M Paschalis Apo Tin Orbecche Stin Erofili

ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗΒυζάντιο ndash Βενετοκρατία

Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ ΑΦ Ι Ε Ρ Ω Μ Ε Ν Ε ΣΣ Τ Ο Ν Θ Ε ΟΧ Α Ρ Η Δ Ε Τ Ο ΡΑ Κ Η

Ἐπιμέλεια

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΣΗΣΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ bull ΜΑΡΙΝΑ ΛΟΥΚΑΚΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Ἡράκλειο 2008

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΔιευθυντὴς σειρᾶς Γ Μ ΣΗΦΑΚΗΣ

Η ΕΚΔΟΣΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗ

ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

copy 2008 Φιλοσοφικὴ Σχολὴ Πανεπιστημίου Κρήτης amp Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης Ἐπιμέλεια Ἰωάννης Βάσσης Στέφανος Κακλαμάνης Μαρίνα Λουκάκη Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση Ἰωάννης Βάσσης Ἐκτύπωση ΑΛΦΑΒΗΤΟ Σχεδίαση ἐξωφύλλου Βάσω Ἀβραμοπούλου

Οἱ εἰκόνες τῶν σελίδων 13 καὶ 309 εἶναι λεπτομέρειες ἀπὸ τὸν Κώδικα τῆς Μονῆς Διονυσίου τοῦ Ἄθω 587μ φ 1β καὶ 588μ φ 225β ἀντίστοιχα

ISBN 978-960-524-261-9978-960-89758-5-9

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Ἡράκλειο Κρήτης ΤΘ 1385 711 10 Τηλ 2810 391083 Fax 2810 391085

Ἀθήνα Μάνης 5 106 81 Τηλ 210 3849020-23 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Πανεπιστημιούπολη Ρέθυμνο 74100Τηλ 28310 77780 Fax 28310 77782

e-mail deanphluocgrwwwphluocgr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 11

ΜΑΝΟΛΗΣ ΣΚΟΥΝΤΑΚΗΣ Ἐπιγραφικὲς μαρτυρίες γιὰ τὸν ἐγγραμματισμὸ στὴν πρώιμηβυζαντινὴ Κρήτη Μεταξὺ στοιχειώδους παιδείας καὶλογιοσύνης 15

ΜΑΡΙΝΑ ΛΟΥΚΑΚΗΠαιδεία καὶ πολιτισμὸς στὴν Κρήτη τὸν 12ο αἰώνα 29

ΟΛΓΑ ΓΚΡΑΤΖΙΟΥΟἱ εἰκόνες στὴν Κρήτη κατὰ τὴ δεύτερη βυζαντινὴ περίοδοκαὶ ἀργότερα Ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ καὶ λαϊκὴ λατρεία 43

ΜΑΝΟΛΗΣ ΠΑΤΕΔΑΚΗΣἌγνωστο ἐπίγραμμα στὸν ναΐσκο τῆς Κοίμησης στὸν Ἅγιο Ἰωάννη Μυλοποτάμου 57

ΤΙΝΑ ΛΕΝΤΑΡΗΝόσος καὶ ἑρμηνεία Διαβάζοντας τὶς ἀσθένειες στὰ ἔργατοῦ Σαχλίκη καὶ τοῦ Λιμενίτη 71

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣἸωάννης Λάσκαρης Ἕνας Κωνσταντινουπολίτης μουσικὸςστὴν Κρήτη 91

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΣΗΣἈνδρέας Δῶνος Ἕνας λόγιος κωδικογράφος στὴν Κρήτητοῦ 16ου αἰώνα 99

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣΕἰδήσεις γιὰ τὴν πνευματικὴ ζωὴ στὸν Χάνδακα ἀπὸ τὸ16ο Βιβλίο τῆς laquoIstoria Candianaraquo τοῦ Ἀνδρέα Κορνάρου 115

ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΑΣΙΘΙΩΤΑΚΗΣἈπηχήσεις τοῦ Cortigiano τοῦ B Castiglioneστὸν Ἐρωτόκριτο 251

ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΣΧΑΛΗΣἈπὸ τὴν Orbecche στὴν Ἐρωφίλη Ἀναζητώντας τοὺς λόγιουςlaquoσυνομιλητὲςraquo τοῦ Χορτάτση 263

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣΜοναστηριακὲς καὶ ἐκκλησιαστικὲς βιβλιοθῆκες στὴν Κρήτη τοῦ 16ου καὶ 17ου αἰώνα 277

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΟΥΓΚΑΡΑΚΗΣΜοναστήρια τῆς Ἀνατολικῆς Κρήτης κατὰ τὴ βενετικὴπερίοδο 289

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥΤὸ ἔργο τοῦ καθηγητῆ Θεοχάρη Δετοράκη 311

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΘΕΟΧΑΡΗ Ε ΔΕΤΟΡΑΚΗ 319

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

BCH Bulletin de Correspondance HelleacuteniqueBMGS Byzantine and Modern Greek StudiesBZ Byzantinische ZeitschriftCFHB Corpus Fontium Historiae ByzantinaeCPG Corpus Paroemiographorum GraecorumDACL Dictionnaire drsquoArcheacuteologie Chreacutetienne et de LiturgieΔΙΕΕ Δελτίον τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς ἙλλάδοςDOP Dumbarton Oaks PapersDTC Dictionnaire de Theacuteologie CatholiqueΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςΕΕΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν ΣπουδῶνΕΕΦΣΠΑ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου ἈθηνῶνΕΜΑ Ἐπετηρὶς τοῦ Μεσαιωνικοῦ ἈρχείουGRBS Greek Roman and Byzantine StudiesIG Inscriptiones GraecaeJOumlB Jahrbuch der Oumlsterreichischen ByzantinistikΚΧ Κρητικὰ ΧρονικὰLSJ H G Liddell ndash R Scott ndash H Stuart Jones A Greek-English Lexikon Oxford

91925ndash1940MM F MiklosichndashJ Muumlller Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana

IndashVI Βιέννη 1860ndash1890ΝΕ Νέος ἙλληνομνήμωνODB The Oxford Dictionary of ByzantiumΠΑΑ Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας ἈθηνῶνPG Patrologia GraecaPLP Prosopographisches Lexikon der PalaiologenzeitREB Revue des Eacutetudes ByzantinesRSBN Rivista di Studi Bizantini e NeoelleniciSEG Supplementum Epigraphicum GraecumZPE Zeitschrift fuumlr Papyrologie und Epigraphik

ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΣΧΑΛΗΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ORBECCHE ΣΤΗΝ ΕΡΩΦΙΛΗΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΟΥΣ laquoΣΥΝΟΜΙΛΗΤΕΣraquo

ΤΟΥ ΧΟΡΤΑΤΣΗ

ΤΟ 1541 Ο GIOVAMBATTISTA Giraldi Cinzio γράφει σὲ δύο μῆνες τὴν τρα-γωδία μὲ τὸν τίτλο Orbecche καὶ τὴν παρουσιάζει στὸ σπίτι του στὴ Φερ-

ράρα μπροστὰ στὸν Δούκα Ercole II αὐλικοὺς καὶ λογίους Ἡ τραγωδία γνώ-ρισε τεράστια ἐπιτυχία ἀνεβάστηκε ἀρκετὲς φορὲς στὴ Φερράρα (τὴ δεύτερη φορὰ ὁ Giraldi κατάργησε τὴ διαίρεση σὲ πράξεις ἀλλὰ ἡ τροποποίηση δὲν ἐπιδοκιμάσθηκε καὶ ἔτσι δὲν τὴν ἐπανέλαβε) σὲ διάφορες ἰταλικὲς πόλεις καὶ στὴ Γαλλία καὶ εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς παράγοντες ποὺ προκάλεσαν μιὰ πραγματικὴ ἔκρηξη στὴ συγγραφὴ καὶ παράσταση τραγωδιῶν στὸ διάστημα 1542-1552 (laquoὅσες δὲν εἶχαν γραφτεῖ τὰ προηγούμενα τριακόσια χρόνιαraquo ἐπι-σημαίνει ὁ Marco Ariani)1 Τὸ θέμα τῆς τραγωδίας ἔχει ὡς ἑξῆς

Ἡ Orbecche κόρη τοῦ βασιλιᾶ τῆς Περσίας Sulmone εἶναι παντρεμέ-νη μυστικὰ μὲ τὸν αὐλικὸ Oronte καὶ ἔχουν δύο παιδιά Ἡ Selina ἡ νεκρὴ μάνα της εἶχε στὸ παρελθὸν κρυφὴ αἱμομικτικὴ σχέση μὲ τὸν πρωτότοκο γιό της ἀλλὰ ἡ μικρὴ Orbecche ἀποκάλυψε ἄθελά της τὴ σχέση καὶ ὁ Sulmone τοὺς σκότωσε Τώρα ἡ σκιὰ τῆς Selina ἐμφανίζεται στὴν πρώτη πράξη καὶ ἀναγγέλλει πὼς μέσα στὴ μέρα θὰ πάρει ἐκδίκηση τὴν στηρίζουν ἡ Νέμεση καὶ οἱ Ἐρινύες (Furie) πλάσματα τοῦ Ἅδη Ὅταν ὁ Sulmone ἀποφασίζει νὰ παντρέψει τὴν κόρη του μὲ τὸν βασιλιὰ τῶν Πάρθων ὁ κρυφὸς γάμος ἀπο-καλύπτεται καὶ ἀκολουθεῖ ἡ φρικιαστικὴ καὶ μακάβρια λύση τοῦ δράματος ὁ Sulmone σκοτώνει καὶ τεμαχίζει τὸν Oronte καὶ τὰ παιδιά του καὶ προσφέρει

1 Βλ Marco Ariani Il teatro italiano II La tragedia del Cinquecento τόμ 1 Τορίνο 1977 σ 81 Ἡ τραγωδία δημοσιεύεται γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1543 στὴ Βενετία

ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΣΧΑΛΗΣ264

τὰ μέλη τους στὴν κόρη του ὡς γαμήλιο δῶρο ἀντιδρώντας ἡ Orbecche μα-χαιρώνει τὸν πατέρα της καὶ αὐτοκτονεῖ μὲ τὸ ἴδιο ὅπλο

