L'uniun bal popolar dla Val Badia complësc 20 agn

L’UNIUN

BAL POPOLAR DLA VAL BADIACOMPLËSC 20 agn

Storia dles festes da baly dla tradiziun dl balè tla Val Badia

L’U

NIU

N B

AL

POPO

LAR

DLA

VA

L BA

DIA

CO

MPL

ËSC

20

ag

n

L’L’LUNIUN

BAL POPOLAR DLA VAL BADIADLA VAL BADIADLA VCOMPLËSC 20 agn


2

Fotografies: Archif – Uniun Bal Popolar Val Badia Archif – Istitut Ladin „Micurà de Rü“ Archif – Uniun Ladins Val Badia Günther Declara, Georg Frener, Lois Kastlunger, Werner Pescosta, Adalbert Piccolruaz, Albert Piccolruaz (Zelter)

D’atres fotografies é gnüdes metüdes a desposiziun da Paul Burchia de Badia, He-lene Mutschlechner, Annamaria Pescollderungg y le grup Mosaic d’Al Plan, Hilda Pizzinini da La Ila, Heidi Campei da La Val, Cristina Zingerle da Calfosch.

Intervistes: Günther Declara, Lois Kastlunger, Giovanni Mischì, Werner Pescosta, Cristina Zingerle

Conzet y test: Werner Pescosta

Impaginaziun y grafica: Mario Clara - www.madem.it

Stamparìa: Ingraf - Auer

Stampè cun n contribut de:

Provinzia Autonoma de Balsan - Assessorat ala Scora y Cultura Ladina

© Uniun Ladins Val Badia, 2005 San Linert, 44 39036 Badia www.ulvb.ladinia.net

ISBN 88-88682-09-0

San Linert, 44U N I U San Linert, 44 San Linert, 44N San Linert, 44L A D I N San Linert, 44L A D I N San Linert, 44S San Linert, 44S San Linert, 44 39036 BadiaVA 39036 Badia 39036 BadiaL 39036 Badia 39036 BadiaBADI 39036 Badia 39036 BadiaA 39036 Badia

3

Ìndesc

Parores danfora

I. capitulLe balè, dala preistoria ćina al dédaincö

Les raîsc y l’evoluziun dl balè ..................................................... 9

Fostüs de “bai popolars” ............................................................ 15

II. capitulFestes da bal tla Val Badia

Festes da bal plüdadî ................................................................ 20

I posć olach’al gnô balè ............................................................ 29

Jënt dla Val Badia se recorda .................................................... 32

Esperiënzes desvalies de bal popolar tla Val Badia ................... 45

III. capitulL’Uniun Bal Popolar Val Badia complësc 20 agn

Insciö éra piada ia ..................................................................... 56

N bel grup de jogn y de jones à portè aria frësca ..................... 67

Proveniënza y formes de n valgügn bai ..................................... 69

Fora dl album: manifestaziuns da bal tles valades ladines, tla Talia y fora por l’Europa ......................................................... 71

L’Uniun Bal Popolar al dédaincö y les prospetives por le dagnì … 94

InjuntaI grups da bal dles valades ladines y dl Friul ............................ 97

4

Parores de rengraziamënt y d’audanza por i 20 agn

Stimades balarines, stimà balarins ch’i ëis fat pert y ch’i fejëis pert dl’Uniun Bal Popolar Val Badia,

20 agn él passè, da canch’al é gnü metü sö tla Val Badia na uniun de bal popolar, de chëra che tröpes por-sones da döta la valada à fat pert, porsones che à ligrëza da balè, da stè adöm en compagnia y da se devertì.

Te düć chisc agn él dessigü inće stè de rî momënć, difi coltês y problems, mo chisc é gnüs superà por mirit de porsones che s’à tut a cör l’ativité de chësta uniun.

I 20 agn d’ativité testemoniëia n gran laûr y n gran impëgn da portè inant tradi-ziuns popolares, dantadöt i bai popolars, che se mirita d’ester conesciüs inće te nosta valada.

La continuaziun de chësta uniun desmostra che l’interès por i bai popolars à tres indô entusiasmé jogn y jones da fà pert de chësc grup. O al po inće ester ch’al ne sides nia ma l’interès por i bai, mo inće la ligrëza por n’ativité dl tëmp lëde, tla bela y buna compagnia che à tresfora podü crësce y fl orì, o magari la vëia de fà deboriada val’ bel iade fora por le monn por mostrè i bai popolars de nüsc raiuns alpins, y s’in-cuntè cun d’atres cultures y d’atres tradiziuns. A valgügn d’atri ti sal bel da se vistì la troht y se identifi ché te chësta manira cun nostes usanzes.

Cun les rapresentaziuns nia ma tles valades ladines, mo inće sura i confi ns fora, unse porvè de ti fà conësc a tröpa jënt, na picera pert de nosta storia y identité ladina, i ùn inće albü plü gonot l’ocajiun te nüsc paîsc da dè inant chëstes formes de bal popolar a jogn y manco jogn, che à salpü dër da l’aprijé.

I speri che 20 agn ne sides nia n travert, por chësta uniun, mo na motivaziun im-plü por jì inant ti agn che vëgn, portan inant nostes tradiziuns, nosta cultura, y nosta identitè ladina.

Nia inultima oressi rengrazié düć chi che à fat pert, y che fej śëgn pert dla Uniun: por le mirit de düć Os podunse chësc ann festejé i 20 agn d’ativité, porchël dër n bel giulan.

Le PresidëntGünther Declara

5

N’audanza che vignun ciafes tl balè ći ch’al chîr…

Cun na ligrëza particolara festejunse i pröms 20 agn dl’Uniun Bal Popolar Val Badia, él pö le pröm grup da bal te nosta valada che à albü na vita tan lungia.

Dessigü à vigni balarin y balarina sües rajuns de ester stè/stada pro chësc grup da bal (sciöche inće por avëi lascè). Deache i efeć positifs dl bal popolar và te direziuns dër desvalies, oressi recordè les plü importantes y ti dè insciö a chisc 20 agn d’ativité süa valüta plü sota y vignun/öna po se chirì fora ći che ti plej.

Le balè à da nen fà cun le svilup dla personalité intiera, al ativëia capazitês che tira ala cörta söl laûr, al sodesfej la orentè de prestaziun y al aumentëia la segurté te sè instësc.

Le balè à inće fi nalitês artistiches: dal’educaziun estetica y musicala ćina al’edu-caziun tl balè sciöche poscibilité dl’autopresentaziun y dl’aplicaziun de fantasia y creativité.

Le balè à n efet de recreaziun tres la ligrëza che po se manifestè tl devertimënt y la buna löna che nasc dala combinaziun danter musiga, ćiantè, balè y stè adöm. Al é na forma sana por passè le tëmp lëde, bel anfat sc’al é da jì a proa, a fà na rapresentaziun o a se devertì deboriada.

Grana é l’educaziun soziala tres l’intrategnimënt, l’incuntada cun l’ater sès y le sentimënt de portignënza a n grup. An po se mostrè coresponsabli por la creaziun de na atmosfera positiva dl balè, dl sentimënt de liam cun d’atri balarins y d’atres balarines – individualmënter y sciöche grup – tres formes spezifi ches dl balè. An mëss imparè da se tignì ales regoles dl balè y da ester bugn da s’adatè al compagn, ala compagna y a n grup intier. Al vëgn ghiré ch’an sais tambëgn da condüje co da se lascè condüje y ch’an desmostres desponibilité da daidé chi che se stënta. Pro l’ert dl balè alda inće n comportamënt da de beles manires de chël ch’i un düć debojëgn.

Balè à inće da nen fà cun alenamënt dl corp, al renforza la respiraziun y la zir-colaziun, al s’anuzëia di muscui, se damana na buna coordinaziun de movimënć y comöda datrai le portamënt dl corp.

6

Inultima ne pon nia se desmentié dl’educaziun culturala en general aumentan l’interès por argomënć, sciöche storia, geografi a, lingac: informaziuns sön y intere-ssamënt por d’atri popui y d’atres realtês culturales, curiositês plü sotes por ći che reverda l’ativité y la simbologia dl balè instës, la faszinaziun por i guanć y les trohts da corusc, poscibilitês de iadi te d’atri paîsc, contat personal cun balarins y balarines da d’atres naziuns, na poscibilité por mioré les propries conescënzes de lingac, avëi deplü comprenjiun por le forest por aprijé deplëgn la propria identité.

L’audanza é che chësc grup de bal popolar pois inant ester na poscibilité y n im-puls por tröpes porsones de passè de beles ores deboriada, te n’ativité de tëmp lëde che ascogn tan de efeć positifs da lascè na pedia tla vita de düć chi che l’azica.

Le Diretur de balLois Kastlunger

7

Grußworte

„Ich lobe den Tanz, denn er bindet Leib, Geist und Seele zur Einheit Mensch, bindet den vereinzelten Men-schen neu zur Gemeinschaft, bindet die Gemeinschaft neu an Raum und Zeit.“

In diesem, von Georg Götsch um 1930 formulierten Satz, sind alle Elemente ersichtlich, welche die Arbeit in den Volkstanzgruppen beschreiben.

Leib, Geist und Seele zur Einheit Mensch zu binden, welche Tänze könnten dies besser bewerkstelligen, als jene, welche sich langsam aber kontinuierlich, stark lokal geprägt aber auch immer wieder von außen befru-chtet, in den Talschaften unserer Heimat, unseres Tirols entwickelt haben? Die Ver-breitung und Pfl ege, als lebendige Bewahrung verstanden, unserer Tänze muss auch in Zukunft ein ganz wichtiges Anliegen der Volkstanzbewegung bleiben.

Den vereinzelten Menschen neu an die Gemeinschaft binden. Jahrhundertelang war der Tanz das gesellschaftliche Ereignis, war die erste Teilnahme an einer Tan-zveranstaltung der lang erwartete Eintritt in die Erwachsenenwelt. Führen wir die sozialisierende Tradition fort, in dem wir tanzinteressierten Menschen in unseren Volkstanzgruppen und –Kreisen auch weiterhin gemeinschaftsfördernde Erlebnisse bieten.

Der Tanz bindet die Gemeinschaft neu an Raum und Zeit. In einer von Globali-sierungstendenzen verunsicherten Gesellschaft bietet der Volkstanz, eingebettet in umfassende, regional geprägte Traditionen, die kulturellen Anhaltspunkte, die ge-rade für eine sprachliche Minderheit so wichtig sind. Auch die Volkstanzgruppen müssen sich angesichts geänderter Rahmenbedingungen die Frage stellen, inwieweit es sinnvoll wäre, und einige positive Beispiel dazu gibt es schon, die tänzerische Tätigkeit mit volkskulturellen Aktivitäten sonstiger Natur zu vervollständigen.

Der Volkstanzgruppe Gadertal gratuliere ich zum 20jährigen Bestehen und wün-sche ihr für die Zukunft viel Freude beim Tanzen, eine glückliche Hand in der Ve-reinsführung und dass sie einer lebendigen Überlieferung unseres Kulturgutes treu bleibt in dem sie den allgegenwärtigen Versuchungen der Verkitschung und Kom-merzialisierung weiterhin widersteht.

Erster Vorsitzender der Arbeitsgemeinschaft Volkstanz in SüdtirolArmin Kobler

8

Parores de salüt y d’introduziun al liber

Stimà leturs, stimà amisc y simpatisanć dl Bal Popolar,

cun chësc pice liber che vëgn dè fora en ocajiun di 20 agn dala fondaziun dl’Uniun Bal Popolar dla Val Badia ài dantadöt orü cuntè la storia de chësta bela uniun, che é stada buna de ti dè ligrëza por zacotan d’agn oramai, a na bela compëda de jogn y de jones dla Val Badia che é sta laprò. Vint agn d’ativité n’é nia püć... Magari fós-sel stè plü co assà da dì y da recordè i avenimënć che à caraterisé la vita dla Uniun y de sü componënć te chësc tëmp, mo deache püć y degügn ne sa y ne po savëi la storia y l’importanza dl balè te nosta valada denant che la Uniun Bal Popolar gniss metüda sö, ài orü la cuntè almanco en cört.

Por ći che reverda la Uniun Bal Popolar instëssa, ài orü splighé dantadöt le trù ch’ara à fat da canch’ara é piada ia oramai por caje dl 1985, zënza avëi traverć o gran ambiziuns y zënza savëi tan dî ch’ara ess tignì, por deventè chëra uniun ch’ara é śëgn: na uniun che sa da desfarenzié danter ći che é ma “folklor” y ći che alda pro la tradiziun dl bal popolar (y al n’é nia dagnora tan saurì!), na uniun che sa da se möie bun, aladô dl post y aladô dl publich ch’ara à dant! I vint agn de vita che la Uniun complësc, dilan al contribut de passa cënt, danter sonadus, balarins y balarines, ti à dè la poscibilité de madorì y de ciafè na süa identité particolara tl cheder dles uniuns de bal popolar. Y ći che é forsc ćiamò plü important é ch’ara se mët dant obietifs da arjunje, se garantian a chësta manira le dagnì!

Por chi che podess miné che n bal popolar sides ma na cossa tecnica y na chestiun de coordiné i movimënć, dess le liber ester n’introduziun a chëra cultura tan ampla y sóta che le bal popolar rapresentëia y porta inant.

Te chësc cört tëmp che é stè a disposiziun por scrì y mëte adöm chësta publica-ziun, me n’ài intenü ch’al fóss ćiamò stè da ti jì do cotan plü avisa y da tlarì n gröm de chestiuns che reverda le balè tla Val Badia. Mo chësc liber n’é bunamënter gnanca le dër post por reportè na inrescida scientifi ca. Le liber podess scinacaje stimolé da fà n stüde plü sot sura l’argomënt, ći che i m’aódi.

N dilan particolar oressi ćiamò ti dì a Lois Kastlunger y a Günther Declara, dea-che zënza so aiüt, süa competënza y dantadöt süa disponibilité ne foss chësta publi-caziun mai garatada.

Al me resta mâ plü da Ves audè na buna letöra, speran ch’ara pois fà crësce te Os la ligrëza y la pasciun por le bal popolar!

L’auturWerner Pescosta

9

I. capitul

Le balè, dala preistoria ćina al dédaincö

Les raîsc dl bal popolar

Bunamënter ne fóssel nia saurì da ciafè fora avisa olache les raîsc dl balè mët man. Mo sc’an tôl en conscideraziun les stories che i antropologs à scrit sura les popolaziuns plü desvalies de nosc planët, pon dì cun na certa segurëza che le balè é tan vedl co la porsona instëssa. Sc’an ćiara inće mâ al debojëgn che vigni porsona à de stè en compagnia y de fà festa canch’ara é cuntënta, él rî da s’imaginé ch’ara pois avëi vit tëmps zënza balè o zënza ćiantè. Al é porchël saurì da capì che vigni zivilté y vigni popolaziun à svilupé cun le passè dl tëmp sües formes y sü stils da balè. Nia atramënter ne ti éra jüda ales popolaziuns dles Alpes: inće por ëres é le balè dagnora stè na pert integranta dla vita. Sön la basa di ritms dla natöra gnôl laurè da certes sajuns y te d’atri momënć gnôl balè y fat festa.

Tla Val Badia va les raîsc dl bal derevers ai tëmps dla colonisaziun dla valada1, inće sc’an n’é al dédaincö nia plü bugn da ciafè fora ći sorts de bai che gnô balà da nüsc antenać, cis ti tëmps plü dalunc da nos. Al n’é restè degun fostü da podëi reco-struì les formes de bal daćiasa pro chësta valada. Alplü pon fà val’ suposiziun: dal momënt che les valades ladines à partì cun Tirol oramai mile agn de storia, podéssel ester assà che almanco n valgügn di bai popolars tiroleji foss gnüs dandaìa inće balà tla Val Badia. Sce chësc foss vëi, pon mâ s’imaginé che le balè ais pordü plü snel le funz te nosta valada co te d’atri posć, deach’ara é stada sotmetüda al control diret di vëschi da Porsenù y dles monies de Ćiastelbadia por cotan de secui. Bunamënter él dessorora da dì che da impröma insö y spo dî alalungia é la dlijia stada cuntra vigni forma de bal deache aladô di teologs cristians da plüdadî ê le balè lié al mal, al malan y ales stries2.

1 Al vëgn aratè che la Val Badia sides gnüda colonisada dl IX secul, inće sce i studià n’é nia düć a öna: n valgügn mina che la valada podess bele ester gnüda colonisada denant, d’atri impormò do l’ann 1000.

2 Da pié ia dal XV secul à la dlijia tut deplü provedimënć cuntra les stries, insciö tlassifi cades dan-tadöt por so comportamënt “deslié” (al gnô dit che de nöt balâ les stries cun le malan), inće sc’al ne manćia nia les ocajiuns olache de vedles mëdes o vëdues, che ne s’infi dâ nia plü fora de ćiasa, é gnüdes condanades sciöche stries deache al gnô miné che ares stess daìte a fà poziuns y strinëć. Ai 5 de dezëmber dl 1484 à le papa Innozenz VIII fat publiché la bola “Summis desiderantes affectibus” cun chëra che al orô condanè les stries che ostacolâ la cristianisaziun de n valgügn raiuns todësc. Dedô, dl 1486, à i incuisidus domenicans Heinrich Institoris (von Krämer) y Jakob Sprenger metü adöm y publiché a Strassburg le tratat demonologich “Malleus malefi carum”. Te chësc ài scrit sö avisa döt ći che an minâ inlaóta de savëi sura le malan, les stries y düć sü strinëć. Le Tirol é stè danter i raiuns che é gnüs atocà le plü dales conseguënzes de chësta publicaziun: sön la basa de ći che ê scrit tl tratat ân miné d’odëi fora cotan de stries les condanan aladô y impormò dër tert ân capì che le liber contignô mâ assurditês.

10

Te n valgügn posć de Tirol, gnanca tan dalunc dala Val Badia, vëgnel al dédaincö ćiamò tignì sö bai particolars de chi che an po zënz’ater dì ch’ai va derevers de val’ milenn. Dales formes y dai simboi ch’ai contëgn, capëscion ch’ai à origines paga-nes. Chisc bai che vëgn balà cun mascores aposta y te na manira plütosc “salvaria” é oramai dessigü nasciüs sciöche forma de ri-tuai, por veneré divinitês paganes o por au-mentè la fertilité di ćiamps y dla porsona. Inće d’atri bai popolars, n pü’ manco bizars é bunamënter cotan plü vedli co le cristiane-sim te nosc raiun, inće sc’al é da dì che cun le passè dl tëmp s’à les formes, les ocajiuns y les fi nalitês dl balè mudé cotan, inće dea-ch’ares é dagnora restades liades ala cultura y ales formes dl pinsier dla porsona.

Le “Klöckeln” é dessigü un de chi bai de Südtirol che à raîsc tl pagane-sim. Les porso-nes che forma n cërtl incër le “Zußlmandl” y le “Zußlwei-bl” che bala ite amez recorda formes y simboi che se liëia ala fertilité.

Tratan l’Eté Mesana (dala fi n dl V secul ćina le XIV secul) aratân che le balè foss le mal pratiché dales stries y dal malan. Te döt Tirol é chësta cherdënza jüda inant codî.

11

Bele i pröms miscionars cristians che gnô menà adalerch te nostes valades dal patriarch d’Aquilëia y dal vësco de Aguntum porvâ de destó i fedei dales tradiziuns paganes. Chëstes ê indere massa inrai-sciades danter la jënt y porchël messân rové a soluziuns de compromis: i bai che ê denant rituai dedicà ales divinitês paganes é a chë manira deventà tres deplü sfi lades cun i costüms che gnô inće azetades sciöche tares. N ejëmpl de chësc svilup pon al dédaincö ćiamò odëi a Stilfs te Vinschgau, olache le “Klosen”, che ê dandaìa na forma de bal primitif, vëgn ćiamò śëgn mantignì sciöche sfi lada da San Micurà.

3 Canche les Alpes ê gnüdes tutes ite dales trupes dl Impêr Roman l’ann 15 dan Cr., é les döes cultures, romana y celtica, rovades en contat. Dal momënt che trames döes n’â nia regoles che scriô dant les manires de tignì i rituai (che se basâ inće sön ritms y melodies) êi cotan plü esponüs a mudaziuns portades dal tëmp y dala porsona! Al é porchël da desfarenzié danter chëstes mudaziuns “internes” di rituai (y insciö dl balè) y les mudaziuns orüdes dala religiun cristiana por eliminé le paganejim ala raîsc.

Testemonianzes leterares latines y greches descrî deplü sorts de rituai resservà a divinitês che fajô pert sides de öna co dl’atra cultura; reperć archeologics desmostra che inće cultures antiches sciöche chëra celtica (che s’à slarié fora tl raiun dles Alpes, denant ch’al rovass adalerch i romans), â formes de rituai por venerè sües divinitês. Scemia ch’an ne conësc nia avisa i details de chisc rituai pagans, san ch’ai ne depenô nia da n dogma o da regoles scrites dant. Dal momënt che vigni ritual sciafi â a chësta manira da cöie sö elemënć nüs zënza problems, pol ester assà che i rituai celtics s’ais bel plan moscedè cun i rituai romans3, cherian formes nöies. Plü tert s’à chisc rituai (basà oramai dagnora sön ritms y vari de basa) trasformè inant por ch’ai podess a

12

N ater bal che à suravit, deventan cun le tëmp tres deplü na sort de sfi lada, é le “Schemenlaufen”, che vëgn tignì vigni cater agn a Imst tl’alta valada dl Inn. Sciöche oramai düć i bai antics y popolars é inće chësc bal n “Werbetanz”: n bal olache le “mandl” prô de concuisté la “mandla”. Les döes fi göres é te chësc caje le “Roller”, püch da corù y cun de pices ćiampaneles liades incër la vita, che ti bala incëria al “Scheller” che va fora dërt, cun döes tlunches incër la vita y n gran cërtl sura le ćé, dëgn de na fi göra maschila. Vigni iade che les döes fi göres röia te na posiziun olache ares é öna defrunt al’atra, él le “Roller” che mëss trà n salt, fajon insciö stlinghiné ćiamò deplü les ćiamapaneles. La combinaziun di movimënć, fi göres che prô da se rové dlungia por se despartì indô danü, la vera dles ćiampaneles y dles tlunches fej fora l’efet magich de chësc bal.

13

Le “Bal cun i chen-tli (= Fackeltanz)” à dessigü raîsc paganes y gnô tl’antichité balè d’invern, canche i dis fajô la óta por gnì indô plü lunć. Al ê n bal de renovamënt y insciö él inće rové ite tla tradi-ziun cristiana olache al vëgn balè da San Salvester o da Nanü. Val’ iade vëgnel inće balè da Pasca por sim-bolisé le renovamënt do la ressureziun de Gejù Crist o dal “sol-stitium” da d’isté ai 21 de jügn.

val’ manira gnì integrà tla cultura cristiana4. Chësta integraziun é porater inće con-. Chësta integraziun é porater inće con-fermada dales dates dl calënder, olach’an po odëi sciöche les festivitês anuales y les fermada dales dates dl calënder, olach’an po odëi sciöche les festivitês anuales y les recorënzes paganes5 va insuralater cun les festes cristianes. Por deplü pon conësce va insuralater cun les festes cristianes. Por deplü pon conësce fora, te chi valgügn bai che à suravit dal’antichité ćina śëgn, i elemënć de dötes trëi fora, te chi valgügn bai che à suravit dal’antichité ćina śëgn, i elemënć de dötes trëi les cultures: celtica, romana y cristiana.

4 Vigni ritual se basâ tl’antichité sön formes de bal acompagnades da melodies o ćianties primitives (porchël ti vëgnel inće dit “bal de cult”, por todësch “Kulttanz”). Tres l’aziun di miscionars che ê pià ia a cristianisé l’Europa (do che la religiun cristiana ê tl 330 do Cr. gnüda tuta sö sciöche religiun dl Impêr) à le ritual pordü naóta so signifi cat originar y süa funziun zelebrativa. Al é restè le bal y la melodia o la ćiantia. Inće chisc elemënć é cun le tëmp gnüs mudà o adatà: les mascores che i “bala-rins” se vistî é gnüdes mudades, les melodies y les ćianties sostituides cun d’atres fora dl “repertore cristian”, l’esecuziun é gnüda adatada por che le bal podess ciarè fora “manco pagan”.

