Łozko Halina - Rodzima wiara ukraiÅ„ska

download Łozko Halina - Rodzima wiara ukraiÅ„ska

of 53

Transcript of Łozko Halina - Rodzima wiara ukraiÅ„ska

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    1/53

    Korzenie kulturyHalina ozko

    Rodzima wiara ukraiska

    Dedykuj mojej matusiMarii Iwanownie, ktranauczya mi ubstwiania PrzyrodyHalina ozko

    PRZEDMOWA AUTORKI DO WYDANIA POLSKIEGOReligioznawstwo wspczesne nareszcie znajduje waciwdrog do wyranego sklasyfikowaniawszystkich religii. Ani animizm, ani fetyszyzm bd totemizm, a nawet politeizm czy monoteizm nie mogby uwaane za klasyfikacyjne wyznaczniki religii. Albowiem przy obiektywnej analizie religioznawczejwyjdzie na jaw, e i chrzecijastwo posiada cechy fetyszyzmu (krzye, relikwie "witych", cudowneobrazy itp.). Nadto w cigu dwch tysicy lat swego istnienia chrzecijastwo przeobrazio si w religipoliteistyczn, aczkolwiek chrzecijascy teologowie powiedzieliby o tym spostrzeeniu, e jestblunierstwem. Z punktu widzenia obiektywnego religioznawcy chrzecijastwo posiada: bogatrjpostaciowego (ojca, syna i ducha), matk bo, setki "witych", wok ktrych dostrzegamy wszelkieoznaki kultu (modlitwy do "witego", dary wotywne, kultowe podobizny - posgi albo obrazy). Tak wicmonoteizm chrzecijastwa, jak go przedstawiajjego teologowie, pozostaje w gruncie rzeczy deklaracj.Bezpodstawne rwnie okazujsi roszczenia wiatowych religii do wyszoci, jako e wyszo czyniszo danego zjawiska to sprawa subiektywna.Niezawodnym wyznacznikiem jakiejkolwiek religii jest jej pochodzenie i sposb ekspansji. Dlategowszystkie istniejce oraz ju nie istniejce religie zaliczamy do dwch wielkich grup: stanowi je religieetniczne (narodowe i rodowo-plemienne) i religie wiatowe (midzynarodowe, kosmopolityczne). Dzisiaj

    moemy jeszcze wyodrbni trzecigrup - neoreligie (nowe prdy religijne), ktre jednake wykazujtendencj do przeksztacania si w wiatowe, a to przez ich kosmopolityzm i misjonarstwo w rnychkrajach. Przyjrzyjmy si bliej kadej z takich religii.1. Etniczne religie powstajz reguy ywioowo i w sposb naturalny w granicach jednego etnosu i na jegoetnicznym obszarze, poza ktry nie wychodz. Religie te istniay i gdzieniegdzie istniejnadal jakoniezwykle aktywny i trway czynnik samozachowania narodu, jego tosamoci oraz odpornoci na obce,wrogie etnosy. Tak wic rodzima wiara etniczna stanowi ochron narodu, zapewnia mu istnienie wewspczesnym wiecie. