Luoi Troi Ai Det - Nguyen Tuong Bach

8/3/2019 Luoi Troi Ai Det - Nguyen Tuong Bach

1/201

LI TRI AI DT?

Tiu Lun V Khoa Hc V Trit HcNguyn Tng Bch

Nh Xut Bn Tr TP. HCM 2004---o0o---Ngun

http://thuvienhoasen.orgChuyn sang ebook 9-8-2009

Ngi thc hin : Nam Thin [email protected] Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org

Mc LcLI GII THIULi tri ai dt?Phn th nht NHNG NGI KHAI PH MNH VN Y HOA

U NGUN TRIT HC PHNG TYCI Y C V CI TRNG RNGKHNG GIAN BA CHIU V S VN NG CA THIN TH

BNG TI V NH SNG TRONG THI TRUNG CKHOA HC T NHIN TRONG THI TRUNG CPhn th hai - BUI BNH MINH CA KHOA HC T NHIN

TRI T KHNG PHI LTRUNG TM V TRS RA I CA KHOA HC THC NGHIMTHNG L NH TON HC?NN VT L C GIINHNG IU KH HIUTH GII V TI

Phn th ba - T NH SNG N TRNG IN TNH SNG I T TRONG RA NGOI

NH SNG L NHNG HT VT CHTSNG, MT DNG VN NG MINH SNG CNG L SNGTRNG N T, S PHT HIN V INH SNG L SNG IN TCHT LIU KHNG H C THT

Phn th t - NN VT L HIN ITT C U TNG I
http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/


2/201

CC M HNH CA NGUYN TNHNG BC NHY LNG TDIRAC V I VT CHTNHNG HT C BN CA VT CHTLC L CC HT ANG TNG TC

CC PHT TRIN MIPhn th nm - CC KHUYNH HNG TRIT HCC HAY KHNG COCON NG N VI IMMANUEL KANTL THUYT KHOA HC C M T C THC TI?HAI TRNG PHI DUY THC V CNG C TRONG THI I MICI BIT V CI THYTH GII C XY DNG BNG THC?

Phn th su - TRIT HC PHT GIOHAI PHNG TRI CCH BIT?S IM LNG CAO QU

TH GII HIN TNG THAY I LIN TCCI NY SINH TH CI KIA SINH, CI NY DIT TH CI KIA DITKHNG C AI C TRN I NYCHNG N CNG CHNG INGOI THC KHNG C G CC S TI SINH NHNG KHNG C NGI TI SINHMI NGI SNG TRONG MT TH GII RING?T THC N VT CHTHA THN TRONG NHIU TH GII

Phn kt - SN KHU I NGITR V THI GIANNM M XEM KCH

---o0o---

LI GII THIU

V tr l g, t u m c l cu hi c xa nht ca loi ngi. l lun quan trng nht ca khoa hc t nhin v trit hc m c l con ngi s

khng bao gi c mt cu tr li chung cuc. Lch s t duy ca loi ngicho thy rng, khoa hc t nhin v trit hc lun lun tm cch l gii vn ny, i tng bc t gin n n phc tp, t th s n tinh t. Haingnh ny cng lun lun h tr cho nhau, lm tin cho nhau phttrin.


3/201

Trong th k th hai mi, khoa hc t nhin m ch yu l ngnh vt l n vi nhng nhn thc v cng mi m v thc ti vt l. Ngi ta thyrng thc ti vt l tng chng nh c lp v khch quan nay phi cquan nim nh dng xut hin ca mt thc ti khc, phc tp hn, nhiukch chiu hn. Ngnh vt l v trit hc ng trc nhng lun v cngk l v th v. Trong khung cnh , ngi ta thy t tng Pht gio v vtr v i ngi c nhng gii p va rt bt ng va rt ph hp vi ccht vn ca khoa hc hin i.

tp sch ny, tc gi Nguyn Tng Bch trnh by li cc chng ngquan trng trong qu trnh pht trin ca ngnh vt l v trit hc v khoahc t nhin ca hn 25 th k qua. Tc gi ch trng c bit n s phttrin ca hai l thuyt vt l quan trng nht trong th k hai mi, thuyttng i v thuyt lng t cng nh ngha trit hc ca chng. Tc gi

cho thy nn vt l v trit hc phng Ty ang tin n mt lun chungv bn th hc, l cu hi, thc ti trc mt chng ta l g. Th nhng,phn c sc nht ca cun sch ny l nhng trnh by ca tc gi v ttng Pht gio l gii th gii hin tng. phn ny nu ln nhng nhnthc lun ca l thuyt Trung qun v Duy thc tr li nhng cu hihin i ca ngnh vt l v bn cht ca thc ti vt cht. Trong phn nyngi c s thy tc gi mnh dn nu nhng nhn thc v n d ht scmi l ca Trung qun v Duy thc cho thy mt s ng qui bt ng vinhng tri kin v gi nh ca khoa hc trong thi i mi.

Tp sch ny ni v cc vn phc tp nht ca t tng nn d nhin nidung ca n khng n gin. Th nhng, nu c th vi chng, ngi cs thy tc gi rt kho trnh by cc vn kh hiu ca khoa hc v trithc mt cch sng sa v d hiu. Tc phm ny c ch cho nhng ai quantm n trit hc, khoa hc t tng Pht gio. Tuy khng i su vo nhngchi tit ca cc ngnh vt l v trit hc nhng tc phm ny c th cung cpmt ci nhn chung cho nhng ai mun nghin cu cc lun c nu lntrong tp sch.

Trn trng gii thiu cng bn c.Nh Xut Bn Tr

---o0o---


4/201

Li tri ai dt?

Tc gi Nguyn Tng BchS trang 374Kh sch 14,5 x 20, cmGi ba 38.000

Nh xut bn Tr Nm xut bn 2004

Trong tp sch ny, tc gi Nguyn Tng Bch trnh by li cc chngng quan trng trong qu trnh pht trin ca ngnh vt l v trit hc vkhoa hc t nhin trong hn 25 th k qua. Tc gi ch trng c bit n s

pht trin ca hai l thuyt vt l quan trng nht trong th k 20, thuyt

tng i v thuyt lng t cng nh ngha trit hc ca chng. Chnhnhng l thuyt ny s gip bn c hiu c mi lin h vi trit hc vt tng Pht gio phn sau.

Vn xoay quanh nhng cu hi mun i ca loi ngi "v tr l g, t um c?", "thc ti trc mt chng ta thc cht l g?", "bn cht ca thcti vt cht l g?", tc gi dn dt chng ta theo mt hnh trnh t vt ln trit hc ri g ca v dng chn t tng Pht gio l gii th giihin tng. "Cuc sng l mt dng tm thc bt tn, khng u khngui Hy n gin ha mt i thnh mt ngy. i ny ca chng ta nh

l ngy hm nay"

Sch c ch cho nhng ai quan tm n khoa hc, trit hc v t tng Phtgio.

---o0o---

Phn th nht NHNG NGI KHAI PH MNHVN Y HOA

Hai ngn nm trm nm trc, Heraclitus, mt trit gia Hy Lp, nhn dngnc tri v khng nh: Tt c u tri chy. Cng trong thi i ,Khng T, mt thnh nhn phng ng cng nhn dng i v cm khi:Tt c u tri chy th ny .


5/201

Nhn thc rng s vt ang bin dch l mt kt lun ln ca con ngi,d mi nghe qua n khng c g v i c. l mt trong nhng iu chyu cn ng li sau nhiu suy t su sc, sau bao nhiu quan st v cmnhn. Liu c cn nhng kt lun ct ty hn na v cuc i thin hnh vntrng, trong mi ngi mt chng nghim mt cch ring bit? Trn thgii vi nhiu chu lc, nhiu nn vn ha, nhiu cch nhn thc, nhiu quytc l nghi khc nhau, ta c th c nhng kt lun chung v bn cht ca conngi v thin nhin hay khng.

Nhng cu hi, nhng vn trn s n vi mi ngi, d mi u chngxem ra khng thit thc, khng bc xc. Tht ra nhng bn khon u lnhng iu xa nh tri t, c hn lch s. Bao nhiu th h tri qua trna cu ny, n ri i nh nhng t sng, trong lun lun c nhiungi t vn, suy t v nhng iu c xa . V cng v s ngi tr

li, mi ngi mi khc. V lm sao khc c, h c thc l con ngibit hi, h c cu hi l c cu tr li v c nhiu lun khng ai gii pc mt cch chung cuc v chng khng gin n, v mi ngi chngnghim cuc i mt cch khc nhau.

Tr con n tui no th bt u thy th gii bn ngoi, vi thng tui, haiba tui hay bn nm tui? Khng ai bit ch xc iu . Khng ai c thnh ngy xa mnh bt u thy nhng g v k t lc no. Th nhngiu chc chn l khi ta ln ln, thy cha m, thy anh em, thy nh carung vn, dn dn thy th gii quanh mnh. Ta thy tri chui vng trn

tay, thy mu xanh cy l, thy bng hoa rc , thy dng nc mm mi,thy vin cng nhc, ta ngi mi thm thc n, nghe ting nhc m m.Tt c nhng cm quan n t th gii bn ngoi, chng lm ta vui thch.Rt sm, ta cng nhn ra, c th lm ta kh chu, thm ch au n, nhla lm nng tay, mt tri chi mt, ting n lm nhc tai ic c.

T bn ngoi cn c nhng n tng khc n vi ta. Li ni m du lm tavui thch, ting gt gng lm ta bun bc. n vi ta khng nhng ch l ntng ca cm quan do s vt c th sinh ra, m c nhng li ni, t tng,

tnh cm c tnh cht tru tng. Ta dng mt thy hnh nh, tai nghem thanh nhng nhng iu tru tng th phi cn n thc cm nhnchng.

Vi thi gian, cuc i dn dn tr nn phc tp. Ta bt u thc v chnhcon ngi mnh, ng thi thy mt th gii bn ngoi bao bc ta. Th gii gm nhng g, ta khng th bit ht, nhng iu chc chn l n c lp


6/201

vi ta, khng theo ta, nm ngoi kh nng kim sot. Cy ci, si , chimchc, bn gh, tt c u l th gii ca ta, chng v cng d thng nhngc th rt d ght. Tri cy kia ngon ngt bit bao, ta thng thc n, nhngci dao gt tri cy c th lm ta t tay chy mu. i ta nm trn trongmi trng thin nhin, n c th cung ng phc v cho ta, n cng c thgy phin h, ty cch ta hnh x.

Nhng thin nhin, th gii khch quan ny t u m ti, ai sinh ra n,hn n phi c sn? tht ra, khng my ngi t cu hi v l qu hinnhin, n c t lc ta cha sinh, t lc ton b loi ngi cha hin din vxem ra n vn cn nu ta khng h bit n n, nu mt ngy kia loi ngi

bin mt trn hnh tinh ny. l l do ti sao khng my ngi t cu hitng chng nh ng ngn kia.

Th nhng xa nay vn c ngi t hi, thin nhin do u m c; v c thhn, nhng g ta thy, ta nghe, phi chng thin nhin t n nh th tht?

Hy ra vn v ngm c cy. Hoa l rc nhng mu sc tht m , tip. Nhng bng hoa mu sng kia, ai cho ngi mu sc huy hong nhth, mt tri nng bng hay mnh t mu m?

Ta vui thch vi nhng mu sc rc r ca hoa v c l ai cng ngh, nhngmu sc l tnh cht ring t ca hoa. Mi ngi chng ta chc u ngh,c hay khng c ta l k quan st, c ai nhn ngm n hay khng n

n, hoa vn mang mu sc vng . Ta ngh, mu vng c thc, mu c thc. Khng, nhng mu sc khng c thc. Ta nhm, phn ln chngta u nhm.

Phn ln chng ta ngh, cp mt mnh l nh nhng ca s trong sut, hnhnh bn ngoi c th m truyn ln no. Th gic ch l mt b phn v tri,

phn nh trung thc nhng g c tht bn ngoi. Thm ch c ngi, khinghe cu trc con mt nh mt thu knh lm o ngc hnh nh ln vngmc, lp tc t hi ai quay ngc li hnh cho ng chiu no bnhn thc cho ng. Khng phi th, con mt chng ta hay ni nghn, th gic khng ht th ng nh mt ca s, ngc li n ch ngcm th, tng tng, nhn thc, thm nh cho ta mt hnh nh nhtnh.

C ngi s sm phn i iu va ni bng cch cho rng, tt c mi ngiu thy bng hoa mu vng, mu . Th th, mu vng phi l mt cig khch quan, c lp vi con ngi. Ta c th hi, lm sao anh bit mu


7/201

vng ca ti ging mu vng ca anh cm nhn. ng chng ta u thyrng hong hn l p, nhng ai dm bo m ci thy, ci nhn thc ging nhau? Phi chng mi sinh vt, th d bm ang bay dp du bnhoa, cng thy mu vng nh con ngi thy?

Tht ra mu sc ch l mt s trnh hin. Khoa hc chng minh l musc m ta cm nhn vn l nhng sng n t vi nhng tn s nht nh mmt ngi cm nhn chng nh mu sc. Th nn mu sc vng khngnm ni hoa m nm ni ngi. Mu sc khng thc c. Sc mu ch l scm nhn ca con ngi.

Nhng suy ngh ny d lm ta phn vn v kh chu. Nh th th phi chngthin nhin ch mt mu xm xt m m, phi chng th gii chng c musc no c, ch c mt lot nhng sng in t ang rung ng lon x trong

khng gian? Thin nhin s khng cn ng yu na? Con ngi to ramu sc, phi chng cing yu chnh l con ngi? Vy th nu khng cmu sc th ci g l ci khch quan thc c trong thin nhin? Phi chng lsng in t, chng c nhng tn s nht nh, chng phi tn ti c lpvi con ngi. t nht cng phi c nhng g khch quan, c lp vi conngi, phi l th sng in t xa l n.

Ci g l ci khch quan thc c, y l vn quan trng nht ca loingi, ca t tng, ca trit hc. Ta cha i vi vo vn ny. Trong giaion ny ca cun sch, ta hy tm cho sng in t l thc c.

Hy ly mt th d trong mt lnh vc khc, m nhc chng hn. i vimt s ngi ln tui, m nhc ca thi i ngy nay khng phi l nhc. ch l mt m m thanh hn n, ngi nghe ch thm cng thng mtmi. Nhng i vi gii tr, n lm vui thch, hng phn, n l ngun giitr cn thit. Cn th m nhc ca mt thi xa xa, i vi h, l ht scchm chp tr tr, n ch gy thm chn chng. Th nn, ai cng bit, mnhc l s cm nhn ch quan. Th th, ci g c thc sau bc mn cm nhn, phi chng l mt m m thanh m ngy nay ta bit rng chng thccht ch lnhng sng khng kh lan ta trong khng gian. Hay d, hng

phn hay chn chng khng h nm trong cc sng , chng nm trongcon ngi. Nhng c ngi vn na tin na ng, h cho rng phi c mtth ngh thut khch quan, nu khng th lm sao ai cng tha nhn l nhcMozart l thin ph, ging ca Elvis Presley l tuyt vi. l ci chungtrong s cm nhn ca chng ta, ca mt loi sinh vt m ta gi l loingi. Nhng ta cng cha vi vo ti ny.


