060 1.650.000 345.000 1.320.000 6.247 5.575 ,. 12.257 1900 690 431.907 29 L 433.724.81 2.251.772 1.653.213 274.344 1.787.435 517.460 1.530.908 6.485 8.540 14.697 .. 19024) 764 .. 462.428 41 574.907.96 2.350.031 1.326.245 248.691 1.890.800 457.100 1.563.500 4.561 .. 6.306 ,. 21.308 .. 1904 879 534.770 i 50 .. 713.952.07 3.029.660 2.045.186 270.195 1.640.000 470.000 1.678.000 7.499 11.596 23.109 .. 1905 924 562.702 63 773.787.68 3.184.210 2.363.011 299.175 1.822.000 398.000 1.380.000 9.930 .. 11.548 .. 23.546 .. 1906 922 574.603 70 940.578.69 2.992.700 1.648.109 296.567 1.690.000 408.000 1.705.000 6.335 12.398 .. 25.616 .. 1907 940 739.4361) 77 1.007.557.05 2.852.300 2.339.106 282.238 1.606.980 427.200 1.464.000 8.321 14.418 26.762 .. 1908 1055 826.194 77 1.102.064.49 3.879.346 2.685.275 310.022 2.043.300 396.200 1.815.000 10.821 .. 16.126 .. 27:095 ., 1909 1143 912.903 84 1.205.741.58 6.589.788 2.513.298 313.394 2.473.200 439.660 2.645.600 11.507 17.571 27.295 ., 1910 1245 973.687 87 1.305.267.63 5.821.625 2.483.200 364.010 2.256.635 350.415 2.417.000 11.873 22.470 127.600 .. 1911 1341 1.153.116 91 1.422.080.24 5.570.570 2.707.675 359.705 2.703.470 356.260 2.139.000 8.363 24.638 31.975 1912 1483 1.252.823 97 1.589.513.71 7.008.190 4.043.280 409.660 2.920.100 13.180 32.736 34.655 1913 1509 1.322.650 106 1.724.567.31 6.125.2962) 3.852.000 346.8008) 3.370.000 315.000 2.746.000 12.820 36.010 137.346 1914 1496') 1.191.250 112 1.859.821.39 4.208.381 3.078.310 303.042 4.448.620 165.000 2.480.000 13.153 48.489 37.596 1915 16717) 1.280.600 119 1.996.418.36 4.836.500 3.240.000 390.000 3.574.160 237.000 2.800.000 10.511 39.038 39.633 ., 1916 ) 2074') 1.808.072 123 2.130.649.52 5.768.950 3.434.700 499.250 3.992.460 160.000 3.400.000 18.100 40.519 42.112 1917 2133') 1.950.390 ! 129 2.367.231.97 5.430.700 3.328.260 318.300 2.643.650 106.000 2.325.000 10962 21.734 46.208 1918 2023T) 2.210.630 136 2.550.983.87 3.439.230 2.609.100 331.285 3.691.000 156.000 1.897.000 9.481 28.605 46.573 ., 1919 2070') 2.768.988 150 2.666.116.20 4.556.000 2.784.388 379.134 3.745.000 348.000 2.147.000 11.318 65.740 47.793 1920 24278) 4.266.711 145 2.922.438.56 5.640.900 3.583.600 459.600 5.453.000 181 000 3.281.000 12.445 .. 32.955 .. 51.233 ., 1921 2467 5.116.609 j 5.584.000 3.637.498 424.545 7.151.000 191.000 3.446.000! 18.869 29.978 | 53.293

x) Vanaf 1907 is in het opgegeven totaalbedrag der jaarl. salarissen en loonen het winstaandeel inbegrepen. *) Bovendien werd in 1912 van buiten besteld: 297.287 K . G gegoten ijzer en 651.924 K . G . gegoten staal. a) Bovendien werd in 1913 van buiten besteld: 365.356 K . G . smeedwerk. 4) Behalve het personeel der fabriek voor hijschwerktuigen, die in dit jaar van de hoofdfabriek werd gescheiden. s) Pensioenfonds opgericht in 1881, wrkte vanaf 1895 ook als Invaliditeitsfonds. 6) Vanaf 1916 zijn in deze cijfers die van de N . V . Hijschwerktuigen weder inbegrepen. 7) Hiervan zijn in deze jaren in militairen dienst resp. 238, 242, 228, 274 126 en 27 personen. 8) Vanaf 1920 zijn ta deze cijfers die van het Bouwbedrijf inbegrepen.

HOOFDSTUK III.

V E R T E G E N W O O R D I G I N G E N IN NEDERLANDSCH-INDI E N H E T B U I T E N L A N D .

Sedert een veertigtal jaren bijna is de fabricage van machinerien voor de suiker-fabricage een der afdeelingen van ons bedrijf. Voornamelijk naar Java worden onze producten geleverd, maar op Cuba zijn ze goed bekend en ook voor Suriname, Mexico, Brazili en Zuid-Afrika werden in den loop der jaren belangrijke bestellingen uitgevoerd.

Onze eerste vaste vertegenwoordiger op Java was de Heer T. Drayer, die te Solo wonende, van 1883 tot 1894 onzen goeden naam vestigde. Als adviseur trad in die jaren op een Duitsche specialiteit op dat gebied, de ingenieur F. Walkhoff te Maag-denburg. In samenwerking met dezen werd in 1887 een der eerste diffusie-batterijen voor suikerriet gemaakt voor de suikerfabriek Klaling, welker ondernemende eigenaar, de Heer H . H . Borel, evenals de Machinefabriek voor rietverwerking veel heil zag in het diffusie-procd. Doch nadat de moeilijke kinderziekten waren doorgemaakt en de diffusie bevredigend werkte, waren toch te veel bezwaren aan deze werkwijze verbon-den om haar op den duur tot een succes te maken. Een zestal jaren later werd door een ander ondernemend fabrikant de proef nog eens herhaald, welke technisch toen geen moeilijkheden meer opleverde, maar op Java, evenals in andere rietsuikerlanden, werd de ervaring bevestigd, dat met de groote verbeteringen in de constructie der rietmolens en de rationeele toepassing van imbibitie in verband met meervoudige persing meer kon worden bereikt dan met diffusie, welke bezwaren had, die hier thans niet in den breede kunnen worden besproken. Wij meenden alleen in dit historisch overzicht van ons werk op Java enkele woorden aan de pogingen tot vooruitgang op dit gebied te moeten wijden.

Om onze fabriek nog beter op de hoogte te brengen van de eischen der suiker-industrie maakte de Heer C. F. Stork in 1891 een reis naar Java. De Heer Drayer had reeds het succes eenige bijna complete fabrieksinstallaties besteld te krijgen, zoodat de fabriek gelegenheid had te toonen wat zij op het geheele gebied der machinale in-richting kon presteeren. Hij vertrok van Java, veel goede vrienden van hem en van

23

Maalfeest suikerfabriek Tjepiring.

de fabriek achterlatende, en was tot zijn dood als gewaardeerde medewerker aan het bureau voor de behandeling der Java-zaken in Holland verbonden.

Onder zijn opvolger, den Heer A . Kroese, die van 1894 tot 1904 de fabriek met groot succes in Indi vertegenwoordigde, breidden de zaken zich zeer uit. Op allerlei gebied werd veel geleverd en de constructie van vele werktuigen werd op adviezen uit Indi belangrijk verbeterd. Vooral in Oost-Java werden de relaties belangrijker, zoodat het Agentschap van Salatiga, waar de Heer Kroese zich gevestigd had, naar het zaken-centrum van Java, Soerabaia, verplaatst werd. Ook in Midden- en West-Java was, ondanks sommige crisisjaren, voortdurend stijging van den omzet. In 1904 kwam de Heer Kroese naar Holland, op Java opgevolgd door den Heer F . W . Bolk, die echter reeds in het volgende jaar tot technisch leider van het Proefstation der Java-suiker-industri werd benoemd. Hij werd opgevolgd door den Heer A . D. R. Verbeek. De Heer Kroese maakte met dezen de reis naar Java. In Holland leidt de Heer Kroese nu nog de suikerafdeeling als directeur der naamlooze vennootschap die sedert 1912 de Indische en andere overzeesche exportzaken der fabriek behandelt.

