T.C

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

LİSE YAŞ GRUBU GENÇLERİN KİŞİSEL HİJYEN

ALIŞKANLIKLARI İLE İLGİLİ BİLGİ, TUTUM,

DAVRANIŞLARI VE VERİLEN EĞİTİMİN ETKİSİ

ASUMAN KOCAKAYA (KÖROĞLU)

TIP FAKÜLTESİ

HALK SAĞLIĞI ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Yrd. Doç. Dr. A. Nesimi KİŞİOĞLU

TEZ NO: 34

2005-ISPARTA

KABUL ve ONAY

Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne;

Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı

Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı Çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma,

aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Tez Savunma Tarihi: 02/ 02/ 2006

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. A. Nesimi KİŞİOĞLU Süleyman Demirel

Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Üye : Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK

Üye : Yrd. Doç. Dr. A. Nesimi KİŞİOĞLU

Üye : Yrd. Doç. Dr. Nurhan Gümral YILDIRIM

ONAY: Bu yüksek lisans tezi, Enstitü Yönetim Kurulunca belirlenen yukarıdaki

jüri üyeleri tarafından uygun görülmüş ve kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Halis Köylü

Enstitü Müdürü

ii

ÖNSÖZ

Her insanın sağlıkla yaşamak hakkı, sağlığını koruması ve devam ettirmesi de

görevidir. Fakat insanın sağlıklı yaşaması, sağlığını koruyup devam ettirebilmesi, her

şeyden önce fizik, fizyolojik, akıl ve ruh sağlamlığı ile doğmakla başlar.

Kişisel hijyen, bireyin sağlığını sürdürmek için yaptığı “öz bakım”

uygulamalarını içerir. Bireyin, dolayısıyla toplumun sağlıklı ve verimli olabilmesi,

sağlıklı olma halini sürdürebilmesi, günlük hayatta mutlaka yapılması gereken ancak

basit görüldüğü için gereken önemin verilmediği kişisel hijyen alışkanlıklarının topluma

kazandırılması ile mümkün olacaktır.

Kişisel hijyen, kişinin inançları, değerleri ve alışkanlıkları doğrultusunda

geliştirdiği uygulamalardır. Bu nedenle kişisel hijyen uygulamalarını; kültürel, sosyal

ve ailevi faktörler ile bireyin sağlık ve hijyene ilişkin bilgi düzeyi ve gereksinimleri

etkiler.

Çağdaş sağlık anlayışında koruyucu sağlık hizmetlerine önem verilmektedir.

Koruyucu sağlık hizmetlerine verilen önemin artmasıyla birlikte hastalıklara

yakalanmadan hastalıkları önleme ön plana çıkmaktadır.

Bu düşünceden yola çıkarak planlanan bu tezde, bana yardımlarını

esirgemeyen, danışmanlığımı üstlenen değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. A. Nesimi

KİŞİOĞLU’na ve Halk Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı Sayın. Doç. Dr. Mustafa

ÖZTÜRK’e ve öğretim üyesi Sayın Yrd. Doç. Dr. Ersin USKUN’a teşekkür ederim.

Araştırmanın değerlendirme aşamasında bana yardımcı olan sayın Dr. Ertan

UZUN’a, Senirkent ve Uluborlu ilçeleri Çok Programlı Lise öğretmenlerine ve

araştırmaya katılan öğrencilere katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Her zaman olduğu gibi tezimde de, zorlukları benimle paylaşan, gösterdiği ilgi,

sabır, sevgi ve desteğinden dolayı değerli eşim Gültekin KOCAKAYA’ya

teşekkürlerimi sunarım.

iii

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ..............................................................................................................................ii İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ iii SİMGELER VE KISALTMALAR....................................................................................v ŞEKİL LİSTESİ ................................................................................................................vi HARİTA LİSTESİ ............................................................................................................vi TABLO LİSTESİ .............................................................................................................vii 1. GİRİŞ .............................................................................................................................1

1.1. Problemin Tanımı ve Önemi...................................................................................1 1.2. Araştırmanın Amacı ................................................................................................5 1.3. Araştırmanın Hipotezleri.........................................................................................6

2. GENEL BİLGİLER .......................................................................................................7 2.1. Tanım ......................................................................................................................7 2.2. Kişisel Hijyen..........................................................................................................7 2.3. Hijyenin Tarihçesi...................................................................................................8 2.4. Hijyenik Uygulamaları Etkileyen Faktörler..........................................................11

2.4.1. Beden İmajı ....................................................................................................12 2.4.2. Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durum ............................................................13 2.4.3. Bilgi Düzeyi ...................................................................................................13 2.4.4. Bireysel Tercihler...........................................................................................14

2.5. Adölesan Dönemi..................................................................................................14 2.5.1. Ergenlikte Büyüme ve Gelişme .....................................................................15

2.5.1.1. Boy Büyümesi.........................................................................................15 2.5.1.2. Kilo Artması............................................................................................15 2.5.1.3. İskelet Büyümesi ve Olgunlaşması .........................................................16 2.5.1.4. Kas Gelişmesi .........................................................................................16 2.5.1.5. Organ Büyümesi .....................................................................................16 2.5.1.6. Üriner Sistemin ve İkincil Cinsiyet Karakterlerinin Gelişmesi .............17

2.6. Yapılması Gereken Temizlik Uygulamaları .........................................................17 2.6.1. Deri Temizliği ve Bakımı...............................................................................18 2.6.2. Yüz - Boyun Temizliği ve Bakımı .................................................................24 2.6.3. Göz Temizliği ve Bakımı ...............................................................................26 2.6.4. Kulak Temizliği ve Bakımı ............................................................................27 2.6.5. El Temizliği ve Bakımı ..................................................................................29

2.6.5.1. Ellerin Yıknma Zamanları.......................................................................29 2.6.5.2. El Yıkama Sırasında Dikkat Edilmesi Gerekenler..................................30

2.6.6. Tırnak Temizliği ve Bakımı ...........................................................................33 2.6.7. Ayak Temizliği ve Bakımı .............................................................................34 2.6.8. Peri-Anal Bölge Temizliği ve Bakımı............................................................37 2.6.9. Saç Temizliği ve Bakımı ................................................................................39 2.6.10. Ağız-Diş Temizliği ve Bakımı .....................................................................42

2.6.10.1. Dişlerin Yapısı ......................................................................................42

iv

2.6.10.2. Doğru Diş Fırçalama Tekniği ...............................................................45 2.6.10.3. Diş Temizlik Araçları............................................................................46

2.6.11. Menstrüasyon Döneminde Hijyenik Uygulamalar ......................................48 2.7. Giyim ....................................................................................................................50

3. MATERYAL - METOD..............................................................................................52 3.1. Araştırmanın Şekli ................................................................................................52 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri............................................................52 3.3. Araştırmanın Evreni ..............................................................................................53 3.4. Örneklem Seçimi...................................................................................................53 3.5. Hazırlık Aşaması ...................................................................................................55

3.5.1. Veri Toplama Aracının Hazırlanması ............................................................55 3.5.2. Ön Uygulama .................................................................................................55 3.5.3. Eğitim Formunun Hazırlanması .....................................................................55

3.6. Birinci Aşama........................................................................................................56 3.6.1. Veri Toplama Aracının Uygulanması ............................................................56 3.6.2. Eğitim Formlarının Uygulanması ..................................................................56

3.7. İkinci Aşama .........................................................................................................56 3.8. Üçüncü Aşama ......................................................................................................57 3.9. Verilerin Değerlendirilmesi ..................................................................................57

4. BULGULAR................................................................................................................60 5. TARTIŞMA .................................................................................................................84 6. SONUÇ ve ÖNERİLER...............................................................................................95 ÖZET ...............................................................................................................................98 ABSTRACT.....................................................................................................................99 KAYNAKLAR ..............................................................................................................101 EKLER...........................................................................................................................107 EK - 1 ANKET FORMU ...............................................................................................107 EK - 2 EĞİTİM FORMU...............................................................................................115 EK - 3 SENİRKENT MİLLİ EĞİTİM İZİN BELGESİ ................................................122 EK - 4 ULUBORLU MİLLİ EĞİTİM İZİN BELGESİ.................................................123

v

SİMGELER VE KISALTMALAR

ÇPL : Çok Programlı Lise

EÖ : Eğitim Öncesi

ES : Eğitim Sonrası

X2 : Ki- kare Önemlilik Testi

M.Ö. : Miladdan Önce

P : Önemlilik Düzeyi

TNSA : Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması

UNESCO : (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization )

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu

WHO : (World Health Organization) Dünya Sağlık Örgütü

vi

ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 1 : Derinin Tabakaları ……………………………………………………….19

Şekil 2 : El Yıkama………………………………………………………………...31

Şekil 3 : Tırnağın Yapısı…………………………………………………………...33

HARİTA LİSTESİ

Harita 1 : Senirkent İlçe Haritası………………….……….………………………...58

Harita 2 : Uluborlu ilçe Haritası ………………...……………………………….....59

vii

TABLO LİSTESİ

Tablo 1 : Isparta İli Senirkent ve Uluborlu İlçelerindeki Liselerin Öğrenci

Sayısının Cinsiyete Göre Dağılımı

Tablo 2 : Örnekleme Alınan Okulların Öğrenci Sayısının Sınıflara Göre

Dağılımı

Tablo 3 : Araştırma Kapsamına Alınan Öğrencilerin Bazı Tanımlayıcı

Özellikleri

Tablo 4 : Araştırma Kapsamına Alınan Öğrencilerin Ailesel Özellikleri

Tablo 5 : Öğrencilerin Gruplara Göre Yaşadıkları Konutun Fiziksel Özellikleri

ve Aile Yapısı

Tablo 6 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara Göre Temizlik Uygulamalarını

Yapma Nedenleri

Tablo 7 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara Göre Banyo Yapma ve Vücut

Bakımı Uygulamaları

Tablo 8 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara Göre Hijyen Bilgisi ve Hijyene

Verdikleri Önemi Ortaya Koyan Bazı Alışkanlıkları

Tablo 9 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Banyo Yapma ve Vücut Bakımı Uygulamaları

Tablo 10 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Çamaşır Kullanma Alışkanlıkları

Tablo 11 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre Yüz

ve El Hijyenine İlişkin Uygulamalarının Dağılımı

Tablo 12 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Tırnak Bakımı Uygulamaları

Tablo 13 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Kulak Temizleme Uygulamaları

Tablo 14 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre Diş

viii

Sağlığına İlişkin Uygulamalarının Dağılımı

Tablo 15 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Ayak Hijyeni Uygulamaları

Tablo 16 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Diğer Bazı Hijyenik Uygulamaları

Tablo 17 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre Saç

Hijyenine İlişkin Uygulamaları

Tablo 18 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Hijyen Bilgisi ve Hijyene Verdikleri Önemi Ortaya Koyan Bazı

Alışkanlıkları

Tablo 19 : Öğrencilerin Bulundukları Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre

Tuvalet Hijyeni Alışkanlıkları

Tablo 20 : Kız Öğrencilerin Gruplara ve Eğitim Dönemlerine Göre Menstrüasyon

Hijyenine İlişkin Uygulamaları

1

1. GİRİŞ

1.1. Problemin Tanımı ve Önemi

Dünya nüfusunun yaklaşık 1/3’ünü 15-25 yaş grubundaki gençler

oluşturmaktadır. Toplam bir buçuk milyar gencin 3/4’ü ise az gelişmiş ülkelerde

yaşamaktadır (1).