8/201

Th nn mu sc khng nm ni hoa, ting du dng khng nm trong n.Cng th, v ngt ca xoi khng nm trong tri, ci nng lnh khng nmtrong vt th. Ta s hi, th th ci g l ci c thc, ci g l ci nm ngoi,c lp vi con ngi. d ta cho rng tt c u ch l s cm nhn, th cng

phi c mt ci c thc. Nu khng th ma ng, ti sao ai cng mc om?

Hy ly mt n d c in: Ban m c k i ng, thy si dy nhngtng lm l con rn v t chy. Ci g l ci thc c? Ta s tr li ci thcc hin nhin l si dy, con rn ch l o tng, khng c thc. Th nhngnu con rn khng c thc th ti sao ngi kia li s? Con rn cng ch ls cm nhn t nht l trong mt pht ngn ngi - v s cm nhn cngtng t nh c ngi nghe th m nhc n ta l mt m m thanh hn n.

Hn th na, m y l iu quan trng hn: si dy chng qua cng chl mt s cm nhn, thc ra n do mt s phn ln phn t vt cht hpthnh. Trong giai on ny ca cun sch, c cho cc nguyn t l c thc.Th th si dy m ta cho l c thc li khng h c thc, n ch do nhiu

phn t hp thnh v ta thy n l si dy. Th nn si dy khc g con rn,tt c u l s cm nhn c? Hay mt s cm nhn ny c gi tr hn scm nhn khc?

C th c c gi bt u mt kin nhn. Khng l ta nh ng o gicvi hin thc, phi chng ngi in cng nh ngi tnh? Phi chng cc

th nguyn t, phn t, sng in t, sng m thanh., nhng th mtngi khng nhn thy, ch chng mi thc c, cn tt c l o gic. Nhngg m tt c mi ngi u tha nhn l c thc, cng thy cng nghe, bh gi thnh cm nhn ch quan, cn nhng iu ht sc xa l khng ainghe thy nay c tn th nh l thc ti. C th chp nhn c khng,nhng iu in r nh th?

Cu chuyn cn rt di. Th nhng iu cn khng nh l, nhng g ta nghethy u l s cm nhn ca con ngi. Hin tng xut hin quanh ta lcm nhn ca ta. Sau bc mn hin tng l nhng g, thc ti c lpno nm ni , n hot ng theo quy lut no, ta c th nhn thc c nhay khng? l nhng cu hi su xa nht, th v nht m hm nay chngta khng phi l ngi u tin nu tn. Da trn s sch cn truyn li,chng ta bit nhng ngi u tin trong nn vn minh ca loi ngi tvn ny mt cch h thng cch y khong hn hai ngn nm trm nm,


9/201

ti phng ng cng nh phng Ty. n nay, cha c cu tr li nothuyt phc c tt c mi ngi.

---o0o---

U NGUN TRIT HC PHNG TY

Phn ln chng ta vn cn lu luyn vi th gii ca mnh. Ta s t nh,nu nhng g mnh nghe thy ch l nhng g do mnh cm nhn ch chachc chng tht nh th th tht l ng tic. Bu tri xanh v m myhng, cy ci v chim chc, mu sc v m nhc, liu tt c u do mnhtng tng ra ?

Nu cho rng, khng, tt c nhng g ta nghe, ta thy, chng thc c trongth gian ng y nh mnh cm nhn th thc ra ta khng phi l ngi duynht ngh nh th. Thc t l hu nh tt c mi ngi u ngh nh vy c.Tt c mi ngi u tin ni mt thc ti bn ngoi, hnh dng ca n chnhl nhng g mnh nghe thy, n in vo tm tr mnh ng nh n l. Quannim v mt thc ti bn ngoi ng nht vi nhng g ta cm nhn, ctrit hc xem nh thuc v ch ngha duy thc. V s cn nhiu th duy thckhc tinh t hn nn quan nim duy thc ni trn c th c gi l chngha duy thc gin n.

Xa nay, tuyt i a s con ngi trn th gian ny u tin c mt th gii

c tht bn ngoi. Th nhng, iu ng lu l cc u c tm ctrong lch s t tng sm bit rng, nhng g mnh nghe thy khng phi lthc ti, chng ch l hnh nh, l n tng ca thc ti. Vy thc ti l g?y l cu hi trung tm ca mi nn trit hc.

Bn b ng ca a Trung Hi cch y gn 2500 nm c mt nh hintrit Hy Lp tn gi Socrates. ng l con trai ca mt ngh s tc tng, bnthn ng cng lm ngh tc tng v sng mt cuc i ht sc m bc,hu nh kh hnh. V sau Socrates sm xao lng ngh nghip ln gia nhch v ci tnh ham ni chuyn trit hc vi nhng ngi cng thi. Cui

cng, ng khng li mt tc phm no c, ngi ta ch lu truyn nhngg ng ni. Th nhng t tng ca Socrates li cho mun i sau sum n ni Karl Jaspers phi ni,iu kin bt buc khi trit l l khngc qun Socrates.

Socrates l ngi nh th no m nhiu trng phi trit hc ca hu th utrch dn li ng, ai cng thy ni ng l nn tng trit l ca mnh? Cn


10/201

ng, th ng li ni: Ti bit mnh khng bit g c. ng khng bit,nhng iu chc chn l Socrates tin ni mt thc ti bn ngoi c thc vng phn bit r hin tng v t tnh ca mis thng qua cc hin tngn l. Hin tng l ci c sinh thnh hoi dit, cn t tnh l ci thnghng m ng tin n ng ngay sau mi hin tng. Socrates cho rng shiu bit v hin tng cha phi l tri kin ch thc m t tnh th kh nm

bt nn mi ni mnh Khng bit g c.

Trong nhng ngy xa xa , Socrates tm cch thng qua cc hin tngcm quan qu quyt c mt ci ch thc, c lp vi s vt sinh dit.

Ngm mt bng hoa hng ti p, lin h vi mi th ti p khc trongth gian, ng cho rng c ci thin m hin hu t n. S d mt bng hoap v n c phn trong ci thin m . Cm quan con ngi khng thnhn bit c t tnh thin m hay ni chung, khng th nhn bit mi

th ct li m ch c t duy con ngi mi tip cn c chng. V sautrc khi b t hnh, ng cho rng c t duy con ngi cng khng th bitn, ch c Thng mi bit n thc ti thun ty . Socrates l ngiu tin nu r mi quan h then cht nht ca mi ngnh trit hc, c

phng Ty ln phng ng.

Socrates c nhiu hc tr, trong c mt ngi tn gi l Plato. Platothuc dng di qi tc ca thnh Athens ti Hy Lp, l ra ng phi tr thnhmt nh chnh tr. Th nhng, trong tui thiu nin ng gp Socrates vmi lin h vi thy c gi mi cho n ngy cui cng ca Socrates. V

thy ny li nh hng ln lao trong s nghip ca nh qu tc tr tui.Sau ci cht ca Socrates, Plato thy r tnh cht thi nt ca nh cmquyn, ng t b con ng chnh tr v thc hin nhiu chuyn du khokhp cc nc vng a Trung Hi.

Plato ni tip s nghip ca Socrates v a quan nim ca thy mnh vmi lin h gia hin tng v t tnh ln mt bc pht trin mi m vtinh t. Plato cho rng, s d con ngi quan st v nhn thc c s vt lv th gian c sn nim v s vt . nim l c s, l ngun gc

ca hin tng. Hin tng bt ngun t nim nhng khng phi l nim. Hin tng th bt ton, c sinh c dit nhng nim l ci ton ho.Hin tng th nm trong thi gian v khng gian nhng nim th phi thigian, phi khng gian, bt hoi. Th d, vng trn l mt tp hp ca nhngim c cng khong cch t mt tm im. Khi nim v vng trn btngun t mt vng trn ch thc v nht qun. C v s vng trn (hintng) nhng ch c mt vng trn ch thc ( nim).


11/201

Quan im trit hc ca Plato l tin rng con ngi phi vt qua cm quanthng thng tin ti mt th gii ca nim nhm nm bt thc ti. Thgii hin tng l bc mn che y thin nhin v ch nim mi tip cnvi thc ti ch thc c. Plato cn t ph mt bc mi, ng cho rngthin nhin c th c m t bng ton hc v ton hc chnh l dng hnhni ti ca thin nhin. Theo Plato, nim l ton ho, l gc gc ca hintng; v nim li c m t bng ton hc nn hin tng cng c thm t bng ton hc. V l , thin th trong bu tri phi vn ng trongnhng qu o hnh trn m tm im l tri t. l suy t u tin cathi c i v thin vn.

Nhng iu nghe qua ngy th ny tht ra l nhng thnh tu v i ca conngi thi . T mt sinh vt b nh, con ngi dm vn ln suy t v svt v v tr, th vn m bc mn ca hin tng tm hiu sau c

nhng g v tru tng ha c th nm bt c thc ti. l nhng bci di ngn nm mt thu, m Hy Lp l x c hn hnh sn sinh nhngthin ti k l nht cho loi ngi. V thc vy, Plato t nn mng vtrit hc ca ngnh khoa hc t nhin sut c ngn nm sau . Ngy nayton b khoa hc t nhin u c pht biu bng ngn ng chnh xc caton hc, bng mt phng tin u vit m ngi tin phong phi l Plato.

L thuyt nim ca Plato m ng cho php s dng m hnh chnhxc ca ton hc m t th gii hin tng. l nguyn tc c bn cungnh vt l. Th nhng, ta cn thy mt iu. T tng ca Plato da trn

nhiu iu tin quyt v mt bn th hc m hai ngn nm sau ngi ta mibt u thy chng ch l nhng gi nh. Plato cho rng, mt l, c mtthc ti tn ti bn ngoi, c lp vi u c con ngi; hai l, thc conngi c th tip cn vi thc ti ; v ba l, thc ti c th c biudin bng ton hc.

Thc t l ba quan nim ni trn qu t nhin n ni t tng con ngixa nay u xut pht t n, cho chng ta l iu hin nhin. Mt thc tic lp vi con ngi hn phi l iu tin quyt. Thc ti phi c sn

trc khi con ngi sinh ra trn a cu. Thin nhin l chic ni sinh ra conngi, th gii hin tng hin din hon ton c lp vi con ngi. Conngi c bit n, c ngm nhn thin nhin hay khng th cng khng tcng g ln thin nhin c. l quan nim th nht.

Sau hin nhin l u c con ngi phi tip cn c vi thc ti, nukhng th tt c mi t duy u v b, nu khng th khng c vn no


12/201

c t ra. Khng nhng th, thc ti phi rt gn gi vi u c con ngiv n c biu din bng ton hc, mt sn phm ca t duy thun ty.

Ba iu ni trn tht ra ch l ba gi nh, nu ni mt cch ng ngha l bagi nh siu hnh. Th nhng v chng xem ra qu hin nhin nn phn lncc nh t tng v khoa hc t nhin qun rng chng ch l gi nh.Thm ch cc nh khoa hc c i xem ton hc l tnh cht ni ti ca thinnhin, thin nhin c xy dng bng nhng quy lut ca ton hc. Platotng ni Thng l mt nh hnh hc.

Vi s pht trin ca t tng v khoa hc, cc gi nh ny ngy cng tinht hn v tnh cht a nguyn ca t duy bt u l r. Plato c mt hc trxut sc nhng phng khong v ham vui, l Aristotle.

Nu Plato ch tm hiu ng i ca cc thin th th Aristotle t hi ti saocc thin th li vn ng. ng i xa hn Plato hch nu cu hi nguyny ca s vn ng. ng n vi kt lun l, mi thin th vn ng hay nichung mi hin tng sinh dit l do mt nguyn nhn bt ng tc ngln. l Thng . Aristotle khng chp nhn quan im ca Plato, xem nim nh l t tnh ca hin tng. Aristotle cho rng t tnh ca s vtnm ngay bn trong s vt. i vi Aristotle, t tnh cn dng hnh, sc th xut hin, ngc li mi sc th phi mang trong mnh mt t tnh nhtnh, cng nh khng th c hnh dng m khng c cht liu. Mi hintng u l dng xut hin ca mt ci t tnh bt di bt dch v ci

chnh l Thng . Hn th na, tm thc ca Thng cng chnh lngun gc ca t duy con ngi v t duy con ngi cng chu sinh ditnh mi hin tng khc.

Vi Aristotle, thc ti vn c lp vi con ngi nay c mt nguyn ysu xa, l Thng . Ta d t m t hi, Thng l ai, ai sinh raThng . Cu hi khng ai tr li c. Thng vn cng l mtgi nh siu hnh. Th nhng cch t vn ca Aristotle c thn hcv c khoa hc phng Ty chp nhn c hai ngn nm qua, n nay vncn c nhiu ngi tha nhn.

iu th v l quan im xem mi hin tng l s xut hin ca mt ciduy nht l cch nhn qun xuyn nht ca trit hc c phng ng ln

phng Ty. V sau ny ta s thy, vn s rt li trong mt lun thucbn th lun v cu hi cn li duy nht l Thng l g hay l ai.


13/201

Vi tnh cch l trit gia ca nhn thc lun, Aristotle cn i vo lch s tduy ca loi ngi nh mt nh vt l tin phong. ng i xy dng mtnn vt l kh hon chnh trong thi i by gi; a ra phm tr t tnh sc th ca trit hc vo nn vt l s khai ca nhn loi xy dng khinim cht liu hnh dng v bt u nu ln nhng nguyn l ca mt thcti vt l. Vi Aristotle, nn vt l n vi nhng nh ngha hon chnhv cu to vt cht, v khng gian thi gian, v khi nim ca chn khng,v cc nguyn nhn v nguyn nhn cui cng ca s vn ng. Aristotleni v s chuyn ha ca cc dng vt cht, trong lun ni ting cang l t s trng rng khng th sinh ra vt g, mt vt khng th binthnh ci trng rng. Lun ny l tin thn ca nguyn l bo ton nnglng m ta bit n ngy nay.

Nn vt l ca Aristotle trng tn hn mi lm th k, lu hn hn mi

nn vt l m hin ti chng ta bit n.