De samenwerking met den Heer Verbeek tot 1912, daarna met den Heer J. Overweg, die ons van 1912 tot 1919 op Java vertegenwoordigde, droeg zeer goede vruchten. In Indi werden door onze vertegenwoordigers gewaardeerde adviezen gegeven en

24

menige belangrijke bestelling werd geboekt. Hier te lande werden op constructief ge-bied veel nieuwe verbeteringen ter hand genomen. Speciaal op het moeilijke gebied der molen-fabricage werd de concurrentie met buitenlandsche speciale fabrieken met succes gevoerd, terwijl in sapzuiverings-, verdampings-, en vacuum-installaties tal van veel geprezen verbeteringen werden aangebracht. Ook voor andere fabrieken waren we werkzaam. Door onze bemiddeling werden een groot aantal gebouwen van de firma de Vries Robb, pompen van de Machinefabriek Reineveld en centrifuges van Watson Laidlow te Glasgow geleverd.

Van de groote nieuwe fabrieken, die in de laatste jaren geheel of gedeeltelijk naar onze plannen en door onze fabriek werden geleverd, noemen we: Djatiroto, Medarie, Ban-djaratma, Tjepiring. Thans zijn nog belangrijke installaties voor de nieuwe fabrieken Tjomal en Kedoeng-Banteng onderhanden. Sedert 1919 is de Heer L . Koetse als ver-tegenwoordiger van het Agentschap werkzaam, evenals zijne voorgangers bijgestaan door een staf van technici en teekenaars.

In den loop der jaren breidde de levering van machines in Indi, ook buiten de suiker, zich zeer uit. Met het oog daarop werd in 1918 te Weltevreden een tweede afdeeling van het Agentschap gevestigd onder leiding van den Heer J. Vrins. Deze afdeeling houdt zich hoofdzakelijk bezig met de levering van waterbuisketels, systeem Babcock Wilcox, die vooral in haar nieuwsten vorm, als z.g. C.T.M.-ketels, door ons voor elec-trische centraal-stations vervaardigd worden, evenals stoomturbines volgens het systeem Zoelly. Daarnaast behandelt deze afdeeling van het agentschap de projecten voor waterturbines volgens de bekende constructie Piccard en Pictet. Zij behandelt ook de levering van centrifugaalpompen en van hijschkranen en liften, door de N . V . Hijschwerktuigen vervaardigd.

Een derde afdeeling van het Agentschap is op Cuba werkzaam, waar als vertegen-woordiger optreedt de Heer J. W . Steenblik, wiens kantoor te Havana gevestigd is. Ook deze vertegenwoordiging heeft belangrijke bestellingen voor suikerfabrieken be-handeld; o.a. leverden wij een groot deel der machinerien voor de suikerfabriek Moron, n der grootste van Cuba, die hoofdzakelijk volgens de plannen van den Heer Steenblik werd gebouwd.

Ten slotte zij vermeld, dat wij met onze verdere exportzaken sedert eenige jaren een afzonderlijke naamlooze vennootschap hebben belast n.1. de Hollandsche Ingenieurs Mij . (verkort Holima), die te Amsterdam gevestigd is en in verschillende landen voor ons en andere machinefabrieken of verwante bedrijven als vertegenwoordigster optreedt.

25

HOOFDSTUK IV.

D E P R O D U C T E N D E R F A B R I E K .

De Machinefabriek Gebr. Stork & Co. vervaardigt in hoofdzaak de volgende producten:

1. Stoommachines voor Landgebruik met toebehooren. 2. Stoommachines voor Scheepsgebruik met toebehooren. 3. Stoomturbines voor land- en scheepsgebruik met toebehooren.

Waterturbines 4* Stoomketels voor land- en scheepsgebruik, met toebehooren als mechanische

stookinrichtingen, mechanische trekinrichtingen met ventilatoren. Verder: reservoirs en tanks en apparaten voor de chemische industrie.

5* Centrifugaal- en Schroefpompen, speciaal: Polderbemalingsinstallaties. 6. Complete Suikerfabriekinstallaties, zoowel als onderdeden daarvan. 7. Compressoren en Luchtpompen' 8. Drijfwerken, zoowel onderdeden als complete installaties. 9* Gietwerk.

De met de machinefabriek verbonden N . V . Hijschwerktuigen vervaardigt

10 Hijsch- en Transportwerktuigen

In dit hoofdstuk zullen deze producten in de bovengenoemde volgorde nader worden behandeld.

27

Gelijkstroom-stoommachines, ieder max. 1800 I.P.K. bij 125 omw., cil.-diam. 960 mM., slag 1000 mM.

1. STOOMMACHINES VOOR LANDGEBRUIK.

In de eerste 25 jaren van het bestaan der fabriek werden als normale typen afgeleverd: 100 Hoogdrukmachines van 1280 N.P.K. met condensatie, 35 1280 zonder

240 Machines 2 1 - 1 5 99 Compound Stoommachines van 10-500 I.P.K.

Bovendien werden een groot aantal Hoogdruk-Compound en Triple Compound Stoommachines van afwijkende typen vervaardigd.

De n-cilinder stoommachine, waarmede de stoommachinebouw begonnen was, werd al spoedig, ter verkrijging van een gunstiger stoomverbruik, gevolgd door de twee-cilinder compound machines en daarna door de triple-compound machine.

Zoo was o.a. de 1000ste, door de firma afgeleverde machine, eene 1000 P.K. Triple-Compound Stoommachine, die in het jaar 1896 werd vervaardigd voor de katoenspinnerij Bamshoeve te Ensched.

De latere ontwikkeling ging in omgekeerde richting. Tengevolge der toepassing van oververhitten stoom bleek dat met een twee-cilinder compound machine met over-verhitten stoom een gunstiger stoomcijfer te bereiken was, dan met een triple-compound machine met verzadigden stoom.

Terwijl de benoodigde machinekamerruimte voor een triple-compound stoommachine van 1000 P.K. gestegen was tot ca. 180 M 2 . , daalde deze weder tot 90 M a . voor een

28

gelijkstroommachine van hetzelfde vermogen met een ca. 25% gunstiger stoomverbruik. Wij fabriceeren thans de volgende soorten van machines: Encylindermachines zonder condensatie in horizontale en verticale uitvoering in

alle grootten en met tegendrukken tot 5 atm. voor bedrijven, die allen afgewerkten stoom voor verwarmings- en kookdoelinden gebruiken kunnen, b.v. Suikerfabrieken, Chemische fabrieken, Zuivelfabrieken, enz.

Compound Stoommachines met condensatie, in horizontale en verticale uitvoering, in alle grootten, voor bedrijven, waarin niet alle afgewerkte stoom gebruikt kan worden, maar de benoodigde hoeveelheid uit den receiver kan worden afgetapt.

Gelijkstroom-stoommachines met en zonder condensatie, in horizontale en verticale uitvoering en alle grootten, voor alle bedrijven waarin gering brandstofverbruik hoofd-vereischte is.

A l deze machines worden op de meest moderne wijze uitgevoerd in zwaren bouw, met groote loopvlakken, sierlijke vormen en afwerking.

De frames worden hoofdzakelijk als gaffelframes gebouwd; alle onderdeden worden van de meest daarvoor geschikte materiaalsoorten vervaardigd.

De verschillende regulateursystemen, die wij uitvoeren, worden naar gelang van de aan de machines gestelde eischen, toegepast. Wij construeerden o.a. een specialen z.g. oliedrukregulateur, waarvan de werking berust op veranderlijken oliedruk, verkregen

29

Oliedruk-regulateur.

door een kleine hulppomp. Dit nieuwe regulateurtype, waarvoor patent is aangevraagd, heeft het voordeel van eene zeer snelle, krachtige regeling, terwijl bovendien het aantal omwentelingen der machine, welke ermede is toegerust, binnen zeer wijde grenzen ver-steld kan wprden. De bijbehoorende afbeelding toont de toepassing op eene kleppen-machine voor het aandrijven eener rietsuiker-moleninstallatie. Het aantal omwente-lingen dezer machine kan gedurende het bedrijf op zeer eenvoudige wijze van 20 tot 70 per min. worden gewijzigd.

Behalve het streven naar een gering stoomverbruik, hebben wij ook steeds getracht ondanks varhooging van het aantal omwentelingen het olieverbruik te verminderen. Met ons Draksmeringsysteem, waarbij tusschen alle loopende deelen olie met 1-3 atm. druk geperst wordt, hebben wij zeer goede resultaten bereikt. De frames worden bij deze smering geheel oliedicht verpakt uitgevoerd. Alle machinesoorten kunnen van deze smeerwijze voorzien worden. Gevallen waarbij de smeerolie een jaar in het frame blijft zonder zuivering, zijn tegenwoordig geen uitzondering meer.

Onze 2000ste machine, eene gelijkstroom-stoommachine voor den Echtener Veen-polder, werd afgeleverd in het jaar 1913. Totaal werden door de fabriek tot 1 Jan. 1922 afgeleverd ruim 2500 land-stoommachines.

30

Gelijkstroom-stoommachine, systeem StorkStumpf. 1000 I.P.K., slag 1000 mM., cyl. diam. 750 mM., 115 omwentelingen per minuut.

Door de toepassing van het gelijkstroom-systeem volaens de vindina van Prof. Stumpf te Berlijn werd een n-cilinder gelijkstroommachine verkregen met een onge-kend laag stoomcijfer, geringe plaatsruimte en zeer gering aantal bewegende deelen.

2. STOOMMACHINES VOOR SCHEEPSGEBRUIK.

Bootmachines worden door de fabriek vervaardigd sedert 1877. Aanvankelijk waren zij bijna alle van het Compound-systeem, met Stephensonsche scharen of Klug's koppelingen.

In de eerste 25 jaren van het bestaan der fabriek werden geleverd: 65 bootmachines, met totaal vermogen van 87501.P.K.; hiervan alleen aan de firma

Thomas Figee, later Werf Conrad" te Haarlem 31 machines, met een totaal vermogen van 5965 I.P.K.

Sedert werden door de fabriek vervaardigd (tot 1 Jan. 1922): 289 bootmachines met een totaal vermogen van 73765 I.P.K. De overgroote meer-

31

Triple-compound scheepsmachine 2000 I.P.K.

derheid dezer machines was bestemd voor baggermaterieel, gebouwd door de Werf Conrad", zoowel voor voortstuwing als voor aandrijving der werktuigen, zoodat ze over de geheele wereld verspreid zijn. Zij voldoen aan zeer speciale eischen, uit hoofde der scheepsconstructie eenerzijds, en der eindbestemming anderzijds, daaraan gesteld. Omtrent deze leveringen van scheepsinstallaties vermelden wij de volgende bijzonder-heden :

In 1897 bouwden wij de eerste bootmachine met drievoudige expansie, voor een bakkenzuiger, bestemd voor Cheribon. Naar Argentini leverden wij alleen in het jaar 1903 10 scheepsmachines, niet medegerekend de aandrijf machines voor drijvende grond-molens, welke in dat jaar werden gebouwd, en in Puntas Arenas hunne bestemming vonden. Voor de Russische groote rivieren werden in 1903 en volgende jaren eenige baggermolens door de Werf Conrad" gebouwd, voortgestuwd door hekwielers, welke door ons van horizontale stoommachines werden voorzien.

In 1909 leverde de Werf Conrad" een grooten, zeevarenden Kleizuiger voor de La Plata rivier waarin door ons 4 triple comp. machines van ieder 500 P.K., twee aan twee

32

bij 150 omwentelingen per minuut.

achter elkaar werden geplaatst, zoodanig dat ze zoowel op de beide schroefassen, als op de twee groote slikpompen konden aangekoppeld worden.

In 1911/12 werd een dergelijke installatie van grooter capaciteit, met totaal 2600 P.K. aan machine-vermogen gebouwd. Deze Kleizuiger had de grootste capaciteit, ooit aan een dergelijk werktuig gegeven.

In hetzelfde jaar leverde de Werf Conrad" 4 graan-elevatoren voor de haven van Rotterdam, ieder met een verticale triplemachine van 600 P.K. en 2 horizontale dubbel-werkende compressoren van speciale constructie. Het machinale gedeelte van deze levering werd door ons vervaardigd.

De grootste scheepsmachines door ons gebouwd hebben een vermogen van 2000 P.K. bij 92 omw.

Deze voorbeelden mogen een beeld geven van het veelsoortige, en aan speciale eischen voldoende werk, dat door onze afdeeling voor scheepsmachines wordt ver-vaardigd.

33

Turbo-generatoren en Turbo-compressoren in de centrale der staatsmijn Emma", waarvan 5 stuks geleverd door de machinefabriek Gebr. Stork & Co.

3. S T O O M T U R B I N E S V O O R L A N D - E N S C H E E P S G E B R U I K , E N W A T E R T U R B I N E S .

Toen in het begin dezer eeuw de stoomturbines steeds meer in toepassing kwamen, besloot de Directie tot oprichting eener Afdeeling voor de fabricage dezer krachtwerk-tuigen. Na eene grondige voorbereiding en studie omtrent de verschillende turbine-systemen werd het actie-type boven het reactie-type verkozen, en werd de firma in December 1905 licentie-houdster van het Zoelly-syndicaat, waartoe behalve de stam-fabriek, de firma Escher Wyss te Zrich, een aantal belangrijke fabrieken, waaronder de Siemens-Schuckert-Werke te Berlijn, behoorden.

Tezamen met laatstgenoemde firma werd de eerste turbogenerator in Juni 1907 af-geleverd aan de Staatsmijnen, nadat de leiders der nieuwe afdeeling zich te Zrich door langdurige studie bij de firma Escher Wyss in de nieuwe fabricage hadden in-gewerkt, en daar ook de eerste turbines hadden geconstrueerd.

De eerste turbine werd spoedig door andere gevolgd, en de moeilijkheden, die zich voordeden, konden overwonnen worden, dank zij de jarenlange ervaring van het Zoelly-syndicaat, die ons geheel ten dienste stond. De jonge afdeeling breidde zich snel

34

2 Turbo-generatoren a 8000 K.W. normaal, 12000 K.W. maximaal, in het Gemeentelijk Electriciteits Bedrijf, te 's-Gravenhage.

uit, en verkreeg een goeden naam door de levering van een groot aantal turbine-installaties aan gemeentelijke en provinciale electriciteitsbedrijven, aan de Staatsmijnen, aan het Departement van Kolonin voor haar Centrales in Indi en aan de particuliere nijverheid.

Behalve voor het aandrijven van electrische generatoren worden turbines vervaar-digd voor samenbouw met centrifugaalpompen en compressoren. Verder vervaardigt deze afdeeling complete condensatie-inrichtingen. Als speciale uitvoeringen noemen wij hier nog kleine turbo-generatoren voor licht en kracht aan boord van schepen, en turbo-ketelvoedingpompen.

De eerste stoomturbines werden alle uitgevoerd voor 1500 omwentelingen per minuut. Thans geldt dit toerental slechts voor de grootste turbines en worden overigens alle turbo-generatoren (tot 16000 K.W.) voor 3000 toeren uitgevoerd. Voor directe aan-drijving van compressoren werden een aantal turbines met 4500 omw. per min. gebouwd.

Het meerendeel onzer turbines is gebouwd volgens het zuivere Zoelly-systeem. Het Curtis-type wordt toegepast bij de turbines voor licht en kracht aan boord van schepen

35

Turbine-condensor, 1500 M J . verkoelend oppervlak.

(waarvan reeds een groot aantal werden geleverd), en verder bij voedingpompturbines en hulpturbines voor de condensatie.

Een aantal der geleverde turbines werd gebouwd voor bijzondere doeleinden, zooals aftap-turbines, met automatisch geregelden druk van den aftap-stoom, meng-turbines voor stoom van twee verschillende spanningen en tegendruk-turbines, de laatste voornamelijk voor Suikerfabrieken.

Door de turbine-afdeeling werden bovendien een groot aantal complete oppervlak-condensatieinrichtingen afgeleverd. Bij deze turbo-condensatieinrichtingen worden in den laatsten tijd uitsluitend roteerende pomp-aggregaten uitgevoerd, gedreven door electro-motor of hulpturbine. (In het eerste geval voor 1500 omw./min., in het laatste veelal 2000 omw./min.) Bij de nieuwste constructie wordt een tandwiel-overbrenging, onder druksmering toegepast, waarbij de turbine met 4500 omw./min. loopt, terwijl voor de pompen het zeer gunstige toerental 1000 per minuut is gekozen.

Een zeer gewilde uitvoering van deze pomp-aggregaten is die, waarbij zoowel hulp-turbine als electro-motor aanwezig zijn. De eerste dient dan voor het aanloopen en kan worden afgekoppeld, zoodra de stroom voor den motor is opgewekt.

Circulatie- en condensaatpomp worden als centrifugaalpompen uitgevoerd. Voor de roteerende luchtpompen wordt het systeem Westinghouse-Leblanc" toegepast, waar-van onze firma licentie-houdster is. Daarnaast wordt ook een waterstraalluchtpomp volgens de patenten van Mller gebouwd.

36

Scheepsturbine-installatie met kamwieloverbrenging, vermogen 1800 as P.K., in montage in onze werkplaats.

Tot 1 Jan. 1922 werden afgeleverd 136 stoomturbines met een totaalvermogen van 340.000 P.K.

Onze Scheepsturbines worden vervaardigd volgens het Stork-Zoelly systeem, met een betrekkelijk gering aantal wielen, evenwel met een Curtis-wiel met 2 snelheids-trappen voor de eerste expansie, zoowel in de vooruit- als in de achteruit-turbine. De schoepen worden vervaardigd van speciaal materiaal, goed bestand tegen eventueele inwerking van zeewater. De straalpijpen worden begrensd door roestvrij staal van bijzondere samenstelling.

Ten einde over voldoende reserve te kunnen beschikken worden de turbines niet in n huis gebouwd, doch als hooge- en lage-drukturbine in twee huizen gescheiden, in elk waarvan een achteruit-turbine wordt ondergebracht. Bij een defect aan de H. D. Turbine kan de versche stoom direct in de L. D. Turbine worden gebracht, en omge-keerd kan, bij een defect aan de L. D. Turbine de stoom uit de H. D., door toepassing van hulpstukken, direct in den condensor worden geleid.

Het vermogen van H. D. en L. D. turbine wordt door middel van eene dubbele kam-wiel-overbrenging overgebracht op de schroefas, die 80 a 90 omwentelingen maakt. De omwentelings-snelheden van H.D. en L. D. turbine zijn verschillend gehouden (resp.

37

Electrisch gedreven Turbine-condensatie voor 1500 K.W. Turbo-installatie.

3600 en 3400 omw. per min.), om eene wisselende ingrijping der tanden van de dubbele overbrenging, en daardoor eene minimale slijtage te verkrijgen. De kamwieloverbrenging is ondergebracht in eene geheel gesloten kast, en zeer groote zorg is besteed aan het snijden der tanden, op speciaal daarvoor aangeschafte banken, zoodat eene zeer zuivere ingrijping wordt verkregen.

Van de door ons afgeleverde of onderhanden scheepsturbine-installaties noemen wij die voor de volgende schepen:

Het s.s. Ares" van de Kon. Ned. Stoomboot Mij.,: installatie van 1800 as P.K. Het s.s. Jaarstroom" van de 1300 Het s.s. Soekaboemi" van de Rotterdamsche Lloyd, ,, 3400 Het s.s. Soemba" Mij. Nederland , 2400 De schepen Ares" en Soemba" zijn gebouwd door de Werf Conrad" te Zaandam,

de Jaarstroom" door Meijer's scheepsbouw-werf te Zalt-Bommel, en de Soekaboemi" op de werf der firma Bonn 6 Mees te Rotterdam.

In den laatsten tijd legt onze Turbine-afdeeling zich ook toe op den bouw van Waterturbines. Door de groote ervaring, die onze fabriek bezit op het gebied van stoomturbines en centrifugaalpompen, lag de constructie van waterturbines reeds eenigs-zins op haren weg, en vooral de vooruitzichten, die in de laatste jaren voor den bouw

38

, i uroogeneraror voor ncnt en Kracht aan boord van schepen. Vermogen 200 K.W. bij 3000 omw. voor gelijkstroom.

van waterkrachtwerken in Ned. Oost-Indi zijn ontstaan, deden ons besluiten tot deze fabricage over te gaan. Toch werd de eerste door ons vervaardigde waterturbine geplaatst in eene kleine electrische centrale van den Rijkswaterstaat in Limburg.

De valhoogten der in Indi beschikbare waterkrachten varieeren zeer sterk. Voor de geringe en middelmatige valhoogten zijn voornamelijk Francis-turbines met horizon-tale of verticale as het aangewezen type, terwijl voor de grootere valhoogten hoofd-zakelijk de zoogenaamde Pelton-turbines in aanmerking komen. Deze laatste kunnen evenwel ook in vele gevallen bij kleine valhoogten en debieten uit technisch en econo-misch standpunt de voorkeur verdienen boven Francis-turbines.

De waterturbines worden f door middel van een riem f wel direct gekoppeld met electrische machines voor het opwekken van kracht en licht. Voorts worden zij veel toegepast voor het aandrijven van fabriekstransmissies, vooral in de fabrieken van thee-, koffie- en rubberondernemingen, rijstpellerijen, e.a.

Met het verrichten van opmetingen en het uitwerken van projecten voor Ned. Indi belast zich ons Agentschap te Weltevreden (Batavia), waaraan speciale technische krachten voor dit doel verbonden zijn.

1053 Turbogenerator 8000 K.W.

39

Ketels in montage.

4. STOOMKETELS.

De afdeeling Ketelmakerij leverde in de eerste 25 jaren van het bestaan der fabriek: 465 Cornwa-ketels met een totaal verw. oppervl. van 15873 M 2

95 Galloway-ketels 7000 M 2

202 Vlampijpketels (laag- en hoog tubulaire ketels, locomotiefketels, vlampijpketels met bouleurs, dubbele vlampijpketels) met een totaal verwarmend oppervlak van 12715 M

333 Verticale ketels met horizontale waterbuizen met een totaal verwar-mend oppervlak van . . . . . . 2409 M

totaal . . . 37997 M 2

benevens een aantal waterpijpketels, verdamplichamen, vacuumpompen, voorwarmers, enz.

40

Lancashire-ketelinstallatie met werpstokers.

Sedert het 25-jarig jubileum vervaardigde de fabriek tot 1 Jan. 1922 totaal 2765 stoomketels, met een totaal verwarmend oppervlak van 287.560 M 2 .

De voornaamste keteltypen, welke door ons worden vervaardigd, zijn de navolgende: Cornwall en Lancashire ketels met een, twee en drie kanalen. Hoog- en laag tubulaire ketels. Verticale ketels. Bouilleur ketels. Gecombineerde ketels met 1, 2 en 3 kanalen. Babcock en Wilcox Waterpijpketels van verschillende typen.

In den aanvangstijd van de ontwikkeling der groote electrische krachtstations lever-den wij vele:

Gecombineerde Lancashire-vlampijpketels* het eerst gebouwd in 1901 voor de Electrische Centrale Leidschendam voor de Z.H.E.S. en daarna langen tijd een ge-wenscht type voor diverse electrische centrales o.a.: Amsterdam, Utrecht, Arnhem. De grootste ketel van dit type, 400 M 2 . met een driekanaals-Lancashire ketel is in 1920 door ons vervaardigd. Het toenemend gebruik van stoomturbines van steeds grooter

41

B.W.-ketelinstallatie met kettingroosters.

vermogen maakte het evenwel noodzakelijk, de ketelhuizen uit te rusten met ketels van eene capaciteit per M 2 . grondvlak, veel grooter dan met bovengenoemde gecombineerde ketels bereikbaar was. De oplossing van dit vraagstuk werd gevonden in den waterpijp' ketel van verschillende typen, die spoedig in de ketelhuizen van provinciale en ge-meentelijke electrische centrales, en ook van andere groote bedrijven, werd ingevoerd.

Na zorgvuldige studie viel onze keuze op het systeem Babcock 6 Wilcox, en in 1908 verkregen wij door een contract met de firma Babcock & Wilcox te Londen het uitsluitende recht der vervaardiging der bekende waterpijpketels van dit type voor Nederland en Kolonin.

De steeds stijgende eischen, gesteld aan de economie der ketelhuizen, samengaand met eene stijgende capaciteit, bracht de laatste jaren de vervaardiging van den Water-pijpketel voor Hooge Verdamping, volgens het principe der ketels voor zeeschepen, in zwang. Deze ketels, in constructie geheel aangepast aan de groote mechanische stokers, die daaronder worden geplaatst, vormen n geheel met hun bovenliggende economisers en hun mechanische trekinrichtingen en zijn ter vermijding van stralings-verliezen en nadeelige lekkage in metselwerk, door een plaatijzeren ommanteling, met isoleerende massa bekleed, omsloten. Dit keteltype, waarmede eene verdamping van

42

Scheepsketels met Howden's trekinstallatie.

45 K . G . water per M 2 . V . O. bereikt kan worden, wordt door ons gebouwd in een-heden tot een capaciteit van 25000 K . G . stoom per uur.

In 1895 werd door ons de eerste installatie, werkende met oververhitten stoom, ge-bouwd in den vorm van een verticalen ketel van 9 M 2 . met bijbehoorenden over-verhitter, voor stoomlevering aan een zoogenaamden oververhitterstoommotor.

In 1898 sloot de firma een contract met Wilhelm Schmidt te Kassei, waarbij zij het recht verwierf tot vervaardiging van oververhitters systeem Schmidt, en sedert dat jaar dateert de vervaardiging in 't algemeen van Cornwall en Lancashire ketels voor over-verhitten stoom, voorzien van genoemde oververhitters. In combinatie hiermede werden de Schmidtsche economisers en voorwarmers aangebracht. De eerste installatie volgens dit systeem, voor het stoomgemaal van den Middelpolder bij Amsterdam, werd spoedig gevolgd door vele andere, zoodat tegenwoordig zelden ketelinstallaties voor stoom-levering aan stoommachines geleverd worden, zonder dat oververhitters worden in-gebouwd.

Ter vervanging of als aanvulling van gemetselde schoorsteenen leveren wij Mechanische Trekinstallaties volgens het systeem Finsterbusch, met bijbehoorende

43

luchtventilatoten, in diverse grootten en typen, al naar gelang van de eischen in het bedrijf daaraan gesteld. De kleinste, door ons gebouwde, installatie was passend voor slechts 110 Kilo kolen per uur, de grootste voor 3500 Kilo petroleum residu.

Deze installaties hebben hun eigen, korten plaatijzeren schoorsteen of worden samen gebouwd, met een bestaanden gemetselden schoorsteen, ter verbetering van den trek. Dank zij een regeling, welke in Nederland en in vele andere landen gepatenteerd is, is zoowel bij de maximale als bij lagere belastingen het krachtverbruik zeer laag. De economie van de ketelinstallatie, wordt door deze inrichting zeer verhoogd, daar de rookgassen tot veel lagere temperatuur kunnen worden afgewerkt, als dit bij natuur-lijken trek het geval is.

Hoewel wij eerst sedert 1915 met den bouw van deze installaties begonnen en het laatste jaar de algemeene omstandigheden der industrie de fabrikatie zeer tegenwerkten ontvingen we reeds bestellingen op mech. trekinrichtingen voor het verstoken van totaal 97500 K . G . vaste brandstof en 132000 K . G . hoogovengas per uur.

De door ons vervaardigde stoomketels worden voorzien van vele soorten van 44

stook-inrichtingen, al naar de eischen van het bedrijf en de te verstoken brandstof. Wij noemen slechts: Trappenroosters en voorvuren voor hout en bruinkolen. Wilton vuren voor arme en magere brandstoffen (bruinkolen). Wandel- en Kettingroosters, al of niet met onderwind, onder water pijpketels (roos-

ters voor ampasstoken, (zie onder 6). Hoewel de Werf Conrad te Haarlem steeds onze grootste afneemster voor boot-

ketels bleef, leverde de fabriek ook aan anderen vele z.g. Schotsche ketels", vooral in de laatste jaren, toen de sterk toenemende Nederlandsche Scheepsbouw een groote vraag naar deze ketels deed ontstaan. Zeer te stade kwam ons hierbij de wijziging welke de H . S. M . op haar traject Hengelo-Almelo kon aanbrengen, ter verruiming van het laadprofiel, waardoor het ons sedert mogelijk is bootketels van de grootste afmetingen tot Almelo per spoor en van daar te water te vervoeren.

Voor de Werf Conrad bouwden we tevens verschillende typen van ketels, te plaat-sen in door haar gebouwd baggermaterieel en aanpassend aan soms zeer speciale eischen, W e noemen slechts:

45

Transport van een Lancashire-ketel op Java.

Laag tubulaire ketels, tot 160 M 2 V . O . , soms met n zeer groot kanaal, passend voor houtstoken, of wel locomotief ketels met uithaalbaar binnenwerk.

Vlampijpketels voor goud- en tinmolens, bestaande uit een ketel met binnenvuur, ver-bonden met achterliggenden vlampijpketel, speciaal gebouwd voor moeilijk transport.

Solignac waterpijpketels, snel demonteerbaar in stukken van voorgeschreven maximum gewicht, geschikt voor draagtransport.

Sedert enkele jaren worden ook door ons als Hoofd-licentiehouders vervaardigd Babcock en Wilcox waterpijpketels voor scheepsgebruik. Door verschillende Neder-landsche scheepvaartmaatschappijen werd ons de levering van ketels van dit type opgedragen, waarvan reeds vele werden afgeleverd.

Naast stoomketels en elders beschreven apparaten voor de suikerfabrikage vond onze Ketelmakerij geregeld werk in reservoirs en tanks, installaties voor koolteer-distillatie, verhardingsketels voor kalkbranderijen of onontplofbare tanks voor ben-zine, vele apparaten voor de petroleum- en aanverwante industrie; (vooral de Bataaf -sche Petroleummaatschappij was hiervoor eene onzer belangrijkste afnemers), enz., enz.

10/6

Transport van een B.W. scheepsketel.

46

5. C E N T R I F U G A A L - E N S C H R O E F P O M P E N .

Het feit, dat bijna voor elke turbine-installatie, die door de afd. Stoomturbines werd afgeleverd, een aantal centrifugaalpompen noodig was, heeft als van zelf geleid tot het ontstaan onzer afd. Centrifugaalpompen. In den aanvang werden al deze pompen elders besteld, doch al spoedig overwoog men een eigen fabricage, te meer daar ook voor zoovele andere doeleinden deze pompen meer en meer in zwang kwamen.

De eerste door ons zelf vervaardigde Centrifugaalpomp, die in het jaar 1908 werd afgeleverd was een pomp voor een injectie-condensatie voor de suikerfabriek Somobito op Java, voor een opbrengst van 10 M 3 . per min. en eene opvoerhoogte van ca. 10 M . bij 350 omw. per min. geconstrueerd. Zij loopt in Indi nog steeds tot tevredenheid onzer afnemers.

Vele soortgelijke pompen werden nadien voor injectie-condensatie naar Indi afge-leverd, welke f direct met electromotor gekoppeld, f wel voor riemaandrijving zijn uitgevoerd. Langzamerhand kregen we nu ook verschillende kleinere en grootere pompen hier te lande in bestelling. De eerste centrifugaalpompen voor een drink-waterleiding werden geleverd aan de Gemeente Boskoop. Hier werden twee ag-gregaten opgesteld, elk bestaande uit een hoogdruk- en een lagedrukpomp, welke pompen door middel van een riemschijf koppeling vast aan elkaar verbonden zijn. Het zijn de eerste boogdrukcentrifugaalpompen met leiwielen en meerdere trappen, die aan onze fabriek vervaardigd zijn. De meeste der bestelde pompen werden, voor zij werden afgeleverd, eenigen tijd in onze werkplaatsen beproefd, waarbij vele ervaringen werden opgedaan.

Een belangrijk feit voor de pompenafdeeling was de bestelling der eerste hoogdruk-centrifugaalpomp voor mijnbedrijf. De Directie der Staatsmijnen was zoo welwillend ons de levering van deze pomp op te dragen onder voorwaarde evenwel, dat zij wat betreft goede werking en krachtverbruik niet behoefde onder te doen voor het fabrikaat der machinefabriek Sulzer te Winterthur, die tot dusverre steeds deze mijn-pompen aan de Staatsmijnen had geleverd. De pomp moest in staat zijn een opvoer-hoogte van 215 M . te overwinnen, bij eea opbrengst van 3 M 3 . per min. Het aantal omwentelingen bedroeg 1470 per minuut.

Deze pomp is met 5 trappen uitgevoerd en van een automatisch werkende ontlas-tingsinrichting voorzien, waardoor het optreden van axialen druk in de pomp geheel wordt opgeheven. Deze axiale druk, welke bij eenigszins groote opvoerhoogte ver-scheidene duizenden kilogrammen kan bedragen, heeft in den beginne aan constructeurs van centrifugaalpompen veel hoofdbrekens gekost. Men had herhaaldelijk te kampen met het breken van kogellagers en het wegloopen van het witmetaal uit de kamlagers, die dezen axialen druk moesten opnemen.

Onze eerste mijnpomp werd op de tentoonstelling te Brussel gexposeerd, waar zij zeer gunstig werd beoordeeld en met een prijs werd bekroond. Na afloop der tentoon-stelling werd de pomp aan de fabriek beproefd en eenigen tijd later in de mijn Wilhel-mina bij Heerlen opgesteld, waar zij sedert tot tevredenheid der Directie in bedrijf is.

47

Lagedrukcentrifugaalpomp voor Polderbemaling. Persbuisaansluiting 1500 mM. Opbrengst 250 M s . p. minuut.

Pomp met vliegend opgezette riemschijf.

Het aantal bestellingen op centrifugaalpompen nam van jaar tot jaar toe en voort-durend trachtte de afdeeling, vooral door proeven van allerlei aard, hare resultaten te verbeteren, dikwijls doch niet altijd met succes. Eigenaardig kan in dit verband het resultaat genoemd worden, dat met de toepassing van kogellagers werd verkregen. Deze werden door ons in plaats van ringsmeerlagers aangebracht, teneinde de lager-wrijving tot op een minimum te beperken en de fabricatiekosten te verlagen. De ver-kregen resultaten waren over 't algemeen wel bevredigend. Het bleek echter na ver-loop van tijd, dat kogellagers voor zeer groote snelheden niet aan te bevelen zijn. Voor-al de zoogenaamde dubbeldrukkogellagers voor het opnemen van axialen druk in beide richtingen geven bij een hoog aantal omwentelingen zeer licht aanleiding tot brekage tenzij hiervoor dure en gecompliceerde speciaalconstructies worden toegepast. Kogel-lagers worden daarom alleen daar door ons toegepast, waar de verkregen resultaten gunstig waren.

Sedert de eerste centrifugaalpomp onze fabriek verliet zijn reeds meer dan 600 stuks afgeleverd. Zooals te begrijpen valt, is in dit getal een groot aantal vermeldings-waardige uitvoeringen begrepen, waarvan we hier enkele zullen opnoemen:

Voor de Gemeentewaterleiding Amsterdam werd aan het pompstation te Leiduin een filter- en een reinwatercentrifugaalpomp geplaatst, waarvan de laatste voor een opbrengst van 27 M 3 . per min. en 76 M . opvoerhoogte werd geconstrueerd. Deze pomp is direct gekoppeld aan een 700 P.K. draaistroommotor met 750 toeren per min. en is zeker de grootste die tot dusverre voor waterleidingsdoeleinden hier te lande als centrifugaalpomp is geplaatst.

Een zeer gewild pomptype is de electrische- of stoomturbine-gedreven ketelvoeding-centrifugaalpomp, welke normaal voor 3000 resp. 4500 omw. per min. wordt ver-vaardigd. Deze pompen persen zonder bezwaar heet water van meer dan 90 Celsius direct in de ketels. Natuurlijk moet het water bij deze hooge temperatuur naar de

49

427 '

H.D. Centrifugaalpomp voor eene gemeente-waterleiding. Opbrengst 27 M 8 . p.m., opvoerhoogte ca. 80 M., gedreven door electromotor van 700 P.K.

pompen toevloeien. Op meerdere schepen der Mij. Nederland bijv. zijn onze turbo-ketel-voedingpompen in bedrijf, waar zij direct gekoppeld zijn met een tweede pomp, die het condensaat onder een druk van ca. 5 atm. naar de condensaatstraalapparaten voert, welke laatste apparaten het condensaat door middel van dit drukwater van 5 atm. uit den condensor zuigen.

Verschillende groote mijnpompen zijn in de laatste jaren door ons afgeleverd, waar-onder twee stuks voor een opbrengst van 6 M 3 . per min. en 370 M . opvoerhoogte. De aandrijvende motoren hebben een vermogen van 750 P.K.

Verder werden vele stoomturbine-gedreven pompen uitgevoerd ten dienste van Sui-kerfabrieken voor het leveren van drukwater voor de centrifuges alsmede voor con-densatieinrichtingen. De afgewerkte stoom dezer turbines wordt in de fabriek gebruikt.

Onder de hooge-drukpompen werden er enkele als transportabele pomp voor petro-leumbronnen in Roemeni geleverd. Verder vermelden we hier onze ballastcentrifugaal-pompen, welke in Nederlandsche onderzeebooten werden geplaatst.

Een bijzonder pomptype is de door ons vervaardigde schakelpomp systeem Schneider, welke met meerdere trappen is uitgevoerd, die zoowel achter elkaar als in serie kunnen worden geschakeld, waardoor het mogelijk is met hetzelfde krachtverbruik verschillende opvoerhoogten en opbrengsten te verkrijgen.

Behalve de vele normale lagedrukcentrifugaalpompen, welke voor alle mogelijke industrieele doeleinden worden gebruikt, zijn van deze laatste soort ook herhaaldelijk speciale types vervaardigd, n.1. sappompen voor suikerfabrieken, houtstofpompen voor papierfabrieken, slikpompen, condensaatpompen, enz. Deze laatste zijn zoowel verticaal als horizontaal door ons uitgevoerd. De horizontale condensaatpompen, welke het con-densaat uit den condensor moeten zuigen, waarin een luchtledig heerscht van ca. 96/o, bleken bij toepassing van 2 trappen, die achter elkaar geschakeld waren, een grootere

50

Poldergemaal met Centrifugaalpompen en Stork-Stumpf Gelijkstroommachines.

bedrijfszekerheid te bezitten, dan indien zij met slechts 1 trap waren uitgevoerd. De grootste afmetingen en het grootste gewicht bezitten de poldercentrtfugaal-

pompen, die een zeer belangrijk product van deze afdeeling vormen. Gewichten van 1015000 K.G. behooren voor deze pompen niet tot de uitzonderingen.

Met het oog op de aandrijving en in verband met speciale wenschen van den afnemer, worden polderpompen uitgevoerd zoowel met n-zijdige als met twee-zijdige instrooming met directe of indirecte aandrijving, met geheel horizontaal gedeeld pomphuis of wel met n afneembaar zijdeksel, zoodat de waaier kan worden gedemonteerd. Steeds worden deze groote pompen van groote deksels voorzien, teneinde het inwendige te kunnen inspecteeren. Waar het aantal omwentelingen hoog is, wordt de waaier met 2-zijdige instrooming uitgevoerd en ter verkrijging van een zoo klein mogelijken diameter van z.g.n. Francisschoepen voorzien, welke uit staalplaat zijn vervaardigd en in de giet-ijzeren naaf worden vastgegoten.

De grootste poldercentrifugaalpomp, welke tot dusverre door ons is afgeleverd heeft een buiswijdte van 1500 mM. De opbrengst bedraagt ca. 300 M3/'min. of 5 M 3 . water per seconde bij een opvoerhoogte van 2V2 Meter. Zij is direct met een Stork-Stumpf-gelijkstroommachine gekoppeld.

51

Stork-schrocfpomp in montage in onze werkplaats. Opbrengst 950 M 3 . per minuut.

In den laatsten tijd wordt door ons een nieuw polderbemalingswerktuig uitgevoerd waarvan de waaier van schroefvormige schoepen is voorzien en dat hiernaar den naam Storkschroefpomp draagt. De met deze pomp bereikte resultaten zijn, vooral bij lage opvoerhoogten van 02 M . , in verhouding tot de gewone centrifugaalpomp uitermate gunstig. Reeds bij de eerstgebouwde pomp werd op onze beproevingsinrichting bij een opvoerhoogte van 0,9 M . een nuttig effect bereikt, 'twelk zeker 40 /o gunstiger was, dan met een centrifugaalpomp zou kunnen zijn verkregen.

Thans zijn reeds een aantal dezer schroefpompen door ons geleverd. De voornaam-ste daarvan zijn de drie groote pompen van het Waterschap Electra" in Groningen. Dit gemaal dient voor de bemaling van ruim 94000 H.A . gronden, in Groningen en Drente gelegen. Het is opgezet voor 5 electrisch gedreven schroefpompen, waarvan er voorloopig 3 zijn opgesteld. Elke pomp wordt door middel van een electromotor van 550 P.K. aangedreven. De krachtoverbrenging van motor op pomp geschiedt door middel van een op bijzondere wijze geconstrueerde kamwieloverbrenging. De water-

52

Drie Stork-Schroefpompen in het Poldergemaal Electra" te Lammerburen.

opbrengst bedraagt voor elk der drie pompen gemiddeld 950 M 3./min. bij een opvoer-hoogte van 0.8 tot 1.3M., terwijl bij een opvoerhoogte van 1.75 M . nog 800 M '/min. per pomp wordt opgevoerd.

De pompen slaan uit op een bergboezem van ongeveer 115 H . A . oppervlakte waarin tijdens hoog water in zee het opgemalen water tijdelijk geborgen kan worden om tijdens de volgende eb naar zee af te vloeien.

De afmetingen dezer pompen kunnen worden beoordeeld door vergelijking met de locomotief, die op nevenstaande foto in de persbuis van een der pompen is opgesteld.

Met het oog op de zeer scherpe concurrentie-eischen van den laatsten tijd, geschiedt de bouw van lagedruk-centrifugaalpompen, als serie-fabricage, in een afzonderlijk ge-bouw en met speciaal hiervoor aangeschafte werktuigen. Deze pompen zijn zorgvuldig genormaliseerd en kunnen op de meest moderne wijze en in grooten getale tegelijk worden vervaardigd.

53

Electrisch gedreven rietlosinrichtlng met patent-riethark.

6. MACHINERIEN V O O R D E SUIKERINDUSTRIE .

De geschiedenis onzer afdeeling voor Suiker-machinerien wordt afzonderlijk be-handeld in hoofdstuk III, Vertegenwoordigingen in Nederlandsch-Indi en in het Buitenland", daar zij ten nauwste met de geschiedenis onzer agentschappen op Java en Cuba te zamen hangt. Wij bepalen ons dus hier tot eenige mededeelingen omtrent de voornaamste producten dezer afdeeling.

Rietlosinrichtingen. Reeds in het jaar 1901 bestelde de suikeronderneming Sindanglaut" eene inrichting,

waardoor de rietladingen der railwagens gebracht zouden worden op een hooggelegen schuin bordes, vanwaar het riet door handenarbeid op een korten, horizontalen carrier werd geschoven. Deze inrichting, waarbij opstapelen van het riet en een lange schuine carrier onnoodig zijn, werkt thans nog volkomen bevredigend.

In volgende jaren werden verschillende rietlosinrichtingen geleverd, waarvan de 55

Crusher en molen, gemonteerd in onze werkplaats.

meeste werden voorzien van mechanische rietharken, die het riet van het schuine bordes op den carrier harken. Ze worden door eene stoommachine of door electriciteit aan-gedreven.

Op bladz. 54 en 56 zijn electrisch gedreven rietharken afgebeeld, zooals o. a. in gebruik op de fabrieken Garoem, Gondang Winangoen, Poerworedjo (2 stuks), Tjepiring enz.

In de laatste jaren is de constructie nog verbeterd overeenkomstig de afbeelding op bladz. 55. Van deze nieuwe constructie leverden wij reeds een 23-tal naar Java. Ook de rietlosinrichtingen zijn de laatste jaren vereenvoudigd en verbeterd. Bladz. 56 vertoont daarvan een der nieuwere uitvoeringen.

Crushers Wij leverden in 1904 den eersten crusher 26 X 60; hierbij liggen de cylinders lood-

recht boven elkaar. Bij sommige latere uitvoeringen werden de cylinders schuin boven elkaar geplaatst en de crushers boven den eersten molen opgesteld, zooals voor-gesteld op bladz. 57 en 58. De aandrijving geschiedt f door eene afzonderlijke aan-drijfmachine f door de machine, die den eersten molen drijft. De belasting van den

57

Crusher,

topcilinder geschiedt door middel van spiraalveeren of door middel van hydraulischen druk.

Molens* , Moleninstallaties worden gebouwd in de volgende grootten: 30 X 60 , 32 X 72 ,

34' X 78", 36" X 78" en 36" X 84". Op bladz. 59 en 60 (boven) is een 30" X 60" molenin-stallatie van het gewone type voorgesteld. Van dit type werd ruim een honderdtal op Java geleverd. , u ' ,

In het jaar 1908 leverden wij de eerste tandem-molen-installatie aan de suikerfabriek Somobito, (zie bladz. 60, onder), afmetingen32" x 72". Deze werd spoedig gevolgd door tientallen andere installaties. Op de tentoonstelling te Brussel in 1920 exposeerden wij eene installatie, bestaande uit een crusher 26" X 78" en twee molens 34" X 78", gedreven door een gemeenschappelijke stoommachine; deze installatie werkt thans op Brangkal.

In de laatste jaren hebben wij de meeste molenmachines met kleppen uitgevoerd; een daarvan is op bladz. 61 afgebeeld. Evenals bij de machines met cylindrische schuiven is het toerental onder het bedrijf tusschen zeer ruime grenzen in te stellen. De klep-penmachines hebben geringe schadelijke ruimte, munten uit door gering stoomverbruik en zuivere regeling, zijn van eenvoudige constructie en hebben in de praktijk uitstekend voldaan. ..

Wi j installeerden de complete fabriek Tjepiring o. a. met de grootste molens, welke tot nu toe op Java voorkomen nl. 36" X 84".

58

30" X 60" MoleninstRllatir.

Voor de tweede fabriek op Java, welke dergelijke zware molens zal opstellen, nl. voor de S. F. Tjomal, vervaardigden wij eveneens eene crusher- en molenbatterij van 36" X 84" (zie bladz. 62). Voor deze laatste batterij werden de bijbehoorende stoom-machines geheel gesloten gebouwd met smering der bewegende deelen door olie onder druk. Als verdere bijzonderheid kan vermeld worden, dat de machines met overver-hitten stoom werken en voorzien zijn van speciale regulateurs, systeem Stork", waarvan het toerental binnen zeer ruime grenzen verstelbaar is. Wij verwijzen hiervoor naar bladz. 29 en 30. Voor Cuba leverden wij tal van moleninstallaties van groote afme-tingen. Zie o.a. bladz. 63 (boven).

Aan de molencilinders wordt zeer bijzondere zorg besteed. De mantels zijn van een speciaal mengsel gietijzer, dat zeer hard is en de eigenschap bezit in de praktijk een ruw oppervlak te verkrijgen. Door de goede resultaten met onze molens behaald, leverden wij alln voor de campagnes 19201922: 33 molens en 6 crushers.

De molens worden gebouwd met of zonder hydraulischen druk op de topmetalen. De constructie is zoodanig, dat de drukcilinders onder het bedrijf kunnen worden weggenomen. Bladz. 63 (onder) vertoont de overbrengende beweging van twee molens 30" X 60" en een crusher 26" X 60" voor Pagottan. Op bladz. 61 is een aantal molen-standaards op de groote schaafbank in onze werkplaats afgebeeld.

Verdamptoestellen. Deze worden in verschillende typen en grootten gebouwd. Bladz. 64 en 65 (boven) geven twee verschillende uitvoeringen. De eerstgenoemde

59

_ _ _ I

Twee molens en een crusher, gedreven door n machine.

Bezoek van Directeuren van Suiker-ondernemingen en andere belangstellenden bij eene Vijfvoudige Verdampings-installatie, opgesteld in onze werkplaats.

afbeelding is een moderne vijfvoudige verdamping, waarvan het eerste en tweede lichaam elk 800 M 2 . V . O. hebben.

In de laatste jaren is meer aandacht besteed aan ontledingsverliezen van het sap, welke in de verdamping kunnen optreden. Het streven is daarom het sap gedurende zoo kort mogelijken tijd in de verdamplichamen te laten. Wij vervaardigen daarvoor o.a. verdamplichamen systeem Kestner" (bladz. 65, onder) f lichamen van eigen con-structie, volgens bladz. 66. Van onze speciale lichamen, systeem Stork" leverden wij en hebben wij in bestelling totaal ca. 5950 M 2 . oppervlak, waarbij lichamen zijn van 800 M2. oppervlak per stuk.

Droge luchtpompen* In de laatste jaren werden door ons meer dan 50 stuks droge luchtpompen gebouwd,

voorzien van ringkleppen van speciale constructie. Bladz. 91 vertoont de onderdeden eener droge luchtpomp-klep. Bladz. 66, 67 en 68 geven uitvoeringen van door stoom-en electrisch gedreven pompen.

Carriers. Ten dienste der molens worden jaarlijks tal van carriers voor riet en ampas vervaar-64

Electrisch gedreven droge luchtpomp.

Stoomgedreven Droge luchtpomp.

Droge luchtpomp, opgesteld in de centrale eener suikerfabriek.

digd van zeer verschillende constructie en afmetingen. Eenige er van worden voorge-steld op bladz. 69 en 70.

Sapmeet- en weegbakken. De door ons vervaardigde sapmeetbakken zijn cylindrisch, hebben conischen bodem,

zijn van boven geheel open en van zeer breede overloop voorzien; ze worden op een bordes opgesteld. (Zie bladz. 70 en 65).

W e leverden de laatste jaren veel weeginstallaties voor sap, die zoodanig van gren-delinrichtingen zijn voorzien, dat verkeerde manipulaties worden verhinderd. Bladz. 71 vertoont een dergelijke weeginstallatie voor ruwsap.

Bezinkkisten* Bezinkkisten voor schoon-, vuil- en diksap werden in groot aantal van verschillende

afmetingen vervaardigd. Carbonatatie. In de laatste jaren werden aan verschillende fabrieken carbonatatie-inrichtingen ge-

leverd. Het type der kalkovens is voorgesteld op bladz. 73 en 74, dat der carbo-natatie bakken op bladz. 72 en dat der koolzuurpompen op bladz. 71 (onder).

Voorwarmers. Voorwarmers voor ruw-, schoon- en diksap, voor groote sapsnelheid, worden in

verschillende grootten gemaakt. 68

Sapmeetinstallatie, opgesteld in onze werkplaats.

Carbonatatie-inrichting, opgesteld in onze werkplaats.

Ze worden dikwijls zoodanig ingericht, dat ze achtereenvolgens kunnen dienen voor ongekalkt ruwsap en gesulfiteerd sap, teneinde incrustatie in de voorwarmers te voor-komen. Dergelijke voorwarmers worden voorgesteld op bladz. 74 en 75.

Sulfitatie-inrichtingen. Wij bouwen tal van inrichtingen voor de fabrikage van witte suiker. Luchtcompressors,

zwavelovens, gaswasschers en luchtreservoir zijn voorgesteld op bladz. 76, terwijl bladz. 77 (boven) eene voorstelling geeft van eene sulfitatie-inrichting voor diksap en stroop.

Injectiewaterpompen. Voor opvoer van injectiewater bouwen wij centrifugaalpompen, direct gekoppeld

met electromotoren of stoommachines of stoomgedreven zuigerpompen. De zeer snel-loopende stoommachines, welke direct met de centrifugaalpompen gekoppeld worden, zijn met zeer veel zorg geconstrueerd, zoodat ze volkomen bedrijfszeker zijn. Tengevolge der bijzondere betrouwbaarheid leverden wij alleen de laatste jaren circa 50 injectie-waterpompen. Blz. 76 (onder), 77 (onder) geven afbeeldingen van verschillende systemen.

Kookpannen. Deze worden van verschillende constructies en grootten vervaardigd. 72

Bladz. 78 (boven) vertoont twee gietijzeren serpentijnpannen en een tubepan, elk van 400 H.L. inhoud. Bladz. 79 eenige serpentijnpannen, elk 300 H.L. , compleet in onze werkplaatsen voor de verzending gemonteerd.

Koeltroggen. Wij bouwden U-vormige, sleufvormige en cylindrische koeltroggen in groot aantal.

Op bladz. 78 (onder) is eene batterij van sleufvormige koeltroggen afgebeeld.

Centrifuge-installaties met toebehooren. Deze worden niet door ons gebouwd, doch als agenten van Watson Laidlaw & Co.

te Glasgow leverden wij ongeveer 3000 stuks centrifuges op Java. De transportmiddelen voor vulmassa en suiker, zooals schroeven en schudgoten, wor-

den door ons vervaardigd, evenals de suikerdrogers en Jacobsladders.Voorbeelden van de door ons vervaardigde suikerdrogers met suikerzeven zijn afgebeeld op bladz. 80, 81

73

Kalkoven. Voorwarmers.

Diverse suiker-apparaten, gemonteerd in onze werkplaats.

Stoomgedreven zuigerpomp voor centrale condensatie-inrichting

Kookpannen met leidingen, compleet gemonteerd in onze werkplaats.

en 82. Voor het aandrijven van de centrifuges bouwen wij stoommachines bij riembe-drijf; verder waterpompen, stoommachines en stoomturbines die een dynamo drijven.

Bladz. 81 vertoont een tweeling-pompmachine voor de bediening van watergedreven centrifuges, werkende met automatische expansie; de expansie staat onder den invloed van den waterdruk.

Op bladz. 82 vindt men het stoomcylinder-diagram, genomen van zulk eene water-pompmachine en van eene duplexpomp. Uit beide diagrammen blijkt duidelijk dat het stoomverbruik onzer tweeling-pompmachines veel geringer is dan van een duplexpomp.

Aan verschillende fabrieken leverden wij centrifugaalpompen voor watergedreven centrifuges, aangedreven door eene stoomturbine, zooals voorgesteld opblz. 80 (onder).

Pompen. De toepassing van electrische drijfkracht neemt ook in de Java-suikerindustrie steeds

toe. De centrifugaalpomp is dan het aangewezen werktuig om direct met een electro-motor gekoppeld te worden.

De speciale sappompen eischen bijzondere zorgvuldige constructie. Ze worden door ons vervaardigd. Bladz. 83 vertoont een aantal dergelijke pompen, gereed ter verzending.

79

Suikerdroger-installat ie.

Stoomcylinderdiagram van eene centrifuge-pompmachine, vervaardigd door Gebr. Stork & Co.

e

s

r Stoomcylinderdiagram van eene duplex stoompomp.

Diverse electrisch gedreven pompen voor een suikerfabriek.

De normale plunger-sappompen worden niet door ons vervaardigd. Als hoofdagent van de machinefabriek Reineveld" te Delft, leveren wij hiervoor de door deze fabriek vervaardigde en zeer gunstig bekende Java" pompen.

Krachtcentrales Deze worden ook voor suikerfabrieken compleet door ons geprojecteerd en geleverd.

Ze worden, met uitzondering van het electrisch gedeelte, geheel in onze werkplaatsen uitgevoerd. Als drijfkracht dienen stoommachines of stoomturbines.

Bladz. 84 en 85 (onder) geven eenige uitvoeringen. Ketelinstallaties Wij vervaardigden een zeer groot aantal stoomketels speciaal ingericht voor het

stoken van ampas. Bladz. 85 vertoont bijv. een batterij van zes ketels, elk van 300 M 2 . verw. oppervlak.

De ketels zijn compleet met de pijpleidingen in onze werkplaatsen opgesteld, gereed ter verzending.

Pompstations Voor irrigatie der rietvelden leverden wij verschillende pompstations, voorzien van

verticale machines, (als op bladz. 86, onder) of van gelijkstroommachines. Complete fabrieken* Wij leverden diverse complete installaties voor suikerfabrieken en raffinaderijen. De bladzijden 8689 geven kijkjes in de suikerfabrieken Medarie en Tjepiring op

Java.

83

Electrische centrale suikerfabriek Tjepiring.

Verticale snelloopcnde stoommachines met druksmering.

Kookpannen, Verdamping, Centrale condensatie, Koeltroggen. Medarie, Java.

Centrifugaalpomp voor bevloeing, direct gekoppeld met tandem-compound stoommachine met gesloten frame en smering onder druk. Opbrengst 120 M 3 . p. min. Opvoerhoogte 2,35 Meter.

Motorstation Suikerfabriek Tjepiring. (Molens 36" X 84".)

Sapzuiveringsstation Suikerfabriek Tjepiring.

Kooloxyde-Compound-Compressor, 1200 M 8 , per uur op 10 atm, met stoommachine 175 P.K.

7. C O M P R E S S O R E N E N V A C U U M P O M P E N .

Als onderdeel van hare afdeeling Stoommachines" bezit de Machinefabriek eene afdeeling voor den bouw van compressoren en vacuumpompen.

Compressoren worden in een luchtcilinder uitgevoerd tot een max. druk van 5 Atm. en met twee luchtcilinders voor een hoogeren druk. Zij kunnen direct door een stoom-machine of motor, of wel door middel van een riem worden aangedreven, en worden gebouwd in uitvoering met n of twee krukken. Bij de uitvoering met n kruk rust de kruk-as in een gaffel-frame met twee ingegoten lagers, en bovendien in een afzonderlijk achter-lager, terwijl de krukas bij de uitvoering met twee krukken door twee gaffel-frames wordt ondersteund en dus in vier lagers rust.

Verder worden de compressoren uitgevoerd met en zonder druksmering voor de be-wegende deelen. Voor druksmering wordt het frame geheel gesloten uitgevoerd, en onderhoudt een tandrad-oliepomp een constanten oliedruk van twee Atm. op lagers en tappen.

Alle compressoren worden uitgevoerd met ringkleppen van speciale constructie, welke een zeer ruimen doorlaat en een kleine lichthoogte hebben. Deze kleppen

90

Ringklep, voor droge luchtpompen.

werken bijna geruischloos en hebben een grooten levensduur, doordat slijtage van eenige beteekenis niet voorkomt.

Bij compound-compressoren wordt de uit den L . D.-luchtcilinder komende perslucht door een koeler gevoerd om te voorkomen een te hooge temperatuur in den H . D.-cilinder, terwijl bovendien de luchtcilinders van mantels voor waterkoeling zijn voorzien.

Desgewenscht worden de compressoren voorzien van een opbrengst-regulateur, welke de luchtopbrengst naar behoefte regelt, zoodat de zuigkleppen van den lucht-cilinder steeds geopend blijven, wanneer geen lucht wordt afgenomen. Daarbij ge-schiedt dus het aanzuigen en persen door dezelfde kleppen en wordt geen lucht ge-comprimeerd.

Behalve voor lucht, levert de fabriek eveneens compressoren voor alle andere in aan-merking komende gass