Sağlık Bakanlığı Ana ve Çocuk Sağlığı Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ile

Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından yapılan Türkiye Nüfus ve

Sağlık Araştırması (TNSA) 1993 sonuçlarına göre; 15-24 yaş grubu erkekler toplumun

%19,2’sini, 15-24 yaş grubu kadınlar toplumun %21,7’sini oluşturmaktadır. Genel

olarak toplumun %20,4’ü 15-24 yaş grubundadır (2).

Sağlıklı bir neslin yetişmesinin o ülkede üretkenliği ve kalkınmayı

hızlandırdığı bu gün için bilinen bir gerçektir. Günümüzde toplumların sağlık konusunda

bilinçlenmeye başlamaları ve hastalıkların tedavisinden çok hastalıklardan korunma

çabalarına yönelmeleri koruyucu sağlık hizmetlerini ön plana çıkartmaktadır. Koruyucu

sağlık hizmetlerinin temel hedeflerinden biri toplumdaki her bireye bütün yaşamı

boyunca sağlık hizmetlerini etkili bir biçimde sunmak, onu sosyal ve ekonomik yönden

üretken bir düzeye getirmektir. Bu hedef özellikle gelişmekte olan ülkelerde daha fazla

önem taşımaktadır (3).

İnsan hayatı genel olarak dört ana döneme ayrılmaktadır. Birinci dönem

doğumdan itibaren büyümeyi kapsayan çocukluk, ikinci dönem gelişmeyi kapsayan

gençlik, üçüncü dönem yetişkinlik, dördüncü dönem ise yaşlılık ve ihtiyarlıktır (4).

Bu dönemlerden gençlik dönemi ele alınacak olursa öncelikle gencin kim

olduğu ve bu dönemin hangi yaşları kapsadığının açıklanması gerekir. UNESCO (1975-

1977) genci ‘öğrenim gören, yaşamını kazanmak için çalışmayan, kendine ait konumu

bulunmayan, büyük bir hayal gücüne sahip, cesaretin çekingenliğe, macera isteğinin

rahata üstün geldiği insandır’ biçiminde tanımlamıştır. UNESCO gençlik dönemini ise

15-25 yaşlar arası olarak belirlemiştir. Birleşmiş Milletler Örgütü 15-25 yaşlar

2

arasındaki bireyleri ‘genç’, bu yaşları kapsayan süreyi de ‘gençlik dönemi’ olarak

benimsemiştir. Türkiye’de ise 12-24 yaşlar arası ‘gençlik dönemi’ olarak kabul

edilmektedir (4,5,6).

Gençlik dönemi, birey ve toplum açısından en dinamik dönem olarak bilinir.

Birey için gençlik dönemi toplumsallaşma yolu ile çocukluktan yetişkinliğe geçiş ve

kişiliğin oluşması sürecidir. Bu süreç, gencin tüm yaşamına biçim verecek olan

biyolojik, psikolojik ve sosyal gelişimini kapsar. Böylece genç içinde yaşadığı toplumun

izlerini taşır ve o toplumun sorunlarından etkilenir, toplumsal gelişmeye ve olaylara

etkin olarak katılır (4).

Gencin, gelişim süreci içinde ortaya çıkan sorunlarına getirilecek çözümler,

toplum açısından son derece önemlidir. Çünkü gençlik bir ülkenin geleceği ve

güvencesidir. Bu öneminden dolayı gencin sorunlarına ve gereksinimlerine yönelik

hizmetlerin tüm ilgili birimlerce sistemli ve planlı olarak verilmesi gerekmektedir.

Gence verilecek hizmetler arasında özellikle koruyucu sağlık hizmetleri önemli bir yer

tutar (7,8).

Toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesi, o toplumun sağlık eğitimine ve

çocukluk çağında sağlık eğitimine önem verilmesine bağlıdır. Bu eğitim aile içinde

başlar, okulda kök salar ve gelişir. Sağlık eğitiminde sınır sadece bilgilerin aktarılması

değildir. Anlatılanları uygulamak, uygulatmak konusunda koşulların hazırlanması

gerekmektedir (3).

Sağlık; kişinin doğuştan getirdiği kalıtsal özellikleri ile fiziksel, biyolojik ve

sosyal çevre koşullarının ve temel sağlık konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarının

bileşkesidir (9). Tanımda da görülebileceği gibi, sağlık son derece geniş boyutları olan

bir kavramdır. Bu nedenle bir çok disiplin sağlığı değişik yönleri ile ele alır. Bu

disiplinlerden birisi olan hijyen biliminin temel ilgi alanı, sağlığın korunması ve

sürdürülmesidir. Hijyen konularından biri olan kişisel hijyen ise bireyin sağlığını

sürdürmek için yaptığı ‘öz bakım’ uygulamalarını içerir. Bir başka tanıma göre ise,

kişisel hijyen; kişinin anotomik, fizyolojik, psikolojik, genetik, kalıtsal özellikleri gibi

doğuştan var olan nitelik ve yetenekleriyle sonradan kazandığı, geliştirdiği yetenekleri,

3

kültürel, moral özellikleri, giyim, temizlenme, kütür-fizik, beslenme alışkanlıkları gibi

kişisel bünyesine ve davranışlarına ait çalışmaların düzenlenmesidir (3,10).

Temizlik, kişisel ve toplum sağlığının dayandığı bir temel olmanın yanında,

toplum için de yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır (11). Günümüzde insanların uygarlık

düzeyini gösteren ana ölçü temizliktir. Uygar insan vücut ve giyecek temizliğine önem

veren insandır (12).

Sağlıklı bir yaşam için vücudun deri, saç, ayak, ağız, diş gibi kısımlarının

bakım ve temizliği ile ayakkabı, giysi gibi eşyaların uygunluğuna ve temizliğine önem

verilmesi gerekmektedir (13).

Kişi tüm dış ortam kirleticilerinin sürekli etkisi altındadır. İnsan derisi bir

dereceye kadar dışarıdan gelen kirleticilere karşı koruyucu bir engel oluşturmaktadır.

Ancak derideki çatlaklar ve yaralar bir takım hastalık etkenlerinin kolayca vücuda

girmesine neden olabilir. Bu nedenle temizlik vücudun hastalıklardan korunması

açısından en önemli uygulamalardan biridir (14).

Hijyen bakım uygulamaları, bireyin özellikle genel görünüşünü etkilediğinden,

kişinin kendisine güven duymasını, ve kendini daha rahat hissetmesini sağlar. Diğer bir

deyişle; hijyenik bakım bireyin hem fiziksel hem de psikososyal gereksinimlerine yanıt

verir (15).

Bu durum adölesan dönemindeki bireylerde çok daha büyük önem kazanır.

Çünkü değişen hormonal aktivite bir yandan deri ve saçlı deride değişikliklere neden

olurken, diğer yandan genel görünüm birey için en önemli ilgi odağı haline gelir. Bu

nedenle gencin bu aşamada doğru yönlendirilmesi ve gence doğru hijyen alışkanlıkları

kazandırılması gerekir (4,16).

Adölesan döneminde yağ bezlerinin aktivitesinin artması daha fazla sebum

salgılanmasına dolayısıyla saçların daha çabuk yağlanmasına ve akne oluşmasına neden

olur. Gencin bilinçsizce kullandığı hijyenik ve estetik malzemeler saçlı deri ve deride

çeşitli problemlerin gelişmesine yol açabilir (örneğin; saçların dökülmesi, aknelerin

enfekte olması vb.) (16).

4

Diğer taraftan ağız bakımına ilişkin sorunlar gencin sıklıkla karşılaştığı sağlık

sorunlarıdır. Çünkü gençlik dönemindeki bireyler genellikle düzensiz beslenme

alışkanlıkları göstermeleri ve ağız bakımını ihmal etmeleri nedeni ile diş çürükleri ve

diğer diş hastalıkları ile karşılaşmaktadırlar (17).

Diş çürükleri sık rastlanılan önemli sağlık sorunlarından biridir. Ağız ve diş

sağlığı açısından diş fırçalamanın periodontal hastalıkları önlediği ve mevcut hastalığın

ilerlemesini durdurduğu bilinmektedir. İlkokul çocukları üzerinde yapılmış çeşitli

çalışmalar % 42-58 oranında diş çürüğüne rastlandığını göstermektedir (18).

1 Ağustos-30 Eylül 1999 tarihleri arasında Güleç ve ark. yaptığı askeri

birlikteki erlerin kişisel hijyen davranışlarının incelenmesi çalışmasında araştırmaya

katılanların % 84,5’inin ‘ellerini su ve sabunla yıkadıkları’ % 77,1’inin ‘günde en az bir

defa dişlerini fırçaladıkları’ saptanmıştır. Sonuç olarak kişisel hijyen davranışlarını

geliştirmek için kişilerin bilinçlendirilmesi ve toplumsal gelişmenin önemli olduğu

düşünülmüştür (19).

Yetersiz temizlikten kaynaklanan bir çok hastalık vardır. Saçların bitlenmesi ,

kirli su ve besinlerle bulaşan mikrobik hastalıklar ve barsak parazitleri temizlik

kurallarına uyulmaması sonucu oluşmaktadır (12). Halen dünyada en sık görülen ve en

çok öldüren hastalıklar grubunu enfeksiyon hastalıkları oluşturmakta, doğru el yıkama

şekli ve alışkanlığının insanlara kazandırılması halinde bu hastalıkların görülmesinde

önemli azalmalar olacağı bildirilmektedir (20).

Adölesan dönemindeki genç kızların sağlıklı bir yetişkinlik dönemi

sürdürebilmesi için önemli bir diğer uygulama ise perine ve menstrüal hijyen

kurallarıdır. Doğru perine ve menstrüal hijyen alışkanlığı geliştirilmediğinde çeşitli

jinekolojik ve üriner sorunlar ortaya çıkabilir. Ülkemizde yapılan çalışmalar

kadınlarımızın perine hijyenine ilişkin bilgi ve uygulamalarının yetersiz olduğunu

göstermektedir. Örneğin; 1992 yılında Eşer ve Khorşid’in (21) idrar yolu enfeksiyonu

tanısı konmuş 140 kadın hasta ile yaptıkları çalışmada kadınların % 64’ünün perine

bakımını yanlış yaptıkları belirlenmiştir.

5

Sağlık alışkanlıklarının büyük bir kısmı çocukluk ve gençlik yıllarında

kazanılmaktadır. Çocukluk ve gençlik yıllarında oluşacak bir sağlık sorunu, zamanında

önlem alınmazsa, ilerideki yaşlarda ortaya çıkabilecek pek çok sağlık sorununun

temelini oluşturur. Çünkü sağlıksız gençler gelecekte ana-baba olduklarında kendileri

gibi sağlıksız nesiller yetiştirebilecek ve bu kısır döngünün sürüp gitmesine katkıda

bulunabileceklerdir Böylece geleceğin önemli insan gücü olarak düşünülen gençlerin,

daha yaşamın başında iken engellerle yola çıkmaları toplumsal ve ekonomik kalkınmayı

olumsuz yönde etkileyebilecektir (22).

Daha öncede değinildiği gibi gençlik döneminde bir çok fiziksel değişiklik

yaşanmaktadır (kıllanma, akne,vb.) bu dönemde uygun sağlık eğitiminin verilmesi ve

doğru sağlık alışkanlıkları kazandırılması yetişkinlik dönemindeki sağlığın

sürdürülmesi, korunması ve geliştirilmesi ile yakından ilişkilidir.

World Health Organization (WHO)’e göre sağlık sadece hasta veya sakat

olmamak değil, bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik durumudur (23). Bir

insanın sağlıklı olması bütün bu olguların (bedenen, ruhen ve sosyal yönden iyilik

durumu) o insanda tam olarak bulunmasıyla olur. Sağlıklı birey demek sağlıklı bir

toplum demektir. Sağlıklı bir toplum oluşturmak için toplumu oluşturan bireylere

sağlığın ilk şartı olan kişisel hijyen alışkanlıklarını öğretmeli ve gerçek hayatta

kullanmalarını sağlamalıyız.

Adölesan döneminin özellikleri ve hijyene ilişkin alışkanlıkları gelişme süreci

ile birlikte göz önüne alındığında, lise yaş grubu gençlerin kişisel hijyen alışkanlıkları

ile ilgili bilgi, tutum, davranışları ve verilen eğitimin etkisinin incelenmesinin yararlı

olacağı düşünülmüştür.

1.2. Araştırmanın Amacı

Dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de ülkenin en önemli

sorunları arasında sağlık sorunları başta gelmektedir. Bu sorunların bir kısmı yanlış

sağlık alışkanlıkları ve anlayışından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu sorunların

büyük bir kısmı sağlık eğitimi ile önlenebilir sorunlardır. Bireyin sağlık alışkanlıkları

6

(örneğin; beslenme, hijyen vb.) çocukluk döneminden itibaren önce ailesinin ve yakın

çevresinin, daha sonra ise eğitim yaşantısının etkisinde kalarak gelişmektedir. Çocuk ve

gençlere olumlu sağlık alışkanlıkları kazandırılması onların sağlığının korunmasına

büyük katkıda bulunacaktır. Bu nedenle adölesanların vücut hijyenine ilişkin

alışkanlıklarının incelenmesi ve verilecek eğitimin etkisini değerlendirmek amacı ile bu

araştırma yapılmıştır.

1.3. Araştırmanın Hipotezleri

1: Planlı eğitim verilen öğrencilerin hijyen konusuna yönelik bilgileri eğitim

verilmeyen öğrencilerden yüksektir.

2: Eğitim verilen öğrencilerin kişisel hijyen kurallarını uygulama oranları (el

yıkama, diş fırçalama, vb.) eğitim verilmeyen öğrencilerden yüksektir.

3: Lise yaş grubu gençlerde kişisel hijyen alışkanlıkları ile ilgili bilgi, tutum ve

davranışlara eğitimin olumlu etkisi vardır.

7

2. GENEL BİLGİLER

2.1. Tanım

Sağlıklı yaşama şartlarını öğreten bir bilim olan hijyen, aynı zamanda birey ve

toplum olarak insan sağlığının korunması, geliştirilmesi, yaşamın verimli şekilde ve

sağlıklı bir düzeyde uzun süre devamı için sağlıkla ilgili bilgileri bir sentez halinde

uygulayan bilim kompleksidir (3).

Bu suretle hijyen, hekimlik mesleğinin halka yönelik ilk görevi olan insan

sağlığını koruma, hizmet ve uğraşısının temelidir (3,10).

Girdiği alanlara göre hijyeni pek çok dala ayırmak mümkündür. Sosyal hijyen,

çalışma hijyeni, okul hijyeni, çevre hijyeni ve kişisel hijyen vb gibi.

2.2. Kişisel Hijyen

Geniş kapsamlı olarak sağlığı tanımlarsak; genetik olarak iyi vasıflarla doğmuş,

fizik, fizyolojik ve psikolojik olarak normal teşekkül etmiş ve gelişmiş, bütün

fonksiyonları kendi aralarında uyum ve denge içinde kusursuz çalışan moral olarak iyi

bir vücudun ve böyle vücutların meydana getirdiği toplumun ifadesidir (10,11,24).

Her insanın sağlıklı yaşamak hakkı, sağlığını koruması ve devam ettirmesi de

görevidir. Fakat insanın sağlıklı yaşaması ve sağlığını koruyup devam ettirebilmesi her

şeyden önce fizik, fizyolojik, akıl ve ruh sağlamlığı ile doğmakla başlar (10,24,25).

Kişisel hijyen bireyin sağlığını sürdürmek için yaptığı ‘öz bakım’

uygulamalarını içerir. Bir başka tanıma göre ise kişisel hijyen; kişinin anatomik,

fizyolojik, psikolojik, genetik, kalıtsal özellikleri gibi doğuştan var olan nitelik ve

yetenekleriyle, sonradan kazandığı, geliştirdiği yetenekleri ve giyim, temizlenme, kültür-

fizik, beslenme alışkanlıkları gibi kişisel bünyesine ve davranışlarına ait özelliklerin

düzenlenmesidir (3,10).

Kişisel hijyenin anlamı kişiler arasında farklılık gösterir ve bu farklılık hijyenik

uygulamaların sıklığında, yönteminde vb. gözlenebilir. Önemli olan, kişisel hijyenin

8

uygun bir şekilde ve kişisel sağlığı geliştirecek kadar sık yapılmasıdır. Bireyin rahatı

emniyeti ve kendisini iyi hissetmesi için bireysel hijyenin korunması gereklidir (15).

Her insan kendi temizliğinden sorumludur. Çocuk yaşlarda anne, baba veya

öğretmenler tarafından çoğu zaman bizzat yapılarak öğretilen temizlik uygulamalarının,

çocukluktan sonra bireyin kendisi tarafından yapılması gerekmektedir. Örneğin;

tuvaletten sonra veya yemekten önce ellerin yıkanması bir alışkanlık olmalıdır. Ayrıca,

temizlik sadece görünür kirlenme olduğunda yapılmamaktadır. Örneğin; uykudan

uyanınca yüzün yıkanması her gün yapılan işler arasında banyo yapma, çamaşırların

değiştirilmesi ilk akla gelen temizlik uygulamalarıdır (1).

Kişisel hijyen, kişinin inançları, değerleri ve alışkanlıkları doğrultusunda

geliştirdiği uygulamalardır. Bu nedenle kişisel hijyen uygulamalarını, kültürel, sosyal,

ailesel faktörler ile bireyin sağlık ve hijyene ilişkin bilgi düzeyi ve gereksinimleri etkiler

(3).

Gelişmiş toplumlarda kişisel temizlikte en fazla kullanılan malzemelerin

başında su ve sabun gelmektedir. Su ve sabun olmadan temizlikten bahsetmek olası

değildir. Bunun yanı sıra banyo süngerleri, lifleri, diş fırçaları, el ve ayak temizliği ile

vücut temizliğinde kullanılan fırçalar, tırnak makası başkalarıyla paylaşılmaması

gereken, kişisel temizlik araçlarıdır (1).

Kişisel hijyen konusu içinde vücut bakımı ve temizliği, yüz-boyun temizliği,

ayak temizliği, kulak temizliği, saçların temizliği, ağız-diş bakımı, beslenme, tuvalet

alışkanlığı ve temizliği, giyim konuları vardır.

2.3. Hijyenin Tarihçesi

Kelime olarak ‘sağlam’, ‘sağlıklı’ anlamına gelen hijyen, tıp diline Yunan

mitolojisinden girmiştir. Yunan mitolojisinde tıbbın babası olarak tanınan

Aesculapius’un kızı Hygiea, sağlığı koruyan bir ilahedir. Bu nedenle bütün dünya

literatürlerinde sağlığı korumak üzere çalışan bilim koluna bu ilahenin ismine izafeten

hijyen adı verilmiştir (3).

9

Kelime olarak anlamını açıkladığımız hijyen biliminin ne zaman ve hangi

çağlarda, hangi tarihte başlamış olduğuna bakarsak; Hijyen bilimini Hipocrates’in (MÖ

460-377) bulduğu söylenir. Fakat Hipocrates’ten çok yıllar önce yaşamış insanların da

sağlığı koruma hakkında bilgileri, düşünceleri vardır. Kuşkusuz olan şudur ki hijyen,

sağlığına zarar veren nedenlerden, etkenlerden kaçınmak ve hayatını korumak iç güdüsü

ile yaşamaya çalışan ilk insanla beraber doğmuştur (11).

MÖ.1700-1500 Eski Mısır uygarlığını anlatan Edwin Smith ve Ebers

papirusunda, hastalıkların tedavisinde büyü ve sihirin yanı sıra, bitkilerden hazırlanan

ilaçların kullanıldığı ve çeşitli ameliyatların yapıldığı yazılıdır. Herodot tarihinde ise

Mısırlılar’ın kişisel, çevresel temizlik hakkında bilgi sahibi oldukları ve alaturka tuvalete

benzer bir yapımı bildiklerinden bahsedilmektedir (25).

Çinliler’de hekimliğin M.Ö. 3000 yıllarına dayandığını gösteren belgeler

bulunmuştur. Hastalıklardan korunma ve tedavi amacıyla bedensel, cinsel sağlık

kuralları ortaya atılmış; diyet, su tedavisi, masajdan yararlanılmıştır. Günümüzde

‘akupunktur’ olarak isimlendirilen, yöntemle vücudun belli bölgelerine altın ve gümüş

iğne batırılarak hastalıkların engellenebileceğinden bahsedilmiş ve uygulanmıştır

(25,26).

Hindistan’da koruyucu önlemler ile ilgili bitki kökenli ilaçların hazırlanması,

sezaryen ameliyatı, hasta diyeti, inhalasyon, düzenli banyo, uyku, dinlenme, çalışma ve

diş temizliğinin yapıldığı tıbbi bilgi içeren belgeler açıklanmıştır. Yapılan kazılarda,

banyosu, suyu ve kanalizasyonu bulunan düzenli evler, yanlarında pis su kanalları

bulunan geniş caddeler saptanmıştır (25,26,27).

Ege medeniyeti devrinde; hijyenin bilimsel bir hüvviyet kazandığı görülür.

Vücudun gelişmesi ve sağlamlık kazanması için jimnastiğe çok önem verildiği, vücut

temizliği için tapınakların içinde açık hava banyolarının yapılmış olduğu, temiz su

teminine çalışıldığı ve evlerde su tesislerinin bulunduğu görülmektedir (28).

Hekimliğin bir bilime dönüşmesi Hipokrat’la başlamıştır. Hipokrat, doğal

kanunlara aykırı davranışların hastalığı geliştirebileceği düşüncesine ve gözlemin

10

önemine değinmiştir. Hastalığa neden olarak insan vücudundaki kan, balgam, safra

arasındaki dengesizliği, çevresel etkenleri göstermiş, Galenus ise bu dönemde,

hastalıkların önlenmesinde ‘kişisel hijyen’ gerekliliği üzerinde durmuştur (26,27,29).

Romalılar, içme ve kullanma suyu yapıtlarıyla toplumsal sağlık yönünden

yararlı hizmetler yapmışlardır (29).

