SETIEMBRU 2005 I 27

lt-Tifsira tal-Harruba fl "Quo Vadis?":

Tinstab jew Tevolvl?

Bernard Micallef

Il-karatteristici ewlenin tal-poezija

L-illina fil-poeiija

Fil-poezija "Quo Vadis?" ta' Ru:lar Briffa ma hemmx il-vuci tal-poeta biss, izda zewgt ilhna: il-lehenjinstema' tal-poeta fl-ewwel strofa u 1-lehen interjuri tal-harruba fit-tieni strofa. Dawn 1-ilhna jvarjaw fil-kelliem u fil-funzjoni illokuzzjonarja taghhom, jigifieri f' dak li jwettqu bhala espressjoni. L-ewwel vuci, tal-poeta, tiddeskrivi 1-hajja tal-harruba "wehidha I fuq 1-gholja geblija," waqt li t-tieni vuci, tal-harruba, tistaqsi ghadd ta' mistoqsijiet dwar il-hajja tal­bniedem. L-ewwel vuci taghti deskrizzjoni umana ta' sigra, waqt li t-tieni twassal 1-interrogazzjoni tas-sigra dwar il-hajja umana.

Ladarba 1-poezija tikkonsisti f'zewg kelliema li josservaw in-natura ta' xulxin, il-qarrej ma jistax jirriduci lil "Quo Vadis?" ghal perspettiva wahda. Minflok, il-qarrej ghandu biss il-possibbilta ta' esperjenza poetika li ma' kull qari ggib flimkien zewgt ilhna, zewg funzjonijiet illokuzzjonarji (deskrizzjoni esterjuri, hsieb interjuri), u zewg oggetti osservati (sigra, umanita). L-esperjenza poetika tissawwar mill-interazzjoni effettiva bejn dawn 1-aspetti taz-zewgt ilhna fil-poezija, process interpretattiv li jkompli jistimula u jassimila fih aktar konnessjonijiet.

128 11-MALTI

Il-muzikalita fil-lelien tal-liarruba

It-tieni vuci tikkonsisti f' sensieia ta' pari ta' versi, li jingharfu bhaia distici ghax il-versi ta' kull par ghandhom 1-istess qies u accenti. Dawn id-disticijaghtu lill­vuci taI-harruba karattru muzikaii u mexxej, bhallikieku s-sigra, ghad Ii hija s-simboiu ta' stabbiita u xjut1ija, ma tistax hiief tesprimi ruhha f'nixxiegha mghaggia u armonjuza ta' kliem. 11-versi ta' whud mid-distici jaqbiu anki fir-rima, u jiffurmaw bejniethom unita puiita u maghiuqa. Fl-istess waqt, I-enjambment matul sensieia ta' distici jindika Ii I-kuncett innifsu mhux maghiuq, minkejja li 1-metrika u r-rima mbewsa (aa, bb) jigbru whud mid­distici f'unitajiet qosra u cari. Ladarba dawn 1-unitajiet isehhu matul argument Ii jibqa' ghaddej fuq medda ta' distiCi, kull uni ta donnha tirrapprezenta facenda zghira u mitmuma tal-bniedem imwettqa fl-attivita generali umana osservata mill-harruba:

Kemm huma mghagglin,

fejn huma sejrin

ghal dejjem bla sabar

min-nieqa sal-qabar

[ ... ] .

Versi ohrajidhlu fi skema differenti ta' rima alternata (abab ), li tevolvi fuq medda ta' zewg distiCi. Dawn id-disticijvarjaw hafna fid-daqs:

Qatt lilhom ma trazian il-bewsa tar-rih?

Qatt lilhom ma tlajjem is-shana tax-xemx?

Ghaliex ftit mistrieh

ghalihom ma hemmx,

[ ... ].

Anki hawnhekk, it-tul tal-vers izid suggeriment ovvju fl-istampa ta' nies mghaggla. Il-versi twaI Ii jiffurmaw 1-ewweI distiku jxekklu r-ritmu mghaggeI ta' versi iqsar, u b 'dal-mod jirriflettu 1-effett li r-rih u x-xemx ghandhom ikollhom fuq il-heffa umana. Bhalma "1-bewsa tar-rih" ghandha "trazzan" 1-ghagia tan-nies, u s-"shana tax-xemx" ghandha "tlajjem" 1-istess heffa umana, hekk ukoll 1-ewwel distiku jirristringi r-ritmu mghaggel Ii 1-versi 1-qosrajoholqu fit-tieni strofa. Parti mill-esperjenza tal-poezija hi,

SETTEMBRU 2005 129

fiI-fatt, I-gharfien estetiku tar-rima u r-ritmu bhaia stadji mill-fehma tespandi taI-qarrej. Dawn 1-effetti estetici, proprju ghax huma komponenti ta' xoghol artistiku li jezisti bhala esperjenza estetika, ma humiex iiolati mit-tema jew mill-hsieb tal-poezija (1-ghagla umana), izda huma aspetti lijattwalizzaw din it-tema b'interazzjoni bejn iI-komponenti poetici msemmija.

F'xoghoI Ietterarju, hafna aspetti tat-tema ma humiex kuncettwaii. Wisq inqas huma referenzi diretti ghaI oggetti reaii. Fi "Quo Vadis?" iI-Ioghob biI­mudelli taI-metrika u 1-bdil fl-iskemi tar-rima joholqu operazzjonijiet Ietterarji Ii huma omoiogi ghall-ghagia umana, ghax ghandhom funzjonijiet poetici lijikkorrispondu ma' aspetti ta' din iI-heffa taI-bniedem. Is-suggeriment Ii fl-ghagia taghhomil-bnedmin itemmu facendi zghar jinsab fir-realizzazzjoni ta' metrika u rima Iijiffurmaw distici qosra u maghiuqa fiI-muzikaiita shiha tat-tieni strofa, u s-suggeriment Ii ghandu jkun hemm elementi li jrazznu din I-ghagia umana hu mwettaq biI-qari ta' versi twaI fost versi qosra fl-istess strofa. Il-qari taI-poezijajesegwixxi t-tema fuq Iivell estetiku ta' gharfien. Is-suggerimenti u I-perspettivi godda miksuba mill-metrika u mir-rima jattwaiizzaw it-tema ta' I-ghagla umana b'interazzjoni dejjem aktar sottili bejn il-varjazzjonijiet taghhom.

L-esperjenza poetika hija appuntu hekk ghax it-tifsira hi inseparabbli miI­lemhiet godda dwarha lijohorgu mill-effetti poetiCi rrealizzati. Dawn I-effetti mhux biss ikabbru r-reiattivita tat-tema, izda jsehhu biss kull darba li 1-qarrej jerga' jhaddimhom flimkien, jigifieri f'mument ta' qari gdid. Il-qarrej jesegwixxi t-tema b' qari li jissodisfa 1-istennija tieghu ta' esperjenza poetika, u din I-espe1jenza ssehh kull darba Ii I-qarrej jerga' jittrasforma t-test Ietterarju f' avveniment estetiku.

Ix-xbihat figurattivi

Karatteristika ewlenija ohra ta' "Quo Vadis?" hija r-rikkezza fix-xbihat simboiici u metaforici Ii tevoka. Ix-xbieha tal-ftuh hija wahda ta' iiolament ("Wehidha," "imbieghda mill-bqija ta' hutha") u ta' hajja iebsa ("fuq 1-ghoija geblija," "maghtuba I mit-toqol tas-snin"). Din ix-xbieha tiddistingwi bejn il-harruba Ii tinsab fuq 1-gholja u s-sigar 1-ohra Ii jinsabu "fil-qalb hadranija I tal-wied." Hija xbieha Ii tinbena maiajr permezz ta' sensiela ta' opposti: il-harruba izoiata f'kuntrast mas-sigar 1-ohra flimkien; I-gholi ta' I-ghoija minfejn il-harruba tosserva n-nies f'kuntrast maI-fond tal-wied fejn is-sigar

130 11-MALTI

I-ohra jgawdu biss vizjoni ristretta; in-natura gebiija ta' I-ghoija (Ii toffri hajja diffiCli miftuha ghar-rih u x-xemx, kif ukoll nieqsa mill-iima) f'kuntrast man­natura fertiii taI-wied (Ii I-"qaib hadranija" tieghu toffri hajja ta' kenn, dell, u ilma). Is-suggeriment ta' harsa aktar fil-boghod li torigina mill-iZ:olament u mit-tbatija hu mibni f'kuntrast ma' harsa Ii ma twassaix fil-boghod ghax torigina minn hajja komunitarja u komda.

F'din ix-xbieha rikka, is-sigar kollha huma ppersonifikati, u bejniethom tinhoioq reiazzjoni famiijari. Is-sigar I-ohra huma "hutha," waqt Ii I-harruba hija x-"xwejha" Ii "qed thares ma' dwarha, ha tara I[ ... ]." Minkejja Ii I-poezija shiha tiddistingwi bejn iI-hajja statika, iebsa, u osservanti taI­harruba u I-ha jja kaotika, distratta, b' Iehma wahda ("tas-suq") taI-bniedem, hemm distinzjoni ohra Ii tigi qabeI din id-differenza apparenti bejn is­sigra taI-harrub u I-bniedem: dinhija d-distinzjoni bejn iI-harruba fuq I-ghoija u "hutha" fil-wied, u hija differenza Ii tinbena b'figuri u reiazzjonijiet umani. Dan I-effett figurattiv jistieden Iill-qarrej jidhoI f'Iivell iehor ta' percezzjoni. Wara d-distinzjoni generali bejn iI-harruba u 1-bniedem, il­qarrej jaghraf Ii diga kien hemm distinzjoni aktar sottiii bejn tipi differenti ta' sigar, Ii mhux ilkoll ghandhom 1-istess kapacita fl-osservazzjoni, izda Ii Ikoll huma identifikati ma' bnedmin li jigu minn xulxin ("hutha"), ghad Ii jgawdu hajjiet differenti.

Il-qari tal-poezzja

Forsi issa hu 1-waqt Ii tinqara I-poezija shiha, u Ii 1-qarrej jibda jhalli jinbxuh I-ewweI sinjali ta' interazzjoni bejn iI-karatteristici msemmija fuq. 11-vuci taI-poeta fl-ewwel strofa twassal iI-loghob bejn I-iioiament u 1-ghaqda, bejn 1-gholja u 1-wied, bejn hajja iebsa u ohra komda, bejn harruba stabbii u umanita kaotika. IZda dan il-loghob icedi postu ghaI-lehen interjuri taI-harruba fit-tieni strofa, Ii fil-fatt jinterroga biss u ma jikkonkiudi xejn, ghad Ii hu regulari hafna fil-mixja espressiva tieghu.

Quo Vadis?

Wehidha

fuq 1-gholja geblija,

imbieghda mill-bqija ta' hutha

fil-qalb hadranija

tal-wied,

ix-xwejha harruba,

maghtuba

mit-toqol tas-snin,

qed thares ma' dwarha

ha tara

il-ghagla tan-nies ghaddejjin .

... U tahseb:

Kemm huma mghagglin,

fejn huma sejrin

ghal dejjem bla sabar

min-nieqa sal-qabar

dal-halja bnedmin?

Fejn huma 1-gheruq?

SETTEMBRU 2005 I 31

Qatt lilhom ma traz:lan il-bewsa tar-rih?

Qatt lilhom ma tlajjem is-shana tax-xemx?

Ghaliex ftit mistrieh

ghalihom ma hemmx,

u 1-lehma biss taghhom

il-hajja tas-suq?

Aspetti fenomenologici ba:iici tat-tifsira

L-oggett estetiku

Fil-fenomenologija kull oggett hu progett, ghax qed jinbena kontinwament permezz ta' hafna aspetti li s-suggett (fil-kaz taghna 1-qarrej li jghaqqad 1-aspetti tat-test f' oggett mifhum) ma jircevix f' salt u ma jiqafx jircievi. L-oggett hu fenomenu, jigifieri entita li tezisti biss kull darba li terga' tingharaf minn xi perspettiva originali. Mill-banda 1-ohra, kull perspettiva originali tingharaf bhala tali meta tinghaqad mat-totalita proviforja tal­perspettivi kollha Ii gew qabilha,jigifieri meta ssir parti minn oggett li diga jinsab f'xi stadju ta' binja. It-totalita provizorja ta' 1-oggett taghti I-idea

132 11-MALTI

generalijew essenzjaii tieghu, Ii tibqa' inadegwatajew inkompieta ghax hija totaiita Ii tinzamm biss permezz ta' sensieia ta' aspetti Ii ghadhom qed jinghaqdu. IZda dil-konfigurazzjoni miftakra ta' I-oggett hija accessibbii biss

minn cirkustanza imprevedibbli, li toffri angolu gdid ta' percezzjoni, u allura timmodifika t-totalita provizorja ta' 1-oggett waqt Ii tkun assimiiata fih bhala perspettiva riievanti.

L-idea Ii kull entifa hija rreaiizzata b'aspetti godda mizjuda max-xbieha

essenzjali u provizorja taghha qdiet tajjeb hafna IiI dawk I-iskejjeI taI-kritika Ii ghaiihom kull entita fit-test Ietterarju (sitwazzjoni, karattru, oggett) hi konfigurazzjoni inadegwatajew binja tentattiva. Teorici bhal R. Ingarden

u W. Iser jargumentaw Ii I-oggett estetiku hu fenomenu inkompiet, Ii dejjem qed jestendi ruhu skond I-aspetti tat-test Ii ghadhom qeghdin juru I-htiega ta' aktar interpretazzjoni. L-oggett estetiku jsehh fi stadji ta' qari Ii jikkoregu stadji aktar bilain, u I-kostruzzjoni tad-dinja Ietterarja tassorbi I-korrezzjonijiet imwettqa

fuqha bhala parti mill-effett estetiku. Ghal Ingarden u Iser, iI-hwejjeg konkreti Ii jidhru fit-test Ietterarju ma jezistux IiI hinn mill-processi u 1-operazzjonijiet Ii bihom iI-qarrej i:Zomm id-dinja tat-test Ietterarju fis-sehh. 11-qarrej hu mghammar b'repertorju ta' paradimmi Ii jigu mir-realfa, u dawn iI-mudelli farniijari jghinuh jippresupponi kif ghandu jibni kull oggett estetiku waqt Ii jattwalizza x-xoghoI Ietterarju. IZda I-konnessjonijietjizdiedu ma' kull qari majippermettux Ii d-dinja

tat-test Ietterarju tin:Zamm fl-istess konfigurazzjoni Ii bdiet biha. FiI-fatt, il­qari ma jibqax jinteressa Iill-qarrej, u zgur majitqiesx poetiku,kemm-iI darba ma jwettaqx dawn I-istruzzjonijiet trasformattivi.

"F'terrnini sempiici," jargumenta Iser f'The Act of Reading - A Theory of

Aesthetic Response, "nistghu nghidu Ii I-Iingwa fizzjonali tipprovdi istruzzjonijiet ghall-bini ta' sitwazzjoni u ghalhekk ghalI-produzzjoni ta' oggett immaginarju."1

Is-sinjaii tat-test Ietterarju huma organizzati b'tali mod Ii ma joffiux 1-oggett innifsu, izda "istruzzjonijiet ghall-produzzjoni" tieghu, u I-qarrej iwettaq dil­

produzzjoni ta' I-oggett estetiku b'realizzazzjonijiet suppiimentari lijsehhu minn

mumentta' qari ghaliehor.2 II-process mhux tallijippermetti Ii 1-konfigurazzjoni bikrija ta' I-oggett tkun ikkoreguta minn ohrajn Iijsegwuha, tallijippermetti Ii 1-oggett estetiku eventwalment jassumi d-dimensjoni ta' xi unitaletterarja akbar, bhalma hu I-motif jew 1-arketip. Hija dil-kapacita kumulattiva tal-qari li tibdel

Wolfgang Iser, The Act of Reading - A Theory of Aesthetic Response (Baltimore: Johns Hopkins UP, 1978) 64. Il-kwotazzjonijiet kollha bil-Malti ta' xoghlijiet barranin gew tradotti minni. Iser 65-6.

SETIEMBRU 2005 133

it-test f'xoghol letterarju, il-qari f'esperjenza poetika, 1-oggett farniljari f'entita figurattiva.

L-inkompletezza ta' kull entita letterarja mhix ostaklu ghall-qari. Il-fatt li 1-qarijibqa' jesponi biCcietnieqsamill-binja ta' oggett estetiku hu opportunita biex 1-oggett jinzamm f'hidma interpretattiva li tkompli ssawru skond kriterji artistici. L-ironija u 1-paradoss - mekkanizmi legittimi tat­tradizzjoni letterarja li jartikulaw forom ta' inkonkluzivita - huma prova cara ta' kemm il-konfigurazzjoni ta' 1-oggett estetiku tista' tikkoordina elementi inkongruwenti Ii ma joffrux riZliltat definittiv. Barra minn hekk, 1-entitajiet letterarji ghandhom valur fl-gharfien uman ghax il-binja taghhom tippermetti konnessjonijiet Ii ma jinstabux fil-metodologija tax-xjenzi naturali, fejn 1-ghan ewlieni hu s-sejba ta' riZliltat definittiv. Fuq kollox, id-dinja li ghall-qarrej tidher reali mhix hlief rizultat ta' konvenzjonijiet ohra, dawk empirici u socjali,3 Ii 1-letteratura tippenetra fihom bl-istruzzjonijiet altemattivi taghha. It-test letterarju ma joffrix il-prezenza ta' 1-oggett, jargumenta Iser, izda 1-kundizzjonijiet letterarji biex dawk 1-aspetti tieghu Ii fid-dinja ordinarja huma marginali,jew innewtralizzati, jiksbu post centrali fir-rikostruzzjoni estetika, fejn isiru potenzjal ghal aktar sinjifikat.4

L-esperjenza tal-qari la tinjora u lanqas tikkopja 1-oggett estern u familjari tar­realta, izda tobbliga lill-qarrej jaghraf metodu altemattiv ghar-rikostruzzjoni tieghu. Hu ghalhekk li d-dinja ordinarja tal-qarrej tintiseg mad-dinja li 1-qarrej innifsu jipproduci mit-test letterarju, u 1-ghaqda taz-zewg dinjiet iggib maghha estensjoni fil-konfini tar-realta.

L-interkonnessjoni u l-interdipendenza bejn l-elementi li jsawru l-oggett estetiku

Bejn 1-aspetti jizdiedu ta' 1-oggett estetiku tinholoq interdipendenza Ii tista' timmotiva revizjoni shiha ta' 1-oggett, f'livell ta' kumplessita u suggeriment oghla mix-xbieha miftakra tieghu. Bhala totalita provi±orja, 1-oggett estetiku hu definit izda mhux definittiv. Il-letteratura dejjem uriet il-hila li testendi, flok tabbanduna, id-diskorsi u t-testi tradizzjonali Ii minnhom il-qarrej ikun diga kiseb definizzjoni ta' xi entita familjari. Hu ghalhekk li 1-arti verbali tinhass qed twettaq rigress lejn veritajiet primordjali u progress lejn

Iser 61. Iser 72.

134 11-MALTI

suggerimenti godda fl-istess waqt. Ir-rikostruzzjoni kontinwa ta' I-oggett estetiku hija kkontrollata b' zewg effetti opposti: I-effett ta' aspetti godda Ii jitiifu r-riievanza taghhom kieku mhux ghax inftiehmu bhaia zjieda sinjifikattiva mad-dehra tradizzjonali ta' 1-oggett, u 1-effett tad-dehra tradizzjonali ta' I­oggett Ii tippersisti biss ghax giet evokata minn Cirkustanza interpretattiva gdida, b 'Iernhiet godda riievanti Ii jestenduha.

Jekk I-oggett fid-dinja tat-test Ietterarju hu progett aktar milli entita Iesta, ma jippermettix Ii I-qarrej jikseb esperjenza Ietterarja b'attitudni passiva. Madankollu, iI-qarrej jirrevedi I-oggett estetiku b 'attivita Ii zzid sinjifikat max­xbieha tradizzjonali tiegliu, u mhux b'rikostruzzjoni arbitrarja. Hija r-rabta bejn I-interpretazzjonijiet inadegwati taI-passat u I-interpretazzjoni aktar sodisfacenti taI-prezent Ii taghti dak I-eccess fit-tifsira Ii nassocjaw ma' esperjenza illuminanti. Ingarden josserva li matul kull qari 1-oggett fid-dinja tat-test Ietterarju jitlef attributi mibnija qabel daqskemm jakkwista attributi godda.5 lzda Ingarden stess jistqarr Ii t-tifsira litteraii ta' 1-oggett qatt ma tintilef matul dal-process; minflok, din it-tifsira litterali tiddghajjef billi tipponta lejn sens u effetti godda hergin mir-rikostruzzjoni estetika taghha.6

Wara kollox, imqar biex jimla d-dettalji nieqsa din ir-rikostruzzjoni, il-qarrej irid jinqeda bl-espe1jenzi passati ta' dinja Ii diga "bena ghaiih innifsu matul hajtu."7

Fit-teorija tieghu ta' 1-interpretazzjoni letterarja, P. Ricoeur jipprezenta process simili, li dejjem jitlaq mit-tifsira litterali ghal ohra simbolika. Ghal Ricoeur, it-tifsira simboiika hi sekondarja, ghax niksbuha biss permezz ta' tifsira primarja (jew Iitteraii) li "hija I-unika access ghal zjieda fit-tifsir."8 Fil­prattika, kull effett simboiiku hu "tifsira ta' tifsira," jew esperjenza kumuiattiva li ssehh bejn interpretazzjonijiet successivi. L-entitajiet letterarji jippersistu bl-istess process. L-interkonnessjoni bejn 1-aspetti maghrufa u 1-aspetti imprevedibbii ta' entita Ietterarja tpoggi r-realta ta' din 1-entita fil­fruntiera bejn dak li hu mifhum u dak lijonqsu aktar interpretazzjoni. 11-process shih inehhi d-distinzjoni bejn il-prezenza ta' 1-oggett estetiku u 1-hidma interpretattiva taI-qarrej, ghax I-ghaqda bejn il-maghruf u 1-imprevedibbli hi rrealizzata biss b 'interpretazzjoni attwali. Ii-process inehhi wkoll id-distinzjoni

Roman Ingarden, The Cognition of the Literary Work of Art (Evanston: Northwestern UP, 1973) 46. In garden 68. Ingarden 58. Paul Ricoeur, Interpretation Theory: Discourse and the Surplus of Meaning (Fort Worth: Texas Christian UP, 1976) 55.

SETIEMBRU 2005 135

bejn I-interpretazzjoni u I-artikuiazzjoni, ghax I-oggett estetiku ma jistax jinftiehem minn perspettivi godda minghajr majkun artikuiat mill-gdid.

Dan kollu ghandu jispjega ghaiiex, anki jekk tibqa' oggett famiijari, il-harruba fi "Quo Vadis?" ma ghandhiex xbieha fissa. Fil-fatt tilghab bejn id-dehra ta' sigra u ta' xwejha minhabba I-personifikazzjoni. 11-harruba Ianqas ma hi riduCibbli ghaI qaghda pozittiva jew negattiva, ghax hi izoiata izda tara aktar fil-boghod. Barra minn hekk, iI-harruba fi "Quo Vadis?" ma ghandhiex imgiba konsistenti ghax fid-dehra stabbii taghha tinkorpora hsieb dinamiku, Ii matuI iI-qari hu attwaiizzat bir-ritmu mexxej u biI-muzikalita tad­distici. Kuntrast iehor assimiiat fil-binja estetika taI-harruba jidher fil-mod kif tippercepixxi I-ghagia umana: iI-harrubajirnexxiiha tara I-kwaiita astratta ta' I-"ghagia tan-nies ghaddejjin," izda ma tifhimx u tibqa' tinterroga din iI­kwaiita umana, tant Ii ma tesprimix konkiuzjoni Iogika dwarha izda skantament bid-differenza bejnha u I-bnedmin. X'inhi I-harruba? Hi mara jew sigra fid­dehra? Hi i:loiament jew vizjoni fil-qaghda? Hi statika jew dinamika fl-imgiba? Hi percezzjonijew interrogazzjoni fil-hsieb? Jew hi I-interazzjoni bia waqfien bejn dawn I-effetti poetici u I-impiikazzjonijiet hierga minnhom, Ii flimkien jibqghu jintegrawha bhaia oggett innovattiv u famiijari fl-istess waqt?

Ejja niehdu e:Z:empju b'aspett wiehed mir-reaiizzazzjoni estetika taI­harruba: iI-fatt Ii hi izoiata izda tara aktar fil-boghod. Qabeixejn, iI-qarrej jista' jattwaiizza harrubaii tara aktar fil-bogliod minhabba Ii diI-harruba dig a hija ppersonifikata f'interpretazzjoni precedenti. Izda diI-personifikazzjoni tikseb aktar sinjifikat meta I-qarrej jinkorporaha fi stadju interpretattiv iehor: I-enigma ta' harruba Ii b'harsitha tinghaqad maI-hajja mghaggia taI-bniedem minkejja Uew minhabba) I-i:loiamenttaghhafuq I-ghoija.11-mixjainterpretattiva minn personifikazzjoni sa ghaqda enigmatika bejn harsa u i:loiament tikxef fattur importanti fil-binja taI-harruba bhaia oggett estetiku: iI-fatt Ii I-qaiTej jirreagixxi ghaI dak Ii hu stess ikun diga pproduca fi stadju precedenti taI-qari, jigifieri ghall-konfigurazzjoni aktar bikrija taI-harruba bhala "xwejha" i:lolata Ii "tara." Waqt Ii I-personifikazzjoni taI-harruba hoiqot entita Ietterarja li tista' tara, I-enigma li din 1-entita tara aktar fil-boghod ghax hi izolata titlob rikostruzzjoni tal-harruba ppersonifikata. Ladarba din ir-rikostruzzjoni issa tinkludi enigma, tehtieg operazzjonijiet interpretattivi godda. Madankollu, dil-hidma interpretattiva ma ddurx ma' kull rih, ghax hija kkontrollata bl­istadji kollha precedenti Ii bnew 1-oggett estetiku sa certu punt. Il-qari, fil-fatt, isir sin jifikattiv meta interpretazzjonijiet precedenti u ohrajn emergenti jinghaqdu flimkien u joholqu bejniethom avvanzfit-tifsira.

136 11-MALTI

Bhaia entita Ii ma' kull qari se toffri possibbiitajiet u Iivelli godda ta' integrazzjoni bejn I-eiementi lijsawruha, il-harruba xorta wahda tibqa' tevoka t-testi u I-kuntesti passati li f'mohh il-qarrej jiddefinixxu x-xbieha taghha. Il-qarrej, ghalhekk,jintegra elementi mill-memorja tieghu ta' oggett familjari ma' strategiji ta' interpretazzjoni Ii huma riievanti ghall-esperjenza estetika ta' "Quo Vadis?" B'daI-mod, il-qarrej jirrevedi x-xbieha miftakra tal-harruba f'livell dejjem oghia ta' reaiizzazzjoni aitistika. Iser jai·gumenta li kull oggett fil-letteratura jikseb il-preienza tieghu mill-istruzzjonijiet li jaghti t-test, izda l-oggett estetiku jikseb iI-prezenza tieghu fit-test meta dawn I-istruzzjonijiet jibdew jiddeformaw 1-iskemi u 1-mudelli precedenti tieghu.9

Fi kliem iehor, 1-esperjenza letterarja twettaq zewg operazzjonijiet f'sait: tevoka mudell tradizzjonaii ta' I-oggett u tittrasformah b'infiltrazzjoni fil-binja tieghu. 11-qari, fid-dawl ta' dan I-argument, mhux hiief il-medjazzjoni produttiva bejn il-binja tradizzjonali u 1-possibbiitajiet emergenti ta' 1-istess en ti ta. Fi kiiem iehor, iI-qari jaghti Iill-qarrej il-fakulta li jintervieni bejn il-mudell proviZ:orju u s-suggerimenti addizzjonaii ta' I-oggett Ii qed igib fis-sehh bI-operazzjonijiet estetici Ii jwettaq.

11-harruba ta' "Quo Vadis?" tippersisti fil-fehma taI-qarrej sakemm I-interdipendenza bejn I-istadji interpretattivi li jsawruha tibqa' effettiva. Matul dawn I-istadji interpretattivi, iI-harruba tiffunzjona bhal sfera ta' komprensjoni minghajr limiti cari, u tittollera fiha sahansitra t-tranzizzjoni bejn ideat kuntrastanti (vizjoni u iZ:olament). F'din I-isfera ta' komprensjoni jsehhu konness jonijiet li difficii jsehhu f' disk ors logiku, u Ii ghaihekk jehtiegu n-normi u r-regoii taI-letteratura. Kull aspett gdid tal-harruba mhux irregulat biss mill-fatt li jrid ikun riievanti ghad-dehra tradizzjonali taghha, izda wkoll mill-fatt Ii din id-dehra issa qed issir simbolu, arketip, anaiogija, jew xi kategorija ohra li hi accettabbii f' diskors letterarju u mhux f' disk ors razzjonali jew fil-metodoiogija tax-xjenzi. 11-lemhiet irfinuti Iijoriginaw mill-esperjenza poetika huma, ghalhekk, modifikazzjonijiet estetikament sinjifikattivi fix­xbieha kumuiattiva tal-harruba, jigifieri gradi godda ta' gnarfien estetiku Ii jsehhu meta 1-harruba, waqt Ii tassumi d-dimensjoni ta' diskors miftuh, tikkontrolla 1-eccess fit-tifsira taghha b'metodoiogija poetika.

11-harruba ta' Briffa tinkludi I-paradoss Ii min ibati f' izolament jara aktar fil-boghod, u tinkludi wkoll I-ironija Ii min jidher statiku jista' jkun dinamiku fiI-hsieb. L-entita harruba, ghaihekk, issehh permezz ta' moviment bejn ideat kuntrastanti (izoiament u harsa aktar fiI-boghod) u bejn karatteristici

9 Iser 92.

SETIEMBRU 2005 137

opposti (dehra statika u hsieb dinamiku). Il-fatt li 1-paradoss u 1-ironija saru u baqghu strategiji jew proceduri maghmfafit-tradizzjoni letterarja juri li fl-operazzjoni taghhom hemm modalita valida ta' gharfien Ii ma tinstabx f'modi oltra ta' komprensjoni, izda li ghal epoki shah tqieset bhala influwenti u konvenjenti ghall­fehma umana.Mhix rari,nghidu ahna,li 1-paradoss ul-ironijajkunu inkorporati fil­binja ta' xi entita mitologika li ghadha sa llum tartikula xi aspett mid-dinja taghna Ii ma jinqabadx fil-hsieb razzjonaii. ttafna mill-figuri mitologiCi huma, bla dub ju, entitajiet mibnija permezz ta' tensjoni ironika. Hekk Midas hu 1-figura ta' gid lijeqred, NarCisu ta' mhabba egocentrika Ii tifni, Edipu ta' kumpiess shih. GhaI diversi epoki, dawn 1-entitajiet tawna I-kapacita nimmanipuiaw skemi ta' gharfien li ma jigux irreaiizzati b'forom ohra ta' artikulazz j oni.

L-oggett estetiku jixbah liI dawn I-entitajiet mitoiogici f' aspett wiehed: Ii fil-binja tieghu jista' jinvolvi konnessjonijiet probiematici, anki kumpiess shih ta' perspettivi. Hu ghalhekk Ii nsostni Ii fil-qari ta' poezija ma hemmx oggett estetiku lest, izda 1-binja mill-gdid tal-komponenti tieghu b'mod Ii dan I-oggett ikun ittrasformat f' enigma. L-oggett estetiku mhux sempliciment prezenti, hu migjub fi prezenza enigmatika permezz ta' serje ta' operazzjonijiet interpretattivi Ii jwettquh bhaia sfida ghaI aktar interpretazzjoni.

11-qarrej majarax harruba fi "Quo Vadis?" Minflok, igarrab istruzzjonijiet kontinwi dwar kif jimmodifika kull sintesi provizorja taghha u kif jghaqqad il-karatteristici jizdiedu f'dimensjoni akbar ta' gharfien. Dan jghodd anki ghall-karatteristici ewlenin Ii rajna fil-bidu, bhall-fatt Ii I-poezija fiha zewgt iihna. Bejn dawn iz-zewgt iihna, fiI-fatt, iI-harruba tinbena bhala inverzjoni: iI­lehen uman tal-poeta jippersonifika lis-sigra fuq I-gholja, izda I-Iehen interjuri tas-sigra jixhet kwalitajiet sigrin fuq iI-bniedem ("Fejn huma I-gheruq? I Qatt Iilhom ma trazzan iI-bewsa tar-rih? I Qatt Iiihom ma tiajjem is-shana tax­xemx?"). L-istess poezija, ghaihekk, taghmel lis-sigra umana fil-hsieb tal­poeta u taghti karatteristici sigrin Iill-bniedem fiI-hsieb taI-harruba. Din I-inverzjoni ssehh matuI 1-interpretazzjonijiet successivi tas-sigra, jigifieri bhaia wiehed mill-istadji fil-binja ta' oggett estetiku Ii bilmod qedjittrasforma ruhu f'arketip ta' iioiament u vizjoni.

Matul il-qari ta' "Quo Vadis?" iI-personifikazzjoni tas-sigar mill-poeta u d­deumanizzazzjoni tal-bniedem mill-harruba huma zewg interpretazzjonijiet successivi izda kuntrarji. Minhabba Ii z-zewg interpretazzjonijiet jinghaqdu biss b'inverzjoni, I-effett reciproku bejniethom iwaqqa' d-distinzjoni bejn iI-karatteristici sigrin u dawk umani.F'dan I-istadju interpretattiv ,id-divizjoni

138 11-MALTI

bejn il-harruba bhala sigra statika u 1-bniedem bhala kreatura mghaggla tibda tidher inadegwata. L-inved:joni bejn il-personifikazzjoni tal-harruba u d-deumanizzazzjoni tal-bniedem tohloq hidma interpretattiva Ii fiha 1-karatteristici estemi (tas-sigra u tal-bniedem) ma jibqghux daqstant fundamentali, u jibdew jisfumaw f'xulxin. FI-istess waqt, din il-hidma interpretattiva taghti rilevanza gdida lil dawk I-interpretazzjonijiet li sehhew qabeI Ii dehru periferali. Nghidu ahna, il-fatt Ii s-sigar kollha fl-ewwel strofa huma ppersonifikati seta' deher insinjifikanti sa dan il-punt fil-qari. Iida issa din iI-personifikazzjoni ghandha rilevanza akbar, ghax bhall-inverzjoni tiChad kull differenza f'terrnini ta' forma (umana jew sigrija), u tippermetti biss differenza f'terrnini ta' kumdita (izolament fuq 1-gholja jew kumdita fil-wied). F'daI-process interpretattiv ,iI-qarrejjimxi minn distinzjoni forrnaii ghaI distinzjoni arketipali: il-harruba ma tibqax differenti mill-bniedem ghax hi sigra, izda ssir differenti mill-bniedem tas-suq ghax tizviluppa f' arketip ta' umanita li tbati. 11-qarrej jibda jaghraf Ii wara kollox il-karatteristici umani li jsiru prominenti fil­harruba- I-ghomor, 1-izolament, u t-tbatija- jispikkaw fiI-bniedem Ii ghandu dehen oghla mill-bqija ta' hutu ghax ma jghixx hajj a komda (bhas-sigar I-ohra fil-wied) jew hajja mghaggla (bhall-bniedem "tas-suq").

Biex iI-harruba fi "Quo Vadis?" tinbena bhala arketip ta' umanita Ii tbati, dawn I-interpretazzjonijiet successivi (iI-personifikazzjoni tas-sigar kollha, id-deumanizzazzjoni taI-bniedem bl-gheruq,1-inver:ljoni bejn dawn ix-xbihat) iridu jwettqu aggustament kontinwu fit-totalita provizorja Ii I-qarrej ikun stabbilixxa fl-ewwel qari: id-distinzjoni apparenti bejn iI-harruba wieqfa u I-bniedem attiv. 11-qarrej jitbieghed minn din il-konfigurazzjoni bikrija permezz ta' stadji interpretattivi aktar irfinuti, Ii jikxfu fiha 1-htiega ta' gharfien estetiku aktar sottiii. Iida 1-istadji 1-godda fl-interpretazzjoni ma jistghux isehhu hiief bhaia avvanz 'l hinn mill-konfigurazzjoni provi:lorja Ii tehtieghom bhaia korrezzjonijiet. Minghajr din id-distanza interpretattiva mill-ewweI impressjoni tal-harruba, il-qarrej ma jistax jizviluppa lis-sigra f'arketip ta' umanita Ii tbati. L-inkompietezza ta' I-oggett estetiku, ghaihekk, hi siewja, ghax permezz taghha biss jista' jkun hemm sensieia ta' realizzazzjonijiet Ii jittrasformaw id-dehra ordinarja taI-harruba f'entita arketipali. Mill-banda 1-ohra, 1-ebda qari tal-poezija ma jiflah jghaqqad 1-aspetti u 1-perspettivi kollha Ii jibdew jitfaccaw meta 1-harruba ssir binja kontinwa, b'interpretazzjonijiet godda jinghaqdu ma' u jimmodifikaw dawk qodma.

Meta C. G. Jung jitkellem dwar kif 1-arketip jerhi "forzi spluzivi u

perikoluzi mohbija [fih]," tant li jwassal dawn il-forzi ghal konsegwenzi

SETIEMBRU 2005 139

imprevedibbli kull meta jkun attivat f'kuntest gdid,10 jikxef 1-inkonkluzivita li takkumpanja kull entita arketipali. Barra minn hekk, ghal Jung hemm ukoll arketipi ta' trasformazzjoni li jissimbolizzaw bidla, li ma humiex ezawriti bl­interpretazzjoni, u li jibqghu genwini appuntu ghax huma intrinsikament ambigwi jew jippermettu biss nofs lemhiet tat-tifsira primordjali u bla limitu li jgorru.11 Ghad li 1-harruba fi "Quo Vadis?" tidher bhala entita konkreta, il-forzi mohbijin u imprevedibbli fiha jibdew jidhru meta 1-qarrej ikompli jirrealizzaha fi stadji godda ta' kuntrast, oppozizzjoni, u inverzjoni li majabbandunawx it-tifsira litterali taghha, izdajestenduha sa motif arketipali (tbatija u vizjoni). 11-prezenza estetika tal-harruba, ghalhekk, mhix hlief ir-rispons tal-qarrej ghal entita li, ghax tassumi dimensjoni arketipali, ghandha 1-potenzjal tiggenera 1-gdid fil-qadim.

Sfera dinamika ta' gliarfien minflok tifsira statika u ripetibbli

Ghaliex terga' tinqara poezijajekk mhux ghax kull qari precedenti taghha ma ezawriex il-binja sinjifikattiva ta' 1-oggett estetiku fiha, specjalment fejn dan 1-oggett jikkonsisti f'komponenti bhall-paradoss u 1-ironija, elementi li jahdmu kontra kwalunkwe sintesi komda? Mill-banda 1-ohra, fuq liema konvenzjonijiet se jimxi 1-qarrej biex matul il-binja ta' 1-oggett estetiku jibqa' jaghraf 1-istess en ti ta?

P. Ricoeur jindirizza problemi simili ta' 1-interpretazzjoni f' The Conflict of Interpretations, fejnjuri kifkull interpretazzjoni gdida taghmel sens ghax hija zjieda ma' sistemi interpretattivi Ii gew qabilha, imqar jekk dal-process kumulattiv jibda b'kunflitt bejn 1-interpretazzjonijiet successivi. F'punt minnhom, Ricoeur jezemplifika dal-process bl-interpretazzjoni tal-kelma (bhala unita izolata). Kull kelma tinftiehem permezz ta' konvergenza bejn it-tifsiriet passati taghha,li huma hafna akbarmill-kuntest il-gdid li fih qieghda tintuia, u 1-uiu 1-gdid taghha, li j inftiehem biss bhala avvanz ckejken f' din ir-rikkezza simbolika. Ghal Ricoeur, "il-kelma hi en ti ta kumulattiva, b'hila li takkwista dimensjonijiet godda ta' tifsir minghajr ma titlef il-qodma."12 Anki

'" Carl Gustav Jung, The Archetypes and the Collective Unconscious, trad. R.F.C. Hull, 2 ed. (London: Routledge, 2002) 47. Minkejja r-referenzi tieghi ghal Jung, m'iniex ninterpreta l­harruba fi "Quo Vadis?" bhala kumpless psikologiku. F' dan ii-punt, qed nuri biss iJ-potenzjaJ arketipali Ii ghandha l-harruba biex tghaqqad ideat kuntrastanti (tbatija u vizjoni) fsimbol~ . wiehed, li jirrapprezenta tip ta' hajja umana minghajr majirrisolvi ghalkollox il.-l\~Qfl.!t! fiha.·\ ·

11 Jung 38. · 12 Paul Ricoeur, The Conflict of Interpretations (Illinois: Northwestern UP, 1974) 93.

140 11-MALTI

jekk keima tidher litterali fit-tifsira taghha, fiha tahbi hafna saffi ta' tifsir migbura mill-kuntesti mitiCi, Ietterarji, u sagri li fihom intufat. Izda 1-unika okkazjoni li tista' tesponi din ir-rikkezza semantika hija 1-kuntest il-gdid Ii fih qieghda tintu2:a 1-istess kelma. Kull applikazzjoni gdida tal-kelma tiffunzjona bhala ritorn produttiv Iejn is-saffi arkajCi tat-tifsira taghha, li 1-kuntest iI-gdid jirkupra b 'appiikazzjoni gdida. FI-interpretazzjoni ta' poezija, I-oggett estetiku ghandu 1-istess setgha kumulattiva (wara kollox, mhux hiiefkelmajew sinjal verbali). Dan I-oggettjiffunzjona bhala ritorn produttiv lejn is-saffi semantici u arkajci mohbijin fih, u matuI dan il-process I-oggett estetiku jsir aktar dak li hu, ghax id-dimensjonijiet godda ta' tifsir Ii jakkwista jkunu qed jirrigeneraw it-tradizzjoni lingwistika li tathom is-setgha jigu espressi.

Ricoeur jara dan il-process interpretattiv bhala karatteristika fundamentali u inevitabbli tal-lingwa, li hi apparat li bih il-bniedem jista' jahzen 1-gherf tieghu fl-istess waqt Iijipprojettah lejn kuntesti godda. 11-Iingwa tippermetti li kull ritorn lejnis-sedimenti passati tat-tifsira tal-kelmajsehh bhaia projezzjoni lejn implikazzjonijiet supplimentari, jew li kull kelliem iwettaq rigress lejn iI-potenzjaii rieqda tal-keima permezz ta' progress semantiku fiha. Meta 1-harruba fi "Quo Vadis?" tiggarrab bhala arketip tat-tbatija u tal­maturita umani, il-hidma interpretattiva tibda (mhux tieqaf) bhala progress semantiku li jizveia 1-potenzjali arkajCi fit-tifsira taghha. Fi kliem iehor, 1-interpretazzjoni tal-harruba fi "Quo Vadis?" mhix is-sejba ta' tifsira, izda hi aggustament f' disk ors li 1-qarrej jaghraf bhala d-dinja diga interpretata tieghu.

Minn din I-ghaqda bejn is-simbolizmu passat u 1-applikazzjoni prezenti tal-kelma, torigina I-kapacita paradossali li ghandha kull poezija: Ii tirkupra motif primordjali minn perspettivi li jattivaw u jestendu I-komponenti tieghu. F'dan is-sens, kull qari ta' poezija hu interpretazzjoni gdida ta' lingwa li diga interpretatna, billi ffurmat sew minn qabel is-simboli, 1-arketipi, 1-analogiji, sahansitra n-narrattivi mitologiCi li jiddeterminaw kif nifhmu u nestendu d-dinja li nabitaw. Ahna qatt ma ninterpretaw oggett gdid fiI-letteratura, izda ninterpretaw mill-gdid diskors li diga fforma d-dinja li naghrfu, skond sistemi arkajci ta' tifsir bhalma huma n-narrattivi mitici, sagri, u epici. GhaI hassieb bhaI Ricoeur, ma hemmx dinja Ii mbaghad tinkiudi 1-lingwa umana fiha, izda hemm Iingwa umana li permezz taghha biss hemm ukoll id-dinja li nifhmu.

Matul The Conflict of Interpretations u xoghlijiet ohra, Ricoeur spiss jargumenta li 1-kitba hija modalita specjali ta' din iI-Iingwa Ii tatna dinja. Il-kitba ghandha I-potenzjaI Ii tinqaia' mill-kuntest originaii li fih inkitbet biex terga' tesprimi ruhha f'kuntest gdid - potenzjal li ma jinstabx fil-kelma

SETIEMBRU 2005 141

mithaddta (Ii tinftichcm darba u f'rabta ma' kuntest wiehed). L-invenzjoni tal­kitba gabet maghha forma ta' espressjoni mobbli, jigifieri sinjali miktubin li matul iz-zmien jitbieghdu mis-sitwazzjoni originali Ii fiha nkitbu, mill­intenzjoni ta' 1-awtur Ii hoioqhom, u mill-qarrejja Ii diga tawhom tifsira fil­passat. Madankollu, dat-tbeghid mill-kuntest originaii johioq distanza produttiva, ghax permezz tieghu I-qarrej jista' jiskopri possibbiltajiet kumbinatorji godda bejn is-sinjaii tat-test. Id-distanza mill-kuntest originaii ggib maghha I-awtonomija tat-test u 1-htiega ta' I~interpretazzjoni. U bejn dawn iz-zewg fatturi tinholoq iI-fakulta li t-testjerga' jesprimiruhu f'mument gdid, b'certa emancipazzjoni mill-kuntest originaii, u b'konnessjonijiet riievanti Ii bihom I-interpretu jestendi t-tifsira. ld-dinja Griega (biex niehdu I­ezempju ta' Ricoeur) mhix iI-Grecja taI-qedem; hi d-dinja kiassika Ii zviiuppat matul is-sekli, meta d-dokumenti taI-qedem bdew jikxfu aktar possibbiltajiet interpretattivi f'dak kollu li diga qalu dwar iI-Grecja. L-interpretazzjoni,jghid Ricoeur, ma hi xejn hiief 1-isforz biex naghmlu d-distanza produttiva.13

Dan I-argument jixhet dawI siewi fuq it-tifsira tal-harruba fi "Quo Vadis?" Jgharrafna, qabelxejn, Ii 1-poezija tinqara f'testwalita akbar,jigifieri f'dinja Ii ntirtet permezz ta' 1-interpretazzjoni ta' dokumenti li gew qabiina. Il-harruba ma tezistix fil-poezija biss, izda wkoll fid-dokumenti tal-qedem Ii diga interpretawha. Minghajr dan 1-isfond kulturaii, is-sigra fil-poezija ma tingharafx u I-qari ma jistax jibda. Iida minhabba 1-istess sfond kulturali, iI-harruba ma tibqax simboiu newtraii, hieles mill-pregudizzji tal-passat. Ghall-kuntrarju, il-harruba tibda tingharaf bhala entita Ii diga kellha sehem parabboliku, Ieggendarju, u foikloristiku f'bosta dokumenti Ii matul is-sekli tawhielna bhala komponent ta' dinja partikuiari (tal-bidwi, taI-fqir, ta' min ibati). Anki min qatt ma qara "Quo Vadis?" se jara fix-xbieha taI-harruba emblema ta' rezistenza aktar milli simboiu ta' fragilita. Anki min jichad kull valur poetiku fil-harruba se jaqbel li din is-sigra tirrapprezenta 1-ghomor u 1-maturita, qabeI ma tirrapprezenta 1-adoloxxenza u I-insigurta. Dawn 1-ghazliet interpretattivi jidhru ghaiina naturaii, izda fil-fatt huma frott iI-limiti semantici Ii ntirtu min-narrattivi u mid-dokumenti tal-qedem Ii diga tawna I-profil simboiiku u parabboiiku tal-harruba. Il-harruba ta' Briffa ghandha gheruqha mqabbdin sew f'dawk 1-interessi u I-preokkupazzjonijiet umani Ii diga gew espressi f'kuntesti qodma. Ix-xbieha taghha tevoka din id-dinja diga interpretata, bhaia sfera ta' residwi semantici li jaghtu lok ghal aktar interpretazzjoni.

13 Ricoeur, Discourse and the Surplus of Meaning, 44.

142 11-MALTI

Ghalhekk, il-qari ta' "Quo Vadis?" jibda jizvela t-testi mohbijin, il­parabboli rieqda, u 1-kuntesti precedenti fir-repertmju tal-qarrej. Aktar milli zvilupp semantiku kif gie gie, 1-interpretazzjoni tal-harruba fi "Quo Vadis?" tattiva u taffronta 1-harruba bhala fenomenu kulturali li gej minn rakkonti li ddeterminaw 1-assocjazzjonijiet u 1-inferenzi taghha. Madankollu, 1-istess hidma interpretattiva hija 1-aqwa xhieda li dawn id-dokumenti ma qalux kollox, u li 1-qarrej glladu qed jipparteCipa fil-mekkaniimu ta' xi enigma miruta li se tesprimi ruhha mill-gdid fl-espe1jenza poetika.

Ir-repertorju tal-qarrej: id-dinja ta' min jinterpreta 1-poezija

Il-limiti fir-repertorju tal-qarrej

Ir-repertorju tal-qarrejjista' jkun limitat ghal dawk il-konvenzjonijiet letterarji (bhal tal-lirika) Ii ghalihom tappartjenil-poezija ta' Briffa. Kull qari letterarju jsehh fi sfond ta' generi, temi, tropi, u kategoriji ohra letterarji li fihom it­test isib 1-approvazzjoni tas-sistema tieghu. Madankollu, dar-repertorju purament letterarju jinsab imdawwar bi sfond kulturali usa' minnu, li jinkludi fih it-testi religjuzi, mitici, parabbolici, leggendarji, u allegorici li fihom tlaqqmet is-sigrafigurattiva tal-harrub. Dan ir-repertorju usa' jmur sew lil hinn mill-ftit waqtiet li matulhom il-qarrej ra sigra tal-harrub mill-qrib u fizikament biss. Hu repertorju minghajr konfini empirici, daqskemm hu repertorju minghajr fruntieri nazzjonali.

ld-dinja mitologika taghti ezempju siewi tal-mod kif dan ir-repertorju mhux ristrett ghal kultura nazzjonali wahda, ghax 1-entitajiet mitologici jibqghu kulturalment attivi lil hinn mill-post li fih originaw. ld-dinja tal­hrejjef ukoll toffri entitajiet allegorici minghajr fruntieri, kif turi 1-hrafa ta' Cenerentola, li gejja mic-Cina tas-seklu disgha izda waslet ghandna minn bosta verzjonijiet Ewropej. U d-drammi Shakespearjani li gew ispirati mill-istorja u mil-letteratura ta' pajjizi ohra jixhdu 1-istess tpartit kulturali fil-letteratura klassika. Aktar ma 1-harruba ta' Briffa tassumi dimensjoni arketipali, aktar tevoka dan ir-repertorju, li 1-limiti tieghu jikkoinCidu mal-firxa kulturali tal-qarrej. 11-harruba fi "Quo Vadis?" tidhol fi djalogu ma' din il-konoxxenza a priori tal-qarrej, jigifieri mat­taghrif preliminari li bih il-qarrej jista' jirrikonoxxi 1-valur figurattiv taghha sa certu punt.

SETIEMBRU 2005 I 43

11-hafna ilhna li tkellmu fuq il-hmrnba fil-passat, fil-fatt, ilhom li ngabru f'sistemi partikolari ta' rakkuntar, nghidu ahna r-rakkont leggendarju. U kull rakkont fuq il-harruba, imqar jekk intesa, serva biex ir-rikkezza simbolika taghha tinbidel f'polisemija rregulata. 14 Minnu nnifsu, ir-rakkont jesigi konnessjoni u zvilupp bejn hafna fatti, u allurajservi ta' sistema diskursiva li tinnormalizza 1-polisemija. Madankollu, ir-rakkonti tal-passat xorta jigbru fihom tahlita ta' sorsi, nghidu ahna s-sors bibliku u dak leggendarju. Ha niehdu ezempju minn leggenda antika Kristjana li tipprezenta lill-harruba bhala s-sigra li San Gwann ii-Battista kien jitrejjaq mill-frott taghha. F' dan ir-repertorju leggendarju, il-"gurati" li fil-Bibbja kienu 1-ikel ta' San Gwann ma humiex ghajr korruzzjoni ta' "mizwed tal-harruba." 15 Minhabba din il-leggenda Kristjana bi tradizzjoni twila, il-mizwed tal-harruba ghadu sa Hum jissejjah "locust bean" bl-lngliz, waqt li s-sigra nnifisha tissejjah "locust tree." Minhabba 1-istess repertorju leggendarju, is-sigra tal-harrub saret maghrufa wkoll bhala 1-hobz ta' San Gwann. Iida meta akkwistat dit-tifsira, il-harruba saret, fil-veru sens tal-kelma, in-nutriment tal-profezija. Il-hila profetika ta' San Gwann originat mill-hajja axxetika tieghu, u 1-leggenda tatu 1-harruba bhala 1-ikel bil-qies ta' din il-hajja axxetika. 11-harruba, fil-leggenda, saret in-nutriment tal-hajja vizjonarja, 1-ikel ta' 1-ghajta ghall-indiema.

Sorsi leggendarji u biblici bhal dawn jissiehbu tajjeb mal-fatt li storikament il-mizwed tal-harrubakienjittiekel waqtperjodi ta' guh. Fil-fatt,fil-LvantQrib il-harruba kienet u ghadha meqjusa s-sigra tal-fqar. Hemm qawl antik Lhudi li jghid: "Meta Lhudi jkollu jirrikorri ghall-harrub, jindem" - qawl li jikxef ir-rilevanza tas-sigra ghal San Gwann ii-Battista, il-predikaturta' l-indiema. 16

Minn dawn 1-ezempji leggendarji, bibliCi, u storici, il-qarrej jista' jara fil­harruba emblema ta' hajja iebsa moghnija b'vizjoni profetika. Dan majfissirx li 1-ghaqda bejn is-sofferenza u 1-vizjoni profetika ma tibqax enigmatika. Anzi,

14 Ricoeur, Conflict of Interpretations, 94. Ghal Ricoeur, kull bidla semantika ssehh bhala modifikazzjoni f'sistema precedenti ta' tifsir, Ii tkun diga organizzat u llimitat it-tifsiriet akkumulati, jew il-polisemija, tal-kelma. L-uzu innovattiv tal-kelma jikkonvergi ma' din il­polisemija rregulata, u johloq avveniment espressiv gdid. Ara wkoll 68-9.

15 Jezisti dibattitu dwar jekk San Gwann ii-Battista, fil-fatt, kienx jitrejjaq mill-mizwed tal­harruba minflok mill-gurati, kif tghid il-verzjoni Kristjana ortodossa. Ara, ghal idea ta' dan id­dibattitu, Marvin Hunt, "The Mystery of John's Diet and Dress," BibleHistory.com, 2004. 28 ta' DiCembru, 2004 <http./ /www .bi blehistory .com>. L-interess tieghi hawnhekk mhux id-dibattitu nnifsu, izda 1-assocjazzjoni tal-hajja axxetika u profetika ta' San Gwann mas-sigra tal-harrub.

16 Hunt.

144 11-MALTI

din I-ghaqda tfakkar f' dak Ii jghid Ricoeur rigward I-enigma: I-interpretazzjoni ma teliminax I-enigma, izda tikxef il-metodoiogija taghha meta turi kif hafna referenzi u perspettivi joperaw flimkien fis-simbolu enigmatiku. 17

L-assocjazzjoni ta' hajja iebsa ma' vizjoni profetika mhix hlief tip ta' hajja umana Ii tingabar fix-xbieha tradizzjonaii taI-harruba, Ii mill-qedem bdiet tassimiia u torganizza ghadd ta' perspettivi f'embiema wahda. Ix-xbieha tal­harrubafi "Quo Vadis?" tista' tqanqaI fil-qarrej dal-kumpless shih ta' perspettivi u diskorsi Ii jsawruha bhaia enigma.

11-qarrej Ii jgawdi dan ir-repertorju leggendarju tal-harruba aktarx Ii jkollu wkoll gharfien tal-funzjonijiet ekonomici Ii s-sigra qdiet matul iz-zmien. Ha niehdu ezempju bil-kelma "karat," Ii llum ghandha 1-assocjazzjonijiet ta' purita u genwinita Ii norbtu mqar mad-deheb u d-djamanti. L-etimologija tat­terminu "karat" tmur lura, permezz ta' diversi lingwi (Ingiiz, Franciz, Taljan, u Gharbi), sal-keima Griega keriition, Ii tirreferi ghaz-zerriegha tal-mizwed taI-harrub. Din 1-etimologija evoiviet mill-fatt botaniku Ii z-zerriegha taI­harrub dejjem kienet konsistenti fit-toqol, tant Ii I-gojjiera tal-passat kienu juZ:awha bhaia uzin stabbii ta' 200 milligramma,1-ekwivaienti ta' karat wiehed.

Sakemm il-harruba tibqa' tevoka das-sorsi religjuzi, Ieggendarji, u ekonomici, tibqa' wkoll repertorju antik Ii diga rabat flimkien perspettivi differenti: il-faqar mal-hila profetika, jew 1-ghomor twil (taI-harruba) mal­konsistenza fiI-valur (fit-toqol taz-zerriegha taghha). Id-diskorsi tradizzjonali Ii kkonvergew fix-xbieha tal-harruba huma arrangament arkajku tal-hsieb uman, narrattivi Ii 1-harruba saret 1-abbrevjazzjoni taghhom. Dawn in-narrattivi joffru konnessjoni bejn diversi perspettivi, izda ma jippermettux Ii 1-harruba jkollha kwalunkwe interpretazzjoni. Il-harruba ma jistax ikollha,kif ghidt qabel, is-sinjifikat ta' hajj a fragli,jekk mhux f'xi generu Ietterarju bhall-parodija (jigifieri f'tip iehorta' konnessjoni mal-profil kulturali u simboliku taghha).

Dan il-profil kulturali tal-harruba ma jnaqqas xejn mill-importanza taI­karatteristici naturali tas-sigra. Il-harruba se tibqa' tidher bhaia sigra Ii tikber minghajr kultivazzjoni, b 'rezistenza ghan-nixfa, u f' ambjent ostili Ii ma jilqax sigar ohra. Tibqa' tidher ukoll bhala sigra Ii, ghad Ii ma ghandhiex kura umana, tirrezisti hafna mard Ii jeqred bosta sigarohra, sahansitra dawk ikkultivati. Fil­fatt, dawn il-karatteristici botanici tal-harruba jkomplu jsahhu 1-ghaqda enigmatika bejn it-tbatija u 1-beneficcju, il-hajja iebsa u s-sahha awtentika. Il-frott innifsu tal-harruba donnu hu stqarrija ta' benefice ju Ii johrog biss mit-

17 Ricoeur, C011flict of lnte11Jretations, I 92-3.

SETIEMBRU 2005 145

tbatija, ghax hu frott Iijimmatura biimod hafna meta mqabbeI ma' frott ta' sigar ohra. Ikkaratterizzata b 'gheruq estensivi mqabbdin f' art biatija u bi frieghi foiti Ii jifiihu sew ghall-eiementi, id-dehra nnifisha taI-harruba hi djaiettika bejn sforz u trijonf.

Il-harruba fi "Quo Vadis?" ma tghid xejn u ma tahbi xejn-minflok, tiftah did­dinja partikuiari Ii fihanghaqdu ghadd ta' diskorsi: ir-rakkontieggendarju Ii bide I iI-mizwed taI-harruba fin-nutriment ta' profeta; id-diskors ekonomiku Ii estenda z-zerriegha taI-harruba (keriition) sas-sens ta' purita (karat); u d-deskrizzjoni botanika Ii tkompli tesebixxi fil-harruba 1-gtrnqda enigmatika bejn it-tbatija u 1-beneficcju. Ir-real tali writnamal-harrubama taghmilx distinzjoni cara bejn iI-Ieggendarju, I-allegoriku, u I-empiriku. Madankollu, f'entita arkajka bhall­harruba wiehed jara epistemoiogija shiha, jigifieri sistema ta' gherf li ghaqqdet flimkien, f' artikulazzjoni wahda, il-perspettivi kuntrarji tat-tbatija u 1-beneficcju.

lt-twallllid bejn ir-repertorju tal-poezija u r-repertorju tal-qarrej

Mill-espe1jenza poetika, il-qarrej jirritorna lejn id-dinja familjari tieghu bil­hila Ii jaghraf fiha rakkonti, diskorsi, u devjazzjonijiet semantici li ntesew ghax tqassru ghal go emblemi bhall-harruba. L-inferenzi Ii johorgu mill­esperjenza tat-test Ietterarju huma sinjifikattivi ghax jikxfu d-dinja tal­qarrej bhala rakkont precedenti Ii ghadu ma ntemmx, u Ii qed jigi estiz fl­aspetti simbolici tieghu. Matul dan ir-ritorn lejn id-dinja tal-qarrej, tintemm id-distinzjoni bejn il-poezija bhaia test letterarju u d-dinja bhala test kulturali hafna akbar u eqdem minnu. Fil-fatt, 1-esperjenza poetika tahdem bhala medjatriCi bejn aspetti tradizzjonali u ohrajn imprevedibbli ta' 1-istess dinja.

Iser jargumenta Ii r-repert01ju tal-qarrej (Ii fil-kaz taghna jipprovdi t­tifsiriet arkajci u 1-esperjenzi reali tal-harruba) jinghaqad mar-repertorju tal­poezija (Ii fil-kaz ta' "Quo Vadis?" jinkludi 1-harruba ppersonifikata b'lehen interjuri muzikali, il-harruba Ii twahhad it-tbatija mal-genwinita, u 1-harruba li d-dehra statika taghha tostor hsieb dinamiku). Meta z-zewg repertorji jikkonvergu, il-familjarijibdajidderiegi lill-qarrej lejn dak Ii mhux. 18 Fi kliem iehor, it-test Ietterarju jinqeda bin-normi tad-dinja reaii biex iwettaq

18 Iser 70.

146 11-MALTI

kambjament f'realta maghrufa sa certu punt, jew, kif ipoggiha Iser, biex iwettaq "alterazzjoni f'dak li hu familjari." Iser jizviluppa dan 1-argument b' dan il-mod: filwaqt li ghal hafna nies il-letteratura tidher 1-oppost tar-realta, fil-fatt ma hi 1-oppost xejn; il-letteratura hi s-suppliment tar-realta,jigifieri dak li dejjem jonqos biex ir-realta mibnija fuq sistemi ta' gharfien precedenti tinftiehem ftitaktar. 19 Biex tahdem bhala medjatriCi bejn il-binja tradizzjonali u r-rikostruzzjoni ta' 1-istess realta, 1-esperjenza poetika trid issehh f' dawk il-partijiet tal-binja tradizzjonali ta' 1-oggett estetiku li ghadhom indefiniti, u li joffru 1-ahjar potenzjal ghal avvanz fit-tifsira.

Ricoeur u Iser jipprezentaw metodu interpretattiv li fih 1-oggett estetiku hu dderivat u ttrasformat fl-istess waqt. F'dal-metodu ta' qari, 1-oggett estetiku qatt ma jikseb sintesi finali jew konfigurazzjoni adegwata, izda jsehh dejjem bhala kambjament sinjifikattiv fir-repertorju tal-qarrej. L-originalita tal­harruba fi "Quo Vadis?" mhix hlief hidma trasformattiva f'dan ir-repertorju tal-qarrej, id-dinja maghrufa li 1-qarrej ma jibqax iqis bhala newtrali jew minghajr pregudizzji. Matul dan 1-istudju tajt prominenza lil dawk 1-aspetti tal-harruba li fil-qedem artikulaw 1-ghaqda problematika bejn it-tbatija u 1-genwinita. Nghidu ahna, hemm il-fatt li 1-harruba tkabbar il-frott taghha bilmod izda bih tmantni lill-fqir u lill-profeta; hemm il-fatt li 1-harruba tghix ghomor twil izda zzomm konsistenza fil-valur (ii-karat); u hemm ukoll il-fatt li 1-harruba tikber f'ambjent ostili izda toffri rezistenza ghall-mard u ghall­elementi. Waqt li dil-figura arkajka tal-harruba taghti lill-qarrej is-setgha li jimmanipula enigma (1-ghaqda problematika bejn it-tbatija u 1-genwinita), il-poezija taghti lill-istess qarrej is-setgha li jippersonifika din 1-enigma, li jaghtiha 1-kapacita li titkellem u tinvestiga 1-hajja umana tas-suq. L-esperjenza poetika tibda fejn jiltaqghu d-diskorsi precedenti u t-tifsiriet emergenti tal­harruba, jew fejn 1-enigma terga' tikseb il-hila li titkellem.