5 Les festivitês y les recorënzes paganes é portades ite ti calëndri di romans che nes é gnüs traman-dà.

14

Interessant fóssel da conësce les formes originales de chisc bai y da podëi ti jì do a so svilup tl tëmp, mo chësc é imposcibl, deach’al manćia tan co dötes les informa-ziuns por podëi le fà. Sce n valgügn rituai dla “religiun” romana é gnüs descrić alta-mo te na manira indireta da scriturs latins, é i rituai y i bai dl raiun alpin dagnora mâ stà lià a na cultura orala, te chëra ch’al n’ê né la poscibilité, né le pinsier de messëi i passè por scrit da na generaziun al’atra. L’imparè da balè cer’ bai y da ćiantè certes ćianties depenô döt mâ dala memoria che aldî pro l’arpejun che i geniturs ti lasciâ a sü mituns: mai ne s’essi aspetè ch’ara ess podü jì a perde. Impo él sozedü! Porchël ne restel nia ater da fà che cöie adöm i “tòć” che resta y porvè de capì y de s’imaginé sciöch’ara podô ester canche le balè ê ćiamò pert de rituai pagans. Por ne indaghè nia a öt y por capì l’importanza che le balè podô avëi sciöche forma de ritual6, mëss chi che ó se dè jö cun l’argomënt tignì cunt di mudamënć enorms tla manira de ponsè y de se raportè cun les divinitês te oramai duimile agn de storia.

6 Le ritual n’â tl’antichité pagana dessigü nia chës fi nalitês che n “ritual” o, sc’an ó, na funziun religiosa cristiana po avëi: tla religiun cristiana cunta la salvëza, la morala, la fede; por les popola-ziuns antiches cuntâl deplü les cosses pratiches, liades ala vita sön chësc monn, sciöche na racoiüda consistënta, la deliberaziun da maraties y da veres. Chëstes é les rajuns por chëres ch’al gnô tignì chisc rituai, dessigü nia les medemes che nes motivëia nos da tignì y tó pert a nostes funziuns reli-gioses! Porchël mësson adorè d’atri critêrs de valutaziun, sc’an ó capì le valur antich dl bal che aldî gonot, altamo tal pröm, pro n ritual.

15

Fostüs de “bai popolars”

Te n valgügn posć dles valades alpines, vëgnel tres ćiamò tignì sö tradiziuns, usanzes, festes y bai che mantëgn dötaurela sües raîsc antiches (y paganes) y ch’an ne ciafa zënza plü ignó. Al é na cossa demorvëia, sc’an pënsa ch’i sun oramai rovà tl terzo milenn, olache vigni cherdënza o superstiziun messass bele ester tomada da n pez… Dessigü à les vedles usanzes y i bai pordü süa funziun y so signifi cat originar7, mo nia so valur, deach’ai rapresentëia le lian danter le passè, le presënt y le dagnì.

Al vëgn dit che “n popul che n’à nia n passè, ne po gnanca avëi n dagnì…” Bu-namënter à chësc pinsier fi losofi ch dagnora bele fat pert dl “inconsciënt” di abitanć dles munts, sc’ai n’à nia sconè fadies por tignì en vita tradiziuns y usanzes, che respi-dlëia sües cherdënzes, süa manira de ponsè y de vire. Ares é la tlé che deura la porta por rové a capì l’anima de n popul… Al é porchël da mëte averda da ne les vëne nia fora: degügn scioldi ne podess les cumprè derevers sc’ares jiss a perde!

Danter dötes les tradiziuns é le bal (y le bal popolar) dessigü la plü antica, dea-ch’ara va derevers, sciöch’al é bele stè meso de capì tl capitul dessura, al’origina dla porsona instëssa. N valgügn bai à conservè na buna pert de sües carateristiches primitives y pordü daldöt so signifi cat originar; d’atri, che alda aladô de na tlassifi ca-ziun moderna pro i bai popolars, é da öna na pert lià ai ritms dla natöra y dal’atra ala vita religiosa ia por l’ann. N’ocajiun particolara por balè ê, altamo ćina dan da za. 90 agn, le mëte man dl’aisciöda. An conësc fi göres y mescores da carlascè (= Fasnacht-gestalten = Fastnachtgestalten) che porvâ dandaìa de parè demez cun sü bai i spirić dl mal (l’invern) por descedè la natöra (dantadöt la blâ, por ch’ara cherscess).

Le bal popolar tacâ adöm cun le percurs de sorëdl che dô dant la direziun dl bal. Sc’an balâ “do sorëdl” (= sc’an rodâ a man dërta) ên a öna y en sintonia cun ël. Balè “cuntra sorëdl” (= sc’an rodâ a man ciampa, cuntra la direziun dl percurs de sorëdl) êl altamo tla Scozia, mâ les stries che balâ y döt ći che aldî pro le mal. Döt ći che rodâ a man ciampa ê lié al monn di morć. La direziun te chëra che le bal jô, defi nî le signifi cat dl bal instës. Chësta simbologia é al dédaincö jüda pordüda.

Ai 21 de jügn, canche i dis fej la óta, gnôl dandaìa balè le “Bal cun i chentli (= Fackeltanz)”, deach’an aratâ che le füch ess le podëi de purifi ché. Canch’al ne gnô nia fat le “Bal cun i chentli”, gnôl fat n füch sön n col y spo balè incëria. Chësc dô portè fortüna por le dagnì. Cun le tëmp é chësta tradiziun “pagana” gnüda integrada te chëra “cristiana” tiroleja de fà le füch en la festa dl Cör de Gejù. Le balè é te chësc passaje jü a perde. Ma te dër püć posć vëgnel ćiamò fat füć sides dala festa dl Cör de Gejù co inće ai 21 de jügn.

7 Le passè dl tëmp porta pro che le signifi cat y l’importanza dles cosses se müda . Por ejëmpl ne capî i Romans dl I secul dan Cr. nia plü les parores di inns componüs da sü antenać trëi secui denant, deache le lingaz s’â mudé tan dassënn y deache ares n’â plü degun sëns. Ai i mantignî impo deache ai aratâ che sce le compit dla porsona ê chël de interpreté i sëgns che les divinitês menâ “dal cil”, spo podô bëgn les divinitês interpretè chëres parores arcaiches che degügn n’ê plü bugn da capì.

16

N ater simbol tut fora dla natöra é le lëgn: an minâ che la porsona foss gnüda generada dal lëgn y porchël é le lëgn inće n simbol por döt le jëne uman (p.ej. esìstel le “lëgn dla vita”). Porchël él inće la usanza de fà sö y infornì n lëgn cun vëtes y ornamënć y de balè incëria, sciöche pro le “Bal dles vëtes (= Bandltanz)”.

Na gran importanza â dandaìa le bal, sciöche en pert inće ćiamò al dédaincö en ocajiun de na noza. Chësta sort de bal popolar contëgn da öna na pert simboi che rapresentëia la fertilité, dal’atra ti vëgn la fómena surandada a sò om cun na “zeri-monia” balada: le bal rapresentëia le lian di novic y dla parentela.

N’atra ocajiun olach’al gnô balè do la tradiziun ê ala fi n dl isté por le “rengra-ziamënt dla racoiüda (= Erntedank)”, porater conesciü inće cun l’inom de “Carlascè dl altonn”. N bal tipich che gnô balè te chësta ocajiun é chël dl “Morin” che simbo-lisëia la valorisaziun dla racoiüda.

Dandaìa êl te Tirol döes dates tl mëis de jügn, olach’al gnô fat füch sön les pizes y i coi incër le paîsc: ai 21 de jügn y en la festa dl Sacher Cör de Gejù. Cun le tëmp él stè la tradiziun religiosa che à assorbì chëra plü vedla che jô derevers tl “paganesim”.

17

Le “Reifentanz” é un di bai che alda pro l’altonn y che gnô balè do tradiziun por le “rengraziamënt dla racoiüda (=Erntedank)”.

18

I tëmps dl ann olach’an podô balè jô da Santaguania ćina le mertesc de Carlascè, dal lönesc de Pasca ćina Pasca de mà y spo da Santa Maria de setëmber (8 de setëm-ber) ćina Santa Tarina. Tl tëmp d’Advënt y de Carsëma êl proibì da balè y inće tratan l’isté, canche le paur â le plü da laûr ne fóssel nia stè dërt da balè, mo da chësta sajun jôra plü saurì da stlü n edl.

Te val’ posć (inće sce ma plü püć) vëgnel ćiamò tignì ite avisa chisc critêrs por balè: vigni bal à süa sajun y so momënt. I balarins y les balarines che se tëgn avisa ala tradiziun n’à degun interès da fà devertì i turisć; al é tröp plü important che ëi se devertësces y ch’ai vires le momënt dl bal sciöche sü antenać l’à vit por cënć d’agn alalungia. Por nos dla Val Badia, che sun ausà da vire inanter le turism de massa, él rî da s’imaginé ch’al esistes ćiamò da val’ pert tradiziuns che ne sides nia liades al “folklor”, por che vigni fadìa pois gnì paiada jö cun n bel cipl de scioldi… A Pfun-ders vëgnel por ejëmpl organisé ćina tl plü pice detail le “Kropfenklopfen” zënza che i turisć ais la poscibilité de ćiarè pro o de fà para. Inće i paîsc da munt dl Salz-

burger Land mantëgn na richëza nia da crëie de tradiziuns che é ćiamò de dërtes tradiziuns che n’à nia da nen fà cun le “folklor”… Chilò vëgn i bai popolars y les festes da bal ćiamò tignides por la ligrëza y la convin-ziun de chi co tol pert. Al manćia vigni sort de corispetif fi nanziar, mo porchël é avisa chëstes festes tan plü interessantes, val’ iade ćinamai ries da ciafè fora, dal momënt ch’ares é resservades a chi che les organisëia y ai protagonisć instësc che n’adora degun publich da defora. Döta la so-desfaziun y la ligrëza é laìte tl bal y tla tradiziun instëssa.

A Pfunders vëgn le “Kropfenklopfen” orga-nisé ćina tl plü pice detail por che döt fun-zionëies bun. La tradiziun va derevers a can-che i plü püri jô da d’altonn, incër Gnissant, ćiasa por ćiasa a petlè n toch de pan. Cun le tëmp s’à chësc mudé, deach’al n’ê tlafi nada plü stè degügn che â tan la stënta da messëi jì a petlè pan. Porchël ê le jì a petlè pan de-ventè n pü’ da dodè y a chë manira à i jogn metü man da se vistì mascores, da mudé la usc y da jì a petlè crafuns. Y deach’al ê n pü’ cuntra la religiun da jì da Gnissant a balè, fà festa y mangé crafuns à la data messü gnì spostada de n’édema…

20

II. capitul

Festes da bal tla Val Badia

Festes da bal plüdadî…

Al é ri da dì sc’al ê plüdadî usanza tla Val Badia ch’al gniss metü a jì manifesta-ziuns de bal popolar olache düć chi che â vëia podô balè deboriada, cherian chës formes che fej ćiamò al dédaincö pert dla tradiziun tiroleja. I vedli documënć che é gnüs ejaminà ćina śëgn ne se dëida nia tröp inant de chësc vers, mo al é sigü che musiga y festes da bal n’à mai manćé gnanca tla Val Badia, stlüta jö por tröp tëmp da döt le rest dl monn. Impo él da mëte averda da ne fà nia n discurs massa general, dal momënt che la situaziun incër le balè s’à mudé cotan cun le passè di secui. Le valur che la jënt ti à dè al balè tla storia n’é nia dagnora stè le medémo y dantadöt s’àl mudé tl tëmp la manira d’odëi le balè: por n cer’ tëmp sciöche forma dl stè adöm, de fà conferta; plü tert sciöche val’ de proibì da pert dla dlijia, sciöche n picé. Porsones studiades che à ejaminé zacotan de documënć à ciafè fora che dandaìa êl gnü fat sö paiuns te vigni paîsc dla valada, aposta por fà festa y por balè. I paiuns ê costruziuns che aldî pro le paîsc avisa sciöche la scora, la calonia o la dlijia. Ai ti somiâ n pü’ a na majun de lëgn, daverta sön la pert dant. A man dërta y a man ciampa âi entrades leries y davertes. Amez êl na tre impuntada dal funz ćina sössot y incër chëra gnôl spo balè. Cun le tëmp ân metü man da implì la gran lerch cun ćiamenes y locai ola-ch’al gnô metü ia de vigni sort de massaries. Te n valgügn paîsc, sciöche porater inće a La Pli, é le paiun plü tert, canche i tëmps s’â mudé, gnü trasformè te na scora o te na ostaria. Mo chësc é pormò sozedü do le 1800. Denant â le paiun na gran impor-tanza y degügn ne s’ess mai somié da le tó demez o da mudé la funziun ch’al â por tradiziun. Le balè â na funziun soziala importanta. Al pê ch’al sides ćinamai gnü balè val’ iade te calonia, deach’al manćiâ le paiun. Da n tëmp se cruziâ cer’ curać plütosc püch de süa cöra y menâ na vita plütosc löcra y alüsc scandalosa8. Canch’al saltâ fora de te’ scandai, gnôl pordiché da pergo jö ch’al ê proibì da balè y gnanca chi da noza ne podô te n iade plü no ćiantè, no balè. Na personalité sciöche le cardinal Cusanus9, vësco da Porsenù danter le 1452 y le 1460, ti â conzedü na indulgënza de caranta dis a chi ghesć da noza che periâ por i novic y ne balâ nia tratan le past.

8 Chësc resultëia porater inće dai scrić dles vijites pastorales a Calfosch dl 1649.9 Le cardinal Nikolaus Cusanus é stè danter l’ater un di maius fi losofs de döt le 1400 y sües teories

fi losofi ches, laurades fora en pert tl tëmp ch’al à passè tl ćiastel d’Andrac.

21

Impo à le balè albü vita lungia tles valades y dantadöt ti paîsc che aldî pro la dio-zeja da Porsenù: da vigni santù gnôl tignì n bal publich sön paiun y chësc ê ćinamai portè ite tl calënder. Al gnô aratè n gran onur da podëi daurì le bal sön paiun. Da signoria infora gnôl metü na porsona aposta a ćé dla manifestaziun: al messâ ester na porsona da podëi ti avëi crëta. A chësta porsona ti gnôl dit “l’óm de plaza” y ël ê le surastant dl devertimënt. Al ê da conësce fora danter düć i atri dal guant che carate-risâ süa inćiaria: al â n ćiapel da de gran ares leries y da dër na picia capüla, infornì sö cun vëtes y batotli che incundâ süa funziun. Le ćiapel ê inće le sëgn de süa dignité. So laûr ê chël de apostè i jobleri, de invié la jënt al bal y de fi stidié ch’al ne sozedess nia descordies, ch’al regnass cherianza y disciplina y ch’al ne gniss nia fat vera. A chësta manira êra jüda da tignì sö la tradiziun ćina incër le 1800, canch’ara â metü man da jì inant tres deplü a pé zot. Tl pröm â i ploans metü man da arforè les festes da bal sön paiun, deach’ai aratâ che vigni iade ch’al gnô balè, dailò sozedôl inće cosses da desplajëi, che jô cuntra l’insegnamënt dla religiun cristiana. Le balè10 â metü man d’ester tres plü malodü dala dlijia, tan ch’al gnô ćinamai aratè prigorus por la salvëza

Dales nozes ne gnôl dandaìa sconè nia y fat festa le plü ch’ara jô! Al n’ê nia tan tröpes d’atres posci-bilitês “ofi ziales” da se devertì…

10 An mëss desfarenzié danter chi bai che ê lià diretamënter ai rituai pagans y che suravir ćiamò al dédaincö te dër püć posć dl raiun alpin y le balè scëmpl, popolar (deplü porsones che bala deboriada) o de copia.

22

dl’anima de vigni bun cristian. Al gnô odü sciöche valch che impizâ al mal y che condejô al pićé, por süa capazité de descedè tla porsona pasciuns desliades. Cun le tëmp s’à i ploans spo fi ćé ite tres deplü, tan ch’ara s’à portè pro che chësta vedla tra-diziun s’à tla fi nada desfantè ia daldöt. Bunamënter âra messü rové tan inant, deache la dlijia ne n’ê n bel momënt nia plü stada bona da tignì sot a so control chës festes da bal che â dî alalungia caraterisé la vita di paîsc. I balarins y les balarines â metü man da se comportè n pü’ cochessie y ne se tignî nia plü a chës regoles che â varü sciöche leges por cënć d’agn alalungia… Porchël à i ploans da inlaóta, che â ćiamò la responsabilité de tignì n cer’ ordinn danter la jënt, aratè ch’al foss damì da tó jö la tradiziun de chës festes tradizionales malsanes por le corp y por l’anima. Al po ester assà, che les musighes de paîsc sides porchël gnüdes metüdes sö avisa te chël tëmp ch’al é gnü tut jö les festes da bal publiches, por che la jënt ne restass nia a bocia süta. I conzerć che gnô tignîs dales musighes sön chi medémi paiuns che gnô denant adorà da balè, dô bunamënter tó ite le post de chës manifestaziuns che ê oramai sparides, por orentè o por forza. Les musighes de paîsc, che é porater ćiamò al dédaincö liades dassënn ala vita religiosa de vigni comunité, dô ester chës uniuns che ti ess pité ala jënt la poscibilité de se devertì y de stè adöm. Laprò ess i ploans albü cotan plü saurì da mantignì na te’ uniun sot a n control, plütosc co i tlaps de porsones che tolô pert ales festes da bal. Porchël é les musighes de paîsc dagnora stades, da canch’ares é gnüdes metüdes sö, danter les uniuns plü importantes de vigni paîsc dla Val Badia. La musiga plü vedla de döta la valada é chëra de Badia che ê bunamënter bele gnüda metüda sö dan le 1867. L’ann avisa ne conëscion nia. La musiga da La Pli à metü man de sonè dl 1897.

Chëra de Ba-dia é la musi-ga plü vedla dla valada. Ara é gnüda metüda sö dan le 1867 dal maester Jan Flatscher de Valacia y é spo plü tert passada tles mans de chi de Sborz.

23

Les atres musighes é dötes plü jones, mo interessant él da odëi che te vignöna êl Les atres musighes é dötes plü jones, mo interessant él da odëi che te vignöna êl atira gnü tut ite i jobleri, i mëmbri de chi pici grups che sonâ denant musiga da bal. atira gnü tut ite i jobleri, i mëmbri de chi pici grups che sonâ denant musiga da bal. Porchël vëigon inće sön deplü retrać dla fondaziun dles musighes de paîsc, musiconć Porchël vëigon inće sön deplü retrać dla fondaziun dles musighes de paîsc, musiconć che sona i orghi da botuns, la chitara y la vidora, stromënć che gnô tuć da sonè musi-che sona i orghi da botuns, la chitara y la vidora, stromënć che gnô tuć da sonè musi-ga da bal, mo che podô apëna aldì pro na musiga de paîsc. An messass ti jì do cotan plü avisa a döta la storia, por capì sc’al ê l’intenziun doìa de sofi é a chë manira sides i grups che sonâ da bal, co les festes da bal instësses, publiches y privates. Le fat ch’an ne vëiga plü degügn de chi stromënć sön i retrać dles musighes de paîsc che ê gnüs fać do la pröma gran vera (porchël do da zacotan d’agn che les musighes ê gnüdes metüdes sö), podess ester na conferma dla suposiziun. Dl ater vers él inće poscibl, che i orghi da botuns ne gniss mâ porchël nia plü adorà pro les musighes de paîsc, deach’al ê n stromënt che gnô sonè a orëdla y n’ess porchël nia passenè ite plü co intant, dal momënt che vigni ater stromënt gnô sonè do notes.

A vigni manira pon capì fora dales testemonianzes de porsones atëmpades, che i orghi da botuns, le stromënt plü adatè da acompagné i bai y che i jogn imparâ da sonè da sü geniturs o da chi plü vedli, ê gnü lascè sön na pert por n cer tëmp. Dër püć savô ma plü da i sonè indortöra. N valgügn retrać vedli (do la pröma gran vera) de sarades da noza, de festes da carlascè o de vijinanza, mostra ch’al ê de chisc stromënć che s’la rodâ, mo ai gnô adorà demanco co n iade. Sc’ai gnô sonà, spo mâ plü pro festes nia “ofi ziales”, chëres che gnô tignides tles ćiases privates o al plü te val’ ostaria. I plü vedli se recorda ćiamò che zacan jôi “a vila”11: vijins y compagns passâ debo-

Öna dles plü be-les idees por se devertì cun püch, ê inlaóta chëra de jì a vila, ola-che i jogn podô stè adöm cun les jones, sonè, balè y fà damat…

11 Canche chi da plüdadî jô a vila, dailò cartâi, spo sonâi y balâ. La dlijia ê porchël bindebo decuntra, tan che ćinamai nosc Sant Ujöp da Oies â condanè le jì a vila (dantadöt le cartè) te na pordica ch’al â tignì a San Martin dl 1877. Siur Angel Dapunt cunta te so liber sura la storia dl paîsc de Badia (1979) dl jì a vila, mo al ne nominëia gnanca le balè, scemia ch’al ne manćiâ mai te chës ocajiuns. Al podess ester assà, ch’al n’orô nia mëte so paîsc nadè te na stleta löm dan dai leturs.

24

riada te val’ gran stüa da paur les sëres lunges da d’invern, ai dijô la corona y dedô gnôl cuntè, cartè, ćiantè y sambëgn inće sonè y balè. Al ê cosses che aldî pro la vita scëmpla da paur y daidâ pro che i vijins se gniss plü saurì y che düć sintiss de aldì pro na comunité.

Plü bel êl ćiamò da ji a vila olach’al ê de beles mitans…

An po dì che le balè ne n’é mai tomè fora daldöt tla Val Badia, inće sc’al sarà apëna gnü balè tratan les döes gran veres. Tratan le 1900 él oramai sigü ch’al n’é te chësta valada nia plü gnü balè bai tradizionai de grup12, chi che taca al dédaincö ćiamò adöm cun de vigni sort de festes tirolejes religioses y profanes. Les sóres ezeziuns é dades dai dui grups de bal popolar che é nasciüs a Al Plan y spo a Badia danter le 1955 y le 1985. Chisc à indô portè ite y insigné inant te val’ ocajiun chi bai tiroleji che ne vëgn dötaurela nia ćiamò sintis sciöche pert dl patrimone cultural dla Val Badia, mo plütosc sciöche na cossa imparada ite por fà festa y se devertì te na manira particolara. Por le rest aldî le balè, altamo tratan döt le 1900, pro la sfera privata dla vita y gnô porchël tachè pormez a n gromun d’atres tradiziuns, deach’al passenâ ite bun pro vigni festa.

12 Chëra ch’al gniss balè tla Val Badia bai de grup tiroleji ćina che le balè aldî pro les festes publiches, po inće ma ester na suposiziun, deach’al n’é degun documënt che dij fora co ch’al gnô balè te chës ocajiuns.

25

An sa por ejëmpl che chi da Lungiarü y da Rina jô en San Salvester sö n’Anter-An sa por ejëmpl che chi da Lungiarü y da Rina jô en San Salvester sö n’Anter-mëia a mëssa, deach’al festjè le patrozinium. Do mëssa jô spo la majera pert t’ostaria mëia a mëssa, deach’al festjè le patrozinium. Do mëssa jô spo la majera pert t’ostaria a cartè, mo dantadöt a ćiantè y a balè. En Santaguania da sëra jô na bela compëda a cartè, mo dantadöt a ćiantè y a balè. En Santaguania da sëra jô na bela compëda de jogn, dantadöt te chi posć olach’al ê deplü de beles mitans da ćiasa, a se tó les de jogn, dantadöt te chi posć olach’al ê deplü de beles mitans da ćiasa, a se tó les fëies ch’ai â bele apostè tratan i santus da Nadè, da San Stefo o da San Jan. Al ê indô na buna ocajiun da fà festa y sciöche dagnora da sonè y balè13. En Santaguania êl plüdadî inće la poscignara (o donacia) che s’la rodâ fora por les ćiases cun süa gran goba y le müs sfromè sö. Ara jô a ciafè pici y gragn, val’ iade acompagnada da un che sonâ i orghi, cherian a chë manira de bunes ocajiuns da balè. Inće da Carlascè jô i jogn intoronn fora por les ćiases a fà i mać, a ćiantè, a cartè, a sonè y a balè. A Calfosch jôi plüdadî mascherà sö vigni sëra tratan l’édema grassa y ćina le mertesc de Carlascè. I jogn rodâ da na ćiasa al’atra olach’al gnô cartè y balè.

La La festa da festa da Carlascè ê la ultima olach’an podô se lascè fora le podô se lascè fora le mat, denanche mëte man le jaiun tratan la Carsëma...jaiun tratan la Carsëma...

Tratan döta la Carsëma gnôl spo ma plü jiné. Degügn ne s’ess infi dé da fà festa te chësc tëmp dl ann, mo bele le lönesc de Pasca piâra indô ia. Do öspi s’abinâ düć sön plaza a ascutè la musiga y la jonëza jô dedô t’ostaria a balè y a ćiantè, i maridà a cartè. Le lönesc de Pasca ê por i jogn inće le dé da jì a tó i üs ch’ai â bele apostè da Sant Ujöp da chës mitans che ti plajô. Gonot se tolôi do i orghi da man y la chitara, deach’ai savô ch’al ess dè ca de beles balades te stüa. La pröma domënia do Pasca,

13 De vedles porsones se recorda ch’ai balâ “Walzer”, “Schieber”, “Bayrisch Polka” y valgügn sciöche Sciandro y Hannele Trebo dl Dasser da San Martin savô n “Siebenschritt” che ê bele conesciü incër le 1830. Inće le pere de Lois Kastlunger, Pasquale d’Alnëi (le mone da Pliscia), savô da le sonè y da le balè. Lois se recorda ch’al balâ chësta sort de bal da set vari cun süa uma.

26

a chëra ch’an ti dij ćiamò al dédaincö „Domënia Blanćia“, gnôl tignì gran festa a La Pli. Jënt d’Al Plan, da Rina y sambëgn da La Pli ne podô nia se lascè sciampè la „Segra dai Üs“, sciöch’al ti gnô inće dit a chë domënia. Al gnô cufé i ultimi üs y do le domisdé gnôl sonè musiga y ara jô balada tl porte dla Gran Ćiasa a La Pli. La jonëza ê ligra de podëi indô trà n valgügn salć y se devertì do ch’ara â messü jiné tan dî.

Da d’aisciöda fora gnôl indô zacotan d’ocajiuns da podëi balè. Canche val-gügn s’arjignâ da se maridé y da mëte sö familia, êl i vijins, i amisc y döta la parentela che jô tla ćiasa dla novicia a gratonè. Do regola gnôl gratonè la domënia dan la noza, scemia che a Cal-fosch y te val’ ater paîsc dla valada êl la usanza da gratonè na sëra o döes dan la noza. A vigni manira ê chësta na buna ocajiun da mangé canifl i y cajincì pro n gote de vin y sambëgn da ćiantè y balè en compagnia. Ara ne dorâ spo nia plü dî, ch’ara gnô bele da jì a noza, olache

Le „jì a vila“ n’ê nia mâ val’ por i jogn, mo bëgn inće por chi n pü’ plü de tëmp. I pröms jô a mitans y a balè, i secundi a cartè y a se bëre n gote de vin.

N gromun de usanzes y tradiziuns tacâ adöm cun le maridé, insciö inće chëra di ćiapì infornis sö di sonsì y di gormà blanć dles sonseles…

27

śonsì y śonséles (i fredesc y les sorus ćiamò da maridé di novic) podô balè deboriada śonsì y śonséles (i fredesc y les sorus ćiamò da maridé di novic) podô balè deboriada y imparè a chë manira da se conësce damì. Le pröm śonsel y la pröma śonséla (le y imparè a chë manira da se conësce damì. Le pröm śonsel y la pröma śonséla (le fre y la só plü vedli di novic che ê ćiamò da maridé) daurî le pröm bal, a chël ch’al ti fre y la só plü vedli di novic che ê ćiamò da maridé) daurî le pröm bal, a chël ch’al ti gnô dit „le bal dl joscel“. I fredesc y les sorus dl novic stô le dé dla noza adöm cun gnô dit „le bal dl joscel“. I fredesc y les sorus dl novic stô le dé dla noza adöm cun i fredesc y les sorus dla novicia. Vignun se chirî süa śonsela y ara jô avisa do l’eté. Tratan le past stôi adöm y spo balâi deboriada. La domënia do la noza jô i novic de Mareo a mëssa y do mëssa sön calonia dal prou ala dotrina. Dedô jôi a marëna tla ćiasa dla novicia y domisdé jô düć chi da noza t’ostaria a balè. Otedé do la noza gnôl tignì la otava dla noza y sce le novic â na bela gran stüa da paur gnôl balè dailò y zënza jôn t’ostaria.

Fora por l’isté êl do regola da jì a munt a sié y a abiné adöm fëgn assà da podëi ojorè i tiers tratan l’invern. Mo le jì a munt ê por i paurs da inlaóta plü co n dovëi na ligrëza, deach’ai savô bele danfora ch’al ti ess indô salpü bel da passè le tëmp sön munt a sié y a trà adöm y laprò inće n gröm d’ores a balè y a ćiantè. Canch’al gnô sié sön munt, por le plü de messè y d’agost, gnôl tignì le “vëndres de munt”: vigni vëndres gnôl sonè da bal te zacotan de posć y vignun jô a balè olach’al ê le plü dam-prò. I jogn y les jones d’Antermëia jô a balè tla vedla ütia de Börz y a Ćialćiagn, jö cuntra Funes.

Dala segra d’Antermëia, che tomâ ite la secunda domënia do San Pire (de messè), jôi tl’ostaria Al Bagn te Val-dander y sö dal Ostì d’Antermëia: te döt le dé, jôi inant y derevers plü iadi da n’ostaria al’atra. Inće ti atri paîsc dla valada gnôl tignì dër tröp sön les se-gres, deach’al ê de bunes ocajiuns por s’la dè buna y por passè n pü’ de tëmp en compagnia. Do regola, jô la jënt di paîsc vijins a daidé fà festa y insciö garatâra ćiamò plü bela. Do marëna jô düć naóta al domisdé y dedô spo atira t’ostaria o gonot inće ma te val’ ara de majun a balè. Te vigni vila êl la usan-za da fà crafuns da segra. Da menè les pastes orôl ester tröpa forza y porchël gnôres menades da n ël ćina ch’ares ciafâ fl ocores. Sön la gran pert di lüsc da paur êl le gran fant che fajô chësc laûr, deach’an l’aratâ le plü gaiert. Val’ iade êl inće le patrun instës che le fajô o chi jogn che ne se jomâ nia ia l’ocajiun

I jogn da inlaóta ne sconâ degönes fadies y jô da na munt al’atra, canch’ara se tratâ de podëi jì a fà festa y a balè.

28

da jì a daidé fora les jones, dantadöt sc’al n’ê de beles. Ai ciafâ porchël dui crosti y na pücia y da mesanöt dêl ca fortaies por düć chi che â daidé. Al gnô spo balè, ćiantè, sonè y fat bertes. I jogn d’Antermëia ê conesciüs, ćiodìche vigni iade ch’ai jô a cro-sti, êi vistis sö da catif: ai â la braia cörta y le ćiaz blanch. Ala tradiziun ti gnôl dit “tlocorè i crafuns”: zacan êl pordërt la püra jënt che jô a petlè pan y nia crafuns, mo spo s’à i tëmps mudé. Tl momënt che degügn n’â plü tan la stënta, ê chësta usanza gnüda surantuta dai jogn, che â fat adinfora n bel devertimënt, mudan a chë manira inće le signifi cat dla vedla usanza. Do na vedla tradiziun jô i jogn d’Al Plan le vën-dres sëra dan la segra da La Pli fora por les ćiases dl paîsc vijin a tlocorè i crafuns fać le dé denant. Le vëndres dan la segra d’Al Plan rodâ les tlocheradures da La Pli spo fora por les ćiases d’Al Plan a petlè crafuns y a fà damat. Les tlocheradures ê mascherades y insfromades sö. Ares fajô crabal cun fanes sfolades, bronsines y cor-gn de bëch. Ares ćiarâ da jì olach’al ê jones: dailò ciafâres crafuns da mangé y valch da bëre, al gnô sonè i orghi y balè. Le dé do la segra êl te deplü paîsc dla Val Badia marćé y porchël sciafi â la festa da doré n pü’ deplü. Chi da La Pli jô por ejëmpl le dé do la segra jö Longega a marćé y spo sambëgn t’ostaria dl Festl a balè. Le medémo sozedô a San Martin olache i jogn y les jones jô le lönesc do la segra al marćé che gnô tignì te paîsc y spo a balè tl’ostaria de Nicl o tla vedla ostaria Posta a Picolin.

29

I posć olach’al gnô balè plüdadî

Da canche i balarins y les balarines é jüs jö di paiuns, conesciüs lunć y lerch por ester stà i posć olache i abitanć di paîsc podô s’incuntè a balè y a fà festa deboriada, ài messü abiné fora d’atri posć olach’ai podô jì. Le balè ê massa na gran ligrëza y oramai n debojëgn inće por les porsones da inlaóta. Vigni ocajiun ê buna por jì te val’ stüa da paur o te majun o sön munt a balè. Plü saurì jôra sc’an podô tó la vertora de val’ vedla tradiziun, olache le balè passenâ dagnora ite bun laprò. Le problem ê sce-mai che degügn geniturs ne lasciâ saurì les mitans fora de ćiasa. Porchël êl i jogn che messâ jì da d’ëres a ćiasa a s’les chirì y sambëgn jô i jogn olach’al ê de beles mitans. Damì êl ćiamò sc’al nen n’ê deplü tla medéma ćiasa, deache dailò jôra sambëgn plü saurì da fà festa y da se devertì. Sc’al paiâ la mëia, spo ne sconâ i jogn da plüdadî degönes fadies y al n’ê nia n problem da jì lunc a pé por jì a ciafè val’ bela jona. Porchël nia n’êl nia viles o lüsc da paur aposta, olache jogn y jones s’incuntâ. I posć podô zënz’ater mudé da na generaziun al’atra, deache la regola ê chëra da messëi jì olach’al ê de beles mitans y canch’al nen n’ê plü degönes o degönes da maridé, spo gnôl baratè jö post. En general pon porchël dì ch’al gnô balè le plü ti posć olache i jogn jô ion y gonot, deache a d’ëi ti interessâl da ester bugn de concuisté val’ bela jona da se maridé. Porchël messâi sambëgn ester da orëi bun, savëi da balè y da ti portè dant val’ d’interessant. Ai savô da ester creatifs, da se möie cun vare lisier por ester porsones plü atraentes.

Sön munt gnôl balè te posć olach’ara jô plü saurì da s’incuntè cun chi che siâ i atri prà incëria o olach’al rovâ adöm plü jënt. Al podô ester üties da munt o n tablé o val’ iade gnôl inće ma balè dan tablé incër n füch ia. Gonot ê i posć olach’al gnô balè, de confi n danter i prà de deplü patruns, mo val’ iade inće posć sönsom na munt che fajô da confi n danter na valada y l’atra. Particolars é de chësc vers la Val dal Lé (sura Rina) olache jogn y jones d’Antermëia y da Rina s’incuntâ do regola cun chi da Lijun o sceno Börz o la Schlüterhütte olache chi da Antermëia y da Rina, mo inće chi da Lungiarü jô canch’ai â vëia de balè cun les jones da Funés o da Eores. Chisc posć d’incuntada podess sostegnì la teoria ch’al gnô inće balè tla Val Badia bai de grup da n cer’ tëmp che podô ester plü o manco anfat a chi che gnô balà a Lijun o te Funés. Deache sc’al esistësc n bal popolar che à inom „Lüsener Deutscher“14 che à na tradiziun lungia de n pêr de cënć d’agn a Lijun y n „Villnösser Deutscher“ te Funés, él oramai sigü che chi dla Val Badia i conesciô da n cer tëmp plütosc bun y ch’al é ma plü n caje ch’ai n’esistî nia plü tla valada canch’an à metü man dai scrì sö (impormò do la pröma vera!). Balè gnôl spo sön Ghernacia, Piz La Ila, Piz Sorega, Col Alt, Cherz, Col Pradat y te Pöz. Interessant podess dessigü ester Cherz y Pöz,

14 Chësc bal é na sort de “Landler” che é gnü scrit sö por le pröm iade dl 1941 da Alois Niedrist y Karl Horak che ti é jü do y à scrit sö avisa i vari che alda laprò. Le bal é por chësta rajun lié a n post y a na data, deach’al é gnü scrit sö por le pröm iade en chë data. Chël n’ó daldöt nia dì ch’al ne podô nia inće gnì balè te n’ater post vijin o tröp denant.

30

dal momënt che chës munts ess podü fà da confi n danter Covara y Fodom da öna na pert y Calfosch y Gherdëna dal’atra. I Badioć s’arà bunamënter incuntè cun Fodóms y Gherdënes, mo te chisc raiuns ne réstel plü degun fostü de n bal popolar.

La vedla ostaria dl Lech da Sompunt

Sö dal Stella, valgügn dijô sö dal Ostì, gnôl dandaìa balè cotan…

31

Dî alalungia é le balè stè stlüt ite tles gran stües da paur che ê fora por les viles dla Val Badia y é, cun i pröms turisć che à metü man de gnì dala fi n dl 1800 inant, é indô deventè plü publich… Al ê indô conzedü da balè tles ostaries.

La vedla ostaria dl Nagler ê la pröma dla Val Badia che ti dê la poscibilité de stè suranöt a chi che gnô a fà i bagns…

La vedla ostaria Al Bagn sö n’Antermëia y chëra che ê dan la vera sö La Val…

32

Jënt dla Val Badia se recorda….

Tla storia dla Val Badia é le balè stè lié por n tëmp plütosc lunch, ala sfera privata y ćinamai intìma dla porsona. Sciöch’an à podü capì dai capitui che va danfora te chësc liber, é le balè feter dagnora stè te na posiziun de confl it cun la dlijia y cun la religiun cristiana. Al é cun le tëmp gnü sburlé tres plü sön na pert, proibì o ala miù, odü de stlet edl. Da mëte man dal 1800, canche i paiuns â pordü süa importanza, y por n tëmp che à doré oramai n secul y mez, é le balè scialdi ma plü gnü tignì sö tles viles, tles stües da paur y sön munt, olach’al vëgn pö ćiamò dit al dédaincö che “al n’é degun picé”… Ti agn dan la pröma gran vera, canch’al â metü man de gnì adaler-ch i pröms sciori, êl apëna valgügn che la vagâ, da jì a balè tles ostaries: les prömes ê chëres che ti pitâ ai ghesć la poscibilité de fà le bagn tl’ega da solper a Al Plan, sö n’Antermëia, a La Val y a Pedraces. Plü tert n’él gnü pormez d’atres. Interessant êra t’ostaria, deache la jënt di pici paîsc de nosta valada sciafi â da incuntè turisć, foresć che portâ adalerch aria nöia, cun chi ch’ara jô da fà festa, da s’un bëre n gote y spo da nen balè öna o l’atra. Dl 1915 él spo rot fora la pröma gran vera y, sciöch’al é saurì da s’imaginé, ne n’êl tl tëmp de vera plü degügn che â vëia de balè y al n’ê gnanca degöna rajun da fà festa. Dl 1918, canche la vera é stada rovada, é Südtirol y insciö inće la Val Badia deventà pert dla Talia. Ara n’à nia doré dî ćina ch’al é rové adalerch i Fascisć a porvè de sofi é vigni usanza y tradiziun locala. Dötes les uniuns che ê inće ma en pert liades ala tradiziun tiroleja é gnüdes tutes jö por lege (1925) y te val’ post ê la situaziun tan posocia che trëi porsones cun la troht ne podô gnanca s’infi dé da stè öna dlungia l’atra sön plaza, por la trica ch’ares â da gnì straufades. I bai tiroleji che ne ti jô bele denant nia dër bun ala dlijia, ê gnüs proibis daldöt dal Fascism.

Tratan le Fascism ê les troht sparides oramai daldöt y chi che se lasciâ ite da se vistì le guant scrit dant dal partì, â n gröm d’alisiraziuns… I mituns che aldî pro i pici “Baliles” fajô ginastica empéde imparè da balè…

33

Por la jënt dla Val Badia ne mudâl de chësc vers nia tröp15, dal momënt che le balè , dal momënt che le balè ê insciö na cossa che gnô tignida plütosc socrëta. Canch’al ê le dër momënt da balè, ê insciö na cossa che gnô tignida plütosc socrëta. Canch’al ê le dër momënt da balè, deache la tradiziun s’al damanâ o deache i jogn â vëia de jì a ciafè les beles mitans, deache la tradiziun s’al damanâ o deache i jogn â vëia de jì a ciafè les beles mitans, jô düć te val’ ara de majun o te val’ gran stüa. Sides l’ambiënt co le balè instës ê a jô düć te val’ ara de majun o te val’ gran stüa. Sides l’ambiënt co le balè instës ê a chë manira val’ de privat y de intim, che vignun viô a süa manira y en pröma porso-na. Al n’ê porchël degun bojëgn y dantadöt nia la orentè de scrì sö plü avisa valch sura l’argomënt. Defat ne ciafon nia o apëna valch de scrit sura le balè: al dédaincö dijésson ch’al ê n argomënt “tabù”. Chilò àn porchël orü reportè n valgügn recorć y esperiënzes de porsones che à vit le jì a vila y le jì sön munt a balè. Ći che é gnü fora dales intervistes che é gnüdes fates, confermëia che le balè ê dandaìa na cossa dër personala che vignun à vit y odü a süa manira: i recorć y les minunghes dl balè é porchël inće dër desvalies, val’ iade ćinamai contrastantes. Deplü danter i intervi-stà n’à nia orü cuntè propi döt ći ch’ai se recordâ, sëgn che desmostra ćiamò n iade l’intimité dl balè.

Chëstes é les porsones ch’an à orü damanè y les “stories” ch’ares à cuntè sura le balè dandaìa te so paîsc:

Franz Mersa de Sorà y Luis Declara de Lena da Calfosch, classe 1927

Tratan la vera êl proibì da balè, porchël s’incuntâ la jënt te paîsc les domënies domisdé por jì sö da ütia de Col Pradat y dailò gnôl spo balè. En San Michîl, dala segra da Calfosch gnôl datrai inće cà gherdënes a sonè. Plüdadî gnôl balè tl’ostaria Sport en la segra y chël ê le bal dla segra. Al gnô inće balè tla vedla ostaria Belve-dere y dailò êl inće n gramofonn. Canche la jënt ê sön munt de Frara, spo s’incuntâi dö vëies sön prè de Jocl y dailò êl n pêr dla musiga (chi de Jocl) che sonâ, mo balè

15 Te Südtirol él te chësc tëmp jü a perde la spontaneité di bai popolars da dan la vera: i bai de grup gnô balà canch’al s’incuntâ deplü porsones te paîsc o sön munt. Bunamënter êl vigni paîsc che conesciô un o alplü dui bai y chi gnô spo balà canch’al ê la situaziun aladô. Al n’ê degun intratenimënt por n publich, mo bëgn n devertimënt por düć chi che tolô pert al bal. Plü tert, canche i tëmps s’à mudé, fòssera indô jüda da balè, mo oramâi s’âl inće mudé le raport che la jënt â cun le balè. I bai popolars o bai de grup ê restà chi che ê gnüs scrić sö da Karl Horak y porchël aldîi da gnì balà insciö sciöche ël i â descrit y nia atramënter. Da do la vera incà n’àl plü podü gnì pormez degöna inovaziun, deache les regoles ê chëres che Horak â scrit sö. Döt cant é deventè plü stàre. Denant ne fóssel stè degun problem da mudé n vare cun n ater o da portè ite val’ de nü te n bal, deach’al gnô scé balè do na tradiziun, mo al ê na tradiziun daverta ales novitês che tignî cunt dantadöt dl devertimënt de chi che balâ. Sce valgügn orô baratè valch deach’al ê spo plü bel o plü da rì, spo podôl le baratè zënza che degügn ne jiss a ti trà dant valch. La orentè de tignì sö i bai a düć i cosć do regoles scrites sö à porchël dessigü de gragn limits. N bal che ne sciafi a nia plü da se mudé é n bal che ne vir nia plü. Sc’an ô, spo pon ciafè na paralela tl ćiamp linguistich olache le latin é n lingaz che à regoles scrites dant che degügn ne po plü mudé y düć sa ch’al é n lingaz mort. N lingaz che vir mëss podëi se mudé aladô de sciöche chi co le baia le sënt. Dl 1960 él gnü fondè la “Arbeitsgemeinschaft zur Pfl ege des Volkstan-zes in Südtirol” che é na sort de uniun de tët che s’à cruzié ch’al gniss metü sö te döt Südtirol uniuns aposta por ch’al ti gniss indô dè vita ales formes desvalies de bal popolar, dal momënt ch’ares n’ê te chësc tëmp oramai nia plü conesciüdes danter la gran pert dla popolaziun.

34

ne gnôl nia. La jöbia sëra y la domënia domisé gnôl balè sön Frara t’ostaria y dailò gnôl gherdënes a sonè. Do la vera gnôl balè al Sport, al Cappella y ia Pecëi, por le plü da carlascè y en Santa Guaina canch’al ê da jì a fëies. Balè gnôl sambëgn inće dales nozes y dan les nozes canch’ai jô dales novices te ćiasa a gratonè (a Calfosch jôi dui dis dan la noza). Dailò gnôl dagnora sonè i orghi. I bai ch’an balâ le plü ê la “Bayrisch Polka”, le “Walzer” y deplü sorts de “Marsch”. Da Santa Maria de setëmber (ai 8 de setëmber) êl segra de munt y chi da Calfosch jô a sonè y a balè ite en Pöz. Chi che sonâ i orghi ê Giuvani y Milio dala Lega, Vijo da Morin, Sepl d’Andrè, Vijo d’Michil y Francësch de Jocl.

Da Santa Maria de setëmber jô chi da Calfosch te Pöz a segra de munt a se devertì y a balè: le retrat reporta la segra dl 1936.

Rudi Granruaz (d’Arlara), nasciü a La Ila, tlassa 1927

Sö Corvara gnôl balè tl ostaria dl Ost (al dédaincö Posta Zirm), mo la gran pert jô plü ion a Calfosch, tla vedla ostaria Cappella o sö dal Sassongher. Tratan i mëisc d’isté, canch’ara gnô da jì a sié sön munt, jô chi da Corvara sön Col Pradat a fà festa y a balè. Val’ iade jôi inće a La Ila olach’al gnô balè dal Stella, mo deplü ćiamò dessot, jö da chi de Gotardo.

35

Stachio Pezzedi, nasciü a San Ćiascian, tlassa 1931

Un di posć olach’al gnô balè, ciantè y sonè le plü a San Ćiascian ê la stüa de Un di posć olach’al gnô balè, ciantè y sonè le plü a San Ćiascian ê la stüa de Berba Casciano sö Suraćianins. Vigni domënia s’abinâl tröc jogn y jones por stè en Berba Casciano sö Suraćianins. Vigni domënia s’abinâl tröc jogn y jones por stè en compagnia. Al rovâ adalerch chi de Boscdaplan, chi da Ćianins, chi da Rüdeferia, chi da Craciurara y inće d’atri rovâ sön le lüch de Casciano a mitans. Tröc savô che te chël post gnôl fat festa y porchël êl da jì a fà para. Tl prüm êl ma n te’ vedl gramofonn da trà sö che fajô la musiga da bal, plü inant êl spo rové adarlerch jogn che savô da sonè i orghi, Stachio acompagnâ cun le tlarinet y Giovanone cun la trumbëta. Datrai gnôl inće fat le “bal dl muleta”. I bai che gnô sceno scialdi balà ê le “Walzer”, la “Polka” y le “Marsch”. Y al ne gnô nia ma balè, sonè y ćiantè, mo inće fat de vigni sort de matades, jüć por se devertì sciöche por ejëmpl le jüch dl “Zbergl” o le jüch dla farina. Te stüa olach’al gnô balè n’êl nia dagnora saurì, dea-che le funz de stüa penô da un n piz al ater de bun 40 cm. Y deach’an ne conesciô nia ćiamò le “Schuhplattler” gnôl gonot fat “rankeln”. Canche i paurs jô a munt, jô le devertimënt sambëgn impara. La domënia domisdé gnôl sonè da bal sön Pralongia o sceno sön Col Alt y datrai inće sön Piz La Ila, mo al ne messâ gnanca ester domënia ne, deache inće i dis da laûr gnôl sonè pro i tablà da munt: da sëra, mo inće da misdé y dales nü, magari tignon sö le laûr di atri paurs che se devertî plü gian co laurè.

Sepl Vittur, nasciü a San Ćiascian, tlassa 1944

I jogn da San Ćiascian jô plüdadî ite dal Fanes a balè, olach’al gnô organisé festes da bal por i sciori, inće sc’al ê tla fi nada deplü la jënt dl post che balâ. N ater post olache düć jô ion ê na vedla ostaria ite en Plan, mo chësta é spo plü tert gnüda stlüta. Gonot jô chi che â l’auto jö a La Val y a Rina a balè, dantadöt dales segres y canch’al gnô metü a jì valch de particolar. Balè gnôl sambëgn inće tles stües da paûr, dantadöt te chi posć olach’al ê de beles mitans. Deach’al n’ê a San Ćiascian tan co degügn che savô da sonè i orghi o la chitara, gnôl scialdi metü sö plates sön le gramofonn por podëi balè. Le sù da San Ćiascian che savô da sonè i orghi ê Vijo de Carlo che stô da ćiasa ite en Prè de Vì. Porchël damanâ chi dl Fanes dagnora jënt da defora a sonè canch’ai metô a jì val’ festa: al gnô scialdi sonadus da Puster ite, mo inće da d’atri paîsc dla Val Badia. Balè balâi inlaóta scialdi “Polka”, “Marsch” y “Fox”.

Judita Rinna, nasciüda a La Ila, tlassa 1924

A La Ila gnôl balè gonot dal Stella y inće dal Ladinia, mo impormò do la secunda gran vera. Balè gnôl sambëgn inće dales segres y dai marćià. Instëssa àra podü balè dër püch te döta süa vita, deache canch’ara foss stada jona, êl inće tëmp de vera y

36

dailò n’êl oramai degügn por incërch. Vignun ćiarâ da ti dediché le plü tëmp ch’ara jô ala familia, deach’al n’ê insciö püces y degönes rajuns da fà festa canche tan tröć ómi, chestians y fredesc messâ jì te vera.

Loise Rottonara, nasciüda a La Ila, tlassa 1933

Chi da La Ila jô scialdi sö dal Ost (Hotel Stella) a balè, plü tert spo inće dal Do-lomiti, mo le plü bel êl da jì vigni domënia sö dal Lech da Sompunt, olache Milio de Sceverino sonâ i orghi. Datrai ti sciampân inće ai geniturs che n’â nia dër gian ch’an jiss a balè. En Santa Maria jôn sön Gherdenacia olach’al ê Lois de Francësch y Sepl dl Moro che sonâ. Avisa en chël dé gnô la prozesciun tignida aposta domisdé, por che demanco jiss sö, deach’ai gnô massa tardis. Le balè ê n “sfogo” proibì, che les mitans podô ma fà te ćiasa sot al’osservaziun dla uma y ma ćina a na cert’ora.

Burgl Varallo (dl Cramer), nasciüda a La Ila, tlassa 1914

Zacan gnôl val’ iade balè dal Cramer (incö Hotel Ladinia), mo dantadöt jô chi da La Ila fora por chës ćiases, canch’ai fajo pan. Le plü bel êl da jì jö Altin. Dales nozes (le past da noza gnô scialdi organisé dal Ladinia) gnôl inće balè tröp. Stefo y Rudolf dl Tescer ê chi che sonâ i orghi. Düć stô plü ion ma te un n post y ê cuntënć. Ai se devertî cun püch, zënza messëi saltè tan lunc. Mo tratan le tëmp de vera ne podôn jì ignò ater co a Baissenston (Weissenstein) a perié.

Hilda Pizzinini, nasciüda a Badia, tlassa 1934

Sön Runch rovâl gonot adalerch jogn cun orghi da man y cun le tlarinet y spo gnôl balè te stüa, la sabeda sëra o la domënia domisdé… En San Iaco, dala segra de Badia, gnôl bele metü man domisdé da balè. Da sëra gnôl balè n pü’ demanco: la festa gnô stlüta ia plütosc adora, inće deache les mitans che podô jì fora de ćiasa a balè messâ ester dales set a ćiasa. Te Badia gnôl balè tröp jö dal Nagler. Da vigni noza gnôl gratonè y deache les nozes ê inlaóta oramai dötes danmisdé, gnôl söl pröm domisdé bele metü man da sonè y balè. Canch’al ê da jì sön munt, s’abinâl adöm jogn y jones che gnô adalerch da plü pra y spo do cëna (incër les 6) gnôl tut ca i orghi da man y le tlarinet (la chitara gnô sonada demanco), sonè y balè. Chi de Runch siâ le Prè dai Corf y le Prè dl Prou y canche düć chi che â i prà dailò incëria s’abinâ, dailò balâi te ćiasota o inće ma defora incër le füch. Balè gnôl inće sön Piz La Ila, Piz Sorega, Pralongià. Balè gnôl inće sön Armentara olache chi de Badia s’incuntâ cun chi da La Val. Do regola gnôl balè n pü’ dlunch olache i paurs jô a sié prà da munt, inće sc’an n’à mai aldì che valgügn ess balè sö La Crusc. La sabeda êl deplü che gnô jö de munt a se fà le bagn y a jì a mëssa la domënia. Dedô jôi spo

37

indô sö cun la baschira. Dala segra de Ghernacia de setëmber, jô chi de Badia da-indô sö cun la baschira. Dala segra de Ghernacia de setëmber, jô chi de Badia da-gnora sö a fà festa, inće deache a chë manira sciafi âi da ti dè n’odlada ai tiers ch’ai gnora sö a fà festa, inće deache a chë manira sciafi âi da ti dè n’odlada ai tiers ch’ai â lassö a munt y ch’ai menâ spo jö da San Francësch: les bisces avisa en chël dé por â lassö a munt y ch’ai menâ spo jö da San Francësch: les bisces avisa en chël dé por le marćé y i tiers bele n valgügn dis denant. Te Badia gnôl inće balè tröp sö dal’Ustì le marćé y i tiers bele n valgügn dis denant. Te Badia gnôl inće balè tröp sö dal’Ustì y sö dal Trebo, mo dantadöt jö dal Nagler, olach’al ê gnü arjigné ite cun le tëmp n grandiscimo salamënt che ê dër adatè. Ite dal Pescoller ne gnôl mai balè y sö dal Lech da Sompunt àn impormò metü man da jì plü tert. Chi che ne jô nia t’ostaria a balè jô a vila, dantadöt olach’al ê de beles mitans jones da maridé. Ëres ne podô nia fora de ćiasa, porchël êl i jogn che messâ se möie y canch’al paiâ la mëia n’aspetâi nia ch’al gniss domënia da jì ales ciafè y piâ bele ia intratan l’édema. Te Badia jô i jogn a vila sön Runch, ia Coz, ia Fussè, it’a Sompunt y sö Pransarores… Mo i posć podô inće se mudé cun le tëmp, deache döt depenô ma sc’al ê de beles mitans da maridé o no. Canche i jogn rovâ tles ćiases a intrategnì les mitans, êl i geniturs che ćiarâ do y ara podô ma doré ćina na certa ora. I proi ne se moscedâ nia ite plü che intan, deache le balè ê pa bëgn n devertimënt sann… Balè gnôl dantadöt “Walzer” y “Englisch Walz”, “Bayrisch Polka” y “Marsch”. Le Tango y chi atri é gnüs pormez plü tert.

Hilda Sottara, nasciüda a San Martin, tlassa 1941

“Le balè ê na gran atraziun por jogn y jones da inlaôta. Al ê apëna d’atri devertimënć y sc’an podô n iade jì a balè, dailò ân na gran ligrëza, ma che les ocajiuns ê plütosc püces. Al gnô ma balè en la segra y te val’ post inće le lönesc dla segra o canche valgügn se maridâ, sc’an gnô invià da jì a gratonè. Porchël s’abinân plü gonot te val’ stüa da paur, olach’al ê valgügn che sonâ i orghi da man o olach’al ê de te’ vedli gramofonns y dailò podôn spo n pü’ balè. Al ê tan bel y an ne ponsâ plü a nia d’ater co a se devertì y a rodè dassënn. Plü debota ch’an podô jì y plü bel ch’al ê. Balè gnôl scialdi “Marsch”, “Walzer”, “Polka” y “Tango”. “Bayrisch” gnôl balè demanco, inće deache chël êl ma chi plü vedli da zacan che savô da balè. Sön paiun alalergia ne gnôl feter mai balè. An messâ fà döt dër adascusc: i geniturs y inće i proi ê dër decuntra ch’al gniss balè, deach’ai odô le mal tl balè. Mo nos se devertîn mefo y al se savô bel da rodè y da ascutè musiga. A chisc bai che gnô tignìs tles stües ti dijôn inlaóta “Winkeltänze”, propi por la carateristica ch’ai â da n’ester nia bai ofi ziai. Al ê bai che gnô balà “te n piz” de na stüa, sciöche sö dal Cargà (Hermann Prousch) o sö Al Bagn (Antermëia) olach’al ê valgügn che sonâ, dantadöt la domënia domisdé. Da sëra dales ot o al plü tert dala mesa dales nü messân pa bëgn ester a ćiasa, scenò gnôl la uma a se tó. Denant co complì i 18 agn ne podôn gnanca s’infi dé da dì val’ dl balè: chësc sozedô ćiamò ti agn incër le 1960. En la segra gnô le pere y la uma cun nos, impröma al’ora dala mesa les set ala mesa les ot y spo podôn jì a Picolin a balè, mo le pere gnô para. Dala mesa les nö êl pordërt da jì a ćiasa, mo an sperâ che le pere ciafass valgügn da cartè, spo tacâl inće ël y ara jô inće da stè plü dî. A pre da munt n’êl de chi che se tolô dlaurela de jì le vëndres

38

sëra inće ores a pé, por rové ćina en chi Ćialćiagn o ala Schlüterhütte n pü’ a balè y sciöch’ai dijô, a “palsè” dal laûr sfadius. Datrai s’abinâi inće te val’ tablé a balè y a ćiantè.”

Da na cert’ora restâl mâ plü i ëi t’ostaria. Jogn y jones â da jì a ćiasa adora y les ëres s’ess inće fat n stlet inom da jì massa al’ostaria.

Sciandro Trebo y süa fómena Hannele Pedevilla dl Dasser, nasciüs a San Mar-tin, tlassa 1920

Plüdadî êl impo tröpes ocajiuns olach’al gnô balè: canch’an fajô pan, canch’ an jô a crosti, dala segra da San Martin y da chëra d’Antermëia sö Al Bagn. Tles compagnies de jogn gnôl tröp balè y ćiantè: fora por chës stües, olache mai, inće d’Al Plan fora (fora en Col). N’atra bela ocajiun ê da Santaguaina, canch’ an fajô la poscignara y la iata borba. La segra da Rina y les vëies dla segra gnô inće nuzades y datrai stôn fora döta la nöt … sc’al ê de beles ëres. Al ê deplü compagnia co al dédaincö y la jënt che s’incuntâ se devertî cun püch y nia. Al gnô balè trö’ deplü co al dédaincö. Orghi da man êl deplü che sonâ, mo datrai êl inće regoles de lascè da na cert’ora, sciöche dales nozes olache düć messâ s’un jì a ćiasa da mesanöt. Danter les formes de bal che jô plüdadî êl la “Bayrisch Polka”, le “Walzer”, le “Schieber” (= Marsch) y le “Siebenschritt”. Hannele â imparè da balè da so pere y ê dër na

39

Iarone Chizzali, nasciü a Antermëia, tlassa 1946

Sö n’Antermëia gnôl dantadöt balè en la segra che tomâ ite de messè, la secunda domënia do San Pire. Jogn y manco jôgn rodâ döt le dé danter l’ostaria d’Al Bagn te Valdander y l’Ostì. Dala segra de munt gnôl inće balè te paîsc, mo dantadöt sön munt, te posć de confi n, sciöche la vedla ütia de Börz16, che é al dédaincö ćiamò da odëi a mandërta dla strada che condüj jö cuntra Funes. Chilò sciafi â i jogn y les jones d’Antermëia da s’incuntè cun chi da Eores y da Funes. Al ê na buna ocajiun por conësce jënt nöia y por balè impara. N ater post olache düć chi d’Antermëia jô ion en la segra de munt ê la Val dal Lè (sura Rina). Dailò ê la patruna dla ütia (da Tornarëcia) scialdi da orëi bun, plëna de vita y d’energia y nia dalunc da chë ütia êl chëra de chi da Lijun. Porchël â chi d’Antermëia inće dailò l’ocajiun de imparè

Tratan le tëmp dl Fascism orôl ester na lizënza aposta da podëi sonè n stromënt t’ostaria, sceno podô vigni ofi zier ti secuestrè le stromënt al trasgressur… Insciö ti êra sozedüda a Sandro Trebo dl Dasser da San Martin.

buna balarina. Sciandro ess ion imparè da sonè i orghi, mo n brigadier fascist ti â n buna balarina. Sciandro ess ion imparè da sonè i orghi, mo n brigadier fascist ti â n iade fat na contravenziun y tut i orghi, deach’al l’â aldì sonan na domënia domisdé. iade fat na contravenziun y tut i orghi, deach’al l’â aldì sonan na domënia domisdé. Te chël tëmp êl proibì da sonè zënza lizënza. I orghi â Sciandro cumprè derevers, mo Te chël tëmp êl proibì da sonè zënza lizënza. I orghi â Sciandro cumprè derevers, mo imparè da sonè n’àl nia plü.

16 La vedla ütia de Börz é al dédaincö dla diozeja da Balsan.

40

da conësce y de balè cun jones y jogn “foresć”. Tratan l’isté gnôl tignì le vëndres de munt. Al gnô sonè da bal tla vedla ütia de Börz y a Ćialćiagn, olach’al é al dédain-cö la ütia “Wiedner”. Inće chilò s’incuntâ chi d’Antermëia cun chi da Eores y da Funes. La domënia do le sié a munt gnôl tignì “la fortaia de munt”. Chi che â laurè trëi dis a pre da munt, setus y tiradöms, gnô invià dal paur a marëna. Domisdé jô i setus y les tiradöms deboriada a dì la corona y dedô jô döta la famëia de munt (deplü families) al’ostaria a ćiantè y balè. Chësta festa gnô tlamada “fortaia de munt” y ara ê na sort de picia segra. I setus y les tiradöms d’Antermëia y da Rina jô ite Al Bagn te Valdander (Antermëia) ala fortaia de munt. A Lungiarü êl la gran pert che tignî la fortaia de munt te ćiasa.

Canch’al ê da jì sön munt a sié orôl ester n gröm de mans a daidé… Düć jô ion deach’ai savô che do le laûr garatâl dagnora na bela festa y na bela balada…

41

Chëra di 8 de setëmber ê inće na data olach’ara gnô dagnora da jì a balè. Al ê la festa de Santa Maria y porchël êl naóta da jì a mëssa. Dedô jô düć chi d’Antermëia a fà festa y a balè sö dala Schlüterhütte y gnô scialdi derevers ch’al ê bele scür. Sö n’Antermëia êl altamo n valgönes families che tignî dër sön le sonè de vijinanza, scemia ch’al n’ê nia odü de bun edl dai proi y dala dlijia. Danter chi che sonâ te familia, él da nominé Pire Craffonara de Michil (dla vijinanza de Colac) y chi de Fornela. A tröc ti savôl bel da jì a le ciafè la domënia do le domisdé, deach’ai savô ch’al gnô sonè y balè te stüa en buna compagnia. A San Martin êl Hermann Prousch, le Pice Cargà, che savô da sonè i orghi. Ël â imparè da Angel de Tor y en la segra y dal marćé le dé do, lasciàl dagnora aldì sües melodies tl’ostaria Posta da Picolin o tl’ostaria de Nicl a San Martin. So möt Hubert sóna al dedaincö ćiamò tòć de musi-ga da bal ch’al â imparè da so pere. Dandaìa gnôl sonè tröp i orghi da botuns, mo deache vignun messâ imparè da i sonè a orëdla y nia do notes, êi altamo do la secun-da gran vera gnüs lascià plütosc sön na pert. I orghi da tastes â tut ite le post de chi da botuns, deach’al ê plü saurì da i sonè. Chi che savô da sonè le tlavier, ê bugn da i sonè zënza problems. I orghi da tastes ê n stromënt paralel al tlavier: le pröm gnô sonè por devertimënt da festes te ćiasa o t’ostaria, le secundo dales festes solenes, ofi ziales. Mo le savëi ch’al orô ester da sonè chisc dui stromënć ê le medémo.

42

Otto Planatscher d’Al Bagn d’Antermëia, tlassa 1921

Balè gnôl vigni domënia, ater co sc’al ê propi dër bur tëmp. Inlaóta êl tröp inće i ëi che balâ danter ëi, dantadöt do la vera por la cuntentëza d’ester rovà derevers a ćiasa… Inće sc’al manciâ balarines n’êl por i ëi degöna dodanza da balè mâ danter ëi. Iarone dl Anderle sonâ i orghi, Rudi de Rü sonâ le tlarinet y scinacaje êl inće n gramofonn. Al ê inće la poscibilité de imparè da balè y chël gnô dër aprijé. Impröma gnol gonot chidlé y canch’ai é stanć gnôl ćiantè y balè. Jënt gnôl da Rina ite, da San Martin sö y inće da La Val jö, sambëgn a pé. Val d’ater ne n’êl nia inlaóta por stè en compagnia, an metô les mëses adöm, s’apostâ n pü’ de vin, d’invern vin cöt deache tröpes d’atres boandes ne n’êl nia, bira inće mâ dainré. Ales jones ti metôn tl vin n pü’ de zücher ch’al ti savess bun o magari ch’al fajess plü faziun. An ćiantâ y balâ che i func tramorâ y le plafonn â messü gnì spraizé ch’al ne tomass nia jö canche l’ostaria ê dër plëna de jënt sciöche en la segra. Ai balâ scialdi bolzer y bayrisch polka y val’ marsch (Schieber), n te’ bal ch’ai mazâ cun i comeduns iadedô gnôl inće fat. Festes particolares êl en la segra, la fortaia de munt y la segra d’Al Bagn, che ê n pü’ na festa fi nala da d’altonn. Sciöche ghesć por i bagns gnôl inlaóta jënt da Porsenù cà, da Tlüses sö, da Gherdëna cà, plütosc de Südtirol co nia da foradecà. Ai gnô apé sura munt cà, datrai inće cun ćiavai y stô n valgügn dis por palsè y se curé. Da San Salvester balân a n’Antermëia sö dal Ostì. Fora por chës ćiases gnôl bale plütosc da ocajiuns particolares sciöche canch’ai fajô pan, canch’an jô a mitans y gonot imparân inće da balè te ćiasa dal pere y dala uma.

Davide Daporta, nasciü a Lungiarü, tlassa 1925

La dlijia odô plüdadî le mal tl balè y la jënt da Lungiarü de so tëmp ne savô gnan-ca cis da balè y ai ê ćinamai conesciüs porchël. Dan la pröma gran vera gnôl plü co ater ma balè dales nozes, scialdi ma “Bayrisch Polka”. Do la pröma vera ne gnôl nia plü tan balè. Canch’al ê da jì sön munt a sié gnôl sonè i orghi y ćiantè. Le vën-dres de munt jô inće chi da Lungiarü sö dala Schlüterhütte olach’al gnô sonè, ćiantè y balè. La “fortaia de munt” gnô te Lungiarü tignida tles ćiases. Domisdé gnôl spo balè. Dala segra gnôl scialdi ma sonè y ćiantè. Val’ iade jô valgügn fora Al Bagn a n’Antermëia, olach’ai s’incuntâ cun chi d’Antermëia y da Rina. A Al Bagn rovâl inće adalerch de vigni sort de jënt da fora dla valada y turisć che gnô a fà bagns tl’ega da solper y a palsè. Porchël êl inće plü gonot da fà festa y da balè. Mo chi da Lungiarü che jô fora ê plütosc ma porsones singoles. Ti agn do le 1950 â düć metü man de sintì l’infl uënza dl turism y an organisâ plü saurì festes tles ostaries y d’atres. Altamo chi da Lungiarü l’â n pü’ sintida sciöche sce le paîsc s’ess daurì deplü al monn.

43

Oswald Erlacher (dal Ciapolere), nasciü a Al Plan, tlassa 1933

Oswald ê jü dl 1950 a Porsenù a imparè moler y dailò êl jü pro le grup da bal. Oswald ê jü dl 1950 a Porsenù a imparè moler y dailò êl jü pro le grup da bal. Denant, incër le 1920, êl bele stè Roland dal Canins che â fat le medemo y canch’al Denant, incër le 1920, êl bele stè Roland dal Canins che â fat le medemo y canch’al ê rové derevers te so paîsc Al Plan, âl metü sö dailò n grup da bal ti ultimi agn dl ’20. Pro chël grup da bal êl inće le pere de Oswald17Pro chël grup da bal êl inće le pere de Oswald17Pro chël grup da bal êl inće le pere de Oswald . Canche Oswald ê rové derevers a Al Plan ti êl jü dô al’idea de Roland dal Canins y à inće ël metü sö n grup de Schuh-plattler. Te so program se recôrdel ch’al ê le “Holzhacker”, le “Watschinger”, le “Heidauer”, le “Miesbacher”, l’ “Auerhahn”, le “Bandltanz”, formes de “Bayrisch Polka” y n “Figurenlandler”. Le maiù problem ê inlaóta da ciafè n local da fà proes. Metü man ài te ćiasadafüch de Oswald, che sonâ la zitra, cun le “Sechserschlag”, spo tla scora elementara che à tosc metü man da trà sfësses y dedô tl vedl comun, ola-ch’ai à messü fora por gauja di soldas che adorâ rodunt chë lerch. Jö dal Ostì ai podü nuzé le local dl scialdamënt, mo ara n’â daldöt nia buté. Le grup é stè atif ti agn ’50 ćina tl mëte man di agn ’60. La cherdada pro i soldas di jogn balarins y i problems organisatifs por podëi tignì les proes â tla fi nada fat jì en broda le grup. Plü tert ti à Oswald inće insignè da “schuhplatteln” a n grup de “boyscouts”. Por balè y por ćiantè pitâ le jì a vila dagno-ra de bunes ocajiuns. An jô ia en Col o ia Plazores olache tröc s’incuntâ y stô adöm en buna compagnia.

I “plattleri” d’Al Plan se vagâ la forza… dan da le publich da La Val.

17 cfr. liber sön Al Plan de Paul Videsott

44

Paul Feichter da La Pli y süa fómena Irma Rubatscher dl Festl da Longega, tlassa 1937 y 1939

Plüdadî gnôl balè en la “Segra dai üs“ y le lönesc de Pasca tla Gran Ćiasa a La Pli. Mo les ocajiuns da balè ê dantadöt les domënies domisdè. Gonot êl da jì tla stüa dl Cramer y sö Rot, ia en Vila a Curt, fora La Munt y Pfaffenberg. Jö dal Festl gnôl inće balè dër gonot y le gran bal ê en la segra da La Pli, olach’ al rovâ ada-lerch plütosc i badioć y jënt da foradecà. Le lönesc dla segra, canch’ al ê marćé jö Longega s’abinâl dantadöt chi da La Pli. Döt s’à bel plan rové canch’al gnô ghiré na lizënza da podëi balè. A Al Plan ê Andram, Plazores y Col i posć plü frecuentà. I jogn jô mefo olach’al ê de beles jones te ćiasa. Balè gnôl scialdi “Walzer“, “Polka“ y “Bayrisch“. Bel plan ân spo metü man da balè le “Tango“ y te certes ocajiuns gnôl inće fat le “Polstertonz“. Al dédaincö sa i jogn massa püch da balè la musiga popolara y dales nozes o pro d’atres festes vëgn la musiga tosc mudada tl modern por che i jogn s’intopes.

Le grup da bal de chi d’Al Plan che ê gnü metü sö da Oswald é stè l’atraziun por ezelënza en ocajiun de na manifestaziun organisada sö La Val danter la fi n di agn ’50 y i pröms agn ’60…

45

Esperiënzes desvalies de bal popolar tla Val Badia

Da de vedles fotografi es y dales testemonianzes de porsones bele n pü’ atempades san che tratan les döes gran veres êl gnü fat i pröms tentatifs de portè inće tla Val Badia formes de bal popolar. Sciöch’an à bele aldì dala testemonianza dl Ciapolere reportada tl capitul dessura, â Roland dal Canins metü sö n pice grup de bal popolar ala fi n di agn ’20. De chësc grup fajôl pert Ida dal Bagn, Sigfried dal Ciapolere (le pere de Oswald), Tone da Ćianei, Hanny dal Ostì, Paul da Ćianei y Paula dal Bagn.

Le grup da bal metü sö da Roland dal Canins a Al Plan ti agn do le 1920, conesciô bele deplü formes dl bal popolar. Sön le retrat él da odëi Ida dal Bagn, Sigfried dal Ciapolere, Tone da Ćianei, Hanny dal Ostì, Paul da Ćianei y Paula dal Bagn.

Defata do la secunda gran vera àl metü man da gnì sö i pröms grups de musiga che jô a sonè tles ostaries por i sciori che â indô metü man da s’la rodè y da gnì en vacan-za tla Val Badia. Al ê deplü de mëndres orchestres d’ocajiun, metüdes impé da grups de compagns che se devertî da jì a sonè deboriada, canch’al gnô fat festa. A Al Plan é l’ “Orchestra dal Medo”, metüda sö ofi zialmënter dl 1960, stada la pröma dërta orchestra da bal. Chësta ti â spo dè l’impuls a zacotan de jogn dla Val Badia da mëte sö d’atri grups püch plü tert. Sambëgn portâ döt chësc pro ch’al gniss balè te deplü

46

ocajiuns, mo ara ne se tratâ te chisc caji nia de bai popolars, mo plü co ater de bai che gnô balà a dui sciöche le “Tango”, la “Mazurka”, le “Fox” o le “Walzer”. Por ći che reverda le bal popolar, miné sciöche bal de grup, é le grup di “Schuhplattler” dessigü stè l’iniziativa plü importanta che é piada ia do la vera tl paîsc d’Al Plan. Le grup é gnü metü sö incër le 1955 da Oswald dal Ćiapolere che à insciö orü ti jì do ai fostüs de so pere Sigfried. Pro chësc grup êl Egon dal Tlomper, Pire de Pire, Silvio de Lé dla Crëda, Hubert de Iosc, Pepi d’Angelina y Lois de Burćia. Les balarines dl grup ê Laura de Ghedl y Laura da Plazores, Rosmarie y Helene dal Bagn, Stasi dal Medo y Augusta dal Lé dla Crëda (dal Sartù). Canch’ai balâ cun la troht, gnôi acompagnà cun la chitara y i orghi da tastes da Ernesto dal Śauter y da Albert dal Medo. Le grup di “Schuhplattler” d’Al Plan savô da balè i medémi bai coche chi da Porsenù savô da balè, deache Oswald dal Ćiapolere â imparè da d’ëi tl tëmp ch’al â vit te chë cité. Plü tert êl rové derevers te so paîsc nadè y ê stè bun de ti ai insigné a sü compagns. Ël instës ne balâ nia, mo al acompagnâ i bai cun la zitra. Danter i bai ch’ai savô êl le “Figurenlandler“, le “Bandltanz“ y l’ “Auerhahn“ y spo i “Schuhplattler“ sciöche le “Holzhacker“, le “Heidauer“, le “Watschinger“ y le “Miesbacher“. Por les difi coltês da ciafè n local da fà proes y deache i jogn dl grup â messü jì a fà le soldà, n’â le bal nia tignì daldöt 10 agn.

Le gup di „Schuhplattler“ che ê gnü metü sö da Oswald à dessigü lascè na mer-scia tl paîsc d’Al Plan, olach’ al é gnü imparè ite y portè dant te deplü ocajiuns le

Scemia che chësc retrat dl grup d’Al Plan n’é nia a corusc, ciàfel vita dal’intensité cun chëra che i balarins se ćiara…

47

“Bal dles vëtes” (= Bandltanz). Le pröm iade êl gnü fat incër le 1960 por la festa “Bal dles vëtes” (= Bandltanz). Le pröm iade êl gnü fat incër le 1960 por la festa dla jonëza dla valada ti Pescpesc. Dl 1981 êl stè Oswald y Egon che ti al â insigné dla jonëza dla valada ti Pescpesc. Dl 1981 êl stè Oswald y Egon che ti al â insigné a n valgönes ćiantarines en ocajiun dla festa dl cor de dlijia a Pederü por i 50 agn a n valgönes ćiantarines en ocajiun dla festa dl cor de dlijia a Pederü por i 50 agn da orghelist de Lois dal Lehrer y i 30 agn da dirighënt de Edi Pizzinini. Deach’al â da orghelist de Lois dal Lehrer y i 30 agn da dirighënt de Edi Pizzinini. Deach’al â dër plajü él gnü portè dant inće te d’atri momënć dla vita de paîsc sciöche pro festes alaleria, por la jënt atempada y inće por i sciori. Chëstes ćiantarines â inće fat n iade a Herne ti Paîsc Todësc olach’ares l’â portè dant, acompagnades söi orghi da Albert dal Medo.

I balarins y les balarines d’Al Plan ne stô nia dagnora ma te so paîsc a balè... Inće a d’ëi ti savôl bel da jì te d’atri posć (chilò a La Val) a mostrè sciöch’ai savô da balè!

48

Annamaria Pescollderungg y Lidia Agreiter â imparè bai popolars pro la scora da maestres a Maran y à inće la-scè na pedia tl paîsc d’Al Plan. Por de-plü agn do le 1982 à Annamaria portè ite i bai popolars tla scora de musiga, olache les mitans i balâ tratan che i mi-tuns sonâ les melodies che aldî laprò (“Jägermarsch, “Topporzer Kreuzpolka, “Fröhlicher Kreis”, “Bauernmadl”, “Woaf (Weifentanz)”, “Kreuzpolka”, “Siebenschritt” y d’atri).

Canche le grup di Mosaic s’â pon-sè de fa le “Bal dles vëtes” por la fe-sta de “Al Plan, 100 Agn Turism” ai 19 de messé 1992 el stè Lidia che à dè so contribut por l’imparè ite. Dedô, tuć dal entusiasm y dal’esperiënza garatada, se tolôi dant de mëte sö n certl de bal po-polar y imparè ite inće d’atri bai da por-tè dant te gaujiuns de festa. Mo chisc bugn proponimënć che n’é nia gnüs realisà desmostra la difi colté de formè n grup de bal popolar te un n paîsc da sù, olache tröc jogn y tröpes jones fej bele pert de d’atres uniuns y ne po nia se tó l’impëgn de dediché plü co intan de sëres a ativitês de tëmp lëde.

Tla Val Badia se stentâ na uniun sciöche chëra dl bal popolar ćiamò de-plü co invalgó altró da pié ia y da stè impé, dal momënt ch’al n’ê degöna tradiziun doìa o che la tradiziun ê bele jüda pordüda massa tröp tëmp denant. Les uniuns stersces de vigni paîsc é dî alalungia stades la musiga, le cor de dlijia y i stüdafüch. D’atres nen n’êl apëna o ch’ares stentâ da gnì sö. Chësc s’à impormò mudé canche i foresć che gnô adalerch à daidé pro ch’al se dauriss dantadöt la manira de ponsè y

Les ćiantarines dl grup Mosaic s’à chirì fora n valgügn de stagni jôgn y à imparè ite le “Bal dles vëtes” por la festa “Al Plan, 100 Agn Turism”…

49

d’odëi les cosses te nosta valada stlüta dantadöt de mentalité. Ti agn ’60 y ’70 êl tla Provinzia de Balsan n’assoziaziun che â l’inom en codesc ENAL. Ara depenô sides dala Provinzia che dal Stat talian y ê – aladô dles testemonianzes coiüdes adöm – n organn dla Democrazia Cristiana, chël partì politich che é stè a ćé dla Talia por feter 50 agn y che é spo sparì defi nitivamënter dala scena politica. A vigni manira organisâ l’ENAL (che â inće na sënta a Bornech y a Al Plan), en colaboraziun cun les assoziaziuns turistiches da inlaóta, manifestaziuns culturales sides tla Val Badia co te Gherdëna. Al ê manifestaziuns olach’al gnô scialdi ma sonè y balè sön n palch y dan da n publich che ê dagnora numerus. Danter l’ater él gnü organisé deplü iadi le “Festival Ladin”: dui iadi a Urtijëi dl 1961 y 1962 y dui iadi ite en Plan a San Ćiascian, dl 1970 y dl 197118. Te chëstes ocajiuns é le balè dagnora stè le punt prin-zipal dl program: la “Sozieté dles bandires” y le “Grup dala paic” de Fascia, deplü cors, musighes y grups dala troht dla Val Badia, i grups de bal popolar da Urtijëi, de

18 Aladô dles informaziuns abinades fora dl archif dl Istitut Ladin “Micurà de Rü” é le “Festival Ladin” organisé dal ENAL gnü metü a jì cater iadi: dui a Urtijëi y dui a San Ćiascian, mo al po zënz’ater ester che la manifestaziun sides gnüda organisada plü gonot y inće te d’atri posć. An messass ti jì do plü avisa al argomënt. Canche le “Festival” ê gnü metü a jì a San Ćiascian ai 18 de messè dl 1971 êl stè Hilda Pizzinini che à presentè la manifestaziun por ladin y por todësch y n jornalist dla RAI l’à presentada por talian. Ara se recorda che danter le publich êl personalitês politiches posoces sciöche Bertorelle y Berloffa.

Les ćiantarines y i stagni balarins à portè n toch inant le “Bal dles vëtes” a Al Plan…

50

Fascia y chi dal Friul â salpü da cherié deboriada n spetacul folcloristich ladin che dê da intëne la richëza culturala dles valades ladines. Chëstes valgönes manifestaziuns à dessigü contribuì da fà conësce tla Val Badia i bai de grup dles atres valades ladi-nes, inće sce degügn n’â dedô ćiamò coiü sö l’idea de mëte impé na uniun da bal te chësta valada.

N momënt tratan le Festival Ladin tignì a Urtijëi ai 8 de jügn dl 1961…

Da do la secunda vera incà ti él gnü desmostrè te tröpes ocajiuns l’interès por la cultura y les tradiziuns dles valades ladines… da pert de jënt y assoziaziuns locales mo inće da fora-deca…

Da do la secunda vera incà ti él gnü desmostrè te tröpes ocajiuns l’interès por la cultura y les tradiziuns dles valades ladines… da pert de jënt y assoziaziuns lo-cales mo inće da foradecà…

52

La Union Generela di Ladins dla Dolomites â metü man ti agn ’70 da mëte a jì na sfi lza de manifestaziuns che ê conesciüdes sciöche “Dé politich-cultural ladin” - endöt nen n’él gnü metü a jì passa 20, partides sö te dötes les valades ladines. Dan-misdé gnôl baié de politica culturala y de proieć por la conservaziun y le svilup dl lingaz ladin. Domisdé ê le program dagnora cotan plü löcher: al gnô ćiantè y balè y do regola gnôl inće invié i grups da bal che ê bele inlaóta tles valades ladines (chi da Urtijëi, chi de Fascia y le grup dl Friul), por ti dè plü corù ala manifestaziun.

53

Dal “Dé politich-cultural ladin” gnôl danmisdé metü a jì incuntades danter rapresentanć dl monn cultural ladin y ómi dla politica por baié di debojëgns dla mendranza ladina por ester buna de suravire… Domisdé gnôl balè y passè en compagnia n valgönes ores d’aurela cörta…

54

Dala fi n di agn ’70 ai pröms dl ’80 organisâ la Uniun di Ladins dla Val Badia vigni ann da d’altonn (scialdi de setëmber) n bal cun le guant da zacan davert a düć. Balè gnôl ma a copies y ala fi n de vigni manifestaziun gnôl premié chës copies che â le plü bel guant. Endöt é chësc bal gnü organisé sies iadi, danter chi ite tl Hotel Rosa Alpina a San Ćiascian y chi sö dal Hotel Posta Zirm a Corvara. Dl 1985 él spo fi nal-mënter gnü metü sö la Uniun Bal Popolar dla Val Badia che é da dailò inant stada le punt de referimënt por ći che reverda le bal popolar, mo inće le balè en general tla Val Badia.

Danter i agn ’70 y ’80 gnôl metü a jì da d’altonn n bal cun le guant da zacan. Ćiarè gnôl dantadöt ai plü bi guanć che gnô inće premià, manco al savëi da balè...

56

III. capitul

La Uniun Bal Popolar Val Badia complësc 20 agn

Insciö éra piada ia…

Al é oramai bele passè 20 agn da canche Adalbert Piccolruaz de Badia y Bruno Pizzinini da La Ila à metü sö dl 1985 l’Uniun Bal Popolar dla Val Badia. Adalbert ess inće bele albü denant le pinsier de mëte impé na te’ uniun da bal, canch’al sonâ ćiamò pro la Müjiga de Badia, mo degügn de sü compagns musicontri n’â orü le daidé. Oramai düć ê dla minunga che la musiga, le cor de dlijia y i stüdafüch dô ester les sóres uniuns dl paîsc. Porchël foss d’atres uniuns apëna gnüdes dorades: la tëma ê ch’ares ti ess tut forzes ales uniuns canoniches, dantadöt ala musiga y al cor. Mo en chël ann 1985 él stè deplü elemënć che à portè pro ch’ara jiss da mëte sö la Uniun Bal Popolar: Adalbert à lascè de sonè pro la Müjiga de Badia y à albü le tëmp da se chirì les porsones che l’ess daidé da portè inant süa idea. Laprò él rové na bela sbürla da pert de Hilda Pizzinini da Runch, che ê inlaóta presidënta dla Uniun di Ladins dla Val Badia. Inće a d’ëra ti stôl a cör ch’al gniss metü sö na uniun da bal tla Val Badia, dal momënt ch’al nen n’ê ćiamò degöna. Sön chëra é Adalbert y Hilda atira sta a öna de porvè dla mëte sö avisa dl 1985, l’ “Ann di Ladins”19. Problems da mëte man nen n’êl n gröm. Impröma da ciafè i balarins y les balarines: Adalbert, Bruno y Hilda à damanè a düć chi ch’ai minâ, sc’ai ess albü vëia de gnì pro l’uniun nöia ch’ai orô mëte sö. Por fortüna él stè na bela compëda de porsones che à dit de scê y insciö é la pröma difi colté superada. N ater gran problem ê chël da ciafè valgügn che savô da sonè i orghi da botuns. Te döta la valada nen n’êl bëgn deplü che sonâ da bal, mo degügn ne savô da sonè chi tòć ch’al orô ester da acompagné n bal popolar. Les gaujes de chësta loćia musicala tla Val Badia é dessigü n valgönes, mo la prinzipala é che tla Val Badia n’êl bele dî nia plü (sc’ara é n iade esistida) na tradiziun de bal popolar. Mâ porchël n’êl degügn che savô da sonè chës melodies che alda laprò. Y al n’ê gnanca saurì da les imparè ma insciö bel snel, deache i orghi da botuns gnô ćina dan da püć agn imparà da sonè a orëdla dal pere o da d’atres porsones plü vedles che savô da i sonè. Le stromënt aldî pro chë tradiziun che gnô passada da na generaziun al’atra zënza ch’ara gniss scrita sö da val’ pert. Al n’ê degönes notes, da chëres ch’an

19 Dl 1985 à i Ladins de dötes les 5 valades ladines festejé i “2000 agn Ladins”. Dilan a chësta “in-venziun” él gnü metü a jì n gröm d’iniziatives culturales che ti à dessigü dè na sbürla ala cultura y al lingaz ladin. I “2000 agn Ladins” é de chël vers na invenziun, deach’al é gnü compedè i agn da mëte man dal 15 dan Gejù Crist, canche Drusus à concuisté le raiun dles Alpes y dailò ne sciafi â les popolaziuns che viô te chëstes valades nia da ester ladines, dal momënt ch’an ne po en general nia baié de lingac neolatins (pro chi che le ladin alda) dan le IX secul do Cr. Da n punt d’odüda storich po le lingaz y la cultura ladina ester alplü 1000 agn vedla.

57

ess podü sonè do melodies y gnanca tla scora de musiga ne gnôl ćiamò tignì cursc ess podü sonè do melodies y gnanca tla scora de musiga ne gnôl ćiamò tignì cursc da sonè orghi da botuns20.

N pü’ por caje é Adalbert gnü al savëi ch’al ê tla scora alta da La Ila n professer N pü’ por caje é Adalbert gnü al savëi ch’al ê tla scora alta da La Ila n professer da La Pli che savô da sonè i orghi y é porchël atira jü a le damanè, sc’al foss stè a da La Pli che savô da sonè i orghi y é porchël atira jü a le damanè, sc’al foss stè a öna de sonè por na uniun de bal popolar. Lois Kastlunger da Pliscia à naóta dit de no, deache inće sc’al savô da sonè i orghi, ne s’la odôl nia de buna de sonè melodies por n bal popolar. Al ess messü s’les imparè, deach’al nen savô gnanca öna. Mo ala fi n à Lois impo ćiamò zedü y à azetè, deache inultima n’êl nia ma na “sfi da” por

20 Impormò por l’ann de scora 1990/91 à le diretur dla Scora de musiga dla Val Badia Raimund Pit-scheider contatè Lois Kastlunger por le damanè sc’al ess podü tignì cursc da sonè i orghi da botuns. Deache Lois abitâ te chël tëmp jö Al Plan âl naóta metü man te Mareo da insigné da sonè “Steiri-sche”, deventan insciö le pröm maéster de chësc vers. Al n’â nia fat scores aposta, mo al savô da sonè i orghi deach’al â imparè da so pere Pasquale (le mone da Pliscia) a ćiasa te stüa y al conesciô inće les notes tl sistem di “grifs” de Rosenzopf. Bel plan é le stromënt, descorì danü do da tan d’agn, rové inće ite y sö por la valada alta. Al dédaincö él Paul Schuen da La Val che tëgn i cursc da sonè i orghi da botuns por cunt dla Scora de musiga dla Val Badia. Orghi da tastes nen n’êl tla Val Badia deplü che sonâ, inće deache chi che savô da sonè le tlavier, savô feter automaticamënter da sonè i orghi da tastes: les tastes y i tonns é i medémi.

Conzert de conclujiun dl curs da sonè i orghi da botuns ala fi n dl ann de scora 1990/91 tignì a Pera-forada dessura.

58

ël, mo por düć chi che à dit de orëi mëte impé la Uniun. Naóta s’âl resservè de porvè ma por n mëis por odëi sciöch’ara jô y spo n’él nia plü stè bun de lascè. Intratan é Lois Kastlunger bele 20 agn pro la Uniun Bal Popolar y te chësc tëmp àl sonè i orghi, spo él stè presidënt y śëgn diretur de bal: zënza sü orghi, so talënt y süa buna orentè21 ne fossera mai jüda da portè tan inant la Uniun da bal. Impo êl tl pröm che la Uniun Bal Popolar ê gnüda metüda sö, zacotan de porsones che ê plütosc scetiches. Al n’ê inće de chi che â metü pënch scioldi che la Uniun n’ess nia tignì plü co dui mëisc y dessigü nen fóssel stè de chi ch’ess albü ion sc’ara foss jüda a fi nì dailò. Chësc plü co ater deache na uniun nöia sciöche chëra dl bal popolar gnô te chi agn tres ćiamò odüda sciöche na concorënza y porchël n dann por la musiga y por le cor de dlijia. Bu-namënter se temôi dantadöt te Badia ch’al gniss sö na uniun de paîsc pormez a chëres che ê bele denant. Mo canche düć â capì che la Uniun Bal Po-polar ê a livel de valada, spo ê inće düć stà contënć ch’ara ê gnüda metüda sö.

Do ch’al ê gnü chirì balarins, balarines y sona-dus manćiâl inultima ćiamò n maéster da bal che ess salpü da ti insigné i bai al grup nü che â apëna n’idea de ći che n bal popolar ê y de sciöch’al â da gnì balè. Adalbert jô inlaóta plü gonot ia por Gher-dëna a sonè cun i “Ćiastelans” y dailò àl imparè da conësce Toni Senoner, le fondadù y le surastant da n iade dla Grupa da bal de Urtijëi. La “Grupa” animâ les sëres folcloristiches deboriada cun le grup musical dla Val Badia y porchël â Adalbert podü odëi sciöche n bal popolar funzionâ y â ciafè

I plü vedli sa da cuntè che orghi da botuns gnô zacan sonà te vigni familia da paur, mo almanco da scomencè da do la secunda gran vera ési sparis n püch al iade, en pert sostituis cun i orghi da tastes che ê plü saurìsc da sonè, dantadöt por chi che savô da sonè le tlavier. I or-ghi da botuns ê n stromënt ch’an imparâ da sonè a orëdla: valgügn sonâ dant y chël che imparâ porvâ da sonè do o da sonè impara. I orghi da botuns ê n stromënt da sonè adamënz y toca pro na vedla tradiziun. Le stromënt é altamo tla Val Badia gnü lascè sön na pert por n cer tëmp, ćina ch’al é spo gnü revaluté ti ultimi agn tres la Scora de musiga, che à coiü sö la tendënza nöia de tó indô cà i orghi pro festes de vigni sort te Österreich, te Deutschland y tla Slovenia. Chisc é porater i stać ola-che la tradiziun di orghi da botuns é le plü inraisciada y porchël ciàfon dailò inće de-plü fabrics olach’al vëgn fat

21 Por che Lois podess se imparè les melodies ti à Toni Senoner portè na cassëta registrada da sonè do a orëdla, mo da se fà plü saurì ti l’âl portada a Sonja Canins de Badia, che les à spo scrites sön notes y anotan i acorć por la chitara. De chëres notes â spo Lois fat d’infora notes por la “Steirische” y sön la basa di acorć dla chitara savôl plü o manco sc’al messâ stlü o daurì le fôl dl orghe da botuns. Al é stè n passaje bindebò lunch y compliché y al n’ê nia dagnora döt che stimenâ, mo n püch al iade éra mefo jüda inant y spo tres damì. Le majer problem ê ch’al n’ê dan da 20 agn degönes notes scrites por les melodies di bai popolars che le grup orô imparè ite y porchël messâ chi che n’â nia imparè diretamënter da valgügn, s’inventè de te’ soluziuns sciöche Lois à fat. Al dédaincö él n bel liber cun dötes les notes laìte por acompagné bai popolars cun orghi da botuns.

59

ligrëza impara. Do ch’al â baié cun Hilda, ligrëza impara. Do ch’al â baié cun Hilda, s’ài trami ponsè de damanè Toni Senoner s’ài trami ponsè de damanè Toni Senoner sc’al ti ess inće insigné da balè a chi dla sc’al ti ess inće insigné da balè a chi dla Val Badia. Toni â n pü’ bazilé, mo spo ti àl Val Badia. Toni â n pü’ bazilé, mo spo ti àl por fortüna dit de scê. Zënza ne fossel stè daldöt nia saurì da ciafè valgügn d’atri22. A vigni manira, d’aisciöda dl 1985 â l’Uniun Bal Popolar Val Badia n maéster, Toni Senoner, na porsona che sonâ i or-ghi, Lois Kastlunger y döes che sonâ la chitara, Adalbert Piccolruaz y Bruno Piz-zinini. Adalbert é gnü nominé presidënt23

dal momënt ch’al é stè le promotur prin-zipal, daidé da Bruno Pizzinini, mo inće da Hilda Pizzinini y dala Uniun di Ladins dla Val Badia che à orü sostignì chësta iniziativa. La Uniun di Ladins à metü a disposiziun dantadöt i mési fi nanziars por podëi cumprè i guanć di balarins y dles balarines.

i orghi. Tla Slovenia él impormò dër püć agn ch’ai à metü man da publiché val’ nota por orghi da botuns, deache degügn de chi che savô da sonè, n’orô lascè fora de sües mans n savëi che ëi â arpè da sü antenać. Lois Kastlun-ger sa da cuntè che n iade êl stè a Lubljana (Slovenia) tla majera botëga de nostes y ch’al n’â ciafè gnanca na rissa de notes por orghi da botuns. Y chësc gnô ma fat por sconè i maéstri che sonâ döt adamënz y che â sü sco-lars che imparâ. D’atres poscibilitês n’êl nia da imparè da sonè. Te botëga ne ciafân degönes notes. Porchël él impormò te chisc ultimi 10 - 15 agn gnü fora n gran marćé cun les notes por i orghi da botuns, deache denant nen n’êl degönes.

(dmc) Toni, Lois y Adalbert….

22 Adalbert Piccolruaz y i pröms mëmbri dla Uniun Bal Popolar ne savô nia ch’al ê bele gnü metü sö 30 agn denant (dl 1955) n grup de bal popolar jö Al Plan, sceno essi bunamënter damanè chi sc’ai i ess daidà, dal momënt ch’ai foss inće stà plü damprò.

23 Adalbert Piccolruaz à mantignì l’inćiaria ćina dl 1988 canche Lois Kastlunger à tut tla man la Uniun.

60

Piada ia concretamënter éra ai 22 de mà dl 1985, canch’al é gnü tignì la pröma proa. Deach’al n’ê degun local da podëi adorè, é la proa gnüda tignida tl porte dla scora elementara de Badia. Plü tert à le Bal Popolar spo metü man da tignì les proes tl porte y spo sö sot le tët dla scora elementara da La Ila24. Defata do ch’ai â metü man da fà proes, à i balarins y les balarines bele tut pert a manifestaziuns sciöche sfi lades y festes alaleria. La pröma ocajiun ofi ziala olache la Uniun s’à presentè, á stada la segra cun festa alaleria a Badia ai 28 de messè dl 198525. Bele i pröms iadi à la Uniun nöia albü tröp suzès y porchël él defata inće stè l’Assoziaziun Turistica che à metü man dà damanè i balarins y les balarines che gnô n pü’ da döta la valada, sc’ai ess inće tut pert ales manifestaziuns folcloristiches che ëi metô a jì. Da dailò inant él spo pié ia le raport danter Uniun Bal Popolar y Assoziaziun Turistica.

Toni Senoner à chirì fora i pröms bai da ti insigné ai balarins y ales balarines badiotes. Al ti splighâ avisa sciöche i bai messâ gnì balà, i vari y i movimënć ch’ai â da fà. La fómena de Toni, Erika, ê feter vigni iade gnüda impara da Gherdëna cà a le daidé. Ara se cruziâ dantadöt dla coreografi a por che vigni bal podess gnì eseguì ala perfeziun. Canch’ara se tratâ de “Schuhplattler” êl inće Luis Lerchegger (Longer Luis) che fajô da maéster.

Adalbert ti spliga la situaziun ai balarins…

24 Impormò do da zacotan d’agn y de batalies te consëi de comun à l’Uniun Bal Popolar ciafè na lerch tla Ćiasa dles Uniuns J.B. Runcher a San Linert: n pice local che messâ gnì partì danter trëi uniuns: le grup di Kyrios, la Scora de Musiga y l’Uniun Bal Popolar.

25 Le dé denant, ai 27 de messè â i balarins ciafè les ultimes braies che aldî pro la troht y ch’ai adorâ da balè. Les braies ê gnüdes tutes a Porsenù.

61

Ala proveniënza y ai inoms di bai ne ti gnôl dè, altamo tl pröm, tan co degöna Ala proveniënza y ai inoms di bai ne ti gnôl dè, altamo tl pröm, tan co degöna importanza. Danter i bai che gnô balà êl le “Ial da munt (= Auerhahn)”, le “Morin”, importanza. Danter i bai che gnô balà êl le “Ial da munt (= Auerhahn)”, le “Morin”, le “Saltabanch (= Banklreiter)”, chël di “Minadus (= Knappentanz)”. N valgügn bai le “Saltabanch (= Banklreiter)”, chël di “Minadus (= Knappentanz)”. N valgügn bai tradizionai êl stè Toni che â adatè por i fà deventè n pü’ plü interessanć y spetacolars. tradizionai êl stè Toni che â adatè por i fà deventè n pü’ plü interessanć y spetacolars. Chësta é la rajun ćiodìche le Bal Popolar dla Val Badia ê rové val’ iade en confl it cun le “Dachverband” 26. Chësta uniun de tët di grups de bal popolar de Südtirol é dla minunga che n bal popolar tradizional mëss restè a düć i cosć sciöch’al é y ne po nia

26 La Uniun Bal Popolar é gnüda tuta sö pro le “Dachverband” defata do ch’ara â fat domanda. Toni Senoner ti â aconsié de se lascè scrì ite pro le “Verband” deach’al dëida fora i grups de bal popolar cun material y te de vigni sort de manires. Implü vëgn vigni grup che é scrit ite invié a tó pert a manifestaziuns particolares, a chëres ch’al foss scenò imposcibl da rové pormez. Mo ester scrić ite pro le “Verband” ó inće dì se tignì ala tradiziun y a regoles. Por ejëmpl ti él gnü scrit dant ai grups da bal ch’ai ne dess nia jì sön le marćé da Nadè a Balsan a balè, deach’al é cuntra la tradiziun da balè tl tëmp d’Advënt y dantadöt inće dan da n publich, scemia che oramai düć i grups bala inće por intratignì turisć y jënt dl post por abiné i fi nanziamënć da jì inant cun l’ativité. Al é d’atri grups, sciöche por ejëmpl a San Iöre te Ahrntal, che ne bala nia por i sciori, mo te chël caje ài inom “Volk-stanzkreise” y nia “Volkstanzgruppen”. I “Volkstanzkreise” n’adora degöna troht aposta da balè. Ai tëgn les manifestaziuns o les festes da bal cun la troht da vigni dé o cun le guant ch’ai à indos y ne fej degönes rapresentaziuns. Le bal che ëi fej, é n bal davert a düć, y ëi sta ma te paîsc, zënza jì intoronn. Porchël n’ài gnanca plü co intan debojëgn de de gragn fi nanziamënć.

“Por mirit de Toni Senoner à l’Uniun Bal Popolar dla Val Badia podü tó pert ai 23 de forà dl 1986 ala inauguraziun dles gares dl IPA (International Police Association) tl Termalcenter de Maran.”

62

gnì adatè, por fà n “folklor” d’infora. Al “Dachverband” ne ti él gnanca mai stè dërt che l’Uniun dla Val Badia jiss ti hotì o toless pert a manifestaziuns folcloristiches che n’à nia da nen fà cun la tradiziun. Al é inće vëi, ch’an ti dij “bal popolar” por dì “bal dla jënt o dla popolaziun” y nia “bal por i sciori”. Mo sce la Uniun Bal Popolar dla Val Badia n’ess nia colaborè cun les assoziaziuns turistiches ne fóssera mai jüda dala portè inant, bele ma por na chestiun fi nanziara. Porchël jôra bun assà sce Toni adatâ i bai y i fajess plü atratifs por chi che ćiarâ pro. Toni n’ê de chësc vers nia ma n maéster de bal, mo inće na sort de “manager”: al ćiarâ dantadöt che le grup funzio-nass bun y plü spetacolars che i bai ê y damì ch’al ê, dantadöt dal momënt ch’ara se tratâ de bai che â sciöche pröm fi n chël de ti plajëi a n publich.

I balarins dl Bal Popolar dla Val Badia ne sa dötaurela nia ćiamò da olache n valgügn bai vëgn adalerch, deache Toni i nominâ a süa manira y aladô dles ocajiuns. Danter i bai de repertore él porchël “la badiota”, “ala gherdëna” y “la bela ladina”. Bunamënter â Toni odü invalgó chëstes formes de bal y les â spo metüdes adöm, empröma por chi da Urtijëi, y dedô inće por chi dla Val Badia. Dessigü à ël albü le talënt da capì ćì toć che ti plajô le plü ala jënt y chësc àl spo ćiarè de sfruté mudan i bai aladô. Por ël êl dantadöt important che le grup da bal ess n program da portè dant y ch’al ess suzès. Ala fi n é la Uniun da bal dla Val Badia scialdi restada pro chël, inće deach’ara n’à nia na (süa) tradiziun da mantignì y da portè inant. Le su bal popolar tradizional che vëgn balè veramënter tl’ocajiun olach’al paissenëia ite é l’ “Agat”27, n bal che vëgn ma balè dales nozes. I atri bai fej düć pert dl program che vëgn balè dales manifestaziuns28.

Cun le sistem da tó ca toć fora de deplü bai y di tachè adöm a plajëi él dessigü gnü cherié bai nüs y an po s’imaginé che i bai “ala gherdëna” o “la bela ladina” po-dess inće deventè na tradiziun, sc’ai gnarà balà inant dales generaziuns che vëgn do. Plütosc zitia éra pro i bai che fej pert dla tradiziun y che é gnüs descrić avisa ti libri de Karl Horak29 y de Herbert Lager, che messass gnì balà avisa sciöche la tradiziun

27 I esperć de bai popolars é dla minunga che l’ “Agat” sides nasciü sciöche bal o ritual (pagan) dla fertilité y ch’al sides spo impormò cun le tëmp deventè le bal che vëgn śëgn do regola balè dales nozes.

28 N valgügn bai messass do tradiziun ma gnì balà da d’aisciöda, d’atri ma da d’altonn, mo chësc ê ma poscibl canche le balè fajô pert dla vita da vigni dé dla porsona. Chësc é jü pordü do la secunda vera y al é da capì che na uniun de bal popolar mët i bai düć adöm sön un n program.

29 Karl Horak à scrit sö tl tëmp danter les döes gran veres y do la secunda vera sciöche i bai tradizionai gnô balà y chësc ćina tl plü pice detail. Horak à scrit sö danter l’ater avisa i posć olach’al â odü ch’al gnô balè n cer’ bal y laprò la data, deach’al é dër saurì poscibl che n bal gniss ma balè da öna o dal’atra sajun. Al ess inće podü ester n bal che ne fajô nia propi pert dla tradiziun o che le bal gniss ma balè te un n post y nia invalgó d’ater y i.i. Y deach’al ne conesciô personalmënter nia dötes les formes de bal dl raiun alpin y tiroleje àl scrit sö ćiamò plü avisa vigni detail che ê lié a na sort de bal che ël â odü. Interessant él ch’al n’à scrit nia sura la Val Badia y bunamënter n’êl porchël bele te chël tëmp dla vera plü nia, sc’an podess miné ch’al sides stè denant valch. Mo al po ince ester che Horak ne sides nia rové tla Val Badia y ch’ara ne sides nia gnüda tuta en conscideraziun. A vigni manira él plütosc sigü ch’al n’ê altamo tl 1900 degöna forma de bal popolar tipich dla Val Badia. Sce, spo êl bele jü pordü tratan le 1800, tl tëmp ch’al ê gnü proibì, sciöche Trebo scrì inće te so liber “Val Badia - Usanzes y tradiziuns”.

63

s’al damana. Chësc vëgn inće pretendü dal “Dachverband” y dales incuntades di grups de bal él dagnora n valgügn tradizionalisć danter le publich che é arjignà da critiché vigni picia sgarada de chësc vers. Sambëgn ti éra inće sozedüda a chi dla Val Badia da gnì “brontorà”, deache tl pröm ê i balarins y les balarines pià ia zënza savëi avisa ći che tocâ por tradiziun pro le bal y ći nia y dantadöt zënza avëi n conzet plü sot dôia. De chësc se n’âi instësc intenü y nia por caje n’él gnü a löm tl archif na rima che respidlëia avisa chë situaziun gaujada dala prëscia dl mëte man:

La Volksbrettkluppe

La Volksbrettkluppe dla Val Badiaé gnüda metüda sö zënza fadia (santa vëta)y sambëgn inće pur fà nia.L’interesciamënt ê impröma graninće sce l’Adalbert ê n gran stufan’Adalbert ê n gran stufan’y mai n’êl pa bun de fà plan.

L’ “Agat” é n bal popolar che vëgn mâ balè dales nozes….

64

Te n colp ênse bele 32de bogn da baié ma 2de bogn da baié ma 2dy da balé gnanca 2.Cun pücia orentè êl bel atira stè da vaghèy sambëgn val’ de scerio n’ de scerio n’ ’él nia ćiamò garatè.N gröm de manifestaziuns söl programbel dan l’idea de mëte man.Y chëstes é les conseguënzesche se lascia zënza speranzes.Se ciafun 2 dis dan dal balinće sce ne savun nia, sc’al sarà bun por val’.N grüm de laûr por niapor nosta jënt tla Val Badia.Gnide püćscenò stizel ca patüca se stufé ne stéde nia a gnìa se lascè fracè sciöch’ cajincì.’ cajincì.’Periede y stimede periede por avëi fedeY no se lascéde menè tla tentaziunmo delibrésse da chësta pasciun Che và ater che bun.

Ći che l’Uniun Bal Popolar dla Val Badia à dagnora albü de bun é che vigni espe-riënza, positiva o negativa, é gnüda tuta sö sciöche n insegnamënt por jì inant tres damì. Cun le tëmp à sü mëmbri metü man da tignì dagnora dan dai edli la desfarënzia danter ći che alda pro la tradiziun y ći che é inovaziun pro i bai ch’ai sa da balè. Impo à l’Uniun dla Val Badia sü problems tl raport cun la tradiziun: le “Dachverband” scrì dant che vigni grup de bal mëss se cruzié de curé y conservè i bai tradizionai de so raiun30. Plü saurì da dì co da fà, dal momënt che la Val Badia n’à de chësc vers degöna tradiziun da podëi tignì sö31 y por chi de Gherdëna éra de püch atramënter: sc’an tôl demez le “Fora söi ćiamps”, che vëgn pordërt dal’ Engiadina, olach’al à

30 Le grup dla Val Badia ê gnü contestè a Salzburg en ocajiun dl “Alpenländisches Volkstanztreffen” deach’al â portè dant n bal che ê pordërt de Österreich y nia de Südtirol.

31 Te certes ocajiuns ess la Uniun Bal Popolar dla Val Badia alplü podü tó ca bai de Südtirol sciöche n “Lüsener Deutscher” o les formes de “Siebenschritt” o n “Museschter” che vëgn da Passeier o n “Knödldrahner” che vëgn da Montan, o n “Ahrntaler Landler” che é chi plü damprò ala Val Badia che n’à nia (o nia plü) na süa tradiziun de bal. Da ester d’odüda leria podesson dì che le “Schuplat-tler” alda inće tla Val Badia, deach’al vëgn balè te n raiun che va da Augsburg a Salzburg (linea de confi n a nord) y ćina jö te Fascia (punt plü a süd). Sc’al é n iade esistì n bal tipich dla Val Badia spo él bele jü a perde dan le 1900. Poscibl fóssel, dal momënt che le bal popolar fajô almanco ćina i agn do le 1930 pert de na tradiziun “orala” y podô porchël jì a perde cotan plü saurì y pornanche na generaziun ne le dô nia plü inant a chëra che gnô do, por na gauja o por n’atra).

65

porater inom “Ora surchomps (= Obfelder Dreier)”, spo ne réstel gnanca plü niaporater inom “Ora surchomps (= Obfelder Dreier)”, spo ne réstel gnanca plü nia32. Y deache la Val Badia n’à instëssa degun bal popolar tradizional, ne pon gnanca se Y deache la Val Badia n’à instëssa degun bal popolar tradizional, ne pon gnanca se fà demorvëia sce l’Uniun Bal Popolar à messü ćiarè sura pontina fora por odëi ći fà demorvëia sce l’Uniun Bal Popolar à messü ćiarè sura pontina fora por odëi ći che i atri fajô. Zënza na intenziun particolara ài plü ćiarè a ći che sozedô te Südtirol che i atri fajô. Zënza na intenziun particolara ài plü ćiarè a ći che sozedô te Südtirol co tl vers dles atres valades ladines o dl Friul. Dl 1987 à Adalbert publiché n pröm program de bai che ćiarâ fora insciö:

32 N ater discurs podésson fà por Fascia che à n’atra tradiziun particolara y sterscia, che va derevers cotan tl tëmp y che s’incunta forsc cun la tradiziun furlana. Fodom à indô plü le stil tiroleje. Chëstes desfarënzies danter i bai tles valades ladines é ćiamò n iade la desmostraziun dles difi coltês ch’al podô ester ti contać danter les valades ladines, deache sce Fascia â bele plüdadî na tradiziun sterscia, n’éra mai stada buna dala portè fora tles atres valades ladines. Al dédaincö fóssel plü saurì da avëi n majer contat, mo porchël ne vëgnel impo nia chirì a düć i cosć le barat cultural cun les atres valades ladines. Zënza rajuns particolares vëgnel scialdi tut cà bai tiroleji, austriacs, dl raiun alpin en gene-ral, deach’ai balarins ti sal bel da i balè.

- La Badiota- La Möta da Paur- Le Bal di Sbiri- Le Bal di Iagri- Ot intoronn- Bal dles Figöres- Wattentaler- Ala Gherdëna- Bela Ladina- Picia Alemanda- Roda Bales- Fora söi Ćiamp- Rheinländer- Set vari- Bal dai Crebesc- Walzer davert- Le Morin- La Stëra- Le Ial da Munt- Bal dla Novicia

Schuhplattleri:

- Le Tauferer- Sëćia fëgn- Le Famëi- I Minadus- Bal dai Stlaf

Ćianties

- Na sëra sarëna- Fora sön chi crëp- Ladinia Ladinia

Ara se trata por la maiù pert de bai de basa (Grundtänze) nia mâ de Südtirol, mo inće de d’atri raiuns dl’Austria, y de bai plü complicà ch’ara va mâ da fà te grups de bal popolar che i stüdia ite tratan les proes. Danter chisc él le “Ial da Munt”, le “Morin” o le “Bal dla Novicia (= Fackeltanz)”. Bele inlaóta êl 20 bai sön le program y la maiù pert vëgn tres ćiamò balà, adöm a d’atri che é intratan gnüs imparà ite. I balarins dl Bal Popolar conësc inće tröc d’atri bai ch’ai ne porta nia dant a n publich,

66

mo ch’ai tôl instësc por se devertì dales proes. Danter chisc: “Fröhlicher Kreis”, “Familienwalzer”, “Familien-Sekstur”, “Canadian Breakdown”, “Fairfi eld Fancy”, “Großes Viereck” y “Zigeunerpolka”. Inće i cin’ “Schuplattleri” che gnô balà inlaóta é ćiamò al dédaincö sön le program y por che i balarins pois inće se mostrè da susc te ocajiuns olach’al s’incunta mâ “Schuhplattleri”, nen n’él gnü imparè ite sies laprò33. Da dì él inće ch’ara ne jô nia dagnora da balè düć i bai dl program, deache chësc de-penô dal numer y dales capazitês di balarins: sc’al ê balarins assà spo podôl gnì balè i bì bai che fej plü parüda y scenò gnôl mefo mâ balè chi olach’al bastâ cater copies. Te 20 agn de storia él sozedü che i balarins ê val’ ann plütosc püc, mo chi che ê pro la Uniun â na gran vëia de fà y de tó pert ales manifestaziuns che gnô metüdes a jì dlunch intoronn. Dantadöt ti pröms agn d’ativité êl stè jogn y jones che s’â ciafè: al ê porchël copies fi sses che jô plü ion incërch a balè, deache la compagnia y le compa-

gn o la compagna ê dailò. An ne sintî nia le debojëgn da saltè zënza invalgó y le plü bel êl da jì intoronn cun le cherstian o la cherstiana a balè y a s’la dè buna. Porchël ê chi i agn olach’al gnô tut sö vigni invit da jì a balè. Al n’ê degun problem da pié ia na sabeda dadoman por jì a Salzburg a balè y rové derevers le dé dô dadoman, zënza dormì.

Ala medéma manira n’êl nia n problem da jì da sëra ti hotì a balè: le devertimënt ê garantì! Les ot o nü copies che fajô pert dl grup dassënn afi atè di pröms agn à portè inant bun l’ativité dla Uniun Bal Popolar por set agn, ćina dl 1992, canch’al ê gnü fat n ann de palsa. Al ê stè debojëgn da le fà, deache na pert dles copies s’â mari-dé y â spo lascè la uniun por chestiuns de tëmp. Ara se tratâ porchël de lancè danü la Uniun cun jogn y jones che ess albü vëia de balè y de fà pert dla Uniun.

33 En general pon dì che i bai che l’Uniun Bal Popolar dla Val Badia à imparè ite y porta śëgn ćiamò dant é bai dl raiun alpin y dantadöt tiroleji y austriacs. Plü rî co dandaìa él da ciafè fora la prove-niënza avisa di bai, deache ćina ch’al n’ê nia tan de poscibilitês de contat danter n raiun y l’ater, êl vigni valada o raiun che â so bal y pro chël restâl inće. Al n’ê nia libri o d’atres poscibilitês por che valgügn ess podü dì: “chësc bal se plej y porchël l’imparunse y le balun inće nos”. I bai restâ cotan plü incadrà te so raiun y porchël êl inće plü saurì da i desfarenzié un dal ater y da capì olach’ai aldî. Chësc s’à intratan mudé dl vers che elemënć de proveniënza desvalia é rovà adöm y s’à en pert moscedè.

I balarins y les balarines dl Bal Popolar ê i pröms agn gonot te bus, deach’ai â da jì da n post al ater a balè…

67

N bel grup de jogn y de jones à portè aria frësca…

Da d’altonn dl 1992 â l’Uniun Bal Popolar porchël metü n inserat tla Usc di La-dins ch’al gnô metü a jì n curs da balè y chël ê stè n suzès mat. Al s’â presentè tan de porsones che i organisadus instësc n’ess mai podü s’aspetè: plü co 50 porsones â orü tó pert al curs che ê gnü tignì en chël iade tla sala dla Ćiasa Runcher. Do la palsa dl Advënt y dla sajun da d’invern s’â spo mâ plü incuntè chi che â efetivamënter inće interès da fà pert dla Uniun Bal Popolar y dër positif êl stè canch’al n’ê impo ćiamò restè plü co mec. Da dailò inant ân metü man de fà de dërtes proes cun Bruno Pizzinini che insignâ da balè y Lois Kastlunger che sonâ. Naóta ên pià ia cun i bai plü scëmpli y spo ên jüs inant cun chi plü complicà. Bele atira êl inće gnü metü man cun le “Schuhplattler” che dô restè sön le program dla Uniun. I balarins y les balari-nes nöies imparâ plütosc snel, inće deach’ai â n gran interès y tröpa vëia de fà. Bele tratan l’isté dl 1993 êi tan inant da podëi se mostrè al publich – inće sc’ai s’lâ odô n pü’, almanco i pröms iadi. Do n valgügn agn â n valgügn balarins metü man de jì inće foradecà a val’ curs de “Schuhplattler” y de bal popolar che gnô organisà dal “Dachverband”. Chi che tolô pert ai cursc gnô dagnora indô derevers cun na motiva-ziun nöia por imparè ite tòć nüs. Ai ti insignâ porchël inant ći ch’ai â imparè danü ai atri che ê pro l’Uniun de Bal popolar. A chësta manira sciafi â le grup da crësce tres deplü te so savëi y te sües competënzes. Cun le tëmp ê i balarins dl’Uniun Bal Popo-lar deventà bindebo esperć y porchël ài inće orü porvè dè inant la pasciun y la ligrëza por le balè tignon te val’ ocajiun sëres de bal popolar davertes a düć o inće cursc da balè, ti paîsc y val’ iade sön munt. Dl 1995 êl por ejëmpl gnü metü a jì n curs da balè tratan n fi n dl’édema sön Senes y dl 1996 sön Fodara Vedla.

En ocajiun dl’ “Édema dla solidarieté” a La Pli à l’Uniun Bal Popolar stlüt jö en belëza l’ulti-ma sëra…

68

Importantes é inće stades dötes les iniziatives soziales metüdes a jì da chësta “secun-da generaziun” dl Bal Popolar ti paîsc de nosta valada: por la jënt atëmpada, en ocajiun dla festa dla uma y i.i.

Ala fi n dl 1998 ê i componënć dl‘Uniun Bal Popolar 42, danter balarins, balarines y sonadus. Bruno Pizzinini insignâ da balè y Walter Pizzinini da “schuplat-teln”; Lois Kastlunger y Sepl Dejaco, che ê gnü pormez dl 1996, sonâ i orghi da botuns y Bruno Pizzinini la chitara. Ćina dl 1999, por 11 agn alalungia, é Lois Kastlunger stè presidënt dl‘Uniun. En chël ann ti àl passè le testemone a Günther Declara da San Ćiascian. Do avëi fat n curs por direturs de bal adöm cun Martina Castlunger da Tin-tal, â Lois Kastlunger metü man da insigné ite bai nüs, ćiaran da-

gnora de ti dè importanza ala proveniënza y ala tradiziun de vigni bal. Süa fómena Maria Angela le daidâ dai porvè empröma te stüa y spo dai portè dant canch’ara se tratâ de ti ai insigné ai atri balarins.

Por motivé i balarins y les balarines da gnì dagnora ales proes, gnôl da vigni proa imparè val’ danü, tolan inće ite bai da d’atri raiuns che ne foss mai portà dant a n publich, mo tuć ca sciöche intratenimënt en ocajiun di bai daverć a düć y sciöche devertimënt por i balarins instësc.

Por le devertimënt y l’armonia de grup ti él inće gnü dè tröpa importanza al tëmp lëde che i mëmbri â l’ocajiun de passè deboriada: porchël él gnü metü a jì te chisc agn zacotan de jites, de escursciuns, de dis sön i schi o cun la liösa y val’ griliada. Chësc é le spirit cun chël che la Uniun é jüda inant ćina śëgn y inće sce la gran pert dl’ativité dl Bal Popolar é al dédaincö conzentrada sön les festes y sfi lades folclo-ristiches metüdes a jì dal’assoziaziun turistica, resta i fi ns de chësta uniun inant da ciarè de tignì sö y dè inant les manires tradizionales de balè y i bai popolars plü tipics dl raiun alpin, de mëte a jì manifestaziuns y incuntades olache chi co à interès po stè adöm en buna compagnia a ćiantè, a balè y a se devertì.

Inće les “balades” organisades por che i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de Palsa podess n pü’ se devertì é dagnora gnüdes aprijades…

69

Proveniënza y formes de n valgügn bai

Al n’é nia dagnora saurì da capì avisa le signifi cat dles formes y dles manires de balè y ćiamò plü rî él da capì da olach’ares é piades ia. Le professur Karl Horak â, sciöch’al é bele stè meso de capì ti capitui dessura, coiü adöm y descrit ti mëndri particolars la maiù pert di bai popolars tiroleji tl tëmp danter les veres y do la secun-da vera mondiala. Pro vigni bal àl dè dant la dataziun de süa registraziun y le post olach’al à odü i bai desvalis.

Por ti dè n’idea dla derivaziun de n valgügn bai che l’Uniun Bal Popolar à te so program descrii chilò en cört les formes:

Le “Siebenschritt” che ê conesciü incer le 1830 tla Rheinpfalz ti à conzedü ai balarins deplü creaziuns y porchël pon dì ch’al é gnü n bal dër creatif. Al esist formes dl Pitztal, da Lijun, da Passeier y dl Fersental. La forma particolara dl “Bauernmadl” vëgn da Weidring. Scrites sö éres gnüdes danter le 1935 y le 1941.

La “Krebspolka“ che é “Neukatholisch“ de derivaziun nia ćiamò avisa confer-mada. Les prömes indicaziuns ciafon incër le 1820 a Kurhessen y incër le 1830 a Viena. Dal 1858 inant âl metü man de gnì insigné sciöche bal de compagnia (Gesel-lschaftstanz). Les formes da Kufstein y dl Passeier (Museschter) é gnüdes scrites sö dl 1932 y 1941.