Museviler, doğum, lohusalık dönemini ve bu dönemlerde hijyenin önemini

bildiklerinden ebeliğe büyük önem vermiş, ebeler yetiştirmişlerdir. Hijyenle ilgili önemli

diğer bir konu da besinlerin temizliği ve beslenme konusu olmuştur. Sağlıksız kabul

edilen besinlerin yenmesi yasaklanmış, besinlerin satış yerleri Hz. Musa tarafından

denetlenmiştir (26).

Hıristiyan dininden etkilenen Batı Avrupa’da sihir ve büyü ile karışık dinsel

nitelikte hekimlik uygulaması başlamış, sağlık kavramı unutulmuş, çeşitli salgın

hastalıklar ortaya çıkmıştır. Özellikle veba, çiçek, tifus ve paratifonun yaptığı salgınlar

kitlesel ölümlere yol açmıştır (25,27,30).

İslamiyetin doğuşu ile sağlık anlayışında büyük gelişme dönemi başlamıştır.

Abdest almak, gusletmek, göz, ağız ve diş temizliği gibi kişisel temizlik, alkollü içki

yasağı, hastaların izolasyonu bu dönemin önemli uygulamalarıdır (25,30).

Türk asıllı olan Ebu Bekir Razi’nin (860-937) en önemli yapıtı, ‘Elhavi’ adını

verdiği büyük tıp ansiklopedisidir. Yapıtlarında şarbon, uyuz, çiçek ve kızamık

birbirinden ayrı hastalıklar olarak incelenmiş, yaraların iltihaplanmaması için koterize

edilmesi gerektiğine değinmiştir. İbni Sina (980-1037) ‘El Kanun’ ( Hekimliğin

Yasası) adlı kitabında ‘hastalığı yapan kurttur. Yazık ki elimizde onu görecek alet

yoktur. Temizlik, kurttan ileri gelen hastalıkların önünü alır.’ diyerek, günümüzde

mikroorganizma olarak adlandırılan hastalık etkenlerinden o zamanlar söz edilebilmiştir

(25,27,30,31).

Anadolu’da orta çağda Selçuklular tarafından yapılan hanlar, hamamlar,

çeşmeler Türklerin sağlığa verdiği önemin simgesidir. Osmanlı İmparatorluğu bu sağlık

hizmeti modelinden esinlenmiş, içme suları, besin denetimi, kanalizasyon, ölü

11

gömülmesi vb konularla ilgilenmiş, kurallar ve tüzükler geliştirmiştir. Bu dönemde

yiyecek ve içecek maddelerinin muayene ve kontrollerine önem verilmiş, besin

maddeleri ile çalışanlar (kasap, aşçı, bakkal, vb.) kayıtlara bağlanmıştır (10,30).

17. ve 18. yüzyıllarda sıtmaya karşı kınakına kabuklarının kullanılması, 1798

de çiçek aşısının Jenner tarafından keşfi, sağlığı koruma konusunda Avrupada atılmış

adımlardır (30,32,33).

1850’de Chadwich hastalıklarla yapılan savaşta başarılı olabilmek ve başarı

derecesini ölçebilmek için istatistiki esaslarla çalışmanın çok önemli olduğunu ve halk

sağlığı ile çevre faktörleri arasında bazı ilişkilerin bulunduğunu ileri sürdü. 1861’de

Pastör’ün enfeksiyonların nedeni olan mikropları keşfi ile tıpta büyük ilerlemelere adım

atılmış oldu (11,34).

Atatürk’ün yönetim şekli olarak Cumhuriyeti ilan etmeden önce 2 Mayıs 1920

tarihinde TBMM’nde kabul edilen 3 sayılı kanun ile ‘Sıhhat ve İçtimai Muavenet

Vekaleti’ni kurması onun sağlığa verdiği önemin göstergesidir.

Bu kuruluş sonraları dil değişikliği nedeni ile alınan bir kararla ‘Sağlık ve

Sosyal Yardım Bakanlığı’ yeni yapılan değişiklikle ‘Sağlık Bakanlığı’ adını almıştır

(32). 1936’da yürürlüğe giren 3017 sayılı Teşkilat Kanunu ile örgütlenen bu kuruluş,

devlet adına, sağlık konularının yetki ve sorumluluğunu üstlenmiştir (32).

2.4. Hijyenik Uygulamaları Etkileyen Faktörler

Bireysel hijyenin kapsamında yer alan vücut bakımı ve temizliği ile

hastalıklardan korunma yollarının belirli kuralları vardır. Kişinin sağlığına olumlu

katkıda bulunacak her davranış temizliktir. Temiz olmak, hastalıklara karşı en önemli

savunmadır. Temizlik, kişisel ve toplum sağlığının dayandığı bir temel olmakla beraber

aynı zamanda uygarlık seviyesinin bir ifadesidir. Kişisel temizlik toplu yaşayış halinde

daha büyük önem kazanır. Bunun için toplu halde yaşayan insanların, temizliklerini en

üst düzeyde sağlamaları birlikte yaşadıkları bireylere karşı yapılması gereken bir

görevdir (35).

12

Hijyenik uygulamalar çeşitli amaçlara hizmet eder. Bu amaçlar şöyle

sıralanabilir (15).

1. Vücut salgılarının, atıklarının ve geçici mikroorganizmaların vücuttan

uzaklaştırılması yoluyla vücudun temizliğini sağlamak,

2. Kişinin rahatlamasını, dinlenmesini, gevşemesini sağlamak ve kas

gerilimini azaltmak,

3. Vücuttaki kötü kokuları (örneğin; ter kokusu) gidermek,

4. Kişinin genel görünümünü olumlu hale getirmek, öz güvenini geliştirmek,

5. Deri sağlığını geliştirmek ve sürdürmektir. (örneğin; Ilık ve sıcak banyolar

yüzeyel damarlarda vazodilatasyon oluşturarak deride kan akımını

arttırırlar. Böylece ılık ve sıcak banyolar derinin beslenmesini sağlarlar.)

Kişiler hijyen ile ilgili uygulamalarını gerçekleştirirken çeşitli faktörlerden

etkilenirler. Hijyen uygulamalarını etkileyen faktörler şöyle sıralanabilir (15).

2.4.1. Beden İmajı

Beden imajı, bireyin kendi fiziksel görünümüne ilişkin, kişisel görüşüdür ve

bireyin kendi vücudunu algılamasındaki değişikliklere bağlı olarak sürekli değişir. Bu

nedenle birey hijyenik uygulamalarını kendi vücudunu algılaması doğrultusunda

gerçekleştirir. Eğer birey kendini temiz ve bakımlı olarak algılıyorsa bu görünümünü

sürdürmek için çaba gösterir (15).

Özellikle gençlik döneminde estetik görünüm çok daha ön plandadır. Bu

dönemde değişen hormonal aktivite deri ve saçlı deride değişikliklere neden olur. Yağ

ve ter bezlerinin aktivitesinin artması sonucu daha fazla sebum salgılanır, deri ve saçlı

deride yağlanma belirgin olarak gözlenir. Bunun yanı sıra genç ayağının kokması ve

koltuk altlarının terlemesi gibi kişisel hijyenik ihtiyaçlarının farkına varmayabilir. Genç

çeşitli hijyenik uygulamalarla beden imajını sürdürmeye çalışır, ancak bu dönemde

gence iyi bir hijyenik eğitim ve danışmanlık verilmelidir. Aksi halde bilinçsizce

13

kullanılan hijyenik malzemeler gencin çeşitli sağlık sorunları yaşamasına neden olabilir

(36).

2.4.2. Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durum

Bireyin ait olduğu sosyal grup hijyen uygulamalarını etkileyici özelliğe sahiptir.

Birey hijyen uygulamalarını, çocukluk döneminde ebeveynlerinden öğrenir ve kazandığı

bu alışkanlıklarını genellikle yaşamı boyunca sürdürür. Ailenin hijyene ilişkin

uygulamalarında ise içinde yaşadıkları toplumun kültürel özellikleri belirgindir (15).

Bu nedenle gençlere çocukluk çağından itibaren diğer sağlık konularında

olduğu gibi bireysel hijyen konusunda da iyi bir sağlık eğitimi verilmeli, ailesinden

kazandığı yanlış davranış ve uygulamalar doğru davranış ve uygulamalarla

değiştirilmelidir. Böylece gelecek nesillerin sağlıklı yetişmelerine önemli bir katkı

sağlanmış olacaktır. Sosyo-ekonomik ve kültürel durumun bireysel hijyene etkisine

ilişkin örneklerden birisi banyo yapma alışkanlığında gözlenmektedir. Örneğin; bazı

toplumlarda her gün banyo yapma davranışı varken, bazı toplumlarda haftada bir kez

banyo yapılır. Diğer taraftan küvet banyosu bazıları için lüks olmasına karşın, bazıları

içinde yatmadan önce temizlik ve rahatlama sağlayan bir yöntemdir (37).

Bunun yanısıra yaşanılan evin fiziksel yapısı (sürekli sıcak su olması gibi) evde

yaşayan aile bireylerinin sayısı ve ekonomik durum (diş fırçası, diş macunu vb. araç ve

gerecin satın alımı) ailenin hijyenik uygulamalarını etkileyen diğer uygulamalardır (36).

2.4.3. Bilgi Düzeyi

Bireyin hijyene ilişkin bilgi düzeyi, onun uygulamalarını doğrudan etkiler.

Hijyen bilgisi, hijyenin ve genel görünümün önemini, çeşitli hijyen uygulamalarını

kapsamalıdır ve daha öncede değinildiği gibi çocukluk çağından itibaren planlı bir

eğitim verilmelidir (36).

14

2.4.4. Bireysel Tercihler

Bireysel tercihler, bireyin alışkanlıklarını ve değerlerini yansıtır. Bireysel

tercihler, hijyenik bakımda kullanılacak araç-gereci (örneğin; sabun, şampuan vb.),

uygulamanın zamanını, sıklığını ve biçimini belirlerler. Örneğin; bazı bireyler her gün

akşam duş şeklinde banyo yapmayı tercih ederken, bazı bireyler bu uygulamayı gereksiz

görebilirler. Bireysel tercihler kişinin sağlığını olumsuz yönde etkileyebilecek güce

sahiplerse, bu alışkanlıkların değiştirilmesi için bireye gereken eğitim verilmeli, sağlıklı

uygulama yöntem ve alışkanlıklarını kazanması sağlanmalıdır (36).

2.5. Adölesan Dönemi

Adölesan bazen ergenlikle eş anlamda kullanılmakla birlikte yaşamın bu

döneminde vücutta oluşan biyolojik değişikliklere eşlik eden ruhsal gelişme ve

psikososyal değişiklikleri de kapsayan bir terimdir. Adölesan dönemi ergenliğin

başlangıcından 18 – 20 yaşlarına kadar olan süreyi içerir (37).

Bu yaş döneminde bağımsızlık için gösterilen çabalar çok önemlidir. Adölesan

için sıklıkla arkadaşlarının düşünceleri ailesinden daha önemlidir, çünkü akran grubunun

onun için önemi büyüktür. Bu dönemde fiziksel görünüm önemlidir. Beden imajındaki

değişiklik korkusu adölesanda anksiyeteye neden olur. Adölesan, diğer kişilerin

kendisini kabul ya da reddetmesinde beden imajının temel kriter olduğuna inanır.