---o0o---

CI Y C V CI TRNG RNG

Aristotle t nn tng cho nn vt l u tin ca con ngi. Th nhng ngcoi thng lnh vc th gian, mun hng t duy ca mnh v Thng ,v nguyn y ca mi vn ng. i vi Aristotle, vt cht c hnh thnh

bi bn yu t t, nc, la, gi. ng dng li ti v khng mun tm

hiu thm ngun gc ca vt cht. Song song vi trng phi ca Socrates,Plato, Aristotle, ti min Hy Lp kh knh ca ngy xa, trc cng nguyn c nhiu hin nhn bt u d tm ngun gc ca vt cht.

C mt v hin trit tn l Parmenides. V ny sng ti min nam nc ,thi thuc Hy Lp, vo khong thi c Pht Thch Ca ca n .Parmenides a thch lm th, c k v ging gii quan im v tht giitrong nhng bi th k . ng l mt trong nhng trit gia u tin ca

phng Ty phn bit gia cm quan v l tnh, cho rng cm quan khngth nm bt c thc ti m ch mt qu trnh t duy bin chng mi tip

cn c vi s thc. V thc ti ca Parmenides l mt ci ton th,khng thnh, khng hoi, bt ng, ton ho. Thc ti c Parmenidesdng nh l mt khi trn v i, khng c gii hn ca thi gian lnkhng gian. l mt thc ti khng c ch cho chn khng v nu lchn khng th khng phi l thc ti. Theo Parmenides, thc ti l phi vtcht, n chnh l i tng ca t duy.


14/201

Th nhng ti sao li c v tr, c th gii hin tng vi mun hnh munv? Theo Parmenides, tnh a nguyn ca v tr xut hin bi c hai ccsng, ti, do mt n thn vn hnh v iu chnh. Trn c s ca s tngtc gia hai cc ny m v tr xut hin. Th nhng, th gii hin tngmang y nhng cp mu thun nh nguyn li cng chnh l thc ti.Th gii hin tng cng l thc ti bi n do con ngi xut pht t thcti m cm nhn ra nh th. Th nn khng phi c hai th gii thc ti vth gii hin tng m c hai cch cm nhn th gii. Con ngi l kto tc th gii gi to ca mnh. y l tin thn ca quan nim th giil mt s trnh hin.

Parmenides l ngi u tin t nn mng ca bn th hc. T tng cang dn xut ra hai hung ln, mt l l lun logic ca bin chng hc v

bn th hc, hai l khoa hc v t nhin. Song song, nm v mt ci

khng thnh khng hoi tn ti lu di vi thi gian trong ngnh vt l.C l Parmenides khng h ng quan nim ny ng mt vai tr trungtm trong khi nim v vt cht ca khoa hc t nhin sut my ngn nmsau v ngy nay n vn tip tc nm trong mt vt th t hon m ngi ta gil ht c bn.

Ci bt hoi trong t tng ca Parmenides xem ra c mt sc thu htmnh lit khi con ngi mun bit th gii vt cht do nhng g cu to nn.Sau Parmenides khong 20 nm c mt trit gia Hy Lp tn gi lEmpedokdes ra i. ng cng l mt nh hot ng chnh tr v b chnh

quyn thi lu y, phi sng lu vong. ng tha nhn quan im bthoi ca Parmenides v cho rng th gii vt cht c to thnh bi bnnguyn t c bn: t, nc, gi, la. Tnh cht ca bn nguyn t l btthnh, bt hoi, khng bin dch, ng th. Th nhng, khc vi Parmenides,vi Empedokdes cc nguyn t li vn ng v chng c th c chianh ra phi hp, trn ln vi nhau. Mi vt trn i u do s phi hpca bn nguyn t m thnh trong mt t l ton hc nht nh. Nhngci g l ng c lm chng vn ng? Empedokdes cho rng c hai thyu, ght lm cc nguyn t vn hnh. Ci yu c lc ht ln, lm

chng t hi, ci ght c lc y, lm chng tch la. Hai th yu ght hin nhin c tnh cht siu hnh hc, chng l ng c hnh thnh v hoidit ca mi vt, ca mi c cu vi m v v m.

T yu ght hn lm ta thy k l v t hi ti sao ngi xa phi ayu t tm l ny vo trong khoa hc t nhin. Ta s thy, hnh dung v vtcht ang vn ng th d nhng tm hiu ng lc no lm chng vn ng


15/201

l mt cu hi rt kh, n lun lun dn n cc t tng thuc v thn hc.Gn hai ngn nm sau ch c mt thin ti nh Newton mi tm thi a rac nhng gi nh u tin m t s vn ng v nguyn nhn can, nhng i vi c Newton th nguyn nhn cui cng vn c tnh chtthing ling, v nm trong lnh vc ca thn hc.

Sau Empedokdes khong mi lm nm, xut hin mt trit gia Hy Lpkhc, cng ly thc ti bt hoi ca Parmenides lm nn tng cho trit hcca mnh. l Leucippus m ngy nay ngi ta cho rng l ngi phtminh ra khi nim nguyn t. ng cho rng th gii c to nn bng vs nguyn t t hon, chng c cng v khng th phn chia. c tnh cachng l lin tc vn ng, qua chng va chm v lin kt vi nhau. Khichng lin kt li th s vt thnh hnh v cho cm quan cho ngi nhngcm gic khc nhau. S vt khng h cng chc nh ta lm tng m do v

s nguyn t kt thnh v mi s vt s d khc nhau l do cc nguyn tkhc nhau v dng hnh v cu trc xp t ca chng. Cng vi quan imny, Leucippus nu ln mt khi nim v cng quan trng, l khng giantrng rng. Khng gian trng rng l ci tch ri cc nguyn t vi nhau, lch nguyn t vn hnh. Vi quan im ca mnh, Leucippus cn nu lnmt trit l su sc na, l th gii hin tng khng h ch l bng dngv ngha ca mt thc ti su kn m n vn hnh t mt nguyn nhn hnhoi v c th l gii c. Leucippus gii cu hin tng, cho n mt ngha ch thc v iu ny c nh hng rt ln v sau.

Leucippus c mt v hc tr vui tnh, l Democritus. ng c mnhdanh l trit gia hay ci phn bit vi Heraclitus, trit gia haykhc ngi hay ci a v s kh di ca ngi i. ng hc rng bitnhiu; i ng l cuc i du kho. ng tng ni, th tm c mt nguynl cn hn lm vua x Ba T. V nguyn l ca ng qu nhin lm nntng cho ngn nm v sau.

Va tip thu, va iu chnh thuyt nguyn t ca thy Leucippus,Democritus cho rng thc ti ch gm c ci dy c v ci trng rng. Ci

dy c do v s nguyn t bt hoi cu to nn, chng ch khc nhau vhnh dng, kch thc, trng lng. Ton b s vt trong th gii k clinh hn con ngi ch l cc ht nguyn t ang vn hnh trong khnggian trng rng. v th nhiu ngi xem Democritus phi l nh duy vt utin ca lch s t tng. Tt c u l h qu ca s vn hnh nguyn t,ngoi ra khng c g khc. Nhng hin tng nh xanh hay , ngt haychua, lnh hay nng u ch l cm quan, l kin ca con ngi khi b


16/201

nguyn t tc ng ln; trong thc ti cc cm quan khng h hin hu.Hnh dung ca Democritus v thc ti l c s ca ch ngha duy vt cgii, c Galileo tip thu v l nn tng ca ton b nn vt l c in nu th k th hai mi.

---o0o---

KHNG GIAN BA CHIU V S VN NG CA THIN TH

Quan im v ci y c v ci trng rng t thnh cng vang di ngaytrong u cng nguyn. Ci y c ca vt cht sm c m hnh havng mt im vt cht, n di ng trong khng gian ba chiu theo nhngqu o c th tnh trc bng ton hc. V nhng bi ton u tin ca loingi khng h l nhng iu gin n trong i sng hng ngy m l vnng ca thin th trong bu tri. Trong s nhng nh thin vn hc u tinca loi ngi, ngy nay ngi ta vn cn nhc n Ptolemy m cng trnhca ng vn cn gi tr cho n ngy nay, mc d hi ngi ta lun tngtri t l trung tm ca v tr, mi thin th quay xung quanh n.

Thi i ca Ptolemy u du hai thnh tu ln ca nn thin vn hc HyLp: mt l ngi ta c mt m hnh v s vn ng ca mt tri v mttrng, hai l nh ton hc bit n php tnh lng gic. Th nhng, nthi Ptolemy, vi thin ti ton hc cng vi s quan st chi li sc so, ng xy dng mt m hnh v v tr hon chnh. M hnh c gi tr 14 th

k, mi cho dn lc Copernicus iu chnh li trong th k th 16. Ptolemy li mt tc phm ln c ta Almages vi 13 tp. ng tnh tonchnh xc thi im ca cc hin tng nht thc, nguyt thc; tnh tonv l gii lch ca mt trng trong qu trnh vn ng. ng tng kt liht thng cc nh tinh m 88 b sao do ng pht hin ngy nay vn cnng mt vai tr trong thin vn hc. c bit, Ptolemy c mt khuynhhng ln trong quan im ca mnh, l ng a ra nhiu m hnh, nhugi thit khc nhau gii thch mt hin tng v cho rng cc m hnh l sn phm ca u c ngh ra, khng nht thit thc ti phi vn hnh ngnh th.

Quan im ny l u ngun ca ch ngha cng c, xem l thuyt v mhnh ch l cng c kho cu thc ti ch khng nht thit ng thcnh th. Nh ta s thy, ch ngha cng c trong khoa hc ng mt vai trquan trng trong trit hc v thin nhin m v sau s c nhc n.


17/201

Th nn, t u cng nguyn, mt nn khoa hc v t nhin vi mt th giiquan hon chnh ra i. D nhin, n cn rt th s m nhim v chnh can ch l m t v tnh ton s vn ng ca vt cht, trong ngi ta cha

bit n v lc. Ngi ta ch tin on chng s i n u, trong khnggian v thi gian. V nhng l , khng gian va thi gian l hai yu t chnhca v tr quan ny, v l hai yu t ch yu nht ca hoa hc t nhinng thi cng l hai khi nim kh hiu nht.

Th nhng, trc khi ni n khng gian, mt vn trit hc s lm tanhc u, nhc n mt ngi m ta thng nghe tn, mt nh ton hcthi c i m cng trnh ca ng tn ti n ngy hm nay. l Euclid,ngi m khi ta ni n khng gian v ton hc, ta khng th qun.

Khng ai r i sng ring t ca nh ton hc Hy Lp ny, ngi ta ch

bit tc phm Cc yu t ca ng c nh hng ln nht ca suy t tm linhphng Ty, l tc phm khng nhng ch t nn tng cho hnh hc v tonhc m n cn nu ln php l lun thuc v phm tr l tnh.

Trong lch s khoa hc, khng my ai vit c nhng tc phm sc so vnht qun c nh Euclid. Trong Cc yu t ca ng c nh hng lnnht ca suy t tm linh phng Ty, l tc phm khng nhng ch t nntng cho hnh hc v ton hc m n cn nu ln php l lun thuc v

phm tr l tnh.

Trong lch s khoa hc, khng my ai vit c nhng tc phm sc so vnht qun c nh Euclid. Trong Cc yu t vi 13 tp, ng lun lun btu vi nhng nh ngha, sau l nhng gi nh hay tin . Trn c s ng xy dng mt ta lu i ca l lun logic, cht ch v nht qun vinhau. Bi th, Euclid nu ln c mt mu hnh ca l lun, khng ch chn ch trong hnh hc hay ton hc. Lch s khoa hc cho ta thy, mi lui l lun u xy dng trn nhng nh khng chng minh c, nhngnh m Wallace gi l nhng gi nh siu hnh. Trong ton hc thvi nm nh , Euclid xy dng nn mt nn hnh hc phng m ngy naychng ta cn hc.

Vi khng gian ba chiu ca Euclid, v sau Newton xy dng nn mt khinim v khng gian tuyt i, c lp, ng th. l mt sn khu v im trong vt cht tha h vn ng. vt cht vn ng trong khng giancng nh din vin trn sn din, khng c din vin th sn din cng vn


18/201


19/201

nhau. Ci kh ca chng ta thng khng phi l tnh cht trit hc ca vn c t ra, m ci kh nm ch ta phi quay li vi nhng khi nimqu quen thuuc nh khng gian thi gian, vi nhng iu tng chng nhc sn. Th gii quanh ta, khng gian, thi gian, s bin dch vn ng, ttc nhng iu khng sm th mun s b khoa hc v trit hc thm vn,thc cht chng l ch, chng nm ngoi ta mt cch c lp hay ch l stng tc vi gic quan ca ta, vai tr ca chng i vi thc ca ta nhth no.

---o0o---

BNG TI V NH SNG TRONG THI TRUNG C

Ngi Hy Lp l mt dn tc k l. H sn sinh cho loi ngi sut mtngn nm v s nhn ti v khoa hc v trit hc. Trong th k th nm cmt trit gia tn l Proclus. ng l ngi trin khai thm ton hc caEuclid, mang li cho nn ton hc v hnh hc mt vai tr trung tm trongtrit hc v t nhin. Th nhng ng ng thi cng a ra nghi vn, rngcc m hnh ton hc v s vn hnh ca cc thin th ch l s tip cn gnng, rng c th c nhiu gi thit khc nhau nhng li l gii n tha chomt hin tng duy nht. Suy t ca ng c ngn nm sau mi c chngnghim.

Mt th d c th l ngnh thin vn. Thin vn hc ca Ptolemy t gi

nh mi thin th u quay quanh tri t. Gi nh hon ton sau, thnhng nhng tin on v cc hin tng nht thc nguyt thc vn xy rachnh xc. Mi n khi Copernicus vo khong u th k th 16 khng nhtri t khng phi l trung tm ca th gii trong tc phmDerevolutionibus, ngi ta mi hay cc gi nh c u sai lm t c bn.

Suy ngh ca Proclus m u cho mt quan nim mi, l cc m hnhkhng tng thch ln nhau vn c th cho mt li gii ging nhau v mtthc nghim. iu ny s li nh hng rt ln trong ngnh vt l v lmcho cc l thuyt gia cn cn trng hn v cc m hnh ca mnh. Thc vy,

cc cuc cch mng v vt l u bt u bng nhng m hnh mi v thcti. Dn dn ngi ta bit r, mt m hnh cho nhng tin on chnh xckhng nht thit phi ng vi thc ti, chng ch c kh nng gii cuhin tung ch cha chc ni ln ng bn thn thc ti.

K t khong th k th nm cng nguyn, dng nh Hy Lp cn kitnhn ti. Gia ti khoa hc v trit hc Hy Lp c trao li cho mt thi k


20/201

m ta gi l thi Trung c y l cch gi ca phng Ty, thi k cxem l ko di t th k th 5 n cui th k th 14. Thi k Trung cc hu th ti phng Ty xem l bng ti v qu tht y l mtkhong thi gian di gn mt ngn nm m vng bng nhng pht hin khoahc v trit hc quan trng. Mt l khc m phng Ty a xem nh thi kny l v khong t th k th 9 n 13, nn vn minh v hc thut cangi hi gio Rp vt tri hn chu u trn tt c mi phng dinnh trit hc, khoa hc, ton hc, thin vn cng nh y khoa. Nhn vt Rp ng k nht trong thi i ny phi l Averroes.

Averroes l mt bc s v l nh t tng c xem l xut sc ca th kth 12. ng sm n vi cc tc phm ca Aristotle, vn c dch rating Rp khong nm 950. Thi i ca Averroes l giai on m ttng Hi gio bt u x cng, ch bit tin vo gio iu, xa lnh khoa hc,

nghi ng trit gia. Khng s bi ngc dng, Averroes theo nhng nguynl ca Aristotle, theo th gii l trng tn, tr nng l th tm linh bt t,con ngi c th l gii th gii thng qua nhng nh lut vt l. Quanim trit hc ny v thin nhin ch lm cc nh chc sc trong gio hiHi gio v c thin cha gio kh chu. Averroes soi ri v lm tinh t thmmi lin h gia nim tin v l tnh, gia ci tin v ci bit, mt trong nhngvn trng i nht ca trit hc phng Ty. ng l mt nh bc hc xutchng trong nhiu lnh vc v li gn 80 tc phm vi khong 20.000trang kho cu mi vn v trit hc, l lun hc, y hc, khoa hc tnhin. Cui i, Averroes b ch ngha gio iu ca Hi gio ln n, b luy i Marrakesh Bc Phi v mt ti .

Trong lch s khoa hc, Averroes l mt trong nhng ngi u tin b chtrng gio iu ca tn gio bc hi. ng khng h l nn nhn suy nht vcng ngay trong th k th 12, Gio hi Thin cha gio cng bt u thihnh mt th Ta n d gio ln n v uy hip mt cch ht sc h khcnhng ai c kin khc vi h. Nhiu nn nhn ca th to n ny l nhngnhn vt ht sc xut chng ca khoa hc m v sau ta s bit r. V ch ta n ny ko di gn su trm nm, n th k 18 mi chm dt. Bng ti

ca thi Trung c, nh cch ni ca phng Ty, khng phi ch l thi iu vit ca Hi gio so vi Thin cha gio m cch dng ch m ch sxut hin ca t tng p t k khc theo kin ca mnh, da trn thnquyn hay s c tn t tng.

Sng ng thi vi Averroes c mt ngi c tn l Albertus Magnus.ng c mnh danh l Doctor universalisv c mt kin thc v tm


21/201

nhn ht sc uyn bc. Albertus Magnus l ngi u tin nhn mnh vai trthc nghim ca khoa hc t nhin. i vi ng, l thuyt khng quan trngm kinh nghim t nhng quan st c th lp li l thy dy trong khoa hct nhin. ng trnh by quan im ny qua nhng tc phm c qui m tthin vn hc cho n khoa hc v sinh vt, t v c cy, tt c u xt

pht t s quan st ca chnh mnh. Albertus Magnus phi l ngi tinphong cho mt khuynh hng quan trng ca ngnh vt l tng lai, khuynhhng thc nhgim chuyn v quan st v o lng, khc vi nhng u cchuyn v l thuyt v thit lp m hnh.

Albertus Magnus c mt hc tr ht sc xut sc, ngi tip ni v honthin cng trnh ca ng v s thng nht gia trit hc Aristotle v thn hcThin cha gio. l Thomas Aquinas, mt ti nng v i.

Thomas Aquinas ln ln gia th k th 13 ti . l mt thi k bt ubin ng ti Ty u v mt trit hc, thn hc v x hi. Lc mi ln nm,Thomas Aquinas c ta vo tu vin th hun v thn hc. Hi Gio hi Thin cha gio phi i ph vi nhng vn ht sc nan gii vc kh nng b x hi c lp nu khng bit tr li thch ng nhng vn ca thi i.

Vn s mt c t ra l mi lin h gia nim tin v khoa hc; v khoahc y l h thng s ca Aristotle. iu oi om l t tng caAristotle vn b qun lng vi trm nm trc nay bng nhin c s

ch ca gii tr thc trong th k th 13, thng qua cc trit gia Rp,trong c Averroes. Trong thi i ny th t tng ca Aristotle xut hinnh mt h thng c th l gii thc ti vng l tnh. Trc khi t tngAristotle du nhp th Gio hi cn da vo ch ngha tn Plato nhn thgii nh hnh nh v du n ca Thng . Nay vi quan im caAristotle v thc ti, cho rng khoa hc c l tnh khai sinh, ch trngny i chi trc tip vi nim tin ca Gio hi.

cng l thi k m cc trng i hc ti chu u ra i v mu thungia l tnh v nim tin bng tr nn nan gii. Gio hi khng lm g khchn l chng tr mnh lit. V th, t tng ca Aristotle b Gio hi tychay, i hc Paris b cm ging dy trit hc v khoa t nhin ca Aristotlet nm 1215.

Song song vi vn trn, x hi Ty u bt u hnh thnh mt lp th dnc th lc kinh t v quyn hnh chnh tr. Cc nh nc Ty u ra i,


22/201

nhiu nh vua tm cch xa lnh gio hong Roma. ng thi trong Gio hicng c nhiu khuynh hng ny sinh chng li tnh cht nhp th qumc ca Thin cha gio.

Trong bi cnh ri ren , tuy b cm on, t tng Aristotle vn thi mtlung khng kh mi, cho con ngi t tin v kh nng nm bt thc ti cachnh mnh, y nim tin vo mt v tr khng cn thit. ng lc thThomas Aquinas ra i.

Theo chnh li ca Albertus Magnus thy ca Thomas Aquinas th ngihc tr xut sc ny khng nhng thng nht l tnh v nim tin vo mtmi, m thng nht c hai nn trit hc ca Plato v Aristotle vi nhau. ivi Thomas Aquinas th v tr, con ngi, l tnh l nim tin u bt ngunt Thng c, con ngi nhn thc c thc ti bng nh sng ca

Thng . Thng to ra v tr, cng nh con ngi to ra dng c ris dng chng, nh ngh nhn to nn tc phm ngh thut bng ch camnh. Thng l phi c th, ton tr, ton nng, ton ho, bt ng,khng th ngh bn v l nguyn y ca tt c mi s xy ra. Thng todng v tr v cc n v th d mt con ngi, a hoa hng hay conla sng trong v tr vi tnh c th nhng mang hnh nh v tnh chtnh chnh mnh.

Thng c Thomas Aquinas xem l nguyn nhn uyn nguyn cathc ti, cn s vt b bitn dch trong thc ti l do nguyn nhn th cp

ca bn thn thc ti. C khi Thng trc tip can thip vo thc ti; v l l do php l c th xy ra.

H thng t tng ca Thomas Aquinas ht sc quy m v phong ph. ng cung cp mt nn trit hc bao qut lm nn tng cho Gio h sut vitrm nm. Nm 1332, Thomas Aquinas c phong thnh, nm 1567 cxem l gio th, l t tng gia Gio hi Thin cha gio, ca c mt nnthn hc phng Ty.

Thomas Aquinas mt nm 1274, trc v thy Albertus Magnus ca mnh.ng ni ring vi ngi em gi: Tt c nhng g ti vit ra ch nh mtcng rm so vi nhng g ti mc khi. Khng ai bit ng c mckhi nhng g.

---o0o---


23/201

KHOA HC T NHIN TRONG THI TRUNG C

Hy tm hiu, ngi ta ngh g v th gii t nhin trong thi k Trung cca chu u, tc l thi i cch y khong su trm nm. Thot nhn, ta sthy, t duy thi c nhiu iu tht k l, thm ch ngy ng, nhng sauny ta s bit, chng l nhng h t tng hn hoi v c gi tr n ngyhm nay.

T xa n nay, t duy ca con ngi vn xoay quanh cu hi then chtnht: thc ti trc mt ny l g, do u m c, tnh cht ca n nh thno. iu chc chn l th gii hin tng thay i khng ngng. Th th svn ng trong thin nhin, thc cht ca chng l g, do nhng nguynnhn no gy nn.

Khong th k th 13, vi h t tng bao trm ca Thomas Aquinas, quannim sau y ca Aristotle v vn ng c tha nhn v tr thnh nngct ca khoa hc t nhin trong thi Trung c.

i vi Aristotle, s vn ng khng ch bao hm s bin dch ca vt thtrong khng gian nh s vn hnh ca cc thin th - m gm tng cng

bn lnh vc: s bin dch ca vt th trong khng gian; s bin hoi ca thcht, th d m khi g bin thnh tro v khi; s bin hoi ca tnh cht, thd cy l i mu; v cui cng l s thay i, tng hay gim v cht lngca vt th. Nh th, vi nh ngha ny, s vn ng theo Aristotle chnh l

s thay i ca ton b th gii hin tng.

Aristotle cho rng, thin nhin ang tri rng trc mt ta do bn yu t t,nc, gi, la to nn. t thuc yu t nng, chm xung di v tr thnhtrung tm ca v tr. La c khuynh hng vn ln, hng ra ngoi. Cngi v nc l hai yu t nm gia t v la, chng ty vt th bao quanhchng nng hay nh hn m vn hnh ln hay xung. Aristotle phn bit hailoi vn ng, vn ng t nhin vi ng lc nm trong lng vt th, vdmt ci cy ang pht trin. Loi vn ng th hai l vn ng bt bucm ng lc nm ngoi vt th, th d mt hn b nm i.

Nu so snh tnh cht khoa hc t nhin ca Aristotle vi phng php tduy hin i, ta thy c nhiu iu khc bit rt c bn. Aristotle ch quantm n loi vn ng t nhin v tm hiu tnh cht cng nh nguyn nhnti sao s vt vn ng. Theo ng th s vt vn ng v nhm mt mc cht thn, ci nng th hng nch thp, trong trng hp thc vt th cicy hng n dng hnh trng thnh ca n. S vn ng l tnh cht


24/201

ni ti chung ca mi vt v Aristotle ch ch tnh cht then cht chungnht , ng xt thin nhin di kha cnh tnh khng nh ca s vt.

Ngc li, t duy khoa hc ngy nay xt thin nhin qua kha cnh tnh linh ca s vt, trong ngi ta ch n mi lin h trong khng gian vthi gian ca mt s vt ny n s vt khc.

Khoa hc t nhin ca Aristotle cn mt tnh cht c bit na. l nxut pht t nhng nh v trn c s m ng xy dng mt ta lu ica suy lun. Tnh cht tng t nh hnh hc ca Euclid, trong mts gi nh c xem l hin nhin v lm nn tng cho c mt h thng llun. V l , khoa hc t nhin ca Aristotle mang tnh cht ca php suydin tuyt i. l php l lun t trn i xung.

Ngc li, nn khoa hc t nhin ngy nay c bt u t th k th 16 th

li khc. N xut pht t nhng m hnh l thuyt c kim chng bngthc nghim. Trong qu trnh , m hnh no l gii v tin on c ktqu thc nghim th c xem l ng n. V l , nn khoa hc t nhinngy nay mang tnh cht ca php suy din gi thit. l php l lun tdi i ln.

Vi Thomas Aquinas, t tng ca Aristotle c hon thin v mt thnhc. Aristotle xem mi s vt u l s vn ng, hn th na, ng cho rngnguyn y ca mi vn ng phi l mt thc th bt ng, n chnh lci duy nht lm mi s vn hnh. Ci duy nht c Thomas Aquinas

tr li rnh mch, chnh l Thng . Thng vi sc sng to vbin to dng mi n v theo cch ca mnh v chng vn ng theoqui lut do mnh t ra.

Thomas Aquinas cn nu ln mt khi nim v cng h trng na trongngnh vt l, l lc, l sc mnh ca Thng tc dng ln vt thm khng cn s xc chm, mt th lc t xa. Th lc ny v sau c

Newton l gii cho tnh cht lc trng trng ca mnh, n c tha nhnsut by trm nm. Khi nim v lc tc dng m khng cn s xc chmny tht ra rt k quc nhng nghch l thay, li rt hin nhin i vi chngta. Th lc trng trng t xa v tc thi ny phi i n Einstein cath k th 20 mi b ph b.

Nn khoa ch t nhin ca thi Trung c cn sinh ra mt khi nim ht scquan trng na, thi ngi ta gi l kh nng. Kh nng l ngun gcca lc v Thng l k bin kh nng thnh hin thc. V sau t kh


25/201

nng tr thnh mt khi nim quan trng trong nn vt l ca thi Phchng, l khi nim trung tm ca thuyt bo ton nng lng. n th k 20,kh nng c gi l trng, v khi nim trng s cn ng mt vai trtuyt i quan trng trong nn vt l hin i.

Vi quan nim v vn ng, v cc yu t cu to thnh vt cht, vi nhngkhi nim mi v lc v kh nng, nn khoa hc t nhin ca Aristotletrong thi Trung c l rt nht qun v thnh cng trong thi k .

Gn ba trm nm sau khi ngi Thomas Aquinas mt, mt ngi khcra i, l Galileo. ng l ngi u tin t vb khoa hc t nhin caAristotle v Thomas Aquinas, t b php l lun t trn i xung. Galileo da quan m thc nghim vo khoa hc, dng thc nghim chngminh cho m hnh l thuyt. ng cng chnh l ngi khai sinh nn vt l

ca thi i mi ng thi l ngi a ng dn li cho khoa hc v kthut pht trin mt cch v bo trong hn ba th k qua.

---o0o---

Phn th hai - BUI BNH MINH CA KHOA HC TNHIN

TRI T KHNG PHI LTRUNG TM V TR

Chng ta bit tri t khng ht l trung tm ca v tr. iu ny ai cng nghe, bit, nhng liu ta c d dng cm nhn c s thc ny?

Tht kh tng tng mnh khng phi l trung tm ca th gii. Khi conngi ngc nhn bu tri, ta ch thy mt tri, mt trng v cc v sao quayquanh mnh. Khi con ngi m mt nhn x hi, tt c u hin ra nh chnhmnh l trung tm im. Ngi ta thy ci ti, nhng ci ca ti v nhngci khng phi l ti. Trong v tr cng th, trong tm l x hi cng th,con ngi lun lun ly v tr ca mnh lm trung tm nhn mi trngxung quanh. Thi n su vo trong u c con ngi.

Th nhng, nu trong x hi, ta sm bit mnh khng phi trung tm v cnc s hin din ca nhng ngi khc, th trong v tr, con ngi ngy xakhng th c c hi nhn thc, bit rng mnh ch l mt n v nhtrong khng gian bao la. Nhng u c xut chng ca thi c i cngkhng th thot ra ngoi quy lut .


26/201


27/201

Quan im ca ng v khoa hc m ng cho nhiu pht minh to bo,m tiu bit nht l ca nh thin vn Copernicus.

Copernicus i vo lch s nh ngi u tin khng nh l tri t quayxung quanh mt tri. Khng nh m ngy nay ngi ta cho l bnh thngv hin nhin ny c nh th ln v nh khoa hc c Goethe cho lkhng pht hin no c tc ng mnh hn ln tm thc con ngi bng lthuyt ca Copernicus. Goethe khng h ni qu v pht hin caCopernicus m ng cho ngnh thin vn hin i, ngnh u tin ca

b mn khoa hc t nhin. Hn th na, pht minh ca Copernicus lmo ln quan nim v thn hc ang ng tr trong gii trit hc v khoa hcti chu u thi by gi.

Copernicus m ci cha t nm ln mi, c mt ngi ch nui nng.

Ln ln ng theo ngnh ton, thin vn, trit v ngn ng La tinh. Khongnm 1511, ng rt v sng c c trong mt ta thp v ch ch tm vothin vn hc. Thi h thng thin vn ca Ptolemy ng tr ton b khoahc, vi quan nim tri t bt ng l trung tm v tr. Nay Copernicus,vi mt s quan st mi, nht l vi mt t duy mi, cho rng tri t vnhnh khng u ca cc thin th, h thng Ptolemy vn phi cn n 40hnh cu ph iu chnh chng trong mt l thuyt. Vi mt l thuytmi m trong bn thn tri t cng vn hnh, ngoi con s 40 ,Copernicus cn cn thm 8 hnh cu ph na tnh ton s vn hnh cacc thin th.

Cng trnh ca Copernicus hnh thnh khong nm 1514, th nhng ngkhng dm cng b. ng tha bit cng trnh ny s b Gio hi Thin chagio ln n gt gao. Cn cc nh khoa hc khc chc cng s phn i vch ci ng, h qu tin vo m hnh ca Ptolemy, mt m hnh thnhcng v tn ti trn 15 th k.

C l cng trnh ca Copernicus s khng c ai bit n nu khng c mtnh ton hc tr tui tn l Rhetikus. Rhetikus vit mt bi kho cu giithiu m hnh thi dng h ca Copernicus v thc gic ng hy cng bcng trnh ca mnh. Nm 1542, Copernicus m nng, phi nm trn ging

bnh. Ngy 24 thng 5 nm 1543 Rhetikus mang li cho ng bn in u tinca tc phm De revoluyionibus, trong Copernicus trnh by ton bcng trnh cch mng ca mnh v thin vn hc. Vi gi sau Copernicus ttrn, trn tay cn cm tp sch mi ra i.


28/201

H thng ca Copernicus c tip n vi nhiu thi khc nhau. Bn inu tin vi 1000 cun bn khng chy v mi hn 300 nm sau cng ch ti

bn ln th t. Nm 1611 De revolutinonibus b ghi vo s en ca Tathnh, cm khng cho lu hnh. l thi m t tng Phc hng ci msau mt thi gian c chp nhn li b ch trng ca tn gio v thn hcln t.

Chc Copernicus khng ng l m hnh ca mnh m ra mt k nguynmi cho loi ngi. Th nhng ng on ng mt iu, t tng camnh s b Gio hi ln n. V tri t, t ch l trung tm bt ng ca vtr tr thnh mt hnh tinh t hon quay quanh mt tri. Trong mt khnggian v tn, tri t ch cn l mt hin tng b nh nm b l ca v tr.Vi Copernicus, bui bnh minh ca khoa hc t nhin bt u l dng,trong tn gio v khoa hc tr thnh hai cc khng th dung ha m s

u tranh ca n cn tn ti n ngy nay. Con ngi ch l ht bi trongkhng gian v tn, v th khng th c xem l nh cao ca s sng toca Thng c na. Th nhng, nu ch l mt ht bi v ngha, conngi c vai tr g trong v tr? Vn t ra v tm quan trng ca thccon ngi tr nn sc nt hn bao gi ht v ngy nay tr thnh quan trng,c trong thc ti vt cht.

---o0o---

S RA I CA KHOA HC THC NGHIM

Nh ta bit, cng trnh ca Copernicus khng h c chp nhn ngay. Thnhc v c khoa hc sn sng ln n m hnh ca ng, d c hai c nhng ldo khc nhau, sau khi ng mt vi nm mt nh thin vn xut sc ngian Mch tn l Tycho Brahe ra i. ng khm ph nhiu v sao, c

bit nht l pht hin c mt chm sao xut hin nm 1572. ng n vikt lun l c hai thin th hay tinh h cng chu qui lut sinh thnh v hoidit nh mi hin tng khc.

L mt nh thin vn hc xut chng, Tycho Brahe cng vn cha chp

nhn ni thuyt tri t quay xung quanh mt tri ca Copernicus. TychoBrahe khng th t b c nn vt l ca Aristotle v m hnh Ptolemy vm hnh n su vo suy ngh ca nh khoa hc thi by gi, v tn tuiAristotle qu vang di v v Gio hi Thin cha gio qu mnh. Th nhngTycho Brahe cng thy nhng mt tin b ca Copernicus nn cui cngng a ra mt m hnh mi, l tri t l trung tm bt ng ca v tr,


29/201

mt tri v mt trng quay quanh qu t v cc thin th khc nh kim tinh,th tinh... li quay quanh mt tri.

Tycho Brahe li tn tui mnh trong lch s thin vn bng k tchquan st c s hnh thnh ca chm sao vo nm 1572, nhng m hnhtha hip v ngha ca ng sm i vo qun lng. Qua trng hp caCopernicus, ta bit r hn, mt m hnh mi trong khoa hc bao gi cnggp rt nhiu s khng mnh m ca x hi v tm l. iu ny s lp liv sau v c l s mi mi n mai sau.

Ngi nht nh bnh vc thuyt ca Copernicus n cng l nh bc hcngi Galileo. Galileo cng b ln n v truy lng v hi gio hi thincha gio lun nh ot ci g l ng, l sai c trong lnh cc khoa hc.Gio hi buc ng phi t b m hnh ca Copernicus. Trc ta n d gio,

khi b bt ti, Galileo phi min cng tha nhn rng tri t l btng nhng ming ng vn lm bm: Th nhng n (tri t) vn c vnng.

Cui cng ng b gio hong UrbanVII ra lnh giam cm nhng min tratn. Galileo, nh khoa hc danh ting nht ca thi Phc hng, ngi khaisinh nn khoa hc thc nghim hin i, b giam lng n ngy mt trongnm 1642. Thng 10 nm 1992, ng 350 nm sau, gn 25 nm sau khi conngi t chn ln mt trng, Ta thnh Vatican mi phc hi danh d chong, cho rng ng c l.

Khc vi tt c nhng bc tin bi v khoa hc ca mnh, Galileo c mtkhuynh hng c bit, l tnh thc tin v s a thch nhng ng dngk thut ca kin thc khoa hc. Nu tt c nhng nh khoa hc t xa nnay u l t tng gia, hay t nht l nhng ngi dng thng tin ca thctin chng minh cho t tng ca mnh th Galileo xem hc nghim lngi phn xt cui cng v t duy ca con ngi; v hn th na thc tin

phi l ni con ngi p dng thnh tu ca t duy. Thi cng ngh hayk thut cn ht sc s khai, cha ai bit n vai tr ca k thut trong vicnng cao i sng con ngi.

Thuc mt dng di qu tc nhng b khnh kit ti , mi 17 tui Galileoghi danh hc i hc v lm quen vi ngnh vt l. Mi u ng theo hcngnh vt l ca Aristotle m v sau ng s t b. Thi , ng vn cn

phihc v h thng thin vn cu Ptolemy vi tri t bt ng nm titrung tm cu v tr v quan m ca Copernicus khng c tha nhn.


30/201

ng c nghe bn yu t t nc gi la c tnh cht khc nhau v v thvt th cho cc yu t ti thnh cng ri xung t vi vn tc nhanhchm khc nhau, vt cng nng ri cng nhanh. ng say m tip thu hnhhc Euclid, mt mn m ch trng kinh vin thi Trung c khng coi trng

bao nhiu, thm ch b cc nh thn hc ch ci l v gi tr.

Tt c nhng iu ch gy hoi nghi trong tm hn ca chng trai Galileo.Nm 21 tui, ng b ngang i hc, t mnh tm ti v vit nn hai cngtrnh khoa hc u tay: th nht, da trn nguyn l archimedes, ng tm ra

php o t trng ca cht lng; v th hai php tnh trng tm ca vt thcht rn. l nhng cng trnh tiu biu cho t duy ca Galileo, chngva c tnh k thut p dng, va a dng. Hai cng trnh ny m mn chomt cuc i khoa hc xut chng. Sau , ng tr thnh gio s ton hcti Pisa, ; nh m ngi con trai ca mt gia nh khnh kit gim nh

c gnh nng ti chnh trin min.

Khng k ht cng trnh ca Galileo v vt l, thin vn v c kh chnh xc.Nhng thnh tu ca ng tht ra ngy nay tr thnh kin thc ca hcsinh trung hc, chng tr nn bnh thng. Th nhng Galileo l ngi khaisinh nn khoa hc hin i, bi l ng l ngi m ng cho mt phng

php t duy hon ton mi m, l php l lun t di i ln.

Th no l t di i ln? Nn vt l trc Galileo l khoa hc caAristotle, n xut pht t nhgn gi nh siu hnh, t nhng nh do u

c con gi ngh ra. Nhng gi nh xut pht t mt nguyn l thingling m ngi ta cho l ca thng thit lp nn. Xut pht t nhnggi nh , con ngi phn tch, l gii v tin on cc hin tng trongth gii t nhin. Nhng l gii , k c ton hc, c mc ch xp t hintng sao cho chng c th t hp l, c th nm bt c u c conngi.

Ngy nay, nghe quan im ny, hn ta rt l lng ti sao ngi xa li c thm qung nh th. V hn ta cng cn ngc nhin hn v thc s l, mtnn khoa hc c mt ngun c siu hnh v m h nh th li vn c th lgii v tin on nhiu hin tng cc k phc tp nh nht thc, nguytthc. Ni y ta thy trc mt lun quan trng ca nn vt l hini, l nhiu m hnh v thc ti k c m hnh sai- vn l gii ngn mt hin tng trong thin nhin. iu c ngha: mt m hnh giithch tha ng mt hin tng cha c ngha l thin nhin vn hnh ngnh m hnh m t.


31/201

Nhng hy tr v vi Galileo! ng nu ln mt cch l lun hon tonmi trong khoa hc. Phng thc ca ng l trc ht cng a ra gi nhtm hi c tnh cht gi thit v sau dng kt qu trong thc nghim khng nh hay bc b gi thit . Gi nh tm thi thng c pht

biu bng ton hc, n c gi l nhng m hnh ton hc. V l , tonhc khng cn ng mt vai tr l gii s kin mt cch th ng nh trcna, m by gi n l gi thit, l m hnh, l s pht biu ca chnh hintng. Galileo ni: Ngi ta ch hiu c tc phm ca thin nhin khihiu c ngn ng v nhng ch ci m nh chng, ngn ng ny cvit ra. Tc phm ny c vit bng ngn ng ca ton hc v cc ch cichnh l hnh tam gic, hnh trn v nhng hnh dng hnh hc khc v nukhng c nhng phng tin ny th con ngi chng ta khng th hiuc, d ch mt ch.

Cng trnh tiu biu nht ca Galileo c th minh ha quan nim ny l nhlut ri t do. T trc, Galileo khng tin quan nim ca Aristotle chorng, vt th c khi lng nng nh khc nhau th ri nhanh chm khcnhau. ng thy cn phi tm ra mt qui lut m t s ri t do ca vt th.Cui cng ng nu ln nhng mi tng quan chnh xc: vn tc ri khng

ph thuc v khi lng ca vt; vn tc ri t l thun vi thi gian ri, tcl thi gian ri gp i th vn tc ri tng ln gp i; khong cch ri t lthun vi bnh phng thi gian ri, tc l thi gian ri gp i th khongcch ri tng ln gp bn. Trng truyn rng, ng chng minh qui lutv s ri t do ngay ti thnh ph Pisa, bng cch cho th vt th ri t mtci thp cao khong 60m. Thp ny c gi l thp nghing Pisa v nlch nghing qua mt bn, ngy nay n tr thnh mt im tham quan dulch khng th thiu c cho nhng ai n Pisa.

Galileo cn pht hin nhiu qui lut khc na nh s chuyn ng theo hnhparapol ca vt th c bn i vi mt vn tc ban u, chng minh vkhai trin thm m hnh thin th ca Copernicus, s ng nht gia vnng v tnh ti trong h thng qun tnh, ca s vn hnh ca thy triu,

pht minh v hon thin cc vin vng knh, l gii cc hin tng bt

thng ca mt tri... Cc cng trnh ca ng m ng cho Kepler,Newton v s chuyn ng ca vt cht trong trng trng lc v c choEinstein 400 nm sau v thuyt tng i tng qut.

Thnh tu u vit ca Galileo l a mi qui lut ca khoa hc t nhinvo khun kh ca s thc nghim, ca s chng thc bng kinh nghim,nhng kinh nghim phi c th lp li v kim chng chung. Quan nim


32/201

ca ng b ln n l v thn v d nhin khng th ph hp vi to thnhLa M. ng ch mi bc b nn vt l ca Aristotle th b mt chc gios ton hc v v sau b giam lng nh ta bit.

Galileo l mt trong nhng ngi con xut chng ca dn tc . Nn khoahc ca ng khai sinh vn tn ti n ngy hm nay v pht trin hn baogi c. Th nhng, nh ta s thy, n phin mnh, nn vt l ca Galileocng s b vt qua nh nn tng ca Aristotle trong thi i bGalileo bc b.

Vi Galileo, trong lch s cng ny sinh nhng cu hi ln ca loingi. Chng l nhng vn trit hc su sc. l: thc nghim l g,liu nhng g m tt c mi ngi u thy nghe, nhng g lp li v kimchng c c tht l khch quan t n hay khng, hay vn l mt qu

trnh c s tham gia ca u c con ngi? l, ti sao thin nhin, vnc xem l thc ti c lp vi u c li tun th mt cch chnh xc quilut ton hc, loi qui lut do con ngi ngh ra? Thin nhin v thc cni vi nhau bng chic cu no?

---o0o---

THNG L NH TON HC?

Ta cn bit, thc nghim ca Galileo khng h gin n. Thc t l vt

th ri trong khng gian nhanh chm khc nhau. Chng b s cn khng khtc ng nn vn tc ri ca chng khng h nh nhau. Hy th t trn caomt t giy v mt vin si, chng ri xung t ci trc ci sau. Thnhng Galileo vn kt lun l chng ri nhanh nh nhau. Galileo vn d lmmt vic rt khc thng l ng i gi nh mi vt ri trong chn khngm chn khng thi by gi cha h c mt thit b no to nn c c.

iu c ngha thc nghim ca Galileo l mt th gi nh, mt dngca s l tng ha, mt s tru tng ha khng c thc trong thc t. Stru tng ha ny hin nhin l n rt gn ng vi thc t cho nn n tm

thi i din c cho thc ti. Tuy th, vn ny li l mt cu chuyntrit hc di hi m v sau ta s ni n.

Vn ni y l, thc ti t nhin, vn c lp vi con ngi, ti sao litun th kht khao vi cc cng thc ton hc do con ngi ngh ra. Tht lmt iu trng hp k d. Ti sao khong cch ri t do li tng ln gp bn


33/201

ln nu thi gian tng ln gp i. Ti sao li c mt s trn tra nh thc?

Hy xem nh lut vn vt hp dn. Ti sao lc ht li va ng t l nghchvi bnh phng khong cch hai vt th? Hy xem mi lin h gia khilng vt cht v nng lng. Ti sao ngi ta c th c cng thc qa ngan E=mc2? Trong thin vn hc hay c hc lng t ca thi i hin nay,ti sao bn knh ca mt l en hay hiu ng Casimir li c nhng t l ginn vi n v khng gian, thi gian hay khi lng.

Ta cn phi bit kinh ngc v nhng s thc ny. iu ny cng k d nh tacm mt ci thc trong tay, ra ngoi thin nhin o mi vt v cht thy ttc u l nhng con s chn chi c, khng bao gi c s l. Phi chngnhng n v m ta gi l khi lng, nng lng, khng gian, thi gian,

in tch... cng u l sn phm ca thc con ngi c. Phi chng s vtbn ngoi ch l dng trnh hin ca thc ti trong thc ca chng ta? Phichng ta li ly sn phm ca thc o sn phm ca thc? Nu khng thlm sao chng n khp vi nhau v mt ton hc? Nu thc ang chi trui bt v o lng ln nhau th ci g l thc ti c lp? Hay thng lmt nh ton hc?

Cu hi ny khng h bun ci nh ta ngh. N cng khng phi va mic t ra, k t khi Galileo thit lp mi quan h ton hc gia thi gianv khng gian trong s ri t do. Truc Plato khong 150 nm, trong th k

th su trc cng nguyn c mt nh ton hc Hy Lp tn gi lPythagoras. ng ch trng mt trng phi trit hc cho rng mi s vtu ch l hnh nh ca nhng con s. V tr l mt s ha hp ti cao cahnh nh nhng con s. Th gian l mt tp hp ca nhng th bc ton hc.Bn yu t c bn l bn con s 1, 2, 3, 4 m tng s ca chng l 10 v s10 l con s ton ho, bao gm mi dng ca thin nhin do mt tetraktys(b t) xy dng nn.

Trong thi Plato, khi mi th u c tru tng ha thnh nim, mihnh nh tr thnh nhng khi nim ton ho ca hnh hc th chng mic xem l tht, ngi ta thy tnh cht ni ti ca t nhin chnh l tonhc v c th hn, ni nh Plato, Thng l mt nh hnh hc. CPythagoras ln Plato u xem ton hc, cho d s hc hay hnh hc, l tnhcht ni ti ca v tr. Hin nhin y ch l mt gi nh siu hnh nitheo ngn t ca thi i by gi - nhng t xa n nay con ngi khng ai


34/201

c th b chng v nu khng th lm sao l gii v suy on c hintng.

c trng ca thi i Galileo l s t b nn khoa hc t nhin ch nggn 20 th k trc, tc l nn vt l ca Aristotle. Th nhng, ton hckhng h mt vai tr. Trc ton hc l bn th ca v tr th by gin vn ng mt vai tr trung tm. Ton hc l phng tin c lc m thin tng, l gch ni gia con ngi v th gii, gia ch th nhn thc vv tr b nhn thc. Vi Galileo, m hnh ton hc mi u l mt gi thitdo con ngi tm thi gi nh v cui cng ch c thc nghim mi thanhn c n c chnh xc hay khng. V khi thc nghim thm nh mhnh ri th ton hc chnh l s pht biu ca thin nhin. Th th iu glm cho thin nhin tun th nhng cng thc ton hc. Ngi tr li cuhi ny trong thi i Galileo l mt ngi c, tn gi l Kepler.

Trc khi ni chuyn trit hc ca Kepler ta phi k, iu quan trng nhtm ng li cho hu th l nhng cng trnh xut sc v s vn ng cacc thin th. l ba qui lut ton hc ht sc bt ng v s vn hnh cacc hnh tinh xung quanh mt hnh tinh khc. Qui lut th nht cho rng qio ca hnh tinh khng phi l hnh trn m mt hnh ellipse. Mt tiuim ca ellipse chnh l trung tm ca h thng ang vn hnh. Qui lutth hai cho rng hnh tinh chuyn ng vi vn tc khc nhau, cng gntrng tm th n chuyn ng cng nhanh; th nhng din tch qut ca hnhtinh trong mt n v thi gian lun lun bng nhau. Qui lut th ba ni ln

mi tng quan ton hc gia chu k vn hnh v khong cch ca trcellipse ca cc thin th.

Cc qui lut v s vn ng ca cc thin th nm xa, nm ngoi kh nngquan st ca con ngi bnh thng nhng chng li tun th cc qui tcton hc, l mt iu k l. V ngi khm ph ra chng l Kepler, mtnh thin vn cn th, mt km, b chng bnh t phong si cho n ngkinh hnh h. Kepler xut thn t mt gia nh m ngi cha th h sc khchu, a gy g; ngi m th tnh tnh ng bng, ham m ph thy. ng t

ni v mnh: Ti l mt ngi m mi phng din u kh s nh mtcon ch.

Ngi pht hin thin ti trong con ch l Tycho Brahe, nh thin vnc nhc ti trong chng trc, Kepler tr thnh ngi kt v ca Brahe;ng bt u cng trnh nghin cu v quang hc. Sau ng cho ra i tc

phm Dioptrik, trong ni v cc h thng thu knh; v tr thnh ngi


35/201

tin phong trong quang hc hin i. Con ngi cn th nng Kepler lichnh l ngi trnh by chnh xc nht s vn hnh ca con mt v mtton hc.

Khc vi Galieo, Kepler c khuynh hng trit hc cao . ng t thy phitr li cu hi, ti sao ton hc, mt sn phm ca u c con ngi li mt c v tr, mt thc ti nm c lp vi con ngi. V l mt cu trli y tnh thn hc: Thng da trn t tng ca mnh m sng to rath gii. Nhng t tng ny c tnh ton hc. Thng li to nn conngi da trn hnh nh ca chnh mnh. Kepler tin ni mt s ha iu ticao ca vn vt, tin vo s thng nht ca th gii, s ha nhp gia conngi v v tr. Khi con ngi khm ph thin nhin v th gii vt chtchnh l khm ph li Thng , chnh l khoa hc.

Vi Kepler, s d ton hc c th m t c thin nhin v tt c, t v trn con ngi, u pht xut t Thng v Thng suy t mt cchton hc. Nn tng chung ca hai cc, con ngi nhn thc v v tr b nhnthc l Thng . Nh Thng m con ngi nhn thc c v tr. Vt tng ca Thng c tnh ton hc nn con ngi c th dng tonhc m t v tr.

T tng ca Kepler chnh l t tng ca Plato nhng c pht biu theocch ni Thin cha gio. Nu ni thun ty thoe cch ca Plato th ta ni:linh hn con ngi l mt phn ca linh hn v tr. Bn thn t duy con

ngi, khi nhn thc mt thc ti trng cu chnh l t duy thing lingang nhn thc thc ti. Linh hn v tr l k ang vn hnh, lm mi thvn hnh, lm mi th sinh thnh hoi dit. Linh hn bit r n ang lmg.

Kepler nhn s vn hnh ca th gii, bn thn hot ng khoa hc cachnh mnh vi mt lng nhit thnh ca con ngi nhn hot ng caThng . Hin nhin, ngy nay khng cn nhiu nh khoa hc ngh nhKepler, nhng ta ng vi tng Kepler c n trong suy ngh ca mnh. Cnhiu nh khoa hc v i, khi vt ln cc bi ton thng ngy, h vn

phi t li vn ct ty ca Kepler v t hi, do u m ta c kh nngthing ling l nhn thc c th gii. Einstein tng ni v kh nngny : (Trong vic ny) chng ta u lm g khc hn l v li cc ngnt ca Ngi (Thng ).


36/201

Tht vy ti sao ton hc li m t c thin nhin hay ngc li, ti saothin nhin cho ton hc m t c mnh? l cu hi rt kh, khn ni phn ln cc nh khoa hc, nht l vt l hc khng mun tr li n.H ch mun im lng gii cc bi ton ca mnh, tin on cc kt qu thcnghim v cu mong thc nghim tha nhn m hnh ton hc ca mnh.C.F.Weizscker, nh vt l v trit gia ngi c vit: Thc vy, thchnh khoa hc d hn l hiu c n. L mt nh vt l v tm kim trithc v vt l d hn l tr li cu hi: khi th nghim vt l th thc cht llm nhng g. V tt nhin trong tt c cc ngnh khoa hc khc th s thcng nh th.

Thc ra, nhim v ca nh vt l khng phi l tr li cu hi trn, l mtcu hi trit hc v cu tr li cho n thng l thn hc, nghing v phahuyn b tn gio. Pythagoras, Plato c cu tr li, cc v l nhng

trit gia. Kepler cng c cu tr li, nhng vi mt tinh thn tn gio.Nhng cu tr li khng c cng ng vt l tha nhn nhng n naykhng c cu tr li no tt hn.

---o0o---

NN VT L C GII

Sau ngy Galileo mt ng mt nm, mt a b ngi Anh tn l IsaacNewton cho i non ngy non thng. Th cht ca Newton nh b v yu

ui, nhng cui cng ng li sng n 84 tui, vo thi , y l mt tuith ng k.

Nu Galileo l ngi khai sinh nn vt l thc nghim th Newton l ngihon chnh n bng mt h thng l lun nht qun, xy dng mt nn vt lvng chi m ngy nay ta gi l vt l c gii. Nn vt l tn ti n batrm nm mi b iu chnh; v thc t l ngy ngay n vn cn c gi trtrong i sng thng thng ca con ngi. Vi nn vt l ca Newton, mtth gii quan c hc mang tnh quyt nh lun ra i v ngay ny vn cnc nh hng mnh m.

Trong lch s vt l kh c mt thin ti khc ngoi Newton xy dng cmt cng trnh s v cht ch trong phm vi ca mnh, mt cng trnh mEinstein cng phi khm phc ca ngi l bc tin ln nht trong t duym mt c nhn xa nay lm c.


37/201

Bc tin ca Newton tng truyn c bt u trong mt vn to. Lcon ca mt nng dn nhng ng mt cha t lc cn nm trong bng m,

Newton hay tr v qu c, nm chi trong cn nhng tm hn lun lunnh nhng m hnh vt l ca mnh. Di gc cy, ngy n Newton thymt tri to ri. Trong mc ci nhn tu gic ngn nm mt thu, ng thytri to hay mt trng xem ra chng khc g nhau. Tri to ri l do sc httri t. Sc ht cng chnh l lc ko cc thin th quay chung quanhmt h thng, nh tri t quay quanh mt tri, nh mt trng quay quanhtri t. l ngy khai sinh ca thuyt trng trng ca Newton.

Ngy nay hc sinh trung hc cng bit th no l sc ht ca tri t, tcdng ca n ln i sng con ngi, cng nh bit r tng tc qua li giamt tri, tri t, mt trng. Th nhng ba trm nm trc, s pht hin ca

Newton v lc trng trng l mt trc gic thin ti.

C ci g ging nhau gia tri to ri v mt trng quay quanh tri t?Khng c g ging nhau c, nu khng mun ni l chng hon ton khcnhau. Thc t trc tin l, tri to thuc phm vi nhn th cn mt trngthuc v cc thin th. Ngy xa, trong lc Aristotle qu quyt tm ranh lut chung cho mi thc vn hnh, d thuc phm vi sublunar hay cacc thin th th nh trit hc thuc th k th nam Proclus cho rng hai

phm vi cn phi c tch ri hn nhau, chng khng th c mt nhlut chung. Thi i ca Newton l thi k m vt l ca Aristotle b bc b.Th nhng di gc cy to, chng trai tr Newton vn dm thy tri to v

mt trng c g ging nhau.

Chng cn khc nhau mt iu trng i na l tri to ri xung t, cnmt trng th khng. Th nhng tu gic ca Newton thy chng c mtiu chung nht l c hai - tri to v mt trng- b mt lc ht, chng chumt s b buc, chng c mt gia tc.

Gia tc l t u tin m loi ngi c nghe. Gia tc, lc trng trung,khi lng, qui lut qun tnh l nhng khi nim ca Newton ta, chngnm trong mt th thng nht v l nn tng ca mt ta lu i c hctrng tn mi n by gi.

Trc ht, lc trng trng l g? l lc ht gia cc thin th- ni chungl gia cc vt th bt k c khi lng n t l thun vi khi lng cachng v t l nghch vi bnh phng khong cch gia chng, t l cngnm xa, lc ht cng yu hn. Lc trng trng ca tri t tc dng ln


38/201

mt trng cng chnh l lc ko tri to xung t. S d tri to ri xungmt t nhng mt trng khng ri - may thay - v mt trng c sn mt vntc v t c mt lc ly tm, lc ny dung ha vi sc ht tri t mttrng c mt qi o n nh.

Newton pht biu lc trng trng khng phi ch v tri to hay mt trngm l gii s vn hnh ton b h thng thin th ca mt tri v cc vsao. D nhin ng ly h thng ca Copernicus lm tin ; v cng trnhca ng khng th thnh hnh nu trc Kepler khng pht hin ra ba quilut vn hnh ca cc hnh tinh m ta ni chng trc.

Lch s khoa hc k li rng Newton pht hin php tnh lc trng trngnhng khi i chiu li vi s vn hnh ca mt trng th thy n ch gnng vi thc t ch khng ng hn. ng yn bi tnh trong hc bn

khong mi hay mi lm nm. V sau khi ngi ta o li chnh xc hnkhong cch gia tri t v mt trng, ng i chiu li v thy chnh xc.Sau ng mi yn tm cng b thnh tu ca mnh.

Vi Newton, th gii c hc c th mt khi nim gi l lc, ThomasAquinas cng ni v lc nhng l mt khi nim thn hc, v nng lcca Cha. Cn vi Newton, ln u tin ta c mt lc c nh lng hnhoi. Trn c s ca khi nim lc, Newton a ra ba nh lm nng ctcho ton b nn c hc nh sau:

a. Mt vt th b lc tc dng s gi nguyn trng thi vn hnh ca mnh,tc l ng yn hoc vn hnh vi vn tc u trn mt ng thng.b. Mt vt th b lc tc dng s chu mt gia tc, gia tc t l thun vilc, t l nghch vi khi lng ca vt th.

c. Mt lc tc dng lun lun sinh ra mt phn tc dng c cng cng nhng c hng ngc li.

Vi ba nh ny, Newton l gii ton b cng trnh ca Galileo v s rit do, cng trnh ca Kepler v s vn hnh ca cc thin th. Vi nhng qui

lut th tri to hay mt trng u l nhng vt th vn hnh c gia tc,tri to ri cng lc cng nhanh nh Galileo khng nh v mt trng phiquay mt vng ellipse nh Kepler qu quyt. Tri to khng th khng ri,mt trng khng th chuyn ng trn ng thng vi vn tc u v chng

b mt th lc duy nht tc dng: lc ht ca tri t.


39/201

Cng trnh v i nht ca Newton l nu ln khi nim ca trng trng vmi lin h gia lc v gia tc trong s vn hnh ca vt th. Ch hai phthin a ng vnh vin v lch s ca ngnh v l v ca trit hc vt nhin. Th nhng cng vi khi nim gia tc - mc bin i, tng haygim ca vn tc theo thi gian - Newton cn c xem l ngi khm phra php tnh vi phn v tch phn, mt php ton hc c tnh cch mngtrong thi i . Thnh tu ton hc ny c chia u cho Newton vLeibniz, v th hai cng l mt thin ti ca vt l hc, ton hc v trit hc.Khng r trong mt nhn duyn b n no m c hai nh khoa hc hu nh

bng tui nhau; k Anh, ngi c m cng pht hin ra php tnh viphn tch phn, hon ton c lp vi nhau. Hai nh khoa hc ti danhNewton v Leibniz c nhiu t duy ht sc su xa v vt l, li cho huth nh hng trit hc rt to ln m ta s ni n sau.

Hi Newton dng php tnh vi phn nu ln cc nh ngha c hcca mnh, nhng ng thy gii khoa hc xem ra khng th theo kp mnh,nn trong tc phm ni danh Philosophiae naturalis principia mathematica(Cc nguyn l ton hc ca trit hc t nhin) xut bn nm 1687, ng chchng minh cc nh bng php tnh hnh hc. Ngy nay ta c th tmthy tc phm ny trn mng Internet, nhng khng my ai c hiu v nc vit bng ting La-tinh th ting bc hc thi by gi - v vi mtloi vn c rt kh hiu.

Newton cn li cho hu th nhiu cng trnh khc v quang hc, kim loi

v hp kim. Th nhng quan trng hn c, trong trit hc t nhin, nn chc ca ng sinh ra hai t tng ln. Th nht, nu Galileo l ngi tmhiu nhng hin tng ring l trong th gii t nhin bng php thcnghim th c hc ca Newton thu tm chng trong mt h thng c th lgii mi chuyn trn i, t s ri t do n hin tng thy triu. Vi chc Newton, ngi ta bt u thm c mt hy vng, l nim tin th giil mt th nht qun, con ngi c th thng nht mi hin tng trong tnhin, t nh n ln, trong mt th gii quan duy nht. Nh vt l m ctm ra mt cng thc duy nht nhm l gii ton b th gii. Nim m c

dng nh thing ling ngy nay vn cn nguyn d cho c hc Newton b vt qua, d cho nhiu pht hin ca vt l hin i lm o lnmi cng trnh xa c.

Th hai, vi nhng cng thc c hc ca Newton, con ngi c th tnhton mi s vn hnh xy ra trong tng lai. Nu bit cc u kin ban u vn tc v v tr ca vt th - con ngi bit ht s phn ca n v sau. T


40/201

th gii quan, c hc ny ny sinh ra mt quan nim trit hc trong t nhin. l ch thuyt quyt nh lun, cho rng mi th u c th tnh ton vtin on c, s ngu nhin khng th c ch trng trong t nhin. Conngi thy c nhiu iu tng nh ngu nhin v n khng bit nguynnhn ch khng th c ngu nhin. Quan im trit hc ny i cng vingnh vt l sut th k qua v ngy nay vn cn ht sc sinh ng.

---o0o---

NHNG IU KH HIU

D h thng c hc ca Newton thnh cng vang di, nhng c nhiu iurt kh tha nhn trong l thuyt ca ng.

H thng c hc ny c bn yu t c lp vi nhau, l: vt th, lc tcdng, khng gian v thi gian. Nu suy xt k, c bn yu t ny hin ta vita mt cch rt m h, dng nh chng c nhng tnh cht rt k l.

Lc ca Newton ni n y l lc trng trng, l sc ht ca tri t hayni chung l sc ht c vt th c khi lng. l mt th lc tc thi vtc ng t xa, mt iu nghe ra tht k d. Ta hy th tng tng, phichng lc tri t ht mt trng vo qi o ca mnh, hay ko tri to rixung t, n th tay tc ng ln vt? Lm sao c mt th lc du hnhvi vn tc v tn trong khng gian tc ng tc khc ln mt vt khc?

Lc m thng thng ta bit n phi l mt ci g c th nh c bp cacon ngi, n phi ng chm n vt th mi tc ng ln vt c v cnmt thi gian nht nh mi chm c vt th. Nay c mt t lc rt to ln,thng qua chn khng m tc khc tc ng ln vt th. l iu khng aihiu c. C Newton cng khng. ng tha nhn mnh ch m t lctrng trng , nhng nguyn y ca lc l t Thng , l sng to caThng .

Lc c hc Newton tc ng ln vt th bng mt mi quan h ht sc ginn, l lm cho vt c mt gia tc. Ni n gia tc tc l ni n s thay

i ca vn tc trong thi gian. Ni mt cch chnh xc gia tc l mi linh vi phn cp hai ca khng gian trn thi gian. Mun nh ngha gia tc,

Newton a vo trong h thng c hc ca mnh mt khi nim xem ra vart hin nhin, va rt nghim trng, l quan nim v tnh tuyt i cakhng gian v thi gian. Trong th gii quan ca h thng c hc Newton,ngi ta chp nhn c mt khng gian trng cu v bt ng. Khng gian


41/201

l sn khu bt di bt dch cho mi vn ng xy ra trong , sn khukhng h b cc vt th vn ng trong tc ng ngc li.

Khng gian bt ng ca Newton l h qui chiu ca s vn ng, tc l datrn n m ngi ta nh ngha mt th gia tc tuyt i. Khng gian dng nh l mt vt c th, n lm chun cho cc vt khc. Nhng, nh ta ni n, khng gian khng th c xem l vt th. Ta c th x dch vtth torng khng gian nhng khng ai c th x dch khng gian, khng aini khng gian tn ti u . ng hn khng gian dng nh l iukin tin quyt vt th c th tn ti. Ni nh I.Kant, khng gian ldng ca s nhn thc. Khng gian bt ng ca Newton do l mttin khng n gin.

Khi ni vt th vn ng l ta ni vt th di ch trong khng gian sau mt

thi gian nht nh. Trong nn vt l ca Newton, thi gian c xem l tnti c lp v tri chy mt cch u n t qu kh n tng lai. S vnng ca vt th khng tc ng ngc ln tnh cht ca thi gian. Ton bnn vt l Newton c xy dng trn nhng phng trnh vi phn theo thigian.

Th nhng t xa n nay khi nim thi gian l ht sc kh hiu. Ni nhKant, n cng l mt dng ca nhn thc v c tnh siu nghim. Nu khnggian thuc v nhng cm nhn ngoi cnh th thi gian lin h khng nhngvi nhn thc ngoi cnh m cn vi nhng cm nhn ni tm. Gia khng

gian v thi gian, dng nh tnh cht ca thi gian l c bn hn. Ti nim khi nim khng gian b xem xt mt cch nghim khc th thi gian vncn c tha nhn.

Cui cng, yu t th t trong c hc Newton l vt th. Yu t vt th cac hc Newton c qui li thnh im, chng c xem l khng c kchthc. c trng ca cc im vt th trong nn c hc ny l chng c khilng. Khi lng cng c nhng thuc tnh rt k l. N to nn sc httrng trng, tc l khi lng cng ln n cng ht mnh v cng b ht.

N chnh l tc nhn gy nn sc nng, khi lng cng ln, vt th cngnng. N li c qun tnh, ngha l n c sc tr tr, mun tng tc mt vtc khi lng ln, ta phi cng cn lc ln hn. c tnh ca khi lng,va gy lc trng trng, va gy sc tr tr, hai khi nim hon ton khcnhau nhng li mang cng mt khi lng nh nhau; n lm pht sinh nhiusuy lun khoa hc v trit hc v vt th, cng nh dn n nhng tri kinv cng bt ng trong tng lai.


42/201

Bn yu t c s ca c hc Newton vt th, lc tc dng, khng gian vthi gian u l nhng khi nim khng h gin n v hin nhin. Tht rachng cng l nhng gi nh siu hnh. Trong thi im ca th k 17,chng ph hp soi ri cc vn vt l. Cn liu v tr l thc s nhvy hay khng, v sau chng ta s bit r hn. y, ta cn sm nhc nmt lun im ca Kant l ta khng bao gi bit v tr t n nichung l thc ti t n c c, ta ch bit c nhng g thc ti ytrnh hin cho ta, cn thc ti t n l g th theo Kant ta khng bit v cngkhng cn bit.

Thi i ca Newton l thi n r nhiu pht kin v i khc nhau v khoahc v trit hc. Tiu biu nht l t tng ca Leibniz, nhng cng trnhtuy khng ni ting nh ca Newton nhng li m ng cho cc pht trinca Leibniz v bn yu t trng i vt th, lc tc dng, khng gian v

thi gian ca nn vt l c gii. Nhng t tng khc hn quan nimca Newton.

Thuc mt gia nh dng di, Leibniz c xem l mt nh trit hc cuicng ca trng phi vn nng, tc l ca nhng nh thng thi nghincu tt c cc vn ln ca loi ngi t trit hc, thn hc, ton hc, khoahc t nhin n o c v thm m hc. Trong tc phm ni danhSpecimen Dynamicum c vit lc cha n 40 tui, Leibniz trnh bynhiu t tng c bn v lc v s vn ng.

Thay v lc tc ng ca Newton mi lin h gia khi lng v gia tc th Leibniz ngh n mt i lng m t ca s vn ng m ng gi l visviva (sc sng). i lng c Leibniz cho bng khi lng nhn vi

bnh phng ca vn tc(mv2) vt th. ng cho rng sc sng ca vtth phi c bo ton trongmi tng tc, n ni ln tnh vn ng ni tica v tr, s t qun ca mi qu trnh vn ng. Vi nguyn l ,Leibniz cho l: Chng ta c th thit lp mt qui lut ca thin nhin m ticoi l n vn nng nht v kh b thng tn nht n lun lun c mt scn bng ton ho ca ton b nhng nguyn nhn v tt c nhng kt qu

mi kt qu l tng ng vi nguyn nhn.Theo Leibniz, s vn ng phi c nhn di nhiu dng hnh, nhiu quannim khc nhau. Tri to ri l mt s vn ng, khi n mt t, s vnng chm dt. Th nhng, qu lc ng h, lc ti bin cao nht, ndng li v i chiu, ta quan nim th no v n? Khi vt th vn ng


43/201

chm li v dng hn v s ma st, ta quan nim th no v n. l khithy ca khi nim nng lng m Leibniz a ra mt i lng c th.

Nh ta d dng nhn thy, sc sng ca Leibniz chnh l ni dung ca mtnng lc m ngy nay ta gi l ng nng. Nm 1807, khong hn 100 nmsau, Thomas Young i tn l vis viva thnh ng nng v khong 40 nmsau, ngi ta pht hin nh lut bo ton nng lng, iu m Leibniz tin on trc khong 150 nm. nh lut bo ton nng lng l mtquy lut vt l ht sc vn nng, ngy nay n vn ng vai tr ct ty trongnn vt l hin i. Trong lc th cc khi nim ca Newton b vtqua.

Khi nim v vt th ca Leibniz cng rt khc vi ca Newton. NuNewton xem vt th l mt ci g th ng, chu s tc ng c lc th i

vi Leibniz, c trng ca vt l tc ng. V l m n c sc sng.Hnh dung v vt th ca Leibniz l n phi c tnh n hi, hnh dungny lm nn tng c qui lut bo ton nng lng c pht hin v sau.

Leibniz khng quan nim c mt khng gian tuyt i nh Newton. i viLeibniz, khng gian ch l thuc tnh ca vt th, vt th l ch yu, khnggian l th yu. Thm ch i vi ng, khng gian ch l khong cch giacc vt. Th nhng l lun ca Newton v mt gia tc tuyt i trong thnghim x nc xoay trn qu thuyt phc nn trong th k 17, ngi takhng c cch no khc hn l phi chp nhn mt khng gian tuyt i ca

Newton. V sau, E.Mach, mt trit gia v nh ton hc ngi o, ly liquan nim ca Leibniz, cho rng c mt khng gian tuyt i v cho rnggia tc tuyt i ca Newton tc l gia tc ly cc nh tinh lm h quichiu. Quan nim ca Mach m ng cho Einstein pht hin thuyttng i trong nn vt l hin i. V ngy nay ngi ta bit r rng khnggian qu tht l thuc tnh ca vt cht, khng c vt cht th khng ckhng gian.

Nh ta thy, n nay mi l thuyt v vt cht, v th gii u l nhng mhnh do con ngi ngh ra. Nhng m hnh , d l ca Ptolemy,Copernicus hay Newton, Leibniz, chng co th khc hn nhau nhng mangli cu tr li v l gii ging nhau cho hin tng trong t nhin. S thny a ta n mt vn trit hc cc k nan gii, l, liu nhng mhnh l hnh nh thc s ca thc ti hay chng ch l cu trc ca t tngnhng li ph hp l gii thc ti. Phi chng khi lng, lc trngtrng, khng gian, thi gian u ch l sn phm ca u c con ngi


44/201

nhm l gii hin tng hay chng thc c? Ni cch khc, phi chng nnvt l ni chung l c tnh duy thc hay c tnh cng c.

Tr tru thay, cc nh vt l thng khng my quan tm n cu hi ny,h tin chc chn ni mt thc ti c tht v cc khi nim vt l cng phic tht. Newton hin nhin l mt ngi duy thc, tin rng c mt th giic thc bn ngoi nhng c th ng li v tnh s dng php cng c, sdng nhng khi nim thun ty ca tr nng l gii hin thc. Thi ica Newton cha thc ht chiu su ca cu hi ny, nhng trong th k20, cu hi duy thc hay cng c s tr thnh mt lun then cht trongnn vt l hin i.

---o0o---

TH GII V TI

Ta phi hi, th th Gio hi Thin cha gio phn ng th no v khoa hcca Newton, ca Leibniz? Phi chng Ta thnh La M cng ln n Newtonnh ln n Galileo?

Trong th k th 17, tnh hnh c nhiu thay i. Gio hi Thin chagio khng cn ng mt vai r ch o trong khoa hc v th gii quan vthin nhin na. S thay i ny, oi om thay, c l l nh mt nh tonhc v cng l mt trit l gia Thin cha gio xut chng, l Descartes.

Thi k ca Descartes cng l thi k n r ca v s nhn thc lun v thgii. Cu hi ngn xa n nay vn l, thc ti l g, l ai. Lm sao nhnthc c n. Galileo, Newton v Leibniz hon thnh xut sc trchnhim ca mnh trong lnh vc vt l v ton hc ng thi cng nu lnnhiu tin trit hc cho th gii quan. Th nhng cu hi trit hc n vncn y nguyn cha ai tr li ni, thm ch cc lun im v thc ti ngycng sai bit v mu thun ln nhau.

Mt trong nhng trit gia mun a khoa hc ra koh nh hng ca thn

hc, thot ki ch ngha kinh vin ca thi Trung c l Francis Bacon.Bacon cho rng khoa hc phi xut pht t kin thc ca kinh nghim chkhng g khc. ng cho rng con ngi phi mit mi thu lm kinh nghimca mnh trong t nhin, phi xem xt tng bin c, tng s vt v hintng c th xy dng khoa hc. Bacon so snh con ngi cng phi lmnh loi ong, phi ht mt tng a hoa tm kim tri kin. Bacon chorng con ngi phi gt b mi gi nh ban u v c tng tng th kinh


45/201


46/201

ngnh hc ly mi tri kin ca cc nh khoa hc khc lm tin , n chnhl s minh trit chung cuc v cao c nht. Cng nh ngi ta khng hi rit r cy, m t cnh ngn, th cng th, ci li lc ch yu ca trit hc chnm nhng phn m t cui cng ta hc c nhng g.

Mt trong nhng cng trnh ln nht ca Descartes cho khoa hc l ngvch mt ng phn chia dt khot, r rng gia vt cht v linh hn.i vi Descartes, vt cht c kch thc nhng khng bit suy t; ngcli linh hn, khng c tnh cht o c trong khng gian nhng bit suylun. C vt cht ln linh hn u l nhng th c to tc, ngc liThng thuc phm tr phi to tc. V mt c hc, Descartes quannim rng, vt cht vn ng trong khng gian mt cch th ng, v khnggian l khng gian ba chiu ca Euclid. V quan nim ny m thnh thongkhng gian trong vt l c in c mnh danh l khng gian Descartes.

Nhng iu khng nh ni trn mi nghe qua khng c g to tt c. Thnhng Descartes ti vi mt kt lun bt ng, l ng v mt ng phnthy gia khoa hc v thn hc. Theo ng, th gii vt cht l i tng cakhoa hc, thn hc khng cn quan tm ti. Cn linh hn con ngi l khuvc ng tr ca thn hc, Gio hi c quyn quyt on ng sai trong lnhvc ny. Vi Descartes, nn khoa hc t nhin c gii phng khi vngkim c ca To thnh La M. Thn hc b tc quyn phn quyt trong khoahc v trit hc v th gii t nhin. Nh Descartes m hng trm nhnghin cu khoa hc ra i, trong c Newton. Newton c cc tc phm

ton hc v trit hc ca Descartes trc khi ti vi nhng thnh tu v ica mnh.

Hai th gii vt cht v linh hn ca Descartes tch ri ln nhau, khng cmi quan h tng tc ln nhau, l hai th gii tuyn tnh. Th nhngDescartes cho rng con ngi thng qua nghin cu, vn dng l tnh mhiu c th gii. ng cho rng kinh nghim ch l giai on s khai ca trikin, ch c t duy mi nm bt c tri kin ch thc. Nh th Descartes

bc b ch ngha kinh nghim ca Bacon v ch trng mt ch ngha duy

l. Descartes i xa trong cch chia ct ca mnh ti mc m ng tch thnth ra khi tm thc, xem chng l hai lnh vc ring bit. Hn th na, ngcn tch l lun ra khi trc gic, iu m v sau b chng t l mt sai lmnghim trng.

Trong th gii, con ngi cng b ng phn thy ca Descartes chia ct,trong con ngi l ch th, th gii cn li l khch quan, ch th khng


47/201

th tc ng c g ln khch th. Khi con ngi quan st th gii thnhng n tng thuc v cm gic nh mu sc xanh , m thanh hay miv c Descartes xem l ch quan, chng khng phi l thc ti t n.Th nhng Descartes xem nguyn nhn ca nhng n tng li thuc vlnh vc khch quan, chng thuc v i tng ca khoa hc.

Mt t tng na ca Descartes t ngi bit n l ng xem ch conngi mi c linh hn do Thng to nn, th vt th khng. i vi ng,th vt ch l nhng c my v hn, thiu l tnh. Nu ai hi ng, liu conch c Pht tnh hay khng, chc chn Descartes s tr li khng.

Ch con ngi c l tnh, c suy t mi c Descartes xem l c linh hnca Thng v cng ch thng qua suy t m con ngi mi khng nhmnh tn ti tht s. Cogito, ergo sum Ti suy t, nn ti hin hu, l

cu ni ni ting ca Descartes. Thng qua linh hn bit suy t linh hn bgii hn nh ca con ngi, v hn nh ca Thng - Descartes chngminh Thng phi c tht. ng cho rng, con ngi ch l mt phn caThng thi m c tht ri th Thng cng phi c tht.

Vi t cch l mt trit gia Thin cha gio, Descartes hin nhin khngthot khi nh hng thn hc khc hn vi Lapace say ny nhng trithc ca ng lm nn tng su sc cho nn vt l c gii ca Newton.

Newton cng tha nhn vai tr ca Thng , ng thi c hc ca nghon thin ti mc cao nht trong thi by gi. Trit hc chia ct ca

Descartes cng tha nhn Thng l ngi sng to uyn nguyn; nhngcng lao ca nn trit hc l khoanh vng mt cch rch ri cc lnh vc;lnh vc ca thn hc v khoa hc, khch quan v ch quan, linh hn v thxc, l tnh v trc gic. S phn chia , c ti y v c th gii t conngi vo vai tr ca mt ch th bit nhn thc, tr li mt ln cho tt ccu hi trit hc, liu l tnh con ngi c th nhn thc th gii cchng.

Hin nhin, ngy nay trit hc Descartes xut hin nh mt th gii quan chc s lc. Nhng trong thi i ca th k th 17, n chnh l mt trithc u vit ca nn vn minh chu u bn cnh kha cnh khoa hc ca

Newton. C hai, tay trong tay xy dng mt nn hc thut ng vai trch o gn ba th k. V hoa qu ca nn hc thut , ci c sinh nicnh l theo cch ni ca Descartes, l v cng phong ph m con ngikhng th k ht.


48/201

---o0o---

Phn th ba - T NH SNG N TRNG IN T

NH SNG I T TRONG RA NGOI

Ta d dng ng , hu nh tt c tri kin v th gii u thng qua th gicm sinh ra. D nhin con ngi c th qua ci nghe, ci nm... hay tt c ccgic quan khc nhn thc, nhng phn ln tri thc khoa hc v th giiv v tr u thng qua ci thy n vi con ngi.

Hot ng ca th gic l iu xy ra hng gi hng pht nhng thc ra, cithy l mt vn cc k phc tp. C nhng quan im hn hoi v s thy,s nghe, v mi cm quan khc.Ta cha vi i vo nhng quan im trithc . Ni y ra ch ni n nhng iu kin cho ci thy pht sinh.Mun ci thy sinh ra con ngi cn c i mt lnh ln, phi c s ch ,

phi c nhn thc, phn bit v nht l phi c nh sng.

Nhng iu xem ra gii n va ni u l nhng ti trng i ca conngi m nhn loi t xa n nay u cp, t thi c i Ai Cp

phng Ty cho n thi ca Pht Thch-ca phng ng. Ngy nay vn phc tp ca ci thy c phn chia v nghin cu trong nhiu ngnhkhoa hc nh quang hc, th cht hc, nhn thc hc, tm l hc Chngta s khng c hi i vo cc lnh vc rng ln ; m trong phn ny, ta

ch ni v nh sng. V ta s bit, phn ny s khng ni c ht v nhsng, m ton b cun sch ny cng khng ni ht v nh sng. Thc t l,t nhng ngy c i xa xa n th k ngy nay, trong con ngi l giic v s chuyn ca tri t th nh sng vn l mt b n cha ai gii ni.

C nhng khi nim tng chng hin nhin nh thi gian, khng gianm khi ta nghim cu cng su th cng thy chng k l. nh sng cngvy, mc k l ca n phi nm ngang tm vi khng gian v thi gian.

nh sng l g? n nay khng ai tr li c c. Trc ht, ta hy bit

rng, ta khng th thy c nh sng. Ch khi no nh sng gp phi mtvt no, khi mt vt b nh sng chiu ri, ta mi thy c vt . iu c ngha ta khng thy c bn thn nh sng, ta ch thy c vt th nmtrong nh sng. ng sau mt ngun nh sng chiu trong khng gian, takhng thy c n. Nhng khi nh sng ng phi mt vt, th d mt vsao, lc ta thy vt.


49/201

Nhiu ngi s phn i v cho rng, nu ta nga mt nhn mt tri, th tuykhng c vt no c chiu ri, l vng mc ca ta. Bn thn gii pny cng gy nhiu bt ng tranh ci, nht l trong th cht hc. ychng ta ch c th nht tr vi nhau c mt iu: mt khi nh sng chmvo vng mc ca ta, th l iu kin ci thy c pht sinh. Nhng l ci dng ca nh sng, l s tc ng ca n. Cn nh sng t nl g, l iu cha ai hiu ht v mi ngi hiu mt cch khc nhau.

Quan nim v nh sng thay i theo tng thi k mt cch ht sc r rt.T thi trc cng nguyn cc nh khoa hc Hy Lp c mt quan nimhn hoi v nh sng. Theo Empedokles, nh sng mt tri ch ng vai tr

ph thuc, mt con ngi t pht ra nh sng, tip cn vi vt th. SauEmpedokles khong 70 nm Plato xem mt ngi c la, t pht ramt th nh sng ni ti. Th nh sng t thn ny trn vi nh sng mt

tri thnh mt khi nh sng, n to thnh th tnh ng vai tr lin hgia th gii v con ngi. Nhng quan nim v th gic ny ni ln tnhch ng ca con ngi, k dng nh sng ca mt mnh soi sng thgii xung quanh.

Khong 300 nm trc cng nguyn, nh hnh hc u tin ca nhn loi,Euclid, quan nim trong mt phng ra mt tia nhn. Khc vi Plato, Euclidcho rng tia nhn ch l mt ng thng ng nh quan nim hnh hcca mnh v a ra nhiu lun chng ht sc thuyt phc. ng nm mt cykim xung t v hi ti sao ngi ta khng thy n ngay khi a mt tm

kim n, mc d cy kim nm trong tm nhn. Euclid gii thch l nh tianhn, khi ng n cy kim, n s phn hi li v bo cho mt bit.

Bc khc bit gia Plato v Euclid l quan nm khi nh sng trthnh mt tia nhn c ng thng. Th nhng y c mt chuyn binquan trng. T mt hot ng ca nhn thc, ci nhn b hnh hc ha tr thnh i tng ca php gii tch. Quan nim hnh hc ny ng mtvai tr khng nh trong khoa hc v trit hc ni chung trong vi trm nmsau. Sau , t tia nhn ca Euclid ngi ta pht trin thm h thng ca

tm nhn nn v qui lut phi cnh, n tr thnh qui lut quan trng ca hiha v sau.

Sau Plato vi trm nm, tnh ch ng trong th gic dn dn mt i vnhng ch cho mt quan nim c tnh c hc hn v s hat ng ca thgic. Nh ta bit, nn vn minh Hy Lp dng nh suy tn vi th k saucng nguyn. Nm 389 i th vin Alexandria b tn Thin cha gio


50/201

t ph. Nm 529 Vin Hn Lm Plato b ng ca, nh du ci cht cann trit hc Hy Lp.

Nm 632 nh tin tri Mohamed, gio ch Hi gio mt, nhng ngay sau tn gio ny vc ln nh mt ngn uc v tha k nn vn minh Hy Lp.Khong th k th 9, Baghdad ngy nay l th Iraq tr thnh trungtm vn minh v dhc thut ca Hi gio, trong cc ngnh khoa hc, cngnh trit hc c dch t ting Hy Lp v c pht trin mnh m.Khong mt ngn ba trm nm sau Euclid, mt nh khoa hc Hi gio ctn l Alhazen ra i. Trong lch s khoa hc ngi ta gi ng l nh quanghc; nhng thc ra Alhazen c rt nhiu cng trnh to ln khc v ton hc,thin vn, trit hc v y khoa.

Mi u Alhazen hc tp kinh in Hi gio v hy vng tm ra chn l t

trong . Th nhng ng sm quay sang khoa hc v i tng ca n(khoa hc) c ngha v dng ca n c l. Tc phm quan trng nht cang l Kitab al Manazir (Quang hc) gm by tp, v sau c dch rangn ng La-tinh v l nn tng ca cc nghin cu quang hc ti phngTy.

Ni Alhazen tha k cc nh khoa hc Hy Lp nhng thc cht ng choh i vo qun lng trong ngnh quang hc bng hai pht hin quan trng.

Th nht, Alhazen cho rng nh sng mt tri l ton b nguyn nhn ca s

thy. Khng c mt th nh sng no i t trong mt ra v n vi s vt c.ng nu l do l khi ta nhn lu mt ri, mt ta s b au nhc. Nu nh sngi t mt n mt tri th ti sao mt ta li au. Th nn ch c th nh sngi ngc li t mt tri vo mt mi gii thch c s au nhc. ng cnnu ln mt l do khc rt quan trng na l, khi mt nhn tht lu mt tiasng chi chang hay mt ca s v thnh lnh nhm li th s cn thy trong

bng ti mt hnh nh l m ca n, v c bit l thy mt mu sc dngnh ngc li vi mu tht. Qua ng kt lun phi c mt ci g bnngoi tc dng vo mt. Cc thc t ny c Alhazen nu ln phn bcli quan nim ca Plato v s thy. L nh ton hc, Alhazen vn s dngquan nim tia nhn hnh hc ca Euclid, nhng ch l nhng ngthng tru tng, cn quan nim ca ai cho rng thc c mt tia sng t mtxung t l i sai.

T

Luoi Troi Ai Det - Nguyen Tuong Bach

Documents

Transcript of Luoi Troi Ai Det - Nguyen Tuong Bach