La “Bayrisch Polka” che s’à svilupé fora dl Rheinländer, ch’an arata da odëi bele en pert tla “Hüpfel-Polka” o tla “Hops-Anglaise” incër le 1820. Le Rheinländer ê conesciü impü indlunch y dal 1850 inant gnôl balè te formes dër desvalies y al â ciafè inće d’atri inoms sciöche “Bayrisch Polka” y “Schottisch”. Le balarin inventâ les fi göres deperpo ch’al balâ y inće les melodies conzedô tröpes variaziuns. An podô te val’ posć inće baratè jö balarina y datrai ćinamai ti la arobè al ater, porchël gnô la “Bayrisch Polka” inće dër aprijada chilò da nos. Les formes da Erl, Thiersee, Gallzein, Vögelsberg, Durnholz, Virgen y Kals é gnüdes scrites sö danter le 1930 y le 1958.

La “Kreuzpolka” é na forma de “Polka” cheriada incër le 1850 y che gnô inse-gnada te döta l’Europa zentrala. Inće pro chësc bal él deplü formes y melodies.

Le “Fieberbrunner” o “Sautanz” s’à svilupé te Bayern söl confi n cun Salzburg. Al à tla pröma pert le ritm de na “Bayrisch Polka” y tla secunda pert dl “Walzer” y toca pro le “Neubayrischer”, che à sües raîsc incër le 1815 tl Bayern dl Süd.

Le “Knödldrahner” fej pert dla familia dles “Masolkes” y vëgn da Montan dlun-gia Balsan. La “Masolka” é n bal polach y à inće infl uenzé i bai popolars te deplü

70

formes dal 1840 inant: dala “Polka-Mazurka” (“Masolka” de Passeier, “Krauttreter”) y dal Varsovienne (“Iseltaler Masolka”) por formes amesa ite sciöche le “Knödl-drahner” ćina a formes che ti somëia al “Landler” (“Kalser Masolka”, “Einfacher y Doppelter Dreher” y la “Wattentaler Masolka”).

Le “Landler”, danter l’ater le Zillertaler y Ahrntaler Landler, le Lüsener Deut-scher y le Figurentanz. Tles regiuns da munt é le Landler n bal dër conesciü y süa carateristica é la richëza dles fi güres y la spetacolarité de na esecuziun garatada. Al é bai plütosc complicà, che se damana förtl da pert dl balarin y eleganza da pert dla balarina. Ai ti dà espresciun al’orenté dl balarin de concuisté la balarina y contëgn en pert inće n “Schuhplattler”.

Le “Mühlradl” é le motif dla roda da morin rapresentada dai balarins y ê lunc y lerch conesciü, sciöche simbol dl sorëdl o tl mediev por simbolisé l’utilisaziun dla racoiüda. Pro i vedli egizians gnô chësc motif fat tl tëmp dla vendemia y rapresentâ la pressa dla üa. Le bal sciöche i balarins dla Val Badia le porta dant, s’à svilupé sot al infl us dles uniuns da bal de Bayern, che l’à arichì de d’atres fi güres dl morin sciöche les döes rodes che majena o inće le mazochè dl morin.

Le “Schuhplattler” à ciafè l’inom dai bòć ch’an alda canche les mans bat sön i tać y les sores di ćialzà y sön les cösses. A gauja dl ritm sterch y dla poscibilité por i balarins de dè espresciun de forza y de abilité tôlel ite na posiziun particolara danter i bai tiroleji. L’espert de bal Curt Sachs interpretëia na descriziun de n bal tl poem ćiavaleresch dl Ruodlieb dl 1030, ciafada te n documënt latin tl convënt de Tegernsee, sciöche na pröma testemonianza de n “Schuhplattler”. Na rapresentaziun tlera de chësc bal ciafon impormò ala fi n dl 1700 y te chi tëmps gnôl dagnora balè adöm ales balarines che se rodâ inant tratan che le balarin se porvâ cun de vigni sort de formes y acrobazies, de desmostré süa bravüra. Sciöche bal vëgnel metü sot al grup di “Landler” y contëgn elemënć de movimënt che fej pert dla storia dl bal plü vedla. Le salt dl balarin y l’alzé sö la balarina, che é da ciafè prinzipalmënter pro cul-tures de popolaziuns da munt che zidlâ bestiam, simbolisëia la forza dl crësce y fej fora secundo Curt Sachs le punt culminant dl balè originar. Do le 1880 él te Bayern pié ia le movimënt dles trohts y dla preservaziun dla cultura popolara. Da chësc n’é gnanca le Schuhplattler gnü sconè y à insciö pordü süa individualité y creativité: düć i pêrs â metü man de balè anfat y le grup ê gnü metü al zënter. L’alenamënt y la com-petiziun danter i grups à tres deplü sborlé les balarines (che â mâ da se rodè) sön na pert, ćina che i ëi à metü man de fà i “Schuhplattler” da susc. Condiziun y acrobazies tres plü complicades por trà l’atenziun y l’aplaus dl publich é da dainlò inant deventà tres deplü i ingrediënć dl “Schuhplattler”, che à insciö pordü sò signifi cat original che ê chël da ti fà les beles ala möta, da se lascè amiré y da ti plajëi le plü ch’ara jô.

I balarins dla Val Badia conësc, canch’ara vëgn a chëres, chisc Schuhplattler: “Heidauer”, “Marianna”, “Hiatabua”, “Knappentanz”, “Tauferer”, “Banklreiter”, “Floitnschlager”, “Watschnplattler”, “Watschinger”, “Auerhahn” y le “Mahder”.

71

Fora dl album: manifestaziuns da bal tles valades ladines, tla Talia Fora dl album: manifestaziuns da bal tles valades ladines, tla Talia y fora por l’Europa…

Da canche l’Uniun Bal Popolar dla Val Badia é gnüda metüda sö dl 1985, à sü balarins y sües balarines tut pert a desënes de manifestaziuns ti paîsc dla Val Badia y tles valades ladines, mo inće te n gröm de posć jö por la Talia y fora por l’Europa. So pröm maéster da bal, Toni Senoner, s’intopâ bun da abiné fora i posć olach’al ê da jì y da abiné adalerch invić da d’atri grups de bal por tó pert a sües manifestaziuns. Dantadöt ti pröms agn ti savôl bel, ai balarins y ales balarines, da saltè da n post al ater y ai ne sconâ degönes fadies. Ai jô dlunch olach’ai gnô invià, inće sce le su grup da bal cun chël ch’al é gnü tignì por 10 y passa agn n raport de amicizia, é chël da Oferdingen. Val’ iade à i mëmbri dla Uniun inće tut pert a manifestaziuns de livel nazional y internazional, olach’ai à albü la poscibilité de incuntè y de se confrontè cun grups dla Talia da öna na pert y cun grups da döt le monn dal’atra. Ai à a chësta manira albü la poscibilité de ti fà conësce inće a d’atri i bai de Südtirol y dl raiun alpin.

Öna dles prömes fotografi es de grup do na proa tignida tla scora elementara da La Ila.

72

Ai 20 d’aurì dl 1986 ê i balarins dla Val Badia gnüs invià a Sacile tl Friul dal grup dl C.A.I. che â orü mëte a jì n jemelaje cun la comunité di ladins dla Val Badia

Ai 29 de setëmber dl 1985 à l’Uniun Bal Popolar tut pert ai “Jüć dla jonëza dles valades ladines“ söl ćiamp dl sport a La Ila. Ala fi n dl pröm isté de proes â i bala-rins y les balarines bele n dër sbunf…

73

Dedô â Paul, Pepi, Andrè, Carlo y Lois atira messü jì a desfridé jö l’emoziun…

Tl mëis de mà dl 1986 à l’Uniun Bal Popo-lar fat süa pröma gran trasferta a Pollenza (provinzia de Macerata) a na festa de paîsc. Scemia che le bal ne ti ê nia garatè, ê i ba-larins impo sta bugn de salvè la situaziun y de gnì tuć ite cun onur dal ombolt y da döta l’aministraziun comunala…

74

Do che l’Uniun â balè dala Sagra del Po-modoro a Cappella dlungia Mestre é i ba-larins jüs deboriada a Venezia… La hez ê gnüda a s’aldè sciöche dagnora…

Tla Sardegna y plü avisa a Silanus dlungia Alghero à chi dl Bal Popolar tut pert ala “9° rassegna di arti e tradizioni popolari”…

75

Ai 18 de setëmber dl 1988 à le grup Bal Popolar balè dan les cameres dl ZDF por le conzert dla domë-nia…

En ocajiun dla cëna tignida sö La Crusc ai 31 de jenà dl 1988 fej Adalbert Piccolruaz le bilanz dl ann da denant y spliga i planns por le dagnì…

Tratan l’isté dl 1988 à Silvia Pizzinini y Lois Kastlunger tut pert al’édema de curs da bal popolar metüda a jì dal “Ar-beitsgemeinschaft zur Pfl ege des Volk-stanzes in Südtirol” a Tisens

76

Y l’ann do é chi da Oferdingen gnüs tla Val Badia…

Ai 5 de novëmber dl 1988 à metü man le jemelaje cun le grup da Oferdingen, che â invié chi dla Val Badia a tó pert a süa festa dl’altonn (Herbstfeier)…

Dales nozes di mëmbri dla Uniun ti fej i compagns y les compagnes dagnora festa cun val’ bel bal…

77

En ocajiun dla “Festa dl’üa” ai 15 y ai 16 de setëmber dl 1990 sfi lëia le grup fora por les strades de Vrtojba tla Slovenia…

Dl 1990 s’â Lois Kastlunger rot n brac y porchël podôl ma plü sonè cun la man dërta sön i botuns y “s’â imprestè la man ciampa” da Günther Fistill por sonè i basc y trà tl fôl…

78

Les balarines mostra la fi nëza y i “plattleri” la forza…

79

Tres l’Assoziaziun Turistica é le grup dla Val Badia rové dui iadi tles trasmisciuns de Rai 1 ….

80

Ai 3 de jügn dl 1995 à l’Uniun Bal Popolar metü a jì n bal de iubileo por i 10 agn dala fondaziun …

81

Canch’an va en trasferta, ól naóta ester na cherta geo-grafi ca che stimenëies…

Ala manifestaziun nazionala “Italia e Regioni” a Rimini dai 6 ai 8 de setëmber dl 1996 à chi dla Val Badia tut pert cun 20 d’atri grups da döta la Talia. I corusc ne manćiâ daldöt nia…

Tl medémo contest él gnü organisé le “Campionat nazional de jüć y sporć po-polars”… Sön le retrat: la forza de Ri-chard cuntra i nerf dl aversar!

82

Da d’altonn dl 1997 él gnü tignì a Cortina la pröma incuntada di grups da bal dles valades ladines… y le bal d’introduziun é gnü fat düć adöm…

Naóta él stè da trà fora les energies por le bal y dedô da recuperé les forzes cun na buna bira en compagnia!

Inće sce i balarins é posòć, é les balarines impo bunes da s’la rì…

83

Da d’altonn dl 1998 à na delegaziun dl Uniun Bal Popolar tut pert ala secunda incuntada di grups da bal dla Ladi-nia a Canazei.

84

N valgügn momënć en ocajiun dl “Sal-zburger Landesfest der Volkskultur” tignì dai 21 ai 24 de mà dl 1999…

85

Tl 2002 à deplü mëmbri dla Uniun podü pié do le diplom de onoranza por i 10 agn d’ativité: (iadô dmc) Carlo Pizzinini, Monica Pitscheider, Marle-ne Campei, Albin Rubatscher, Gisela Dapunt, Sepl Clara, Claudia Campei, Vito Dejaco, Günther De-clara; (dant dmc) Roberta Irsara, Maria Angela Bernardi, Christine Campei y Valeria Pescosta.

A Ćianacëi tl ćiamp da dlaćia en ocajiun dla festa por i 50 agn dl bal popolar de Delba, Penia, Ćianacëi y Gries.

De mà dl 2000 à n valgügn balarins tut pert ala festa iubilara de 40 agn dl “Verband” de Südtirol a Margreit y do na bela balada é na buna liagna ćiamò plü buna…

86

Na buna ocajiun da jì indô n iade tl Friul é stada la manifestaziun “Danzando tra i Popoli… di etnia ladina”…

Claudia y Günther s’à por l’ocajiun presentè cun la troht intiera…

La sora poscibilité por se lascè n pü’ ia ê val’ mësa ota adöm…

87

N valgügn balarins dla Val Badia à tut l’ocajiun da jì cun na delegaziun de Südtirol al festival inter-nazional de “folklor” “Op Roakeldais” a Warffum tl’Olanda dai 30 de jügn ćina ai 4 de messè 2004, olach’al nen n’ê de vistis y de manco vistis…

88

L’Uniun Bal Popolar te formaziuns desvalies ala “Festa da d’istà” a Canazei a chëra ch’al’à gonot tut pert …

89

Da lassöjö vëigon fora plü bel les formes di bai: le “Mo-rin” y le “Ial da Munt”…

90

Düć oress mefo stè pro le presidënt…

Te na bela atmosfera da d’altonn à i balarins rodè sön le palch di “Märki-sche Höfe” a Netzeband tl Brandenburg…

91

Al’ultima incuntada di “Plattleri” a Latzfons ai 24 de messè 2005, à i balarins dl Bal Popolar ćiarè de fà bela fi göra sciöche dagnora…

92

Da canche la Uniun Bal Popolar é gnüda metüda sö, n’à sü mëmbri nia mâ balè: balarins y balarines à passè deboriada tröpes ores d’aorela cörta, à fat jites deboriada y metü a jì manifestaziuns por porvè de dè inant a d’atri süa pasciun y süa ligrëza. Chësc ti é inće garatè dër bun, dal momënt ch’al vëgn tres indô balarins y balarines nöies do ca, che à vëia de fà pert de chësc grup, d’imparè val’ deplü sura la cultura dl balè, d’odëi sciöche i pröms bai popolars é nasciüs y sciöch’ai s’à svilupé tl tëmp.

93

L’armonia de n grup da bal ne depënd nia ma dales proes, mo dal ester bugn da stè adöm y da se stè saurì…

94

L’Uniun Bal Popolar al dedaincö y les prospetives por le dagnì...

Te chësc ann iubilar di 20 agn à l’Uniun Bal Popolar tut sö 5 balarines y 4 balarins y röia insciö indô al numer de 30 mëmbri efetifs: 16 balarines, 13 balarins y n musi-conter, inće sce dui sa da sonè döt le program y po porchël se baratè jö.

Chi che fej pert dl’Uniun Bal Popolar s’identifi chëia impröma de döt cun le fi n spezifi ch de chësta uniun che é chël de tignì via la tradiziun de balè bai popolars, nia ma tres la rapresentaziun mo inće cun i dè inant a d’atri. La ligrëza generala por le balè mëss stè dan ca y spo le rest se lascia imparè: dal “Walzer” ala “Polka” y ala “Bayrisch Polka” ćina a döt le program de bai popolars che vëgn imparà ite dales proes vigni edema. Saurì messon inće se stè tla troht por podëi la portè cun dignité.

La partezipaziun a cursc y a dis de bal a livel de döt Südtirol à portè idees nöies tl grup y à renforzè la vëia de se perfezionè inant y de imparè tres bai nüs laprò. Inće i dui cursc cun la scora da bal Torggler, proponüs ma por i mëmbri dl bal popolar, à portè a n arichimënt personal, deach’an à podü imparè da balè bai moderns ch’an adora da jì te discoteca.

L’uniun é ti ultims agn gonot gnüda damanada da grups de jogn di paîsc Corvara, Calfosch, San Ćiascian, La Pli y Badia de tignì deplü sëres da balè por podëi l’im-parè. Tres le bal popolar él saurì da fà chësc, deache i bai popolars vara mâ da fà, sc’an sa bun da balè i varesc de basa, insciö pon te de te’ ocajiuns pié döes mosces t’en colp: ti insigné ai jogn da balè y ti fà conësce tl medémo tëmp inće i bai popo-lars. Al é n pü’ da desplajëi ch’al ne sides degönes fotografi es che documentëia plü avisa chëstes iniziatives destinades a fà crësce la ligrëza dl balè y a dè inant formes de bal popolar. Signifi cativa de chësc vers é na lëtra scrita da n valgügn jogn che à tut pert a deplü sëres de bal metüdes a jì dal Uniun Bal Popolar:

“Sun n valgügn jogn che é sta ala sëra de bai populars a Badia y S. Ćiascian metüda a jì dal’Uniun Bal Popular. Al se à salpü der bel. An po cunesce d’atri jogn, n pü balé y se lasce savei bel. Al foss dër bel sce chestes manifestaziuns gniss tignides plö gunot y regolarmënter, ince magari n iade al’edema, cun plö sorts de mujiga (Volksmusik, Rock n’ roll, Fox…) ’ roll, Fox…) ’y chesc ince magari te plö paîsc dla vala-da. Al ne mëss nia ester düta sera valgügn che sona, al basta val cassetta o CD.

Pur i jogn te nosta valada ne vegnel nia pité dër tröp pur sté adüm, a s’la cun-

95

té y balé, porchël fóssel der bel. Tröc pur se devertì y chirì cumpagns roda mefo té y balé, porchël fóssel der bel. Tröc pur se devertì y chirì cumpagns roda mefo incerch da sera da n bar al ater cina ch’ai i à fat quaji düc; purchël fossel dër bel incerch da sera da n bar al ater cina ch’ai i à fat quaji düc; purchël fossel dër bel sc’al foss val da sëra da pudei stlé adüm in cumpagnia.

Sperun che chësta proposta pois avëi suzess, y ch’al sides n motif pur ste plö Sperun che chësta proposta pois avëi suzess, y ch’al sides n motif pur ste plö adüm, se cunësce deplö y mantignì insciö i contac cun i atri paîsc.

GiulanN valgügn jogn”

Pro les sëres de bal popolar por düć di ultims agn, metüdes da jì tres le program dl Consëi de formaziun de Badia, él stè na gran adejiun, datrai inće 50 porsones! y chël ó dì che l’interès ne manćia nia. Plütosc manćel la regolarité dles manifestaziuns cun chëra ch’an podess trà sö n fenomenn che se miritass da gnì pert de nosc stè en compagnia, sciöch’ai cunta da plüdadî: ći bel ch’al ê da balè!

A per de chësc podess i sonadus de orghi da man che vëgn sö sciöche funguns tres la scora de musiga, ciafè na poscibilité de sonè olache mai por de pici grups che ascutass sö ion chësta musiga y balass por se devertì. Nostes betoles, üties y ostaries s’impliss deplü de nosta jënt che se devertiss indô cun püch, mo foss porchël plü contënta.

Inće le grup che acompagnëia cun sües melodies le bal popolar, podess gnì arichì cun deplü stromënć, tan da formè n’orchestra da bal popolar (= che sona zënza am-plifi caziun).

Sc’al foss usc assà podesson coleghé le balè cun le ćiantè, sciöche Adalbert Pic-colruaz â porater bele porvè da fà tl mëte man. Sambëgn oréssel ester ćiamò n val-gügn elemënć sciöche n dirighënt y balarins che foss a öna de ćiantè, pochël é chësc plü saurì da dì co da fa.

N ater impuls por la continuaziun dl bal popolar tl dagnì vëgn dales scores ele-mentares y mesanes che se damana de podëi insigné a balè sciöche ativité integrativa o datrai inće te n proiet de musiga, ritm y movimënt. Por i mituns paissenëia sambë-gn impröma i bai por süa eté y impormò te n secundo momënt i bai popolars33, mo la ligrëza vëgn sigü somenada adora. L’esperiënza fata ti ultims agn de chësc vers da Lois Kastlunger – sciöche coordinadù dl sorvisc por l’educaziun ala sanité te scora – tles scores mesanes da Santa Cristina, Urtijëi y Al Plan y tles scores elementares da La Ila, La Val, Antermëia, Rina, Al Plan y La Pli baia n lingaz dër tler: les mitans fej dër ion para, i mituns se lascia trà ite y les maestres desmostra en pert entusiasm por na ativité che coleghëia tan de efeć positifs t’un en iade.

33 I bai popolars é por la maiù pert “bai de concuista” (= Werbetänze) che alda da gnì balà ma da por-sones adultes. Le motif é dagnora chël dla fi göra maschila che prô de concuisté chëra feminina. Le pêr y le balè de copia à porchël la majera importanza y chisc elemënã ne paissenëia porchël nia pro i mituns. I bai da mituns n’é porchël nia “bai de concuista” (= Werbetänze), mo “Reigentänze”, che n’à nia laìte le jüch de copia, mo bëgn le jüch düã adöm, le movimënt, le cërtl, les ãianties. I mituns dess porchël mëte man cun fà adapié, se devertì fajon naóta i vari plü scëmpli che paissenëia bun pro ëi.

96

Le prigo foss ch’al nascess n grup da bal o de “schuhplattleri” por so cunt te deplü paîsc de nosta valada y che chël a livel de valada foss dailò bunamënter dessorora… n prigo o plütosc na speranza por le dagnì? Deache na uniun a livel de valada stënta da se ciafè n “da ćiasa”, dal momënt ch’ara tóca tl medémo tëmp dlunch y inió, po-dess n grup de paîsc dessigü se sintì plü saurì ite tla comunité y gnì inće invié a tó pert cun sü bai ales manifestaziuns tradizionales che vëgn do regola tignides te paîsc. A a chësta manira podéssel gnì balè cotan deplü dan da n publich dl post por tignì sö la tradiziun y se destanzié altamo en pert dal “folklor”.

Deach’ara ne va nia da avëi na vijiun sigüda de ći che sarà te 10, 30 o 50 agn, lasciunse ester na poscibilité daverta por chi che vëgn dô, de ciafè tl bal popolar na forma sana de s’incuntè, stè adöm, se devertì, se conësce y insciö portè inant n patri-mone tipich de chisc raiuns, ascognü te n dejider y debojëgn primar dla porsona che é chël de fà musiga, balè y ćiantè!

La ligrëza da balè ciafon bele da pici insö…

97

INJUNTA

Grups da bal dles valades ladines y dl Friul

L Grop de Folclor Cianacei

L Grop de Folclor Cianacei l’é stat metù sù per se trèr ite, durèr e moscèr con gust e orgolie l guant, i bai e la mùseghes de Fascia de chisc egn passé.

Fascia l’é chela val de la Dolomites tel Trentin che se enconeea anter la provinzies de Busan e Belun, sciavezèda fora da èghes de la Veisc. Cianacei, japede l Saslonch e la Marmolèda, l’é l paìsc più aut de la val.

Sia jent la é ladina, la vif da anorum te chesta valèdes dintornvìa l grop del Sela e la rejona n lengaz veior che vegn dal latin, che n’à ite del todesch e del franzous: l Ladin.

L’é semper stat na val pureta, ma ampo, dant che rue ence cassù l turism a mudèr l’economìa, la usanzes e la tradizions les era n muie vives, con reisc fones te la so-zietà, enceben che ades magari no se ge recognosc l valor che les merita.

Da chest pont de veduda l Grop de Folclor Cianacei, apede a etres gropes de fol-clor l chier de ge passèr inant sia gaissa ai jogn che i pel coscita portèr inant i valores de nesc giaves.

L Grop de Folclor Cianacei se l veit te la manifestazions e ti evenc de folclor sibie te la Tèlia che foradecà, a portèr stroz n repertorie de bai e mùsega ladines tradizionèles.

Grop de Folclor CianaceiVia Pian Trevisan 7338032 Canazei (TN)Tel. 0462 601436 - Cel. 337 452983E-mail: [email protected]

98

Grop de la mèscres de Dèlba e Penia

La jent de Dèlba e de penia à semper abù na gran pascion per sia mèscres e coscita i per tradizion l’à béleche sempre vardà de aer n grop de volontadives che fajessa ence mascherèdes.

Acà i ègn Bufon, Laché, marascons e chi che fajea mascherèda se binèa te vèlch stua o te vèlch ostarìa e i porta dant chel che l’era l carnascèr fascian. No sempre, però, i era bogn de tegnir adum e da zeche ora apertura no venìa più fat nia de dut. Intorn al 1968-’69 n grop de volontadives, te anter chisc l’era Fabiao de La Menina, Giulio, Ezio e Palude Pilon, Gigio de Zeli, Guido de Ricardo, Tita de Poldo, Romano de la Menina, Gianfranco de Junat, Giovani de la Zoch, Adolfo de la Lis, se à cordà per meter su n grop de la mèscres de Dèlba e Penia.

La pruma mascherèdes venìa fates per talian percheche no l’era de scrit per fa-scian. La proves vegnìa fates te calonia de Dèlba e la mascherèdes potèdes dant te la ostarìes che lascèa da ite. La maor pert l’era l’ostaria del Miramonti fora Dèlba e l’osteria Vernel te Penia.

Intorn al 1979-80 se à scomenzà a portèr dant la mascherèdes te scola veia ta Penia e chiò l’é stat scomenzà a fèr mascherèda per fascian. Mascherèdes che vegnìa scrites da chel gran poet e scritor da Penia che l’era Scimon de Giulio. Dal 1988, dò che l’é mort Scimon de Giulio, la mascherèdes per fascian vegn metudes jù da Fabio de La Menina da Dèlba.

Da chiò inant la mascherèda à scomenzà a fèr pert del acarnascèr fascian de Dèlba e Penia descheche carenea e descheche l’era fat te la veia tradizion ti ultimes paìjes de la Val de Fascia. Se scemenza l dì de San Bastian, ai 20 de jené, con la sègra te Penia. L Bufon e l Laché jà do marena i ponta demez per fèr a saer a la jent cèsa per cèsa che da sera vegn fàt na bela mascherèda.

Chi che fèj mascherèda, i Marascons e i sonadores se troa de sera te stua de Mario de la Nonotes, sora piaz de Penia e i speta che rue de retorn l Bufon e l Laché.

Canche duc é verties co na bela defi lèda e con dedant i sonadores se fèsc l toron al brenz te piaz e do su sun scola olache vegn portà dant la mascherèda.

L prum l’é l Laché che prejenta duta la compagnìa del grop; dò vegn l Buson con de bela rimes fates aposta per tor per l cul la jent. I Marascons con trei o cater centes de bronsins fèsc de segur sia bela parbuda. Fenì che les à chesta bela mèscres, l’é l’outa de chi che fèsc la mascherèda, na pìcola “farsa” duta da grignèr. A fi nir via dut rua indò l Bufon, do i Marascons e in ultima l Laché, che l domana perdonanza se vèlch no é jit delvers, ma ence de meter man a la borsa percheche per nia nesciugn fèsc nia.

Demez che l’é l Laché l’é l’outa di sonadores che co l’orghin da mante va inant con de bela sonèdes fi n bèleche da doman e duc sauta e bala alegres.

Cognon amò dir che dotrei de chi che à scomenzà via fèsc amò pert del grop de la mescres de Dèlba e Penia.

L prum endrezor l’é stat Fabio de la Menina didà da duc chenc, ma béleche sobito l’é stat dezedù che a cef del grop vegne lità vèlgugn fora de anter duc. Te duc chisc

99

egn l’é stat lità a cef del grop Ezio de Pilon e Diego de Stochier che i vegn mudé fora egn l’é stat lità a cef del grop Ezio de Pilon e Diego de Stochier che i vegn mudé fora n’outa un e n’outa l’auter; segn chest che l grop tegn adum e che l va d’acort e che n’outa un e n’outa l’auter; segn chest che l grop tegn adum e che l va d’acort e che la derezion la é coche carenea.

Volon amò recordèr duc chenc che che à fat pèrt del grop de la mèscres te i egn Volon amò recordèr duc chenc che che à fat pèrt del grop de la mèscres te i egn passé e che à volù didèr a tegnir su la via tradizions de la mèscres de Dèlba e Penia.

Amò ades l grop vèrda de tegnir sù con gaissa chesta bela tradizion acioché i jogn che vegnarà no la lasce morir.

Grop da la Mèscres de Dèlba e PeniaC/o Verra EzioStrèda Pian Trevisan 1 - 38030 PeniaTel. 0462 602067

100

Grop „Schuhplattler“ de Ciampedel

L grop di Schuhplattler da Ciampedel l se met adum canche Franz, du da Fiè (pàisc al confi n co l’austria), rua a Ciampedel per lurèr e l doenta pecont de n pec de fenc del pàisc. A chisc l ge insegna i prumes vèresc e sauc di Schuhplattler, i “bati-dores de ciuzé” del Sudtirol. Chisc bai l’é defat n sutèr ritmich e n bater de mans su la giames e sui ciuzé.

Zirca n an do, sion del 1952, l grop se presenta per la pruma outa a la jent. I porta dant trei bai: l bal del sseador, l bal de la gelojìa e chel del boschier. Chest prum grop, che tolea ite 12 fenc y 6 bezes, va inant demò per trei egn. Se sonta che do l grop l se a fat desfat plu outes, fi n del 1968. Chèl an l grop se à smaorà : l’à tout ite neves componenc e i se à emparà ete deneves bai. A chisc se à jontà ite ence n grop de chi che mena la bandiera, ma ence chest grop à pecia regnèda e do doi egn l se desfèsc.

Del 1978, Don Tito Vecchietti (paroco de in l’outa) chièr i componènc del grop che se èa desfat e per la terza outa, e con de neves fenc del paìsc i met endò su sta bela tradiziòn. Te l’aiusudà del 1980, l dì de la segra se vèit endò te Ciampedel l grop “Schuhplattler”.

L repertorie tol sempre ite bai che recorda momenc de la vita da bacan da n’outa, desche apontin l bal del boschier, l bal del banch e etres. Ti egn 1980-81 president l’è Osvaldo Ninz, dapo, dal 1981 inant, l’é Ottavio Davarda che, per dèsnef egn l’à portà inant l grop. Te i ultimes egn l’à lasà la carica de president a Filippo Favè, un dei componènc più jogn del grop de ades.

L grop conta zirca 18 balarins e 9 bezes che col guànt ladin les fèsc cornisc e les partizipea ence te tre bai.

Chest an, ensema a duc i etres bai l’é stat presentà l bal del cedean per i 25 egn che l grop l’é stat bon de ster adum, e che fèsc bela paruda te la festes de paìsc e te la scontrèdes de carater folcloristich ence fora de la val.

Grop Schuhplatter de Ciampedel c/o Favè FilippoVia Bellavista, 2838031 Ciampedel Tel. 338 9597524

101

Grupa de bal populer de Selva/S.Cristina

La grupa de bal populer de Sëlva ie unida metuda su dala „Lia per Cultura y Usan-La grupa de bal populer de Sëlva ie unida metuda su dala „Lia per Cultura y Usan-zes“ de Sëlva y plu avisa da bera Bruno Riffeser dla Vila ai 24 de utober dl 1983 tla zes“ de Sëlva y plu avisa da bera Bruno Riffeser dla Vila ai 24 de utober dl 1983 tla cësa de cultura de Sëlva. L fundatëur ie stat per bën 12 ani alalongia nce presidënt y sunadëur (chitara). Da ntleuta iel ël presidënt de unëur dla lia. Mo aldidancuei vëniel datrai a sunè pea. Do el ie mo stat presidënt Peter Lardschneider y Andreas Delago, chesc ultimo mo aldidancuëi.

Ti prims ani balova la mutans cun l guant di gran sandis, drët bel da udëi y che fesc for bela paruda. Bel plan oven scumencià a to for plu suënz chel di bas sandis, per gaujes pratiches: ngrum de mutans messova do l leur ajlune jì a fé pea seires de folclor, les ti la fajova cun stenta mo a se tre seura l bel guant y fe sù i ciavei aldo. Cun l guant di bas sandis jivela plu ajlune. Daldò oven for me plu tëut chësc guant, nce per se desferenzié n pue dal autra grupa da bal populer de Gherdeína.

Tl ann 2002 iel uni a se l de na gran mudazion: la grupa da bal deventova na lia ndependenta cun l inuem de „grupa de bal de Sëlva/S.Cristina“. Cun l inuem uloven teni cont enghe de chi ngrum de cumëmbri dl chemun de S. Cristina che fesc pert dla lia. Tl ann 2003 oven festeja i 20 ani de atività cun na pitla blota festa da mont.

L fi n dla grupa ie chel de mantenì l bal populer y la tradizions da zacan.Te chisc ani à i balarins fat pea pra deplù manifestazions, sibe tlo te nosc raion che

nce oradecà. Una dla plu bela manifestazions via per l ann ulache cumëmbri dla lia fajova - y fesc - gën pea ie zënzauter l gran bel bal de S. Catarina a Maran uni ann de nuëmber.

La lia giapa da jì a fé pea ngrum de manifestazions dantaldut via per l instà... y per la festa de l’ancunteda dla grupes da bal ladines iel pra la bela ancunteda dla grupes da bal n valgun balarins da pludagiut, de chëi che vel’ un s’ova bele damandà de pu-dëi inò rué n iede sun palch a dejmustré che i ti la ie mo cun nosc bel bal da zacan.

Bal Populer Sëlva/S. Cristinac/o Delago AndreasPlesdinaz 163S. Cristina (BZ)Tel. 349 7515134

102

El Grop de Bal Marmolèda de La Ròcia.

El Grop de bal Marmolèda, l é nasù via per l ainsuda de l 1993, per scomenzadiva de n puoiz de zovegn de l Comun de La Ròcia. No l é dert segnalè chesta data come l moment che l grop l é nasù ufi zialmente. Defati, in prima, l intenzion l éva domèi chela de imparè en cin a balè i bai da tendon come “Walzer” e “Polka”.

Intant che impareane a balè, s on inascòrt che creseva ència la pasion per chesta nuova ativitè e l é stat alora che sa pensè begn de proè a mete in pé en grop de bal, per tornè ignèro a trèi cà vege mujiche e bai tradizionèi di nuosc pais. Da chest moment le ència deventè dut pì grief. I bai che saveane mutù te l zef de imparè, i eva dejmen-tièi da la maor pèrt de nòsta jent e i resteva domèi te i ricordi de chi pì de etè.

La fortuna pì granda l é stat chela de mete auna le mujiche originèle da zacan, gramarzé a n nòst vege e simpatico paejan, l Tilio Mano, nasù de l 1909 che, co l sò orghen, gran pasion e disponibilitè, l n à registrè i sogn de la sò zoventù, che l soneva el stes te le feste de pais.

Co on begn bù le mujiche, on continuè a cherì ignanter chi de etè chi n à fat cu-gnese i bai da zacan come Pairis, Staira, Manfrina.

El varech delongo daré le stat chel de mete auna l dut e podei balè de grop e per chest valgugn de nos s à demostrè de bogn maestri improvisèi.

A la fi n sion ruèi a mete auna en bon numer de bai che ne permeteva de prejentè en spetacol. Ne manceva alora na mondura che la fose tradizionèla, alegra e encia comeda per chel che la ocoreva.

L é stat de obligo tole cà l vege vestì da de feste di nuosc vege. Chel de le feme-ne, ncora dorè da tante de ele in ocajion de le feste grande, l é stat mudè te puoiz

103

particolèi per l slegrì fòra en cin. Chel da om, inverzer, l éva daré a vegnì dejmentiè, particolèi per l slegrì fòra en cin. Chel da om, inverzer, l éva daré a vegnì dejmentiè, encia forsi per la ujanza da zacan, de sepolì l mort co l vesti pì bel, canche invezer le encia forsi per la ujanza da zacan, de sepolì l mort co l vesti pì bel, canche invezer le femene le l laseva semper in ereditè.

Sion stac daidèi da l grant laor de n puoiz de volontadif de l Union di Ladins che, Sion stac daidèi da l grant laor de n puoiz de volontadif de l Union di Ladins che, intor la fi n de i agn ’80, co l daidament di vege, de fotografi e e da n mucio de tòch ciatèi te le cieje, i eva ruèi a remete in pé la mondura da zacan di omegn, cosita che no la podese pi vegnì dejmentièda.

Chest grief laor de rizerca l é stat premiè encia percèche nòst vestì da om l é stat schedè ignanter chi de l Sudtirol da l Museo de Bolzan. Ignanter ite le vege foto cia-tède n eva una dasen de gran interes che mostreva en grop da bal in costume de La Ròcia de l 1927, intant na festa a Belum, ulà che ava tot pèrt grop da duta la provinzia e ulà che i nuosc i ava arjont l secondo premio, proprio co na Pairis.

Ades l Grop de Bal Marmolèda l é na bela realtè oramèi cugnesuda co n zirca trenta componenc de dute le etè. I nuosc bai i recorda la tradizion de nòsta valèda, l sfadios laor di bachègn da zacan ma encia la uoia saurida e senziera de se gòde feni-da la giornèda de laor come te l “Bal sa mont”.

Gramarzé begn cotant e sarevede a canche podaron se ciatè auna dal Grop de Bal Marmolèda.

Grop da Bal Marmoledac/o Andrea De BernardinVia Bosco Verde, 5332020 Rocca Pietore (BL)Tel. de cieja: 0437 722239 - laor: 0462 601181Cel. 347 7972356E-mail: [email protected]

104

Gruppo Folkloristico “Danzerini Udinesi”

In Friuli la popolarità del ballo è un fatto molto antico che trova riscontro nei testi sin dal secolo XV.

Il Gruppo Folkloristico “Danzerini Udinesi” di Blessano di Basiliano (Provincia di Udine) si prefi gge di divulgare le radici storiche e le tradizioni della propria ter-ra.

Il gruppo è nato nel 1963 e vanta esibizioni in diverse località italiane ed estere e partecipazioni a festival nazionali ed internazionali del “Folklore”.

Le danze sono accompagnate da alcuni strumenti tipici quali: la fi sarmonica, il “liron” (contrabbasso), il violino, il clarino. Il sodalizio è affi dato da molti anni al-l’U.F.I. (Unione Folclorica Italiana) e all’AGFF (Associazione Gruppi Folclorici Friulani) che raccoglie i maggiori Gruppi Regionali.

Grande importanza nella ricerca delle radici culturali della Danza Friulana, ha il costume popolare che pur mutando nel corso dei secoli mantiene la semplicità della foggia, la sobrietà del gusto e il sobrio accostamento dei colori.

La meticolosa ricostruzione del costume popolare è indispensabile per mantenere autentico il valore della tradizione popolare.

Gruppo Folkloristico “Danzerini Udinesi”Via Pantianicco33031 Blessano di Basiliano (Udine)Fax e tel. 0432 541939Cell. 338 2863058E-mail: [email protected]

105

Uniun Bal Popolar Val Badia

I fi ns prinzipai dl’Uniun Bal Popolar Val Badia é de tigní sö y de dè inant les ved-I fi ns prinzipai dl’Uniun Bal Popolar Val Badia é de tigní sö y de dè inant les ved-les formes di bai popolars dl raiun alpinn; cherié comunité por sozialisé y stè en buna les formes di bai popolars dl raiun alpinn; cherié comunité por sozialisé y stè en buna compagnia a se devertì; ester portadus vis de nosta cultura, nostes tradiziuns y de nostes trohts; tó pert a festes te nüsc paîsc y plü dalunc por conësce d’atres cultures y formes de bai popolars.

Le program d’ativité tol ite incër 20 proes al ann por imparè ite bai popolars, dai plü scëmpli ai plü complicà. I balerins s’indüna ãiamò a pert por studié ite le “Schuhplattler”.

Da odëi é le grup de bal popolar dla Val Badia sön de vigni sort de festes y incun-tades culturales y de intratenimënt tla valada y inãe foradecà. Plö gonot vëgnel inãe metü a jì serades de bal popolar davertes a düã.

Le grup é metü adöm da 30 componënã danter balarines, balarins y sonadus, che vëgn da paîsc desvalis dla valada. Presidënt é Günther Declara da San Ãiascian, maé-ster de bal é Lois Kastlunger da La Ila. I strumënã che acompagnëia i bai vëgn sonà da Lois Kastlunger, Sepl Dejaco (orghi da botuns), y Bruno Pizzinini (chitara).

Uniun Bal Popolar Val Badiac/o Declara GüntherStr. Ciampidel 1739030 San Ciascian (BZ)Tel. 0471 847170

106

Grop da Bal Fodom

L “Grop da Bal Fodom” l é nasciù ite per l auton del 1982 per la bona véja den valgugn joegn che s’à dé le màn dintourn per tré cà e cialé de mantegnì la tradizion e la cultura de la val da Fodom. Nte chisc agn trop el sa dé fòra nte val e foravia con bai e spetacoi.

Con sto an, prò ai gragn, l é rué ence en pico grop de jovegn de la scola mezàna che sa metù a se emperé i bai e i da na màn a porté alegrìa ntei spetacoi.

Suo costum da bal no n é auter che l guànt da festa che vigniva vestì e viest ncora vél viade nuosc bérbesc de temp e noste mëde. N chi agn la lana per el drap la vi-gniva tesorada, scartejada e fi lada en césa; coscia pura el lin e la cianapia, che l assa servì per ciamëje e gonele, i vigniva metus jù e regoiësã nte nuosc ciàmp.

Sue fi gure ntei bai le se refésc a le tradizion, a calche contava nuosc bérbesc e a la inventiva de duta la clapada conche la fesc pròe.

Grop da Bal Fodomc/o Naika TestorVia La Pala 132020 Livinallongo (BL)Tel. 347 0747842

107

Grupa Balarins de Gherdëina Urtijëi

La Grupa Balarins de Gherdëina Urtijëi ie unida metuda su l ann 1963 y ie nchin La Grupa Balarins de Gherdëina Urtijëi ie unida metuda su l ann 1963 y ie nchin al didancuei for ativa.

L vën purtà dant bai tradiziunei de nosc raions che s’à mantenì tres n grum de generazions. I balarins se furnësc cun l guant uriginel tradiziunel de Gherdëina che ie cunscidrà coche un di plu biei tl raion dla Elpes. Tres la prejënza pra n grum de manifestazions sibe te nosta valedes che oradecà, danter ite nce tla televijion, ie la grupa cunesciuda drët bën nce ora de Gherdëina.

Grupa Balarins de Gherdëina - Urtijëic/o Günther DemetzStr. Rezia 139046 UrtijëiTel. 339 6554806Plata web: www.tanzgruppe.orgE-mail: [email protected]

108

Grupa da bal mutons y jëuni de Gherdëina

Bele dan n valgun ani se à Peter Lardschneider, ntlëuta presidënt dla “Grupa da bal populer de Sëlva”, y si fëna Helga mpensà de se dé ju cun i mutons, sambën cun la speranza nianca tan sucrëta de i avëi coche balarins pra la grupa da bal do n valgun ani. N à udù la bona esperienzes te chësc ciamp ora n Austria, y ënghe tlo te Südtirol se à pona vel’grupa muet de chësc viers, cun l sustëni de maestri da bal dla lia “ARGE Volkstanz in Südtirol”.

De jené dl 2004 iela pona tan inant: Helga à fat la prima proa cun na desëina de mutons dla scola elementera de Sëlva y S. Cristina. Pra la festa per l di dl’oma metu-da a jì dala “Jungschar” de Sëlva à fat chisc pitli si prima aparizion.

Ntant iel unì a se l dé vel’mudazion pra la grupa da bal de Sëlva y l presidënt nuef ne ulova nia n savëi de na grupa de mutons. La ulentà de ne jì nia inant cun la grupa de mutons ie unida cunfermeda ntan la senteda generela.

N se à lascià scrì ite te urganisazions a livel de valeda y de pruvinzia (Nëus Jëuni Gherdëina, Arbeitsgemeinschaft Volkstanz) y de jené dl 2005 ie la grupa de chisc pitli deventeda na lia ufi ziela y ndependënta cun l inuem de “Grupa da bal mutons y jëuni de Gherdëina”. L fi n ie chël de ti dé legrëza y ueia per la mujiga y l bal ai pitli y ai jëuni… y povester assé che, plu inant, ti savëssel bel a balé pra na grupa da bal populer…

Grupa da bal mutons y jëuni de Gherdëinac/o Helga LardschneiderStr. Col da Lech 3439048 SëlvaTel. 0471 794340E-mail: [email protected]

109

Coštumes a r’anpezana

In Anpezo i sarvije, no n’è el viestì vecio desmenteà inze arméi e toles fora solo In Anpezo i sarvije, no n’è el viestì vecio desmenteà inze arméi e toles fora solo da ra festes, par se bete al mostron ai foreste, cemodo che suzede inze outre luoghe. da ra festes, par se bete al mostron ai foreste, cemodo che suzede inze outre luoghe. Par nos ‘l è un fi ro sotìl che me lea a ra nostra tera, a ra nostra radijes, a ra sente che ‘l è stà ignante de nos, che à fato ra storia de chesta comunità, chesta storia par tanta rejos r’è outramente de cheres so par pede. ‘L è i sarvje che doron ancora ancuoi, i no n’è sude mai strazade. Con tropo rispeto se ‘l beton, a ra festes de ra jeja, ma pì che sée inze cheres pì grandes par ra nostra families, se rispeta ancora adès ra regoles e ra usanza veces che ra femenes d’Anpezo es s’à pasà da mare a fi a. ‘L è el ségn de un saé pien de valore e de un bèl che pasa sora el tenpo.

I sarvje da femena i è cuatro:a ra vecia, ra magnes, ra jaida, ra varnaza.“A ra vecia” ‘l è el prin, i lo doraa del 1700, el somea nafré a chi austriache e

del Sudtirol, ‘l è chel che porta ra nostra banda, bèl pien de colore, con un ciapèl a zilindro.

“Ra magnes” sarvije da canpanoto, par ra festa grandes, par ra sposes. ‘L è seguro el pì bèl, con magna negres fenides de rajo, ricame e cordèla infi zada sul tul che sponta fora, palegres de seda fi orade opura depente a man; el ciapel ‘l à nastre de seda longhe fi n su ra vita e piumes de struzo.

“Ra jaida” ‘l è el vestì da d’inverno, con ‘na jaida negra duta zolada daànte e pale-gren de lana o seda pì che see a righes, se bete el ciapèl nafré pì pizo de chel de ra magnes.

“Ra varnaza” sarvije da d’istade, con tante colore, portà anche da ra pizores, ‘l è el prin che r’anpezanes bete, propio conpai-gn de chel de ra femenes, chel che fes nase ‘l amor, el rispeto e ra anbizion de ese parte de chesta comunità ladina.

Su dute i sarvije da femena ‘l è fi ore de fi lagrana d’arsento “tremui” inze i ciaei, pede ra bujeles, pontapète sui fazorete e zo-letes sui palegrès, fates dai nostre orejes.

I sarvije da on i è negre o tajis, bargheses sote el senoio, fanela longa opura curta sora ra vita, el ciapèl ‘l è a zilindro duto negro.

Union de i Ladis de AnpezoE-mail: [email protected]

110

Bibliografia:

Belardi, Walter: Breve storia della lingua e della letteratura ladina; Istitut Ladin “Mi-curà de Rü”, San Martin, 2003

Dapunt, Angel: Badia - Paîsc y cüra; Uniun di Ladins dla Val Badia; 1979

Documënć fora dl archif dla Uniun Bal Popolar dla Val Badia

Feeney, Denis: Letteratura e religione nell’antica Roma, culture, contesti, credenze; Salerno Editrice, 2000

Fink, Hans: Verzaubertes Land - Volkskult und Ahnenbrauch in Südtirol; Tyrolia Verlag Innsbruck Wien, 3. ediziun, 1983

Forni, Marco: La realtà e l’immaginario nelle valli ladine dolomitiche; Istitut Ladin “Micurà de Rü”, San Martin, 1997

Gasser, Tone: La dlijia de Sant Antone a Picolin; Uniun Ladins Val Badia; 2004

Haider, Friedrich: Tiroler Brauch im Jahreslauf; Tyrolia-Athesia Innsbruck-Wien - Bozen; 1985

Hegenbarth, Franz: Auf geht’s - Das Buch übers Schuhplatteln; Druckerei und Ver-lagsanstalt “Bayerland” Anton Steigenberger, 1990

Horak, Karl: Tiroler Volkstanzbuch; Musikverlag Helbling - Innsbruck, 1974

Kostner, Barbara; Vinati, Paolo: Olach’al rondenësc - Musighes y ćianties tradizio-nales tla Val Badia; Istitut Ladin “Micurà de Rü”, 2003

111

Mangold, Guido; Grießmair Hans: Brauchtum in Südtirol; Athesia, 2000

Trebo, Lois; Pescollderung, Giuvani: Zacan tla Val Badia; Uniun Ladins Val Badia; 1992

Trebo, Lois: Val Badia. Usanzes, cherdënzes y tradiziuns; Istitut Ladin “Micurà de Rü”, 2003

Swoboda, Otto: Alpenländisches Brauchtum im Jahreslauf; Süddeutscher Verlag, 1979

Videsott, Paul: Al Plan - Storia y vita dal paîsc; Pluristamp, Balsan, 1993

Wolfram, Richard: Die Volkstänze in Österreich und verwandte Tänze in Europa; Otto Müller Verlag - Salzburg, 1951

L’UNIUN

BAL POPOLAR DLA VAL BADIACOMPLËSC 20 agn


U N I U NL A D I N SVAL BADIA

L’U

NIU

N B

AL

POPO

LAR

DLA

VA

L BA

DIA

CO

MPL

ËSC

20

ag

n

L'uniun bal popolar dla Val Badia complësc 20 agn

Documents

Transcript of L'uniun bal popolar dla Val Badia complësc 20 agn