Ayrıca, bu dönemde bütün adölesanların en büyük zevki yalnızken veya sıkıldıklarında

hayal kurmalarıdır (37).

Ergenliğin ilk belirtileri, kız çocuklarında 10, erkeklerde 12 yaşında ortaya

çıkar. Biyolojik değişikliklerin tamamlanması genellikle 3–5 yıl sürer. Bu sürede

testisler ve yumurtalıklar (gonadlar) olgunlaşarak kız çocuklarında adet kanamaları ve

yumurtlamaların başlaması, erkeklerde ise sperm oluşumu başlayarak üreme kapasitesi

olmayan çocuk organizması üretken bir bireye dönüşür. Kızlarda ve erkeklerde

kendilerine has hormonların salgılarının artması ile cinse özgü ikincil cinsiyet

karakterleri belirir. Bu değişikliklerin yanı sıra boy büyümesinde ve kemik

olgunlaşmasında belirgin bir hızlanma vücut tartısında çeşitli organların ve vücut

15

kısımlarının boyutlarında bir artma görülür. Vücut yapısı çocuktan erişkine değişir.

Vücut yapısında kız erkek farklılığı belirginleşir. Ergenlik döneminin sonunda (bu

kızlarda ortalama 16, erkek çocuklarda 18 yaş) bireyin büyüme ve gelişmesi büyük

ölçüde tamamlanmıştır (38).

Ergenlik belirtilerinin ortaya çıkma yaşı ırka, aileye ve beslenme durumuna

bağlıdır. Kız çocuklarında ergenliğin ilk belirtileri 8 yaş kadar erken 13 yaş kadar geç,

erkeklerde ise 9,5 yaş kadar erken 15 yaş kadar geç bir dönemde başlayabilir (38).

2.5.1. Ergenlikte Büyüme ve Gelişme

2.5.1.1. Boy Büyümesi

İlk 4 yaştan sonra büyüme hızı her iki cinste yılda 5–7 santimetre arası oldukça

stabil bir gidiş gösterir. Ergenlik belirtilerinin başlaması ile birlikte Gonad

hormonlarının büyütücü etkisiyle boy uzamasında belirgin bir hızlanma görülür.

Ergenlik başlangıcında kişinin erişkin boyunun yaklaşık % 80’i olan boy uzunluğu 2-4

yıl içinde kendi erişkin boyunun % 99’una erişir. Ergenlikte büyümenin en hızlı olduğu

dönemde kız çocuklarda ortalama 9 cm/yıl erkek çocuklarda 10,5.cm/yıl gibi bir düzeye

ulaşır. Ergenlik sürecinin erkek çocuklarda daha geç başlaması erkek çocuklara

büyümede yaklaşık 2 yıllık bir süre kazandırır. Kız çocuklarında ergenlik döneminde

salgılanan östrojen grubu hormonlara kıyasla erkek çocuklarda salgılanan testesteron

daha kuvvetli büyütücü bir özellik gösterir. Boy büyümesi ergenliğin son evrelerinde

giderek yavaşlayarak kızlarda 16–18 erkeklerde 18–20 yaşlarda durur (36,37).

2.5.1.2. Kilo Artması

Boy büyümesine parelel olarak çocukluk döneminde yıllık tartı artması oldukça

stabil ve 2,25–2,75 kg/yıl arasında iken ergenlik dönemi süresince vücut ağırlığı kız

çocuklarında yaklaşık 16kg, erkek çocuklarda 20kg artar. İç organların hızla büyümesi,

iskeletin büyümesi ve kitlesinin artması, kas dokusunda gelişme ve yağ dokusunda

artma, ergenlikte vücut ağırlığında gözlenen belirgin artışın öğeleridir. Erkek çocuklarda

vücut ağırlığının artmasının esas nedeni kas gelişmesi ve iskelet kitlesinin artması iken

16

kız çocuklarda tartı artışı büyük ölçüde belirli bölgelerde yağ depolanması sonucudur

(35).

2.5.1.3. İskelet Büyümesi ve Olgunlaşması

Ergenlik döneminde baş kemikleri dışında tüm iskelet sisteminde belirli bir sıra

düzeni içinde büyüme hızlanması gözlenir. İlk önce el ve ayakların büyümesi hızlanır,

bunu izleyerek ön kol ve bacaklar daha sonra üst kol ve uyluklar uzar. Uzunlamasına

büyümeyi vücudun enine büyümesinde hızlanma izler. Kalçalar ve göğüs, bunları

izleyerek omuzlar genişler. Ekstremite uzaması durduktan sonra gövde uzaması bir süre

daha devam eder (37).

Ergenlikte baş kemiklerinde belirgin bir büyüme görülmemesine karşın yüz

kemikleri hızla büyür ve yüz görünümü değişir. Alt çene kemiğinin büyümesi sonucu

çene uzar ve kalınlaşır, burun büyür, görünüm düzleşir. Erkeklerde ergenlik dönemi

süresince omuz genişliği daha fazla artarken kalça kısımları nispeten dar kalır, kız

çocuklarda ise durum tam tersinedir. Erkeklerde kemiklerin kitlesi, kalınlığı ve

yoğunluğu kızlardan çok daha belirgin olarak artar. Kız çocuklarında kemik gelişimi

kemik gelişim noktaları olan epifizlerin erken olarak kemikleşmesi sonucu 15–16

yaşlarında son bulurken erkek çocuklarda epifizlerin kemikleşmesi 17–18 yaşlarında

kemikleştiğinden dolayı erkek çocuklar kız çocuklarına kıyasla daha uzun boylu olurlar

(39).

2.5.1.4. Kas Gelişmesi

Ergenlikte her iki cinste kas kitlesi ve kas kuvveti artar. Kas gelişmesi

erkeklerde kızlardan çok daha belirgindir (38).

2.5.1.5. Organ Büyümesi

Kalp, akciğerler, böbrekler ve dalak gibi organlar ergenlik döneminde hızla

büyür. Gözün ön arka çapı uzar, bu nedenle miyopluk genellikle ergenlik yaşlarında

ortaya çıkar (37).

17

2.5.1.6. Üriner Sistemin ve İkincil Cinsiyet Karakterlerinin Gelişmesi

Erkek çocuklarda sırasıyla testisler büyümeye başlar, genital bölgede kıllanma

başlar. Testislerin yüzeyini kaplayan deride kabalaşma ve renkte koyulaşma meydana

gelir, koltuk altı bölgesinde kıllanma oluşur, gırtlakta büyüme ve sesin kalınlaşması,

üretim sisteminin faaliyete geçmesi sonucu spermlerin olgunlaşması, yüzde kıllanma, ter

ve yağ bezlerinde büyüme ve salgı artması, vücut kıllanması ve cinsel olgunlukla

tamamlanır (37).

Kız çocuklarda yumurtalıkların büyümeye başlaması, memelerin büyümeye

başlaması ve meme başında renk değişiklikleri, genital bölgede kıllanma, ilk adet

kanaması, kalça çapında artma, ter ve yağ bezlerinde büyüme ve salgı artması, son

olarak cinsel olgunlukla sonuçlanır (36,38).

2.6. Yapılması Gereken Temizlik Uygulamaları

Deri temizliği ve bakımı

Yüz - boyun temizliği ve bakımı

Göz temizliği ve bakımı

Kulak temizliği ve bakımı

El temizliği ve bakımı

Tırnak temizliği ve bakımı

Ayak temizliği ve bakımı

Peri-anal bölge temizliği ve bakımı

Saç temizliği ve bakımı

Ağız-diş temizliği ve bakımı

18

2.6.1. Deri Temizliği ve Bakımı

Deri bütün vücudumuzu örten, dış etkilerden koruyan, vücudun en geniş

organlarından birisidir. Deri, kulaklar, gözler, burun, rektum gibi vücut boşluklarında

mukoza ile devam eder ve mukoza bu boşlukları bir astar gibi örter. Derinin kalınlığı,

vücudun çeşitli yerlerine göre değişiklik gösterir; kulak lobunda en ince (0.5mm) iken,

avuç içi ve ayak tabanında en kalın (1.5 mm) halde bulunur. Vücudun en aktif

organlarından birisidir, duyu sinirlerinin bir çoğu deride sonlandığından çeşitli duyuları

(ağrı, dokunma, basınç vb.) alır, salgı yapar. Vücudun dış yüzünü tümüyle örten deri

sağlam, yumuşak ve elastiki olmalıdır. İnsan derisinin başlıca fonksiyonel rolleri

şunlardır (39).

Vücudu dış etkenlerden korumak ve mikroorganizmaların girmesini önlemek,

Vücut ısısını ayarlamak,

Vücutta biriken artık maddeleri atmak (ter bezleri yoluyla),

Ultraviyole ışınlarının sebum üzerine etkisiyle D vitamini meydana getirmek,

Duyu organı görevi yapmak.

Bu işlevlerinin tümünün iyi bir şekilde yerine getirilebilmesi, derinin

temizliğine, iyi bir kan dolaşımının sağlanmasına, genel sağlamlığına ve tonüsünün

sağlıklı olmasına bağlıdır. Derinin normal özellikleri şöyle sıralanabilir: Deri rengi,

vücut bölgelerine göre değişiklik gösterir, doku turgoru (elastikiyet ve dayanıklılık ) iyi

durumdadır, düz, yumuşak ve esnektir, deride siyanoz, sarılık ya da solukluk yoktur,

deriye dokunulduğunda ılıktır, derinin bütünlüğü bozulmamıştır (sıyrılma vb. yoktur)

(15,39).

Derinin bütünlüğünü bozan nedenler şunlardır (40):

Yetersiz beslenme,

Derideki duyu bozukluğu,

Kan dolaşımının yetersiz olması,

19

Derinin devamlı ıslak kalması,

Aşırı kuru ve gergin deri,

Yaralanma, vurma, çarpma denilen travmalar,

Deride tahrişe neden olan fiziksel ve kimyasal maddeler.

Kıl Kıl kökü Yağ bezi Erektör pili kası Ter bezi kanalı

Sinir sonlanması Ter bezi Kan damarları

Şekil 1. Derinin Tabakaları (15).

Deri başlıca üç tabakadan oluşmuştur. Bu tabakalar; epidermis, dermis ve

hipodermis ya da subkutan dokudur (15).

1. Epidermis; derinin en dışta bulunan tabakasıdır. Epidermiste kan damarları

ve sinirler yoktur. Derinin üstündeki kirler; sebum, buharlaşan terden arta kalan

maddeler, tozlar, mikroorganizmalar ve derinin üst tabakasından soyulan ölü epitel

hücrelerden meydana gelir. Bu kirler, derideki salgı bezlerinin açıklıkları olan

gözenekleri tıkar ve derinin görevlerini yeterince yerine getirememesine neden olur (41).

2. Dermis; epidermisin altına yerleşmiş, ona destek oluşturmak üzere kollagen

ve elastik lifleri içeren kalın bir tabakadır. Bu nedenle elastik ve dayanıklı bir dokudur.

Derinin hafif pembemsi rengi, dermiste bulunan kan damarlarına bağlıdır. Dermiste

sonlanan duyu sinirleride dokunma, ısı, basınç gibi duyuları alırlar. Bu özelliği

nedeniyle deri, en önemli duyu organıdır ve birey bu yolla çevresini algılar. Dermiste

20

bulunan ter bezleri dudaklar hariç hemen hemen tüm vücut yüzeyinde bulunurlar.

Vücutta doğumdan itibaren 2-5 milyon arasında ter bezi bulunur. Ter bezlerinin ençok

bulunduğu vücut bölgeleri avuç içleri, ayak tabanları, koltuk altları ve kasıklardır. Ter

bezi kanallarının deri yüzeyine açıldıkları noktada küçük bir çukurluk oluşur ve bu

çukurluk gözenek olarak adlandırılır (15).

Dermiste bulunan yağ bezleri ‘sebum’ denilen bir salgı yaparlar ve bu

salgılarını kıl folüküllerinin içine akıtırlar. Sebum saçları yumuşatır, parlak bir görünüm

verir, derinin kurumasını önler ve antibakteriyel bir özellik göstererek

mikroorganizmaların yayılımını engeller. Sebum yapımı özellikle adölesan döneminde

artar. Yağ bezlerinin aşırı çalışması, kıl folüküllerinin tıkanmasına neden olur. Kıl

folüküllerinin tıkanması lokal enfeksiyonlara ve sivilce oluşumuna, sebumun

oksidasyonu ise komedon oluşumuna yol açar. Sivilce ve komedon her ikisi birlikte

‘akne’ olarak adlandırılır ve özellikle yüzde, göğüste, omuzlarda, sırtta bulunur (15).

3. Subkutan doku; gevşek bağ dokusudur ve kan damarlarını, lenf damarlarını,

sinirleri ve yağ globüllerini içerir. Subkutan doku derinin diğer tabakaları için esnek bir

taban desteği sağlar (15).

Kişi sürekli dış ortamla ilişki içerisindedir. Dış ortamdaki bir çok şeye dokunur,

koklar, kimi zaman ağzına götürür. Deri, vücudun dış ortamdan gelen bir takım zararlı

mikroorganizmalara ve darbelere karşı bir dereceye kadar korunmasını sağlar. Derinin

bakımını iyi yapabilmek için her şeyden önce onun cinsini (yağlı, kuru, vb.) iyi bilmek

gerekir. Derinin genç kalması, onun bakımını genç yaşta yapmaya başlamak ve dış

etkenlere karşı korumakla sağlanabilir. Her bireyin belirli bir deri türü olup, bu tür

kendine özgü ayrıcalıklar taşır. Bu farklılaşma olayı, kalıtıma, bünyeye, genel sağlığa ve

iklime bağlıdır (41).

Gelişimsel dönemlere göre derinin yapısı incelenecek olursa, her dönemin deri

bakımı açısından kendine özgü özellikleri olduğu görülür.Yenidoğan bir bebek derisi

oldukça incedir, deride oluşan çatlaklar kolay enfekte olur. Okul öncesi dönemde deri

tabakaları birbirine daha sağlam tutunmuşlardır, enfeksiyonlara daha dirençli

durumdadır. Ancak çocuk çok hareketli ve hijyen alışkanlıkları henüz gelişmediği için

21

düşmeler, çarpmalar sonucu deride yaralar açılır ve enfekte olabilir. Kişisel hijyen

eğitiminin verilebileceği en uygun yaş grubu, okul öncesi dönemde olan çocuklardır.

Adölesan döneminde sebum salgısının artmasına bağlı akneler oluşur, ter bezlerinin

çalışması artar. Yaş ilerledikçe deri giderek kalınlaşır, kurur ve elastikiyetini kaybeder.

Yaşlı bireylerde derinin yağlanarak kuruluğun önlenmesi gerekir (15).

Deri yaklaşık olarak 1.5metre kare alana sahip vücudun en büyük organıdır.

Biyolojik olarak canlı ve ölü tabakalardan oluşan deri vücut savunmasının da en önemli

silahıdır. Deri sebumdaki yağ, tuz, lizozimler, proteinler ve su ile sürekli nemli olarak

tutulmaya çalışılır. Bu sekresyonlar çok sayıdaki mikroorganizma için inhibitör etki

gösterirken, yağı kullanabilen, tuz ve kuruluğa dirençli mikroorganizmalar içinde iyi bir

vasat oluştururlar. Deri de hücreler arası boşluklar ile yağ ve terbezlerinin kanallarına

yerleşen dirençli mikroorganizmalar metabolize ettikleri yağlardan oluşturdukları

propionik asit gibi kısa zincirli yağ asitleri ve ürettikleri bakteriyosinlerle derinin

savunmasına yardım eder, deride zararlı olan mikroorganizmaların uzun süreli

kalmalarını engellerler. Böylece genel olarak deride özel olarak da ellerde birisi devamlı

olarak yerleşik olan kalıcı, diğeri de kısa süreli olan kontaminasyon sonucu bulaşan ve

geçici olan iki tür mikroorganizma topluluğu bulunur (41).

Kalıcı flora: Daimi flora olarak da tanımlanan bu mikroorganizma topluluğu

deride inatçı kolonizasyonlar yaparlar. Bu mikroorganizmaların çoğu derinin üst

tabakalarında yerleşirken % 10-20 si daha derin tabakalara yerleşirler. Su ve sabun ile

yapılan mekanik el yıkama işlemlerinden sonra bu bakteri topluluğunda azalma olmaz,

hatta bazen sayılarında artış kaydedilir. Bu floranın karakteristik üyeleri koagülaz

negatif stafilokoklar (KNS), Mikrococcus, Propniobacterium ve Corynebacterium

türleridir (41).

Geçici flora: Kontaminant flora olarak ta tanımlanır. Kontamine araç ve

gereçlerden ellere bulaşırlar. Bu mikroorganizmalar deride uzun süre yaşayamazlar ve

çoğalmazlar (41).

Kişisel temizlik alışkanlıklarının önlediği diğer bir sorun vücut kokusudur.

Vücut kokusu vücut yüzeyinde bulunan mikropların (bakterilerin) teri parçalamasına

22

bağlı olarak meydana gelmektedir. Koku meydana getiren vücut bölgeleri öncelikle

ayaklar, kıl köklerinin yoğun olduğu kasık ve koltuk altlarıdır. Her gün banyo

yapılamadığı durumlarda koltuk altı önce sabunlu bir bezle sonra su ile iyice silinmeli ve

temizlenmelidir. Deri üzerine daha sonra bir deodorant veya ter önleyici uygulanabilir.

Deodorantlar kokuyu sadece maskelerler. Bu nedenle temizlik aracı olarak değil, geçici

bir uygulama olarak değerlendirilmelidir. Giysilere sinen ter kokusu, beden temizliği

yapılsa bile, aynı giysinin temizlenmeden tekrar kullanılması halinde kalıcı olur.

Özellikle sık yıkanmayan kalın kazaklar kullanılırken bu nedenle özen gösterilmelidir.

Yoğun bedensel çalışma vücuttan çıkan ter miktarının artmasına neden olmaktadır.

Vücudun terleme oranının artması kokunun da artması anlamına gelecektir. Bedensel

etkinliği fazla olmadığı halde bazı bireylerin ter bezi salgısı fazla olabilir. Bu durum

ergenlik ve menopoz durumlarında özellikle ortaya çıkabilir. Ayrıca, insan bir süre sonra

kendi kokusuna duyarsızlaşır (39).

Deri sağlığını koruyan bir uygulama da temizliktir. Temizlik için gerekli iki

araç su ve sabundur. Deri temizliği banyolarda sağlanır. Derinin sabun ve suyla birlikte

yıkanması, sabunun bileşimindeki alkalinin derideki yağlı sebumla emülsiyon meydana

getirmesine ve kirlerin suyla birlikte temizlenmesine neden olur. Deri temizliğinde

kullanılacak sabunun pH’ının 5.5 olması önerilmektedir (15,35,40). Banyo, temizliğin

yanı sıra çeşitli amaçlar içinde uygulanır.

Banyonun vücuda etkisi, dolayısıyla yapılış amaçları şöyle sıralanabilir (15):

Deriden ter, sebum, ölü hücreleri ve bazı mikroorganizmaları uzaklaştırarak

temizliği sağlar,

Kan dolaşımını uyarır,

Bireye iyilik ve canlılık duygusu verir,

Vücut kokularını azaltır,

Kas tonüsünü arttırır ve eklem hareketlerini sağlar,

Bireye rahatlık verdiği gibi kişinin temiz olduğunu bilmesi kendisine olan

güven duygusunun artmasına neden olur.

23

Banyo sırasında yıkanmayı kolaylaştıracak araç gereçlerden yararlanılabilir.

Lif, kese mekanik etkinliği artırmak için yarar sağlayabilir. Lifler sabunun vücuda daha

etkin olarak uygulanmasını sağlamaktadır. Sırt bölgesinin sabunlanmasında uzun saplı

banyo fırçalarından yararlanılabilir. Kese geleneksel yıkanma araçlarındandır. Derideki

döküntü hücrelerin uzaklaştırılmasına bir dereceye kadar deri dolaşımına yardımcı

olabilir. Ancak soyucu etki yapacak şiddette kullanılmamalıdır (34).

Banyolar, kullanılan suyun ısısına göre; sıcak, ılık ve soğuk olmak üzere 3

gruba ayrılır (13).

Su 0 derece’de buz

15-20 derece’de çok soğuk

26-32 derece’de ılık

33-35 derece’de nötr

38-45 derece’de çok sıcak

37-38 Derece sıcaklıktaki banyolar derideki kirleri ve salgıları temizleyerek

kişide rahatlık duygusu oluşturur. Böylece, derideki tüm damarlar genişleyerek iyi bir

kanlanma sağlanır ve bu durum, yorgunluğa neden olan artık maddelerin terle atılmasına

yol açarak kişiye canlılık kazandırır (34).

Bireyler normal koşullarda en az haftada iki kez banyo yapmalıdır. Dışarıdaki

sıcaklık ve nem düşük olduğu zaman derinin kurumasını önlemek için daha seyrek

banyo yapılması ve vücut nemlendiricilerinin daha sık kullanılması önerilir. Ayrıca iyi

bir deri bakımı için; iç çamaşırları her gün değiştirilmeli, çamaşırlar düzenli olarak

yıkanmalı ve ütülenmelidir. Gerektiğinde ise kaynatarak ya da sodyum hipoklorid

(çamaşır suyu) kullanılarak dezenfekte edilmelidir (15).

Sık sık yıkanılmazsa, vücutta oluşan kir sebaceous bezlerinin kanallarını

tıkayarak, deride komedon denilen siyah beneklerin oluşmasına neden olduğu gibi, artık

maddelerin dışarı atılmasını da engeller. Komedonların iltihaplanması akneye,

zedelenmiş derinin streptokoklarla enfekte olması impetigoya yol açabilir (34,41).

24

İyi bir kan dolaşımı, hem derinin beslenmesi hem de terle ve ısı radyasyonuyla

kaybolan ısının karşılanabilmesi için gereklidir. Beden hareketleri, ılık banyolar ve

masaj, iyi bir kan dolaşımı sağlanmasına yardım eden yöntemlerdir. Deri tonüsünün

normal olabilmesi, özellikle çocuk ve gençlerde terleme derinin üzerinde hareketli bir

hava tabakasının bulunmasına bağlıdır (10).

2.6.2. Yüz - Boyun Temizliği ve Bakımı

Yüz-boyun derisinin yapısı, vücudun diğer bölgelerindeki derinin yapısına göre

daha incedir ve dolayısıyla daha hassastır. Bu nedenle yüz derisinin temizliği özel önem

taşır. Temizlik sırasında yapılan işlemler derinin zedelenmesine yol açmamalıdır. Yüz,

genel vücut temizliğinde olduğu gibi su ve pH’ı 5.5 olan sabunla temizlenmeli, ancak

kadınlarda yüz yıkanmadan önce yüzdeki makyaj malzemeleri uygun temizleyicilerle

deriden uzaklaştırılmalıdır (15,40).

Yüz yıkandıktan sonra ise kurulama sırasında yumuşak havlular kullanılmalı ve

havlu deriye sadece dokundurularak yüz kurulanmalıdır. Diğer taraftan her bireyin

kendisine ait yüz havlusunun olması tercih edilir. Çünkü ortak havlu kullanımı çeşitli

enfeksiyonların bir bireyden diğerine geçmesine neden olur. Yüz temizliğinin sabah

kalkınca ve yatmadan önce mutlaka yapılması gereklidir. Ancak gün içerisinde de

gereksinim hissedildikçe (örneğin; terlendiğinde, tozlu ortamda bulunulduğunda, okul ve

işten dönüldüğünde vb.) temizliği sağlanmalıdır (34).

Yüz yıkama özellikle göze bulaşan hastalıklarda çok önemli olmaktadır. WHO

dünyada her yıl 9 milyon insanın kör olmasına neden olan Trahomun 2020 yılına kadar

temizlenmesi için tüm dünya çapında bir çalışma başlatmış ve bunun için 4 temel kural

koymuştur. Bunlar; yüz yıkama, çevresel sanitasyon, cerrahi ve antibiyotik kullanmadır.

Yüz yıkama ve çevresel hijyenin diğer iki maddeye göre daha önemli olduğunu

vurgulamaktadır (42).

Yüz ve boyun temizliği sağlığı korumada önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle

gece boyunca gözlerin çapaklanması ve terleme gibi nedenlerden dolayı sabah kalkınca

el, yüz ve boyun yıkanmalıdır (43).

25

Yüz temizliğine burunda katılmalıdır. Burun temizliği en iyi lavaboda, akan su

ile yapılır. Mendil kullanılması gerektiğinde, kağıt mendil tercih etmek daha sağlıklı bir

davranıştır (34).

Burun koku duyusunu almasının yanında solunan havanın ısıtılıp

nemlendirildiği ve solunan havanın içindeki yabancı maddelerin tutulduğu organımızdır,

eğer temizliğine dikkat edilmezse içindeki stafilokoklar fazla sayıda ürer ve vücudun

başka bir yerine bulaşması halinde hastalık yapabilir. 1 gr burun salgısında 10 milyon

bakteri bulunur. İnsanların %30-50’sinin burunlarında besin zehirlenmesi yapan

stafilakokkus auerus bakterisini taşıdıkları bilinmektedir. Bu oran hastanede çalışan

bireylerde %65-80’e çıkmaktadır. Nitekim hastanelerde özellikle yenidoğan ünitelerinde

burundan bulaşan stafilakokkus auerus bakterileri çok sayıda hastane enfeksiyonlarına

neden olmuştur (42).

Yüz bakımı gençlik döneminde daha büyük önem kazanır. Çünkü bu dönemde

daha önce değinildiği gibi hormonların etkisiyle akneler sıklıkla gelişir. Akne; derideki

ter ve yağ bezlerinin hormon faaliyeti sonucu hipertrofiye uğramaları ve fazla miktarda

salgı yapmaları yüzünden meydana gelir. Yapımı artan sebum yeterince dışarı çıkamaz

ve delikleri tıkar. Meydana gelen yağ kitlesinin tepesi havayla temas ederse oksitlenir ve

siyah noktacıkları oluşturur. Bu siyah noktacıklar mikroorganizmalarla kontamine

olduğunda enfekte görünüm alır. Psikolojik bir takım etkenler örneğin; sinirlilik,

havasızlık, fiziksel durgunluk, aşırı yorgunluk, sindirim bozuklukları hormonal

faaliyetleri etkileyerek akne oluşumunu arttırabilirler (40).

Aknelerin tedavi şekli gençler için usandırıcı olduğundan çok defa ihmale

uğrar. Aknelerin varlığı kendisine çok önem veren genç için büyük bir problemdir.

Akneler, önemli bir cilt rahatsızlığı değildir hastalıktan çok doğal bir olay olarak

nitelendirilir (40).

Aknelerin önlenmesi ve bakımı için yüz temizliğinde aşağıdaki uygulamalar

göz önüne alınmalıdır (40).

26

Sivilcelerin lanolinli veya bademli süt ile tahriş edilmeden silinmesi gerekir,

yüzde kalan tortu, yağsız veya proteinli bir sabunla yıkanır. Parfümlü, renkli ve ilaçlı her

türlü sabun kullanılması sakıncalıdır.

Cilt bakımında, özellikle yağlı ciltlerin bakımı ile çelişkili gibi görünse de

tüm cilt türlerinde cildin yağlandırılması gerekir. Temizleme işleminden sonra cilde çok

yağlı olmayan nemlendirici özellikte bir krem sürülür. Bu uygulama ile salgılamanın

yerini alan yapay tabaka yoluyla yağ bezlerinin aşırı çalışması engellenmiş olur.

Derinin temiz tutulması gerekir.

Göğüs ve sırtta sivilceler varsa yünlü giysiler sakıncalıdır. Yün sivilceleri

tahriş eder ve yayılmasına neden olur.

Beslenmede çay, kahve, kolalı içecek, baharat, kızartma, ağır sos, ekmek, şeker

ve özellikle çikolata mümkün olduğu kadar az yenmelidir.

2.6.3. Göz Temizliği ve Bakımı

Göz vücudun dışındaki dünyada olup biten milyonlarca olguyu çok kısa sürede

kavrayabilme gücüne sahiptir. Gözün yapısı son derece karmaşıktır. Gözler burun

kemeri, kaşlar, elmacık kemikleri ve göz kapakları tarafından korunur. Gözlerin,

normalde özel bir bakım uygulamasına gereksinimi yoktur. Çünkü; gözler sürekli olarak

gözyaşı ile yıkanır ve göz kapağı ile kirpikler, yabancı cisimlerin göze girmesini

engeller. Göz bakımında, yalnızca gözün iç kantüsünde ya da kirpiklerde birikerek

kuruyan göz salgılarının temizlenmesi gerekir. Gözler her zaman iç kantüsten dış

kantüse doğru yüzün her yıkanmasında temizlenmelidir. Ancak göz temizliğinde

kesinlikle sabun kullanılmamalıdır (15).

Çoğu zaman görme keskinliğinin kaybedildiği farkedilmeyebilir. Bu nedenle

düzenli aralıklarla göz muayenesi yaptırılmalıdır. Görme bozukluğu olanların gözlük

yerine kontakt lens kullanması oldukça yaygındır. Bazı kişiler sadece göz rengini

değiştirmek için estetik amaçlı kontakt lens kullanırlar. Kontakt lens kullanımında

27

temizlik çok büyük önem taşımaktadır. Bu temizliğe ilk gün nasıl uyuluyorsa kontakt

lens kullanıldığı sürece de aynı titizlikle uyulması gerekmektedir (44).

Bazen güzelliği daha belirgin hale getirmek için başta göz çevresi ve kirpikler

olmak üzere makyaj amacıyla yüze sürülen çeşitli maddeler kullanılmaktadır. Öncelikle

bu maddelerin kaliteli olması çok önemlidir. Buna rağmen göz çevresinde ve yüzde

mikrobik ya da allerjik sorunlarla karşılaşılabilir. Makyaj yapılıyorsa her akşam

yatmadan önce muhakkak göz çevresinde ve yüzde kullanılan makyaj artıkları uygun

krem ve solüsyonlar kullanılarak yada su ve sabunla temizlenmelidir. Makyaj

temizliğinde kullanılan malzemelerin niteliği de en az makyaj malzemeleri kadar

önemlidir. Bu tür malzemeler yeterince kaliteli olmadığında cildin yıpranmasına, sivilce

ve siyah noktaların oluşmasına hatta lekelenmelere yol açabilir (44).

Özellikle konjiktiviti (göz iltihabı) önlemede ve göz yaşı eksikliği olanlarda

gözlerin sık sık yıkanması önemlidir (42).

2.6.4. Kulak Temizliği ve Bakımı

Kulağın iki önemli görevi vardır. Bunlar işitme ve dengeyi sağlamaktır.

Kulakların hijyenik bakımı, banyo sırasında kulak kepçesinin temizlenmesi ile sağlanır

ve normalde kulakların fazla bir bakıma gereksinimi yoktur. Ancak dış kulak yolunda

kulak kirinin fazla birikmesi ya da yabancı madde olması bireyin işitmesini

zorlaştırabilir. Birey gerek işitmenin azalmasından gerekse kulak kirinin görünürde

olmasından rahatsız olabilir. Bu durumda yetişkin bireylerde kulak kepçesini aşağıya

doğru çekerek görülür ve gevşek durumda olan kulak kiri temizlenmelidir. Ancak

temizlik amacıyla dış kulak yoluna her hangi bir cisim (örneğin; pamuklu temizleme

aracı) itilmemelidir. Temizlik parmağa dolanan bir bez ile sadece dış kulakta

yapılmalıdır. Dış kulak yoluna itilen cisimler, kulak yolunun yaralanmasına, kulak

zarının delinmesine neden olabilir. Ayrıca bu cisimler kulak kirinin, kulak yolunun içine

doğru itilerek, burada sıkışıp pekişmesine yol açar (15,40).

28

Kulağa küpe takarken bunun kulakta allerji yapabileceği bilinmelidir. Bu

nedenle kullanılacak küpelerin allerji yapma özelliği çok az olan altın ya da gümüşten

yapılanları tercih edilmelidir (2,3).

Klipsi olmayan küpe kullananlar kulak memesinde delik açtırmaktadırlar. Bu

deliği açarken kullanılan delici aracın ve takılan ip ya da halkanın mutlaka mikropsuz

olması gerekir. Aksi takdirde kulak memesinde çok tehlikeli durumlara yol açabilecek

iltihaplanmalar görülebilir. Ayrıca kulak memesine delik açılırken tek kullanımlık aletler

kullanılmadığı takdirde bugün için çok yaygın hale gelmiş kan yolu ile bulaşabilen

sarılık (hepatit B), AIDS gibi mikropların yol açtığı hastalıklara yakalanma tehlikesi

vardır. Doğal olarak bu riskler günümüzde gençler arasında yaygın bir biçimde

uygulanan dudak altı, göbek, dil gibi vücudun başka yerlerini de deldirerek küpe veya

“piercing” takıların kullanımında ve cilt altı dövme yaptırmada da geçerlidir (3,45).

Buşon gerçek anlamda kir değildir. Dış kulak yolundaki cildin salgısıdır. Bu

salgı dış kulak yolundaki cildi enfeksiyonlardan korumaya yöneliktir ve dışarıdan gelen

toz ile diğer partikülleri tutar. Dış kulak yolu cildindeki dışa doğru olan hareketlerle

kulak kepçesine doğru atılır. Kulak salgısının koyu olması, tozlu ortamlarda bulunma

veya salgının dışarıya atılmasına engel faktörler birikime yol açarlar (45).

Kulak salgısı normalde dışarı atılmasına rağmen bazı durumlarda kulakta

birikerek tıkanıklığa yol açar. Buna şunlar neden olur;

1. Kişinin kulağını temizlemek için yabancı cisim sokması

2. Tozlu ve kirli ortamlarda çalışma

3. Dış kulak yolunda darlık nedeniyle buşonun dışarı atılamaması

4. Denize girme veya banyo sırasında dış kulak yolundaki az miktardaki

salgının şişmesi (45).

Kulağı temizlemek için sokulacak herhangi bir cisim kulak salgısını zara doğru

itebileceği gibi kulak zarına da zarar verebilir. Ucu pamuklu kulak temizleme çubuğu

kullanan kişiler, pamuğun ucuna sıvanan salgıyı görünce temizlediklerini düşünürler

ancak salgının çoğunu zara doğru itmektedirler (46).

29

2.6.5. El Temizliği ve Bakımı

Kişisel hijyen tedbirlerinin başında el-ağız ilişkileri gelmektedir. Eller vücutta

en çabuk kirlenen ve mikroorganizmalarla en çok temas eden organlardır. Elleri temiz

tutmak sadece estetik açıdan değil, aynı zamanda sağlık açısından da çok önemlidir.

Oral-fekal bulaşmanın en önemli yollarından birisi ellerdir. Doğru el temizliği yapılması

zararlı etkenlerin besinlerle, içeceklerle vücuda girmesini önler. Biçer’in bildirdiğine

göre Bhatia’nın yaptığı çalışmada (47) besinlerle bulaşan paraziter hastalıklara esas

neden olarak ekonomik yetersizlik gösterilirken diğer faktör olarak kişisel hijyen

yetersizliğini belirtmiştir. Eller, tuvaletten önce-sonra, yemekten önce- sonra ve

kirlendiği fark edildiğinde ya da kirli olduğu düşünülen bir yüzeyle temas edildiğinde

sabunla ve bol su ile yıkanmalıdır (35).

Uzun süre soğuğa, deterjanlara ya da antiseptik maddelere maruz kalan ellerde

çatlaklar ve sertlikler oluşabilir. Bunları önlemek için soğuk havalarda yün ya da deri

eldiven giyilmesinde yarar vardır (40,48).

Olanak bulunan her ortamda eller akar su altında sabunla, el sırtı, avuç içi ve

parmak araları köpüklerle kaplanıp 15 saniye ovuşturularak (yavaşça 15’e kadar sayarak

bu süre belirlenebilir) yıkanmalı, durulanmalı, başkası tarafından kullanılmamış havlu,

kağıt havlu ya da kağıt mendille kurulanmalıdır. Kurulama olanağı yoksa elleri bir yere

sürmek yerine havada kendiliğinden kurumasını sağlamak en doğru davranıştır.

Tırnakların kesilmiş, varsa ojenin eskimemiş olması el temizliği için ön koşuldur. Su ve

sabun bulunmayan yerlerde el temizliği hazır ıslak temizlik mendiliyle yapılabilir (48).

2.6.5.1. Ellerin Yıknma Zamanları

Yemeklerden önce ve sonra

Yemek hazırlamadan önce ve sonra

Diş, ağız, yüz, göz temizliği yapmadan önce

Tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra

30

Kirli, tozlu bir işi tamamladıktan sonra

Dışarıdan eve ve işe geldikten sonra

Hasta ziyaretinden sonra

Yukarıdakilere uyan hiçbir iş yapılmasa dahi gün içinde çeşitli saatlerde (her

zaman temiz görünecek şekilde) (48).

Yılda yaklaşık bir milyon gastrointestinal hastalık, 400 milyon ABD Doları

tedavi masrafı, 60 bin yatarak tedavi, 250 ölüm, 3 bin Shigella ve 10 bin Hepatit A

olgusu. Massachusetts Halk Sağlığı Bölümü tarafından ABD’nde 1995 yılı için ileri

sürülen "yetersiz el yıkama ve kötü el hijyeni" tablosunun sonuçlarıdır (49). Konunun

önemi hemen herkes tarafından bilinmekle birlikte, yine hemen herkes tarafından ihmal

edilmektedir (50).

2.6.5.2. El Yıkama Sırasında Dikkat Edilmesi Gerekenler

Kişisel hijyen uygulamaları içinde kabul edilen el hijyeninde amaç, kimyasal ve fiziksel zararlıların ve enfeksiyonlara yol açan mikroorganizmaların uzaklaştırılmasını (dezenfeksiyonu) sağlamaktır. Bu amaca ulaşmak için sadece su ile temizlik yapıldığında, mekanik etki ile uzaklaştırılmaya çalışmakta ve temizlik tam olarak mümkün olmamaktadır. Bu yüzden kişisel temizlikte su ile birlikte sabun kullanılması zorunludur (51,52).

Sabun sadece ellerin dezenfeksiyonu için değil, aynı zamanda allerjik etkiye sahip zararlı bulaşanların da (nikel, demir ve diğer allerjen metallerle tozlar) uzaklaştırılmasında en etkili yöntemlerdendir (52).

Normal katı el sabunları ve sıvı sabunlar meydana getirdikleri etkiler bakımından farklı olmamakla birlikte; katı sabunların bulunduruldukları ortamlardan ve kullanan kişilerin kullanımdan sonra sabunları temizlemeden yerine koymalarından dolayı, katı sabunların kendileri kirlilik nedeni olabilmektedir. Bu yüzden özellikle toplu yaşanan yerlerde kişisel temizlikte sıvı sabunların kullanımı tercih edilmelidir (53,54).

Normal sabunlarla veya katkı maddesi içeren sabunlarla eller yıkandığında bir çok mikroorganizma uzaklaştırılmaktadır. Ancak katkı maddesi olarak klorhekzidin ve

31

povidon-iyot içeren sıvı sabunların, diğerlerinden daha etkin olduğu gösterilmiştir. Triclosan içeren sıvı sabunların ise daha az etkili olduğu, hatta bazı çalışmalarda katkı maddesi içermeyen sıvı sabunlarla aynı etkinliğe sahip olduğu saptanmıştır (53,54).

El Yıkama Sırasında;

Öncelikle ılık veya dayanabilecek kadar sıcak su kullanılmalı, sabun kullanılmalı (tercihan antimikrobiyal),

Ellerin her yeri tam olarak yıkanmalı; Şekil 2’de gösterildiği gibi bilekler, avuç içleri, parmaklar ve parmak araları, el sırtı ve tırnakların (mümkünse tırnak fırçası ile) altları da yıkanmalı,

Eller en az 15 saniye ovalanmalı, elleri kurutmaya ön koldan başlanır ve ellere ve parmak uçlarına doğru ilerlenir, elleri kurularken ovmadan daha çok havluyu ele vurarak kurulanmalı (55).

Ellerin iyice ıslatılıp sabunlanması Tırnakların fırçayla temizlenmesi

Parmak ve ellerin ovulması

Elleri durulanması Bileklerin ve ön kolun sabunlanması

Kolların durulanması Şekil 2. El Yıkama (15).

32

Enfeksiyon ajanları taşıyıcısı olarak ellerin önemi büyüktür. Ellerin derisi

vücudun diğer yerleri gibi bakteriyel floraya sahiptir. Kontaminasyonların büyük

çoğunluğunun elle gerçekleşmesi el yıkama ile giderildiği sonucuna varılabilirse de, el

yıkamanın dirençli (kalıcı) floraya etkisi güçtür. Kalıcı mikroorganizmalar genellikle

derinin kıvrıntılı, çukur yerlerine ve tırnak altlarına yerleşir (56,57).

El yıkama tekniğinde durgun su akarsu kadar etkin değildir. Akarsuyun

mekanik kuvveti, mikroorganizmaların elden atılmasına yardım eder. Elleri ovuşturma,

deri kıvrımlarına yerleşen organizmaları yerlerinden çıkartır. El yıkanırken, devamlı

takılan yüzükler parmakta durmalı, ancak hareket ettirilerek alt kısımları da

yıkanmalıdır. Aksi takdirde yüzük altları tehlikeli bir mikrop yatağı haline gelir (58).

Enç ve arkadaşlarının 1992’de İstanbul’da 115 üniversite öğrencisi ile

gerçekleştirdikleri el yıkama ile ilgili çalışmalarında, öğrencilerin % 58.3’ü akarsuyun el

yıkamada daha etkili olduğunu, aynı çalışmada öğrencilerin % 83.5’i mikropları

uzaklaştırmak için avuç içi, el sırtı, parmak ve parmak aralarının 30 saniye süre ile

yıkanması gerektiğini belirtmişlerdir (56).

WHO yetersiz hijyen ile ilgili bazı önemli hastalıkları şu şekilde

sınıflandırmıştır (58):

Hastalık Bulaşma Yolu

Basilli Dizanteri Fekal-Oral

İshaller Fekal-Oral

Kıl Kurdu Fekal-Oral

Amipli Dizanteri Fekal-Oral

Parotifoid Fekal-Oral

Scabiasis (Uyuz) Deri

Deri Sepsisi Deri

Trahoma Deri

Konjanktivit Deri

33

2.6.6. Tırnak Temizliği ve Bakımı

Tırnaklar, derinin epidermis tabakasının uzantısıdır ve keratenize epidermal

hücrelerden oluşurlar. Tırnaklar, parmakların ucunda yer alan tırnak yatağının üzerine

yerleşmiştir. Tırnağın kökü ise, deri içine gömülmüştür ve kütikül denilen, tırnağın

üzerine doğru uzayan deri ile örtülüdür (35).

Tırnak bir dizi kısımdan oluşur: Tırnak plağı; tırnağın görünür kısmı,

tırnak yatağı; tırnak plağı altındaki deri, matriks; kütikül (cuticle) altındaki tırnağın

büyümesinin yer aldığı gizli bölge, lunula; matriksin beyaz ve yarım ay şeklindeki tırnak

köküne yakın kısmı, kütikül; plağın üzerine taşan ve tırnak kökünü kaplayan doku,

tırnak foldları; tırnağı serbest her 3 kenarı boyunca destekleyen deri foldları.

Tırnaklar da kıl gibi matriksten gelişirler. Yaşlanan hücreler dışarıya doğru uzar ve

yerini yeni hücreler alır. Tırnak için ortalama günlük büyüme 0,1mm’dir. El tırnakları

ayak tırnaklarından daha hızlı uzarlar. Yazın kıştan daha hızlı uzarlar. Bir kişinin

dominant elindeki tırnaklar daha hızlı uzarlar (15). Tırnaklar, elin bir cismi tutmasında

ve kavramasında ve parmak uçlarının korunmasında önemlidirler. Sağlıklı bir tırnak

şeffaf, yüzeyi düzgün, pürüzsüz, hafif tümsek, tırnak yatağı pembe, tırnak uçları ise yarı

şeffaf görünümdedir. (15,35).

Tırnak ucu

Tırnak yatağı

Şe