Τὸ 1542 πιθανῶς ὡς laquoἀπάντησηraquo στὴν τραγωδία τοῦ Giraldi ὁ Sperone Speroni συγγράφει καὶ διαβάζει ἐνώπιον τῶν μελῶν τῆς Ἀκαδημίας τῶν In-fiammati τῆς Πάδοβας τῆς ὁποίας εἶναι μέλος τὴν τραγωδία του Κανάκη (Ca-nace) Ἔχει ὡς θέμα της τὸ κρυφὸ αἱμομικτικὸ πάθος τῶν δίδυμων παιδιῶν τοῦ Αἰόλου τῆς Κανάκης καὶ τοῦ Μακαρέα ποὺ ἀποκαλύπτεται ὅταν ἡ Κανά-κη ἀποκτᾶ παιδί Ὁ Αἴολος καταλαμβάνεται ἀπὸ μανία διατάζει νὰ στραγ-γαλίσουν τὸ νεογνὸ καὶ νὰ ρίξουν τὸ σῶμα του στὰ σκυλιά καὶ ἐξαναγκάζει τὰ δυὸ παιδιά του σὲ αὐτοκτονία ἐνῶ αὐτοκτονοῦν ἐπίσης ἡ γυναίκα του καὶ ἡ τροφός Μπροστὰ στὴ γενικευμένη συμφορά ὁ Αἴολος μεταμελεῖται Ὅταν ἡ Κανάκη ἀρχίζει νὰ κυκλοφορεῖ καὶ πρὶν ἀκόμη δημοσιευτεῖ (1546) ἐμφανίζεται ἕνα ἀνώνυμο κείμενο σὲ χειρόγραφη μορφὴ μὲ ἡμερομηνία laquo1η Ἰουλίου 1543raquo καὶ τίτλο Giuditio sopra la Tragedia di Canace e Macareo con mol-te utili considerazioni circa lrsquoarte Tragica et di altri poemi Παλιότερα τὸ κείμε-νο αὐτὸ ἀποδιδόταν στὸν Bartolomeo Cavalcanti ἀλλὰ ἀποδείχτηκε πὼς τὸ ἔγραψε ὁ ἴδιος ὁ Giraldi Τὸ κείμενο αὐτὸ θὰ προκαλέσει μιὰ διαμάχη γιὰ τὴν Κανάκη καὶ τὸ δραματικὸ εἶδος ποὺ θὰ ἐξελιχθεῖ σὲ δύο φάσεις καὶ θὰ διαρκέ-σει μέχρι τὸ τέλος τοῦ αἰώνα (1597) Ὅταν γράφεται ἡ Κανάκη καὶ ἡ κριτικὴ τοῦ Giraldi ἔχει πρόσφατα κυκλοφορήσει τὸ ἀρχαῖο κείμενο τῆς Ποιητικῆς τοῦ Ἀριστοτέλη μὲ λατινικὴ μετάφραση ἀπὸ τὸν Alessandro dersquo Pazzi (1536) ἐνῶ ἀπὸ τὸ 1543 διδάσκει στὴ Φερράρα ὡς καθηγητὴς τῆς φιλοσοφίας ὁ Vincenzo Maggi συγγραφέας μαζὶ μὲ τὸν Bartolomeo Lombardi σχολίων στὴν Ποιητική ποὺ θὰ κυκλοφορήσουν τὸ 15502 Τὰ βασικὰ σημεῖα τῆς πρώ-της κριτικῆς τοῦ Giraldi στηρίζονται στὸ 13o κεφάλαιο τῆς Ποιητικῆς τοῦ Ἀρι-στοτέλη καὶ εἶναι τὰ ἑξῆς ἡ τραγωδία τοῦ Sperone Speroni δὲν μπορεῖ νὰ διεγείρει orrore (ἔλεον) καὶ compassione (φόβον) mdash ἡ ἀριστοτελικὴ κάθαρσις ἀποτελεῖ κομβικὸ σημεῖο στὴν ἑρμηνεία τῆς Ποιητικῆς καὶ στὴ δραματικὴ θεωρία τοῦ Giraldi mdash γιατὶ οἱ πρωταγωνιστὲς Κανάκη καὶ Μακαρέας εἶναι scelerati (δηλαδὴ σφόδρα πονηροί κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη) ποὺ μεταπίπτουν

2 Τὸ ἀρχαῖο κείμενο ἐκδόθηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1508 στὴ Βενετία ἐνῶ ἡ πρώτη λα-τινικὴ μετάφραση ἔγινε τὸ 1498 ἀπὸ τὸν Giorgio Valla καὶ τὰ πρῶτα σχόλια ἐκδόθηκαν τὸ 1548 ἀπὸ τὸν Francesco Robortello Γιὰ τὸ ἱστορικὸ τῆς ἀνακάλυψης τῶν ἐκδόσεων τῶν μεταφράσεων καὶ τῶν σχολίων στὴν Ποιητικὴ βλ B Weinberg A History of Literary Criti-cism in the Italian Renaissance τόμ Ι ΣικάγοndashΛονδίνο 1961 σ 349 κἑ Ὁ Weinberg ἀποτελεῖ θεμελιῶδες βοήθημα γιὰ τὴν ἱστορία τῆς κριτικῆς στὸν ἰταλικὸ 16ο αἰώνα Σύντομη ἀλλὰ κατατοπιστικὴ ἀνασκόπηση γιὰ τὴν ὑποδοχὴ καὶ laquoἀφομοίωσηraquo ἀπὸ τοὺς κριτικοὺς τῆς Ποιητικῆς τοῦ Ἀριστοτέλη τὴν περίοδο αὐτὴ δίνει ὁ Daniel Javitch στὸ Glyn P Norton (ἐπιμ) Cambridge History of Literary Criticism τόμ ΙΙΙ The Renaissance Cambridge 1999 σ 53-65

ΑΠΟ ΤΗΝ ORBECCHE ΣΤΗΝ ΕΡΩΦΙΛΗ 265

ἀπὸ τὴν εὐτυχία στὴ δυστυχία per sua malvagitagrave (διὰ μοχθηρίαν κατὰ τὸν Ἀρι-στοτέλη) καὶ ὄχι ἀπὸ ἄγνοια ὅπως ὁ Οἰδίποδας ἀλλὰ μὲ πλήρη γνώση3

Τὰ ζητήματα ποὺ ἔθεσε ὁ Giraldi στὴν κριτική του γιὰ τὴν Κανάκη ἐν-διαφέρουν προφανῶς καὶ τὸν Χορτάτση στὸ βαθμὸ τουλάχιστον ποὺ αὐτὴ ἡ τραγωδία καὶ ἡ Orbecche τὸ κύριο πρότυπο τῆς Ἐρωφίλης4 ἔχουν ἕναν κοινὸ θεματικὸ πυρήνα καὶ στὸ βαθμὸ ποὺ ὁ Χορτάτσης τροποποίησε τὴν πλοκὴ (ἀπάλειψη τῆς αἱμομιξίας τοῦ φόνου τῶν παιδιῶν καὶ τῆς πατροκτονίας) τὸ ἦθος καὶ τὴ δράση τῶν χαρακτήρων τοῦ προτύπου Σχετικὰ μὲ τὴν Ἐρωφίλη ὑπάρχει ὡς γνωστόν ἡ μαρτυρία τοῦ Νικόλαου Κομνηνοῦ Παπαδόπουλου ἀπὸ τὸν 18ο αἰώνα πὼς θυμόταν ὅτι ἡ τραγωδία αὐτὴ παραστάθηκε συχνὰ στὸν Χάνδακα καὶ πάντοτε ἄρεσε (laquoEdita est ac ut memini saepe in urbe Creta publice data semper placuitraquo)5 Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά ἡ κατανόηση τῶν θεωρητικῶν δραματουργικῶν καὶ διακειμενικῶν πτυχῶν τῆς τραγω-δίας προϋποθέτει ἕνα laquoλόγιο καὶ ἀνεπτυγμένο ἀκροατήριοraquo6 Μὲ ἄλλα λό-για τὸ κρίσιμο ἐρώτημα εἶναι ἂν ὑπάρχουν στὴν Κρήτη laquoσυνομιλητὲςraquo τοῦ Χορτάτση ὡς δημιουργοῦ τοῦ συγκεκριμένου δράματος καὶ ποιοὶ εἶναι αὐτοί Καὶ πρὶν ἀκόμη ἐξετάσουμε αὐτὸ τὸ σημεῖο ὑπάρχει καταρχήν ἕνας κύκλος ἀνθρώπων ποὺ παρακολουθεῖ τὶς φιλολογικὲς διαμάχες γιὰ τὸ δραματικὸ

3 Γιὰ τὰ παραπάνω βλ Weinberg ὅπ τόμ ΙΙ σ 912 κἑ καὶ Paola Mastrocola Lrsquoidea del tragico Teorie della tragedia nel cinquecento Catanzaro 1998 σ 187-254 Σύμφωνα μὲ μιὰν ἄλλη ἄποψη τὸ Giuditio τοῦ Giraldi γράφεται τὸ 1548

4 Τὰ χορικὰ ἔχουν ἄλλα πρότυπα βλ Ἐρωφίλη Τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση ἐπιμέλεια Στυλιανὸς Ἀλεξίου ndash Μάρθα Ἀποσκίτη Ἀθήνα 32001 σ 27 κἑ Τὸ πρότυπο ὑπέδειξε ὁ C Bursian Erophile Vulgaergriechische Tragoedie von Georgios Chortatzes aus Kreta Ein Beitrag zur Geschichte der neugriechischen und der italiaenischen Literatur [Abhandlungen der Kaiserlichen Saechsischen Gesellschaft der Wissenschaften XII] Leipzig 1870 σ 549-635 [1-89]

5 Βλ Ν Παναγιωτάκης laquoΝέες εἰδήσεις γιὰ τὸ Κρητικὸ Θέατροraquo στὸ Στέφανος Κα-κλαμάνης ndash Γιάννης Μαυρομάτης (ἐπιμ) Ν Μ Παναγιωτάκης Κρητικὸ Θέατρο Μελέτες Ἀθή-να 1998 σ 149 laquoΠρόκειται χωρὶς ἄλλο γιὰ παραστάσεις τῆς Ἐρωφίλης μετὰ τὸ 1645 μέσα στὸν πολιορκούμενο Χάνδακα καὶ πιθανότατα σὲ ἀνοιχτοὺς χώρους τῆς πόληςraquo Τὴ μεταγε-νέστερη δημοτικότητα τῆς Ἐρωφίλης ἐπιβεβαιώνει ἀπὸ ἄλλη ὀπτικὴ γωνία τὸ γεγονὸς ὅτι στίχοι της πέρασαν στὴ δημοτικὴ παράδοση καὶ δημιουργήθηκαν προφορικὲς παραλ-λαγές βλ Ἐρωφίλη ὅπ σ 77-79 Ἐμμ Δουλγεράκης laquoἈνέκδοτοι δημοτικαὶ παραλλαγαὶ τῆς ldquoἘρωφίληςrdquo καὶ τῆς ldquoΒοσκοπούλαςrdquoraquo ΚΧ 10 (1956) 241-272 Θ Δετοράκης Ἀνέκδοτα δημοτικὰ τραγούδια τῆς Κρήτης Ἡράκλειο 1976 σ 98 κἑ

6 Ν Παναγιωτάκης laquoἸταλικὲς ἀκαδημίες καὶ Θέατρο Οἱ Stravaganti τοῦ Χάνδακαraquo στὸ Κρητικὸ Θέατρο ὅπ σ 60 Βλ ἐπίσης Πάνος Bασιλείου laquoTὸ κοινὸ τῶν παραστάσεων τοῦ lsquoKρητικοῦ Θεάτρουrsquo (plusmn1590-1669)raquo Ἑλληνικὰ 39 (1988) 323-346 Ἡ ἀπαίτηση γιὰ laquoλό-γιο καὶ ἀνεπτυγμένο ἀκροατήριοraquo δὲν δημιουργεῖ ἀντίφαση δεδομένου ὅτι τὰ μεγάλα ἔργα μποροῦν νὰ συγκινήσουν καὶ τὸ εὐρύτερο κοινό μὲ βάση στοιχεῖα ποὺ ὑπερβαίνουν τὴ λογι-ότητα καὶ ἀπευθύνονται στὸ συναίσθημα καὶ τὸ αὐτονόητο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς πλοκῆς καὶ τὴν τύχη τῶν χαρακτήρων


εἶδος στὸν ἰταλικὸ 16ο αἰώνα διαμάχες ποὺ συνεχίζονται μέχρι τὸ τέλος τοῦ Cinquecento τότε ποὺ γράφεται ἡ Ἐρωφίλη

Στὴ βιβλιοθήκη τοῦ Ἀντωνίου Καλλέργη (1521-1555) τὸ περιεχόμενο τῆς ὁποίας καταγράφεται σὲ ὑπὸ δημοσίευση μονογραφία τοῦ Στέφανου Κα-κλαμάνη μὲ θέμα Βιβλία βιβλιοθῆκες καὶ ἀναγνῶστες στὴ βενετοκρατούμενη Κρήτη (16οςndash17ος αἰώνας) ὑπάρχει ἐκτὸς ἀπὸ τὴ Sofonisba τοῦ Giangiorgio Trissino σὲ ἔκδοση τοῦ 1549 καὶ τὴν Poetica τοῦ ἴδιου στὴν πρώτη της ἔκ-δοση (1529) καὶ ἕνα ἀντίτυπο τῆς Κανάκης μὲ τὶς ἀρνητικὲς κρίσεις τοῦ Giraldi ὅπως συνεκδόθηκαν τὸ 1550 Ὁ Κακλαμάνης ὑπενθυμίζει τὴ σημα-σία τῶν κειμένων αὐτῶν γιὰ τὴ σύνθεση τῆς Ἐρωφίλης ἀλλὰ ἐκτὸς ἀπὸ τὸ προσωπικὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Καλλέργη νὰ ἐνημερώνει καὶ μάλιστα σχετικὰ γρήγορα τὴ βιβλιοθήκη του δὲν μποροῦμε νὰ συναγάγουμε ἄλλο συμπέρα-σμα ἐφόσον μάλιστα ὁ χρόνος συγκρότησης αὐτῆς τῆς βιβλιοθήκης εἶναι κατὰ πολὺ προγενέστερος ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει

Εἴδαμε ὅτι ὁ Sperone Speroni πρωτοπαρουσίασε τὴν Κανάκη ἐνώπιον τῆς Ἀκαδημίας τῶν Infiammati τῆς Πάδοβας Ἐντὸς τῶν ἰταλικῶν Ἀκαδημιῶν συζητοῦνται ἐπίσης θέματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν ἑρμηνεία τῆς Ποιητικῆς τοῦ Ἀριστοτέλη ὑποβάλλονται γιὰ κρίση ἔργα δραματουργῶν καὶ γενικότε-ρα ἀναπτύσσεται πλούσια φιλολογικὴ δραστηριότητα7 Γιὰ τὸ ρόλο ποὺ δια-δραμάτισαν οἱ Ἀκαδημίες τῆς Κρήτης στὴν ὑπόθεση τοῦ Κρητικοῦ Θεάτρου ἔχουν γίνει πολλὲς συζητήσεις ἀλλὰ τὸ μόνο βέβαιο πρὸς τὸ παρὸν εἶναι ὅτι ἡ ἐπίσημη φιλολογικὴ δραστηριότητα ἐντὸς τῶν Ἀκαδημιῶν ὑπηρετοῦσε ἀποκλειστικὰ τὴν ἰταλικὴ παιδεία8 Ἡ πληροφορία ποὺ ἔχουμε πὼς στὴν Ἀκαδημία τῶν Stravaganti τοῦ Χάνδακα γίνονταν ἀπαγγελίες θεατρικῶν ἔργων καὶ δραμάτων per esercizio onorato δὲν προκύπτει πὼς ἀφορᾶ στὸ κρη-τικὸ θέατρο9 Μιὰ εἰκόνα γιὰ τὸ πνευματικὸ περιβάλλον τῆς Ἀκαδημίας τῶν Stravaganti μᾶς προσφέρει ἡ ἐναρκτήρια ὁμιλία τοῦ ἱδρυτῆ της Andrea Cornaro τὴν ὁποία ἀναδημοσιεύει μὲ βελτιώσεις ὁ Στέφανος Κακλαμάνης στὴν ὑπὸ ἔκδοση μονογραφία ποὺ προανέφερα Τὸ περιεχόμενο τοῦ κειμέ-

7 Weinberg ὅπ σ 929-932 Βλ ἐπίσης Παναγιωτάκης laquoἸταλικὲς ἀκαδημίεςraquo ὅπ8 Ἡ ὑπόθεση τοῦ Παναγιωτάκη laquoἜρευναι ἐν Βενετίᾳraquo στὸ Στ Κακλαμάνης ndash Γ Μαυ-

ρομάτης (ἐπιμ) Νικόλαος Μ Παναγιωτάκης Κρητικὴ Ἀναγέννηση Μελετήματα γιὰ τὸν Βιτσέ-ντζο Κορνάρο Ἀθήνα 2002 σ 61 laquoΠαρrsquo ὅτι ὡς φαίνεται ἡ κατrsquo ἐξοχὴν χρησιμοποιουμένη εἰς τὴν Ἀκαδημίαν γλῶσσα ἦτο ἡ ἰταλική θὰ ἦτο δύσκολον νὰ πιστευθῆ ὅτι δὲν ἐγράφοντο καὶ δὲν ἀνεγιγνώσκοντο εἰς τὰς ἀκαδημαϊκὰς συγκεντρώσεις καὶ ποιήματα εἰς τὴν ἑλληνικήν ἡ ὁποία ἦτο ἡ κυρίαρχος γλῶσσαraquo δὲν ἔχει ἀκόμη ἐπιβεβαιωθεῖ Ἐπίσης τὰ ὑποστηριζόμενα ἀπὸ τὴν Rosemary E Bancroft-Marcus laquoLiterary Cryptograms and the Cretan Academiesraquo BMGS 8 (1982-1983) 47-76 καὶ laquoThe Neoplatonic Academies of Venetian Crete and their Role as Catalysts of the Cretan Theaterraquo Πεπραγμένa Θ΄ Κρητολογικοῦ Συνεδρίου τόμ Β1 Ἡράκλειο 2004 σ 57-69 ἀποτελοῦν ἁπλὲς εἰκασίες

9 Βλ Παναγιωτάκης laquoΝέες εἰδήσειςraquo σ 152-15410


νου αὐτοῦ συνίσταται σὲ ἀποστεωμένη ἀρχαιογνωσία καὶ κοινοτοπίες στοιχεῖα ποὺ ἐπενδύονται μὲ τὴ ρητορικὴ μεγαλοστομία μιᾶς στερεότυπης μακαρονικῆς ἰταλικῆς10 καὶ τίθενται στὴν ὑπηρεσία τοῦ Regno nobilissimo τῆς Βενετίας Σὲ αὐτὸ τὸ κείμενο τοῦ 1591 τὸ ἱδρυτικὸ τῆς σημαντικότε-ρης Ἀκαδημίας τῆς Κρήτης ὁ ζωτικὸς χῶρος τῆς κρητικῆς λογοτεχνίας ποὺ ἴσως εἶναι ἡ πλέον δημιουργικὴ ἐκδήλωση τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ τόπου δὲν διαγράφεται οὔτε κὰν στὸ περιθώριο Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά ἡ ὁμιλία τοῦ Francesco Barozzi κατὰ τὴν πανηγυρικὴ τελετὴ γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς Ἀκαδημίας τῶν Vivi στὸ Ρέθυμνο τὸ 156211 ἀναφέρεται στὴν παρούσα laquoinfelicitagraveraquo τῆς Ἑλλάδας σὲ σύγκριση μὲ τὸ παρελθόν της καὶ τὴν Ἰταλία καὶ στὴν προσπάθεια ποὺ γίνεται γιὰ νὰ laquoφωτιστεῖraquo ὁ τόπος καὶ εἰδικὰ ἡ Κρή-τη μέσω τῆς Ἰταλίας ἐξαίρει διαχρονικὰ τὸ κλίμα καὶ τὴ γεωπολιτικὴ θέση τῆς Κρήτης καὶ τὴν παρουσία σrsquo αὐτὴν laquomolti dottissimi et eccellentissimi huomini in ogni scienzaraquo ἀλλὰ δὲν κάνει καμιὰ ἀναφορὰ σὲ συγκεκριμένα δεδομένα τοῦ τόπου Οἱ λόγοι ἵδρυσης ὁ ὁρισμός ἡ καταγωγή τὸ ὄνομα τῆς Ἀκαδημίας καὶ οἱ ὠφέλειες ποὺ προκύπτουν ἀπὸ αὐτὴν εἶναι ἀφηρημένες κατασκευές ποὺ οἰκοδομοῦνται κυρίως μὲ βάση ἀριστοτελικές ἀλλὰ καὶ πλατωνικὲς καὶ χριστιανικὲς ἔννοιες καὶ ἰδέες12 Τέλος οἱ διαπιστώσεις τοῦ Cornaro τοῦ Barozzi καὶ ἄλλων λογίων13 γιὰ ἀναγέννηση τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ἀποκλειστικὰ στὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ γράμ-ματα καὶ μάλιστα μὲ ὁρίζοντα ἀναφορᾶς τὴν ἰταλικὴ πραγματικότητα τῆς ἐποχῆς

Εἰκάζω ὅτι στὸ πλαίσιο τῆς Ἀκαδημίας τῶν Stravaganti στὴν ὁποία ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Νίκος Παναγιωτάκης συμμετεῖχαν σημαίνουσες

10 laquoΜνημεῖο ρητορείας καὶ στόμφουraquo τὴν ἀποκαλεῖ ὁ Παναγιωτάκης Κρητικὸ Θέατρο ὅπ σ 46

11 Ἀποσπάσματα τῆς ὁμιλίας ἔχουν δημοσιευτεῖ ἀπὸ τὸν Ν Παναγιωτάκη laquoὉ Fran-cesco Barozzi καὶ ἡ Ἀκαδημία τῶν Vivi τοῦ Ρεθύμνουraquo στὸ Κρητικὸ Θέατρο σ 77-88 καὶ Σ Κακλαμάνη (ἐπιμ) Francesco Barozzi Descrittione dellrsquoisola di Creta (Περιγραφὴ τῆς Κρήτης) 15778 Ἡράκλειο 2004 σ 349-351 Ὁ Στέφανος Κακλαμάνης εἶχε τὴν καλοσύνη νὰ θέσει στὴ διάθεσή μου ὁλόκληρο τὸ κείμενο τῆς ὁμιλίας

12 Δίνω γιὰ παράδειγμα τὸν ὁρισμὸ τῆς Ἀκαδημίας laquoLrsquoAcademia non egrave altro che una unione da Dio fabricata drsquohuomini da bene ben regolata drsquoacquistar virtugraveraquo καὶ τὶς ὠφέλειες laquoLrsquoAcademia tiene svegliati gli animi humani nel continuo esercitio delle virtugrave e li separa dagli esercitii vitiosi LrsquoAcademia pasce e nodrisce lrsquoanima humana continuamente del suo proprio cibo LrsquoAcademia per mezzo della contemplatione separa di continuo lrsquoani-ma nostra dal corpo facciando questo restar come morto e quella viver di vera e perpetua vita LrsquoAcademia ultimamente per mezzo della virtugrave e della sapienza (come insegna il dot-tissimo Aristotile nel fine della sua morale) ci fa esser carissimi a Dio e congiongendoci con esso lui ci fa diventar felicissimi e beati eternamenteraquo

13 Βλ καὶ τὴν προσφώνηση τοῦ Antonio Mainero πρὸς τὸν Barozzi στὸν Παναγιωτά-κη laquoὉ Francesco Barozziraquo ὅπ


προσωπικότητες τῶν ἰταλικῶν γραμμάτων τῆς ἐποχῆς ἀλλὰ καὶ τῆς βραχύ-βιας ὅπως πιστεύεται Ἀκαδημίας τῶν Vivi τοῦ Ρεθύμνου οἱ φιλολογικὲς διαμάχες τοῦ Cinquecento θὰ ἀποτελοῦσαν ἀντικείμενο συζήτησης Προανέ-φερα ὅμως ὅτι προσωπικὰ μὲ ἐνδιαφέρουν οἱ συνομιλητὲς τοῦ Χορτάτση ὡς δημιουργοῦ τῆς Ἐρωφίλης δηλαδὴ ἕνας κύκλος ἀνθρώπων μὲ τοὺς ὁποίους ἀναπτύσσει διάλογο γιὰ τὶς θεωρητικὲς καὶ δραματουργικὲς ἐπιλογές του στὴ σύνθεση ἑνὸς ἔργου στὸ τοπικὸ ἰδίωμα Στὴν Ἰταλία τῆς ἐποχῆς ὅπως καὶ στὴν ἑλληνορωμαϊκὴ ἀρχαιότητα ὁ διάλογος αὐτὸς μποροῦσε νὰ γίνει μὲ τρεῖς τρόπους μέσα ἀπὸ κριτικὰ καὶ θεωρητικὰ κείμενα μέσα ἀπὸ σχόλια τῶν δημιουργῶν συμβατικὰ ἐνσωματωμένα (ὅπως προοίμια καὶ παρεκβά-σεις) ἢ κατrsquo ἐξαίρεση προσαρτημένα σὲ ἕνα ἔργο (ὅπως θεωρητικοὶ πρόλογοι καὶ ἐπίλογοι) καί τέλος μέσα ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ κείμενο καὶ τὸν διακειμενικὸ καὶ ἐν γένει λογοτεχνικὸ καὶ πνευματικὸ ὁρίζοντα ποὺ προϋποθέτει Κριτικὰ καὶ θεωρητικὰ κείμενα σύγχρονα μὲ τὴν κρητικὴ λογοτεχνία δὲν διαθέτουμε πρὸς τὸ παρόν οὔτε γνωρίζουμε πῶς ἀντέδρασαν οἱ λόγιοι τῆς ἐποχῆς στὶς ἐπιλογὲς ποὺ προϋποθέτει ἡ Ἐρωφίλη σὲ σχέση μὲ τὸ πρότυπό της καὶ τὶς ἰταλικὲς διαμάχες γιὰ τὸ δραματικὸ εἶδος Ὅμως ἀπὸ τὴ συγκριτικὴ ἔρευνα τῆς Ἐρωφίλης μὲ τὴν Orbecche τοῦ Giovambattista Giraldi προκύπτουν τὰ ἀκό-λουθα ὁ Χορτάτσης ἀπαλείφει συστηματικὰ ὅλα τὰ στοιχεῖα τοῦ προτύπου μὲ τὰ ὁποῖα ὁ Ἰταλὸς δραματουργὸς καὶ θεωρητικὸς τοῦ θεάτρου ἐξηγοῦσε τὶς δραματουργικὲς καὶ θεατρικὲς ἐπιλογές του ἀπευθυνόμενος πρὸς διάφο-ρους ἀποδέκτες Ἐφόσον λοιπόν ὁ δραματουργὸς Χορτάτσης ἀποφεύγει ὁλο-κληρωτικὰ νὰ πάρει ἀνοικτὴ θέση σὲ ζητήματα ποιητικῆς ἔμμεσα συνάγεται πὼς δὲν ὑπάρχουν ἐνδιαφερόμενοι laquoσυνομιλητὲςraquo (ἕνας κύκλος λογίων ἢ μεμονωμένα ἄτομα) καὶ πὼς δὲν γίνεται δημόσιος διάλογος γύρω ἀπὸ τὰ θέματα αὐτά

Εἰδικότερα στὸν ἀποτελούμενο ἀπὸ ἐνενήντα ἕξι στίχους πρόλογο τῆς Orbecche14 ποὺ θεωρεῖται θεμελιῶδες κείμενο γιὰ τὴ δραματουργία τοῦ Cinquecento15 ἐμφανίζεται ὁ προσωποποιημένος Πρόλογος καὶ δηλώνει τὰ ἑξῆς ἡ χωριστὴ ἐμφάνιση ποὺ πραγματοποιεῖ (σὲ σχέση μὲ τὶς πράξεις τοῦ δράματος) εἶναι ἀντίθετη πρὸς τὴν πρακτικὴ τῆς ἀρχαίας τραγωδίας ἀλλὰ ἔγινε ἀπὸ οἶκτο γιὰ τοὺς θεατές γιὰ νὰ τοὺς προειδοποιήσει δηλα-δή πὼς δὲν θὰ δοῦν τὴν εὐχάριστη τυπικὴ κωμωδία (εἰρωνικὸς ὑπαινιγμὸς περὶ ὑπεροχῆς τῆς τραγωδίας ἔναντι τῆς κωμωδίας) ἀλλὰ θὰ παρακολου-

14 Βλ σύντομη παρουσίαση στὸν Marco Ariani Tra classicismo e manierismo il teatro tragico del cinquecento Φλωρεντία 1974 σ 131-136 Ὁ πρόλογος καὶ ὁ ἐπίλογος γιὰ τὴ ση-μασία τοῦ ὁποίου θὰ μιλήσουμε παρακάτω ἁπλῶς μνημονεύονται στὴν ἔκδοση Ἀλεξίουndash Ἀποσκίτη (βλ Ἐρωφίλη ὅπ σ 28 31)

15 Ariani Il teatro σ XXXI


θήσουν συμβάντα πολὺ σκληρὰ καὶ φρικτὰ γιὰ ἀμάθητους θεατὲς (κυρίως γιὰ τὶς κυρίες) καὶ πὼς μποροῦν νὰ φύγουν ἀπὸ τώρα ἂν δὲν ἀντέχουν Τοὺς προειδοποιεῖ ἀκόμη πὼς θὰ διαβοῦν βουνὰ καὶ θάλασσες καὶ θὰ μετα-φερθοῦν πολὺ μακριὰ ἀπὸ τὸν τόπο τους στὸ παλάτι στὰ Σοῦσα ὅπου θὰ γί-νουν μάρτυρες ἀνόσιων καὶ φρικιαστικῶν γεγονότων καὶ ἀπορεῖ ποὺ παρα-μένουν ἀκόμη στὶς θέσεις τους Ἀφοῦ ἀναγγείλει τὴν εἴσοδο τῆς Νέμεσης ὁ Πρόλογος ἀποχωρεῖ γιὰ νὰ μὴν ἀντικρίσει ὅπως λέει τὶς Ἐρινύες ποὺ θὰ ἀνακαλέσει ἡ θεὰ ἀπὸ τὰ Τάρταρα Μὲ τὴν τελευταία του κίνηση ὁ Πρόλογος ἀκολουθεῖ ὁ ἴδιος τὴν ὑπόδειξη ποὺ ἔκαμε στοὺς θεατὲς mdash παραστατικὴ ἐκ-δήλωση τῆς δυναμικῆς ἐπικοινωνίας τῆς σκηνῆς μὲ τοὺς θεατές ποὺ εἰσή-γαγε καὶ προώθησε ὁ Giraldi

Στὴν Ἐρωφίλη ὁ θεωρητικὸς πρόλογος ἐγκαταλείφθηκε πρὸς χάριν τοῦ προλόγου ποὺ ἐκφωνεῖ ὁ Χάρος καὶ τὰ μεταθεατρικὰ σχόλια ἀπαλείφθηκαν χωρὶς νὰ ἀντικατασταθοῦν ἀπὸ ἀνάλογα σχόλια γιὰ τὸ ἔργο καὶ τὸν δημι-ουργό του ἔστω στὴν ἀφιέρωση στὸν Ἰωάννη Μούρμουρη16 Ἀναρωτιέμαι γιατί πχ ὁ Χορτάτσης δὲν περιέλαβε στὴν ἐν λόγω ἀφιέρωση μιὰ ἀναφορὰ στὴ σχέση τῆς τραγωδίας μὲ τὴν κωμωδία ὄντας ὁ ἴδιος ἕνας δημιουργὸς ποὺ ὑπηρέτησε καὶ τὰ δύο εἴδη καὶ γιατί στὴν ἀφιέρωση στὸν Μαρκαντώ-νιο Βιάρο ποὺ προτάσσει στὴν Πανώρια περιγράφει τὸ ἔργο τοῦτο καὶ τὴν Ἐρωφίλη ὡς θυγατέρες του καὶ ἀδελφές ἀλλὰ δὲν προβαίνει σὲ κανένα ἀπολύτως σχόλιο γραμματολογικοῦ χαρακτήρα17 Ἡ στάση τοῦ Χορτάτση ἐκφράζει γενικότερα τοὺς Κρῆτες δημιουργοὺς τῆς ἐποχῆς Κατrsquo ἀναλογία ὁ ποιητὴς τῆς Θυσίας δὲν προσαρμόζει στὰ δικά του συμφραζόμενα τὸ προ-οίμιο τοῦ Lo Isach ὅπου ὁ Luigi Groto παραπέμπει στὸν σύγχρονό του κριτι-κό-λογοτεχνικὸ καὶ ἰδεολογικὸ ὁρίζοντα καί προφανῶς στὸ ὑπόλοιπο δικό του ἔργο18 ἀλλὰ ἁπλῶς τὸ παραλείπει Στὸ προοίμιο αὐτό ποὺ ἀκολουθεῖ ἐν μέρει τὴν τυπολογία τῆς Orbecche ὁ Groto ἐξηγεῖ στοὺς θεατὲς ὅτι δὲν θὰ παρακολουθήσουν ποιμενικὸ δράμα ἢ τραγωδία ἀλλὰ κάτι καινούργιο (no-vitagrave) δηλαδὴ laquohistoria tolta da le antiche memorie Hebreeraquo καὶ πολὺ ὠφέ-

16 Ὁ χωριστὸς πρόλογος ἦταν βέβαια καθιερωμένος ἑξήντα χρόνια μετὰ τὴν Orbec-che δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ ποὺ ἔγραφε ὁ Χορτάτσης καὶ συνεπῶς ἡ ὕπαρξή του δὲν ἀποτελοῦσε στοιχεῖο γιὰ μεταθεατρικὸ σχολιασμό

17 Βλ Γεωργίου Χορτάτση Πανώρια κριτικὴ ἔκδοση μὲ εἰσαγωγή σχόλια καὶ λεξιλόγιο Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶ Θεσσαλονίκη 1975 σ 57-58 (μὲ τὴ συζήτηση στὶς σ 11-12)

18 Ὁ Groto συνέγραψε ἐπίσης δύο τραγωδίες (τὴν Dalida καὶ τὴ σημαντικότερη ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς ἀπήχησης Adriana) δύο favole pastorali (La Calisto Il pentimento amoroso) καὶ μερικὲς κωμωδίες βλ Ariani Il teatro σ 281 Γιὰ τὸ κείμενο τοῦ Lo Isach συμβουλεύτηκα τὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ 1586 Γιὰ σχόλια στὸ προοίμιο βλ ἐπίσης Βιτσέντζος Κορνάρος Ἡ Θυσία τοῦ Ἀβραάμ εἰσαγωγὴ Ἄγγελος Τερζάκης φιλολογικὴ ἐπιμέλεια Ἑλένη Τσαντσάνογλου Ἀθήνα 1971 σ 15-16 Ἡ Θυσία τοῦ Ἀβραάμ κριτικὴ ἔκδοση Wim F Bakker ndash Arnold F van Gemert Ἡράκλειο 1996 σ 39


λιμο γιrsquo αὐτούς καὶ προτρέπει νὰ παραμείνουν ὅσοι ἀπὸ τοὺς θεατὲς ἔχουν laquopiugrave maturo e piugrave sano il giuditioraquo Ἀναρωτιέμαι ἐπίσης γιὰ τὴ σιωπὴ τοῦ Χορτάτση ὅσον ἀφορᾶ στὴν ἐπιλογή του νὰ ἀντικαταστήσει τὸν θεωρητικὸ πρόλογο τῆς Orbecche μὲ τὸν θεματικὸ πρόλογο ποὺ κάνει ὁ Χάρος καὶ νὰ ἐπιφέρει ὁρισμένες συναφεῖς τροποποιήσεις συμπύκνωσε τὴν ξενάγηση στὴ σκηνικὴ γεωγραφία τοῦ δράματος ποὺ κάνει ὁ Πρόλογος καὶ τὴν ἔβαλε στὸ στόμα τοῦ Χάρου καί ἐπίσης διέσπασε τὴν πρώτη πράξη τῆς Orbecche ἀποδίδοντας στοιχεῖα ἀπὸ τὰ λόγια τῆς Νέμεσης στὸν Χάρο καὶ μεταφέρο-ντας τὴν ἐμφάνιση τοῦ φαντάσματος (τὴ σκιὰ τοῦ ἀδελφοῦ τοῦ βασιλιᾶ ποὺ παίρνει τὴ θέση τῆς Selina) στὸ τέλος τῆς τρίτης πράξης μαζὶ μὲ τοὺς δαί-μονες (δηλαδὴ τὶς Ἐρινύες) Ὅταν ὅμως ὁ μεγάλος αὐτὸς δραματουργὸς ἀπευθύνεται στὸν ἰταλοσπουδαγμένο19 Ἰωάννη Μούρμουρη δὲν προβαίνει σὲ κανένα σχόλιο γιὰ αὐτὲς καὶ ὅλες τὶς ὑπόλοιπες καινοτομίες του20 ὅπως ἀντίθετα ἔκανε ὁ Giraldi

Γιὰ τὶς δικές του καινοτομίες στὴν Orbecche ὁ Giraldi μίλησε πιὸ ἀναλυ-τικὰ ὄχι μόνο στὴν ἐξαιρετικῆς σημασίας πραγματεία Discorso ovvero lettera in-torno al comporre delle commedie e delle tragedie ποὺ γράφτηκε τὸ 154321 ἀλλὰ καὶ σὲ ἕναν ἐπίλογο ἑκατὸν ἐνενήντα δύο στίχων μὲ τίτλο laquoLa Tragedia a chi leggeraquo ὁ ὁποῖος συνόδευσε τὸ κείμενο τῆς Orbecche ποὺ ἐκδόθηκε τὴν ἴδια χρονιά Στὸν ἐπίλογο αὐτό ἡ προσωποποιημένη Τραγωδία ἀπευθύνεται στὸν ἀναγνώστη22 Ἀφοῦ ἐξηγήσει τοὺς λόγους ποὺ τὴν ἀνάγκασαν νὰ τὸ πράξει παραθέτει καὶ ἀναλύει τὶς δραματουργικὲς καὶ θεατρικὲς καινοτομίες τοῦ ἔρ-γου Μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀναφέρει τὴν ἐπιλογὴ νέου θέματος ἀντὶ γιὰ θέμα ἀντλημένο ἀπὸ τὴν ἀρχαία τραγωδία τὴ σύνθεση χωριστοῦ προλόγου καὶ τὴ διαίρεση σὲ πέντε πράξεις (ὅπου παίρνει τὸ μέρος τοῦ Σενέκα καὶ τῶν Ρω-μαίων ἔναντι τῶν Ἀρχαίων Ἑλλήνων) καὶ κάνει παρατηρήσεις γιὰ τὸ ἦθος τῶν γυναικῶν καὶ ἕνα σχόλιο γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τῶν ὀνομάτων τῶν χαρακτή-ρων Ἀκόμη δικαιολογεῖ τὴν πατροκτονία καὶ ἐπίσης ὑπερασπίζεται τὴν αὐ-τοκτονία τῆς Orbecche ἐνώπιον τῶν θεατῶν στὸ ὄνομα τοῦ Ἀριστοτέλη καὶ ἐνάντια στὴν ἀντίθεση τοῦ Ὁρατίου23 καί τέλος ὑπερασπίζεται τὴν lingua volgare

19 Ἦταν πτυχιοῦχος τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας (1581) ὅπου σπούδασε νομικά20 Ἐρωφίλη ὅπ σ 31 κἑ21 Δημοσιεύτηκε τὸ 1554 Ἡ πραγματεία παρακολουθεῖ ἀπὸ κοντὰ τὴν Ποιητικὴ τοῦ

Ἀριστοτέλη καὶ τὴ σχολιάζει βλ Weinberg ὅπ τόμ Ι σ 439 κἑ22 Ὁ Weinberg ὅπ τόμ ΙΙ σ 915 βασιζόμενος στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Τραγωδία ἀπευ-

θύνεται στὸν ἀναγνώστη καὶ ὄχι στὸν θεατή εὔλογα συμπεραίνει ὅτι ὁ ἐπίλογος δὲν ἀπο-τέλεσε τμῆμα τοῦ κειμένου τῆς ἀρχικῆς παράστασης

23 Γιὰ τοὺς ἐπὶ σκηνῆς φόνους συζητᾶ ἀναλυτικὰ στὸ Discorso ὅπ σ 37 κἑ ὅπου ἑρμηνεύει τὴ φράση τοῦ Ἀριστοτέλη laquoοἱ ἐν τῷ φανερῷ θάνατοιraquo (Ποιητικὴ 1452b 12) καὶ τὸν στίχο τοῦ Ὁρατίου laquone pueros coram populo Medea trucidetraquo (Ars poetica 185)


Κάποια ἀπὸ τὰ ζητήματα ποὺ θέτει ὁ ἐπίλογος καὶ οἱ συναφεῖς συζητήσεις στὴν Ἰταλία συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς διαμάχης γιὰ τὴν Κανάκη ἔχουν μιὰ διάσταση οὐσιαστικὴ καὶ ἐπίκαιρη γιὰ τὸν Χορτάτση Ἀκόμη ἕνα ζήτη-μα ἐνδιαφέρει γενικότερα τὴν κρητικὴ λογοτεχνία Ἐννοῶ τὴν ὑπεράσπιση ἀπὸ τὸν Giraldi τῆς lingua volgare τοῦ Πετράρχη καὶ τοῦ Βοκκακίου καὶ τὸν ἔπαινο ποὺ ἐπιφυλάσσει γιὰ τὸν laquoθεῖοraquo Bembo (il divin Bembo) ὁ ὁποῖος ὅπως λέει τὴν ἀνέσυρε ἀπὸ τὸν σκοτεινὸ λογοτεχνικὸ Ἅδη μὲ μεγαλύτε-ρη χαρὰ ἀπὸ τὸν Ὀρφέα ὅταν ἀνακάλεσε ἀπὸ τὸν Ἅδη τὴν ἀγαπημένη του γυναίκα mdash ἑξήντα στίχοι δηλαδὴ τὸ ἕνα τρίτο τοῦ ἐπιλόγου (στ 122-182) εἶναι ἀφιερωμένοι σrsquo αὐτὸ τὸ ζήτημα Στὴν προαναφερθείσα ὑπὸ ἔκδοση μονογραφία του ὁ Στέφανος Κακλαμάνης μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Ἀντώνιος Καλλέργης laquoπροτίμησε νὰ γράψει τὴν Ἱστορία τῆς Κρήτης (Commentarii del-le cose di Candia fatte dentro e fuori) στὴ λογοτεχνικὰ ὥριμη καὶ λεξιλογικὰ πλουσιότερη τοσκανικὴ ἀπὸ τὴν οὐσιαστικὰ ἀνεπεξέργαστη ἀκόμη βενετικὴ διάλεκτοraquo καὶ πὼς ἡ βιβλιοθήκη του περιέχει ὁρισμένα σημαντικὰ κείμενα γιὰ τὴν volgare μεταξὺ αὐτῶν εἶναι τὸ De volgari eloquentia τοῦ Δάντη (ἐνῶ περιέργως δὲν ὑπάρχει ἡ Θεία Κωμωδία) καὶ τὸ Prose della volgar lingua τοῦ Pietro Bembo Θὰ πρέπει συνεπῶς νὰ ἀναρωτηθοῦμε γιατί ὁ Χορτάτσης ἀπευθυνόμενος στὸν Χανιώτη Ἰωάννη Μούρμουρη δὲν βρίσκει λόγο γιὰ τὴ σημασία ποὺ ἔχει ἡ συγγραφὴ τῆς Ἐρωφίλης στὸ τοπικὸ ἰδίωμα γεγονὸς ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἔλασσον mdashτηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν μεταξὺ Ἰτα-λίας καὶ Κρήτης καὶ μεταξὺ ἰδιώματος καὶ γλώσσαςmdash24 καὶ γιατί δὲν ἀνα-φέρεται σὲ συμπατριῶτες του ποιητὲς ποὺ υἱοθέτησαν τὴν κρητικὴ διάλε-κτο ἀκολουθώντας καὶ ἐδῶ τὸν Giraldi ὁ ὁποῖος μνημονεύει τοὺς Trissino Molza καὶ Tolomei γιὰ τὴ χρήση τῆς volgare Θὰ περάσουν πενήντα χρόνια μέχρι τὸ 1647 γιὰ νὰ ἀκούσουμε ἀπὸ τὰ χείλη τοῦ συμπατριώτη τοῦ Χορτά-τση Ἰωάννη Ἀνδρέα Τρώιλου τοῦ συγγραφέα τοῦ Ροδολίνου πὼς ἀφιερώνει στὸν Θωμᾶ Φλαγγίνη laquoτὸ ποίημα στὴ γλώσσα μας τὴν κρητικήraquo25 Ἀλλὰ οἱ καιροὶ ἔχουν πιὰ ἀλλάξει δραματικά ἀφοῦ ἀπὸ τὸ 1646 τὸ Ρέθυμνο βρίσκε-ται ὑπὸ τουρκικὸ ζυγό Νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ κατάκτηση τῆς Κρήτης ἀπὸ τοὺς Τούρκους κινητοποίησε τὴ λανθάνουσα αὐτοσυνειδησία τοῦ δημιουργοῦ Ἀναφέρουμε συμπληρωματικὰ ὅτι τὸ 1676 ὁ Ἀμβρόσιος Γραδενίγος ὁ πρῶτος κριτικὸς ἐκδότης τῆς Ἐρωφίλης μπορεῖ πλέον νὰ ἐπαινεῖ τὴν ὀμορφιὰ τοῦ κρητικοῦ ἰδιώματος (ὅσον εἶναι μελίρρυτος καὶ γλυκοδιήγητος εἰς τὴν φυσικήν της γλῶσσα τὴν κρητικὴν) καὶ νὰ ἀναλαμβάνει νὰ ἀποκαταστήσει τὴ γλώσσα

24 Πρβ ὅμως David Holton (ἐπιμ) Λογοτεχνία καὶ κοινωνία στὴν Κρήτη τῆς Ἀνα-γέννησης Ἡράκλειο 1997 σ 18

25 Ροδολίνος Τραγωδία Ἰωάννη Ἀνδρέα Τρωίλου πρόλογος Στυλιανὸς Ἀλεξίου ἐπιμέ-λεια Μάρθα Ἀποσκίτη Ἀθήνα 1987 σ 46 (στ 30)


τῆς Ἐρωφίλης στὴν ἀρχική της μορφὴ (ὡς ἐγράφη καὶ ἐσυντέθη ἀπὸ τὰς χεῖρας τοῦ ποιητοῦ)26

Ξαναγυρίζω ὅμως σὲ ἕνα σημεῖο τοῦ ἐπιλόγου τῆς Orbecche στὸ ὁποῖο πῆρε ἔμπρακτα θέση ὁ Χορτάτσης ἀλλὰ δὲν ἐνδιαφέρθηκε νὰ τὸ δηλώσει Ἡ ἡρωίδα τοῦ κρητικοῦ δράματος laquoσφάζεταιraquo μπροστὰ στὰ μάτια τῶν θεα-τῶν ὅπως καὶ ἡ ἡρωίδα τῆς τραγωδίας τοῦ Giraldi Ἐνῶ δηλαδὴ ὁ Χορτά-τσης ἀπάλειψε τὰ στοιχεῖα τῆς αἱμομιξίας τοῦ φόνου τῶν παιδιῶν καὶ τῆς πατροκτονίας27 διατήρησε ἐντούτοις τὸ στοιχεῖο τοῦ βίαιου θανάτου μπρο-στὰ στὰ μάτια τῶν θεατῶν καὶ μάλιστα τὸ ἐπαύξησε στὴν αὐτοκτονία τῆς ἡρωίδας προστίθεται ὁ φόνος τοῦ βασιλιᾶ Φιλόγονου ποὺ συμβαίνει laquoἐν τῷ φανερῷraquo mdash ὅπως θὰ ἔλεγε ὁ Giraldi παραπέμποντας στὸν Ἀριστοτέλη ἀντί-θετα στὴν Orbecche ὁ φόνος τοῦ Sulmone δὲν εἶναι ὁρατός ἀλλὰ ἀκούγονται οἱ φωνές του καὶ ὁ χορὸς βλέπει καὶ περιγράφει τὴν πράξη Ὁ Giraldi ἐπέλεξε στὴν περίπτωση αὐτὴ τὸ κλασικὸ ἀρχαιοελληνικὸ τραγικὸ πρότυπο ποὺ ἐμπλούτισε μὲ θεατρικὰ εὑρήματα ὁ Σενέκας ἐνῶ ὁ Χορτάτσης ἐμφανίζεται πιὸ τολμηρός28

Ἐξηγήσεις σίγουρα ὑπάρχουν mdashὅπως ἡ διαφορὰ τῆς πατροκτονίας ἀπὸ τὸν συνήθη φόνοmdash ἀλλὰ τὸ ἐρώτημα εἶναι γιατί δὲν τὶς ἔδωσε ὁ Χορτάτσης στοὺς ἀκροατὲς ἢ τοὺς ἀναγνῶστες του Τὸ θέμα τοῦ ἐπὶ σκηνῆς θανάτου ἦταν καὶ οὐσιαστικὸ καὶ ἐπίκαιρο καὶ ἀπασχόλησε ἰδιαίτερα τὸν Giraldi στὸ Discorso ἀφιερώνει πολλὲς σελίδες γιὰ νὰ ἑρμηνεύσει καὶ νὰ συμβιβάσει ἢ νὰ συνθέσει τὸν Ἀριστοτέλη μὲ τὸν ἑαυτό του (ἀπὸ ποῦ τελικὰ προκύπτει τὸ φοβερὸν καὶ τὸ ἐλεεινόν) μὲ τὸν Ὁράτιο μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγωδία μὲ τὸν Σενέκα (παραπέμπει στὴν αὐτοκτονία τῆς Ἰοκάστης ἐπὶ σκηνῆς) καὶ γενικότερα μὲ τὴν ἀρχαία θεωρία καὶ πρακτική29 Ἀντίθετα ὁ Χορτάτσης δὲν μιλάει γιὰ τὶς ἐπιλογές του οὔτε διαλέγεται μὲ τὸν Giraldi ἀλλὰ ἀπαλείφει κάθε συναφὲς στοιχεῖο ποὺ ὑπάρχει στὸ κύριο πρότυπο τῆς Ἐρωφίλης ἀκόμα καὶ ἔμμεσες παραπομπὲς στὸν Θυέστη τοῦ Σενέκα (ἀπαντοῦν στὰ λόγια τῆς Νέμεσης 1197 καὶ τοῦ μαντατοφόρου 4126) μιᾶς τραγωδίας ποὺ ἐπηρέασε βαθύτατα τὸν Giraldi στὴ σύνθεση τῆς Orbecche

Θὰ πρέπει φυσικά νὰ διακρίνει κανεὶς τὴν ἰταλικὴ ἀπὸ τὴν κρητικὴ πραγματικότητα Εἶναι ὄντως διαφορετικὰ τὰ δεδομένα μιᾶς ἄκρως προηγ-μένης καὶ πρωτοπόρας στὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο λογοτεχνίας ὅπου ὁ κριτικὸς καὶ θεωρητικὸς λόγος ἀναπτύσσεται παράλληλα ἢ ταυτόχρονα μὲ τὴ λο-

26 Ἐρωφίλη ὅπ σ 86-8827 Ὅπ σ 32 κἑ καὶ 35 κἑ28 Γιὰ τὴν ἐπίδραση τοῦ Σενέκα στὸ θέατρο τοῦ Giraldi βλ γενικὰ laquoLrsquoinfluence de

Seacutenegraveque sur les trageacutedies de Giambattista Giraldiraquo στὸ Jean Jacquot (ἐπιμ) Les trageacutedies de Seacutenegraveque et le theacuteacirctre de la Renaissance Paris 1973 σ 37-46

29 Discorso ὅπ σ 37 κἑ


γοτεχνικὴ δημιουργία καὶ ἄλλη ἡ κρητικὴ πραγματικότητα τοῦ τέλους τοῦ 16ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 17ου αἰώνα Στὴ δεύτερη περίπτωση ἔχουμε νὰ κά-νουμε μὲ μιὰ δευτερογενὴ ἢ παράγωγη λογοτεχνία ὅπως ἦταν ἡ λατινικὴ σὲ σχέση μὲ τὴν ἀρχαιοελληνική Ἐδῶ τὰ λογοτεχνικὰ εἴδη δὲν ἐμφανίζονται ὑπὸ τὶς ἴδιες συνθῆκες καὶ μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς ἀκολουθία ὅπως στὴν Ἰταλία καὶ συνεπῶς οἱ σχέσεις τῆς τραγωδίας μὲ τὴν κωμωδία ἢ τοῦ θρησκευτικοῦ μὲ τὸ ποιμενικὸ δράμα στὰ ὁποῖα ἀναφέρθηκα παραπάνω δὲν διαμορφώ-νονται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο οὔτε ὑπάρχουν τὰ συμφραζόμενα ποὺ ὑπόκεινται στὴ δημιουργικὴ ἔκρηξη τοῦ Cinquecento ὅπως πχ ἡ laquoἀνακάλυψηraquo τῆς Ποιητικῆς τοῦ Ἀριστοτέλη ποὺ ἀποτέλεσε βασικὸ κριτικό ἑρμηνευτικὸ ἀλ-λὰ καὶ καθοδηγητικὸ ἐργαλεῖο οὔτε τέλος ὑπάρχουν οἱ σχέσεις πατρωνί-ας καὶ ἐξουσίας ποὺ διαμορφώνονται στὶς αὐλὲς τῶν ἰταλικῶν πόλεων καὶ ἀντιπαλεύουν ἡ μία τὴν ἄλλη Ἐντούτοις θὰ ἐπιμείνω στὴ laquoσιωπὴraquo τοῦ Χορτάτση καὶ γενικότερα τῶν Κρητῶν δημιουργῶν γύρω ἀπὸ ζητήματα ποιητικῆς ποὺ ἀφοροῦν ἄμεσα στὶς δικές τους ἐπιλογές Καὶ ὑποθέτω ὅτι ὁ μεγάλος αὐτὸς δραματουργὸς δὲν ἀποφάσισε τυχαῖα νὰ ξαναδουλέψει τὴν Orbecche ἀλλὰ τὴν ἐπέλεξε γιατὶ ἦταν ἡ σημαντικότερη ἀπὸ τὴν ἄποψη τῶν καινοτομιῶν τραγωδία τοῦ Cinquecento (γνώρισε δώδεκα ἐκδόσεις μέχρι τὸ 1600 δεύτερη σὲ ἀριθμὸ μετὰ τὴν Sofonisba ποὺ εἶχε δεκαεπτά)30 καὶ πὼς ἀναπόφευκτα τὴν ἐπέλεξε μαζὶ μὲ τὰ κριτικὰ καὶ θεωρητικὰ συμφραζόμενά της Ἡ σιωπὴ τοῦ Χορτάτση ὑπαινίσσεται ὅπως προανέφερα τὴν ἀπουσία ἐπίσημου διαλόγου μεταξὺ τῶν λογίων τῆς ἐποχῆς γιὰ τὸ κρητικὸ θέατρο ἤ ἀπὸ διαφορετικὴ σκοπιά τὴ μὴ ὕπαρξη ἀκόμη καὶ στὴ λογοτεχνία τῆς περιόδου τῆς ἀκμῆς ἑνὸς κύκλου ἀνθρώπων ποὺ ἐξεδήλωναν δημόσια τὸ ἐνδιαφέρον τους γιὰ θεωρητικὰ ζητήματα γύρω ἀπὸ τὴ λογοτεχνικὴ δημι-ουργία στὸ τοπικὸ ἰδίωμα

Ἂν ἀξιολογήσουμε τὸ περιεχόμενο τῶν προαναφερθεισῶν ὁμιλιῶν τοῦ Barozzi καὶ κυρίως τοῦ Andrea Cornaro ποὺ χρονικὰ βρίσκεται ἐγγύτερα στὸν Χορτάτση θὰ πρέπει νὰ καταλήξουμε στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ προώ-θηση μιᾶς λογοτεχνίας στὸ τοπικὸ κρητικὸ ἰδίωμα ὄχι μόνο δὲν βρίσκεται στὸ ἐπίσημο πρόγραμμα τῶν Ἀκαδημιῶν ἀλλά εἰκάζω δημιουργεῖται καὶ ἐπιβιώνει ὁλότελα ἔξω ἀπὸ τὸν ὀπτικό τους ὁρίζοντα31 Φαίνεται ὅτι μὲ τὰ μέτρα τῆς ἐποχῆς καὶ ἀνεξάρτητα ἀπὸ προγράμματα καὶ προθέσεις ἡ κρητικὴ

30 Ariani Il teatro σ 8 καὶ 8131 Βλ καὶ τὶς ἀφιερώσεις τῶν βιβλίων τοῦ Δανιὴλ Φουρλάνου καὶ Μάρκου Κονταρά-

του στὴν Ἀκαδημία τῶν Stravaganti στὸν Ν Παναγιωτάκη laquoΝέα στοιχεῖα γιὰ τὴν Ἀκαδημία τῶν Stravagantiraquo στὸ Κρητικὴ Ἀναγέννηση ὅπ σ 126-127 καὶ 133-135 Ἡ σιωπή τους εἶναι ἰδιαίτερα εὔγλωττη Γιὰ τὶς περιπτώσεις Βενετῶν εὐγενῶν ποὺ γράφουν ποίηση στὴν κρη-τικὴ διάλεκτο δὲν γνωρίζουμε τίποτα περισσότερο πέρα ἀπὸ τὰ κείμενα Γιὰ τὸ φαινόμενο αὐτὸ βλ Ν Παναγιωτάκης laquoὉ ποιητὴς τοῦ Ἐρωτοκρίτουraquo Κρητικὴ Ἀναγέννηση σ 159-160


λογοτεχνία δὲν ἔχει τὴν ἀπαιτούμενη καθιέρωση καὶ ἑπομένως τὸ κύρος ποὺ θὰ τῆς ἐπιτρέψει νὰ γίνει ἀντικείμενο δημόσιου διαλόγου καὶ νὰ πάρει κά-ποια θέση δίπλα στὴν ἰταλόγλωσση παραγωγή Μὲ βάση τὰ διαθέσιμα μέχρι στιγμῆς στοιχεῖα ὁ Andrea Cornaro ποὺ κατὰ τὸν Παναγιωτάκη ἀποτελεῖ laquoτὴν πλέον ἐξέχουσαν πνευματικὴν προσωπικότητα τῆς Κρήτης τοῦ δευ-τέρου ἡμίσεος τοῦ 16ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 17ου αἰῶναraquo32 καὶ ὁ ἀδελφός του Βιτσέντζος Κορνάρος ποὺ εἶναι πιθανότατα ὁ ποιητὴς τοῦ Ἐρωτοκρίτου laquoσυνομιλοῦνraquo μὲ τοὺς Ἰταλοὺς λογίους τῆς ἐποχῆς τους (ὅπως ὁ Giambatti-sta Basile) στὸ laquoἰδίωμαraquo τῆς ἰταλικῆς ποίησης καὶ ὅταν ὁ Giambattista Basile γράφει ὅτι laquoτὰ δύο ἀδέλφια λάμπουν στὸν οὐρανὸ τῆς Κρήτης ὡς ὁ Κάστωρ καὶ ὁ Πολυδεύκηςraquo καὶ πὼς ὁ Andrea εἶναι laquoὁ νέος Ἀπόλλωναςraquo τὰ μάτια του ἀτενίζουν προφανῶς ὄχι τὸν κρητικὸ οὐρανό ἀλλὰ τὸ εἰκονικὸ στερέ-ωμα τοῦ νησιοῦ ποὺ εἶναι ἡ ἀντανάκλαση τοῦ ἰταλικοῦ Παρνασσοῦ καὶ τὴ μυθικὴ Κρήτη ποὺ τώρα ἀναβιώνει χάρη στὸν Andrea Cornaro καὶ τὰ μέλη τῆς Ἀκαδημίας τῶν Stravaganti33 Ὅταν ὁ Basile ἀναφέρει πὼς τὰ ἐγκώμια πρὸς τὴν Κρήτη ἀναπέμπονται συντονισμένα στὴν ἰταλική τὴ λατινικὴ καὶ τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα (laquoed accrescon tue lode | uniti insieme il Tosco il La-tio e rsquol Grecoraquo) ἐννοεῖ προφανέστατα τὴν ἀρχαία ἑλληνική ἐφόσον τὰ συμ-φραζόμενα τῆς ὠδῆς ἔχουν ἀποκλειστικὰ ἀρχαιοελληνικὸ περιεχόμενο34 Μὲ ἄλλα λόγια γιὰ τὸν Basile ἡ νεοελληνικὴ γλώσσα δὲν ὑφίσταται οὔτε ὡς γλώσσα τῆς ποίησης οὔτε ὡς γλώσσα τῆς ἐπιδεικτικῆς ρητορικῆς (ἂν τέτοιου εἴδους ἐγκώμια ἐννοεῖ ὁ Basile)

Ἐνῶ ὁ Giraldi στὸν ἐπίλογο ἀφιερώνει μόνο δύο στίχους στὸν Δούκα τῆς Φερράρας μπροστὰ στὸν ὁποῖο πρωτοπαρουσίασε τὴν Orbecche35 ἀντί-θετα ὁ Χορτάτσης συνθέτει ἕνα ἐγκωμιαστικὸ κείμενο ἑβδομήντα ἕξι στί-χων ὅπου ἀπὸ τὴ μιὰ πλευρὰ ἐξαίρει τὴ μεγαλοσύνη τοῦ Ἰωάννη Μούρ-μουρη καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀποφεύγει νὰ καταγράψει τὴ δική του συμβολὴ mdash ἀντίθετα μάλιστα ἐπισημαίνει τὴν ἀνεπάρκεια τῶν ποιητικῶν του δυνά-μεων36 Ἡ συμβατικότητα τέτοιων διατυπώσεων μᾶς ὑποχρεώνει νὰ εἴμαστε ἄκρως ἐπιφυλακτικοὶ γιὰ τὴν εἰλικρίνειά τους (ἢ μᾶλλον νὰ θεωροῦμε βέ-βαιη τὴν ἀνειλικρίνειά τους) ἀλλὰ ἡ ἀπόλυτη σιωπὴ τοῦ ποιητῆ ὡς πρὸς τὶς δραματουργικὲς ἐπιλογές του δὲν παύει νὰ ἀποτελεῖ μεῖζον ζήτημα Στὶς ἀφιερώσεις τῆς Ἐρωφίλης στὸν Ἰωάννη Μούρμουρη καὶ τῆς Πανώριας

32 laquoΠερὶ τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Χάνδακος καὶ τῆς πνευματικῆς ζωῆς ἐν Κρήτῃ κατὰ τὸν 16ον καὶ τὸν 17ον αἰῶναraquo στὸ Κρητικὴ Ἀναγέννηση ὅπ σ 35

33 laquoCara gemina luce | del Ciel di Creta Castore e Polluceraquo Γιὰ τὰ ποιήματα ποὺ ἀνταλλάσσουν οἱ Cornaro μὲ τὸν Basile βλ Ν Παναγιωτάκης laquoΝέα στοιχεῖαraquo σ 130-133

34 Ἀντίθετη ἄποψη εἶχε ὁ Παναγιωτάκης laquoἜρευναι ἐν Βενετίᾳraquo σ 6235 Ariani Il teatro σ 184-18536 Ἐρωφίλη ὅπ σ 91 (στ 65-76)


στὸν Μαρκαντώνιο Βιάρο ἡ γλώσσα ἐπικοινωνίας εἶναι γενικόλογη ἀλλὰ ἡ εἰκονοποιία εἶναι ἰδιαίτερα παραστατική τὸ ἔργο παριστάνεται στὴν πρώ-τη περίπτωση ὡς ἱερὴ εἰκόνα καὶ ὡς laquoμικρὸ κι ἀνήμπορο καράβιraquo37 καὶ στὴ δεύτερη ὡς θυγατέρα laquoμὲ πόθον hellip κι ἔγνοια ἀναθρεμμένηraquo38 Ἐπίσης στὴν ἀφιέρωση ποὺ κάνει ὁ Ἰωάννης Ἀνδρέας Τρώιλος στὸν Θωμᾶ Φλαγγί-νη ἡ τραγωδία του παρομοιάζεται μὲ laquoὀρυάκιraquo39 Φαίνεται πὼς οἱ Κρῆτες ποιητὲς ἐπαναδιαπραγματεύονται τὸ περιεχόμενο μεταφορῶν ποὺ διέθε-ταν ποιητολογικὴ δυναμικὴ μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ ἀναδείξουν τὴ μεγαλοσύ-νη τὴ λαμπρότητα καὶ τὸ κύρος τοῦ ἀποδέκτη τῆς ἀφιέρωσης αὐτὸς εἶναι τὸ laquoλαμπυρὸ χρυσάφιraquo ποὺ στολίζει τὴν εἰκόνα καὶ τὸ πρόσωπο ποὺ laquoὡς ἄστρο λαμπρὸraquo κατευθύνει τὸ καράβι (Ἐρωφίλη) ὁ laquoἀφέντηςraquo ποὺ στὴ δού-λεψή του θὰ μποῦν οἱ δύο θυγατέρες τοῦ ποιητῆ (Πανώρια) ὁ laquoὨκεανόςraquo ποὺ laquoἀποδέχεταιraquo τὸ laquoὀρυάκιraquo (Ροδολίνος)40 Κατὰ τὴ γνώμη μου ἡ ἀδυναμία τοῦ ποιητῆ νὰ ἐκφέρει στοιχειώδη κριτικὸ καὶ θεωρητικὸ λόγο προεκτεί-νοντας μεταφορὲς σὰν τὶς παραπάνω ὑπαινίσσεται μεταξὺ τῶν ἄλλων ὅτι δημιουργεῖ ἀπομονωμένος ἀπὸ τὴν ἐπίσημη λογοτεχνικὴ κουλτούρα ποὺ εἶναι ἰταλική

Συνοψίζοντας θὰ περιοριστῶ νὰ ὑπενθυμίσω τὴ διαπίστωση ὅτι ὁ Γεώρ-γιος Χορτάτσης κατὰ τὴ διαδικασία πρόσληψης τῆς Orbecche ἀπαλείφει με-θοδικὰ καὶ χωρὶς ἐξαιρέσεις κάθε ἄμεσο καὶ ἔμμεσο σχόλιο γιὰ ζητήματα ποιητικῆς καὶ δὲν τὰ ἀντικαθιστᾶ μὲ δικές του θέσεις νὰ ἐπαναλάβω τὴν ἑρμηνεία ὅτι δὲν ὑπάρχει συγκροτημένο ἀκροατήριο ἕτοιμο νὰ ἀκούσει καὶ νὰ διαλεχθεῖ μὲ τὸν ποιητή ὁ ὁποῖος λογικὰ θὰ ἤθελε νὰ μιλήσει γιὰ τὸ πρω-τοποριακὸ ἔργο του στὸ τοπικὸ ἰδίωμα καὶ νὰ καταλήξω μὲ μιὰ γενικότερη ὑπόθεση τὴν ὁποία διαμόρφωσα στηριζόμενος στὶς ὁμιλίες τῶν ἱδρυτῶν τῶν Ἀκαδημιῶν τῆς Κρήτης τοῦ Francesco Barozzi καὶ τοῦ Andrea Cornaro ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλα κείμενα ὅτι ἡ λογοτεχνία ποὺ γράφεται στὴν κρητικὴ διά-λεκτο κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς Κρητικῆς Ἀναγέννησης ὅπως συνηθίσαμε νὰ τὴν ὀνομάζουμε δὲν ἔχει τὴν ἀπαιτούμενη καθιέρωση ὥστε νὰ laquoἀναγνωριστεῖraquo ἡ ὕπαρξή της ἀπὸ τοὺς λογίους τῶν Ἀκαδημιῶν καὶ ὅτι συνεπῶς δὲν ἔχει τὸ κύρος ποὺ θὰ τῆς ἐπέτρεπε νὰ γίνει ἀντικείμενο ἐπίσημου διαλόγου Σὲ τελευταία ἀνάλυση ἡ κρητικὴ λογοτεχνία τῆς ἀκμῆς φαίνεται νὰ ἀνα-πτύχθηκε ὄχι μόνον ἔξω ἀπὸ τὸν ὁρίζοντα τῶν Ἀκαδημιῶν ἀλλά τολμῶ νὰ πῶ καὶ laquoσὲ πεῖσμαraquo τῆς ἰδεολογίας ποὺ ἀντιπροσώπευαν

37 Ὅπ σ 89 (στ 1-4) καὶ σ 91 (στ 58)38 Πανώρια ὅπ σ 57 (στ 2)39 Ροδολίνος ὅπ σ 47 (στ 49)40 Πρβ τὴν ἀφιέρωση στὸν Φορτουνάτο (ἀπὸ ἐπίδραση τῆς Ἐρωφίλης) ὅπου ἡ κωμω-

δία παρομοιάζεται μὲ laquoὀρυάκιraquo καὶ ὁ ἀποδέκτης μὲ laquoεὐρύχωρο θάλασσαraquo (στ 59-66 πρβ στ 12-16)

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΔιευθυντὴς σειρᾶς Γ Μ ΣΗΦΑΚΗΣ

Η ΕΚΔΟΣΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗ

ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

copy 2008 Φιλοσοφικὴ Σχολὴ Πανεπιστημίου Κρήτης amp Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης Ἐπιμέλεια Ἰωάννης Βάσσης Στέφανος Κακλαμάνης Μαρίνα Λουκάκη Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση Ἰωάννης Βάσσης Ἐκτύπωση ΑΛΦΑΒΗΤΟ Σχεδίαση ἐξωφύλλου Βάσω Ἀβραμοπούλου

Οἱ εἰκόνες τῶν σελίδων 13 καὶ 309 εἶναι λεπτομέρειες ἀπὸ τὸν Κώδικα τῆς Μονῆς Διονυσίου τοῦ Ἄθω 587μ φ 1β καὶ 588μ φ 225β ἀντίστοιχα

ISBN 978-960-524-261-9978-960-89758-5-9

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Ἡράκλειο Κρήτης ΤΘ 1385 711 10 Τηλ 2810 391083 Fax 2810 391085

Ἀθήνα Μάνης 5 106 81 Τηλ 210 3849020-23 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Πανεπιστημιούπολη Ρέθυμνο 74100Τηλ 28310 77780 Fax 28310 77782

e-mail deanphluocgrwwwphluocgr



































































































M Paschalis Apo Tin Orbecche Stin Erofili

Documents

Transcript of M Paschalis Apo Tin Orbecche Stin Erofili