Konkluzjoni b'riferenza generali ghall-qari tal-letteratura Maltija

F'dan 1-istudju, 1-argument ewlieni tieghi kien li 1-ezistenza ta' 1-oggett estetiku mhix hlief avvanz fit-tifsira arkajka tieghu, skond kategoriji letterarji bhall-arketip, 1-ironija, u 1-paradoss. Dawn il-kategoriji letteraiji ghandhom metodologija partikulari kif jifthu u jestendu d-diskors arkajku migbur fl-

19 Iser 73.

SETTEMBRU 2005 I 47

oggett estetiku. Din 1-estensjoni interpretattiva hi produttiva, u permezz taghha 1-qarrej jassumi 1-parti ta' ko-awtur tax-xoghol lettera1ju.

L-argument sekondarju tieghi kien li dal-process interpretattiv isehh bhala suppliment ghar-realta, ghax jikxef dawk 1-aspetti enigmatici u indeterminati tar-realta li jehtiegu aktar interpretazzjoni. Il-qarrej dejjem ikollu jirritorna lejn id-dinja familjari tieghu wara 1-esperjenza letterarja. IZda dan ir-ritorn jinfiltra r-relattivita bejn it-testi figurattivi, leggendarji, xjentifici u 1-bqija li sawru r-realta sa certu punt. Ir-ritorn mit-test ghal dinja familjari hu, ghalhekk, kumulattiv, ghax jikxef fejn il-binja tad-dinja hi insufficjenti u ghandha titkompla. Forsi 1-akbar kontribut li tat it-teorija ta' 1-interpretazzjoni tas-seklu ghoxrin hu 1-gharfien li d-dinja li nafu hi test kbir, mibni minn konnessjonijiet li mhux dejjem kienu razzjonali, xjentifid, jew konkluzivi.

Nemmen Ii dan is-sens ta' dinja fenomenologika ma jezistix fil-qari tal­letteratura Maltija, 1-aktar minhabba Ii din il-letteratura hija bbaiata fuq estetika li ghadha tassocja t-tifsira tat-test mal-poeta, lill-poeta ma' profeta, u lill-profeta ma' verita kompluta. Paradossalment, din 1-estetika ma tilfet xejn mis-sahha taghha mal-wasla tal-moviment modern fil-poezija Maltija. Anzi, uhud mill-poeti tas-snin sittin bnew il-poetika taghhom fuq it-twemmin romantiku li 1-poezija hi espressjoni immedjata (minghajr medjazzjoni mill­qarrej u minn testi ohra) ta' verita traxxendentali. Dan il-precett romantiku baqa' fundamentali matul il-pe1jodu ta' wara s-snin sittin, u gie wkoll akkumpanjat mill-idea neo-klassika tal-mimesi. Sikwit intqal li run il-poeta gnandha access dirett gnal verita universali, iida timita din il-verita b'libsa poetika li tirrifletti z-zmien.20 Permezz ta' din il-mimesi doppja (ir-riflessjoni ta' verita universali bir-riflessjoni tad-dinja kontemporanja) il-poeta seta' jistqarr li kien estetikament traxxendentali u storikament aggornat, etern fil­vizjoni tieghu u kontemporanju fil-forma letterarja li ghazel.

Il-kuncett romantiku li 1-poezija hi 1-libsa temporanja ta' verita eterna21

00 Oliver Friggieri, L-Idea tal-Letteratura Dalila gliall-Istudju ta" 1-Arti tal-Kelma (Malta: Bugelli, 1986) 2-4. Friggieri jargumenta li 1-awtur ilibbes il-verita universali lijilmah b 'forma estetika Ii tappartjeni ghal perjodu storiku,jew bid-dehra esterna ta' 1-oggetti ta' :i;mienu. L-allegorija, nghidu ahna, hi "gidba sabiha" ghax timita xi oggett mid-dinja kontemporanja biex tesprimi veritit universali mgarrba minn ruh il-poeta. Ara wkoll 21.

" L-esponent romantiku ta' dan il-kuncett hu Shelley, Ii ghalih il-poeta hu profeta Ii jesprimi verita eterna fil-"libsa accidentali" tal-mument storiku, il-"libsa temporanja Ii biha huma mlibbsa 1-kreazzjonijiet tieghu." Ara Percy Bysshe Shelley, "A Defence of Poetry," The Great Critics-An Anthology of Literary Criticism. ed. James Harry Smith u Edd Winfield Parks, 3 ed. (New York: W.W. Norton and Company, 1967) 562.

148 11-MALTI

holoq, ghall-estetika Maltija, tip ta' verita Ii hi milhuqa biss mill-poeta bhala ambaxxatur eskluziv ta' 1-umanita, verita Ii tibqa' ineffabbli ghal haddiehor, minkejja Ii titlibbes il-forma poetika Ii tixraq liz-zmien. L-estetika "modema" Maltija (bl-eccezzjoni ta' kittieba relattivisti bhal Daniel Massa u kritiCi aggomati bhal Peter Serracino Inglott) injorat il-filosofija kontemporanja Ewropea, Ii kienet qed targumenta Ii 1-verita ma tinstabx lil hinn mit-testi Ii bnewha fil-passat. Injorat ukoll il-fatt Ii 1-verita hi fenomenu intertestwali u intersuggettiv, Ii jiggedded bir-rispons produttiv ta' diversi qarrejja. Fuq kollox, cahdet dawk 1-aspetti tal-process tal-qari Ii jaghmlu lill-qarrej awtur, ezattament bhalma hbiet il-fatt Ii kull awtur kien - imqar qabel ma beda jgawdi 1-vizjoni traxxendentali tieghu - interpretu ta' dinja diga artikulata mit-testi kollha Ii gew qablu.

L-istorja qasira tal-letteratura Maltija setghet kienet il-kagun tat­treggigh lura ta' 1-arlogg estetiku lejn il-perjodu romantiku u dak neo­klassiku. F'letteratura bi storja qasira, il-kittieb ihoss il-htiega Ii jiggustifika 1-innovazzjonijiet tieghu skond il-principji ortodossi ta' xi moviment estetiku prestigjuz. Madankollu, fl-isforz taghha bi ex tistabbilixxi fondazzjoni neo-klassika uromantika,1-estetikaMaltija ta' wara 1-Indipendenza injorat metodi interpretattivi modemi u postmodemi Ii kienu aktar konformi mal-prattika poetika ta' 1-istess zmien. L-enfasi romantika fuq is-sensibilita tal­poeta individwali bhala I-access uniku ghall-verita gabet maghha destin kiefer ghall-qarrej bhala ko-awtur tal-poezija.

L-idea Ii t-tifsira tal-poezija tinstab u I-idea Ii dit-tifsira hi taI-poeta qeghdin, fil-fatt,johoiqu problemi serji ghaI-Ietteratura Maltija. F'kuitura Ii tfittex it-tifsira Ietterarja minflok tibniha, 1-arketipi tradizzjonali ma jizviiuppawx, 1-istudenti jibqghu jfittxu kif se jirriducu I-poezija ghaI messagg sempliCi, u 1-poezija nnifisha sservi biss ta' ghodda ghal ghanijiet ohra: I-analizi psikoiogika ta' I-awtur,jew it-twegiba fl-ezami. Hi daqstant zbaijata I-idea Ii t-test romantiku Malti tiief 1-effett estetiku tieghu f'dinja modema u postmodema. Li ntiief - jew qatt ma nbena - hu I-gharfien Ii kull tradizzjoni Ietterarja tibqa' fis-sehh sakemm iI-qari jibqa' jaghmiiha sin jifikatti va.

Sa Hum, I-estetika Maltija tat Iill-qarrej ftit hafna x'jaghmel. Ir-rabta bejn is-sensibilita tal-poeta u 1-verita eterna ma offrietx Iill-qarrej 1-isfida lijiehu I-inizjattiva taI-poeta f'idejh, billi jattwaiizza I-avveniment estetiku bir­repertorju u bis-sensibilita tieghu nnifsu. Nemmen Ii sakemm ma tinhoioqx din 1-isfida ma nistghux niggeneraw interess akbar fil-Ietteratura bil-Maiti.

SETIEMBRU 2005 149

Nemmen ukoll li din 1-isfida ghandha tkun parti intrinsika mit-taghlim tal­letteratura Maltija. Wara kollox, 1-istudent tal-letteratura ha kors f'espe1jenza estetika mhux f'analizi psikologika ta' ruh il-poeta, f'fatti empirici, jew f'veritajiet universali. Il-qarrej jikseb esperjenza estetika meta tonqos id-distinzjoni bejn dak li joffri t-test u dak Ii kapaci jipproduCi hu nnifsu bhala interpretu - fi kliem aktar specifiku, meta I-enigma tal-harruba fi "Quo Vadis?" tintegra ruhha mal-harruba Ii jaf il-qarrej permezz tar­repertorju tieghu. L-avveniment poetikujsehh meta 1-avvanz fit-tifsira tal­harruba u n-nostalgija ghax-xbieha tradizzjonali tal-harrub jinghaqdu flimkien f' diskors li ghadu mhux mitmum. Minn dan nikkonkludi li 1-harruba fi "Quo Vadis?" ma tghid xejn u ma tahbi xejn - minflok, tiftah spazju arkajku ta' tifsir ghal aktar interpretazzjoni.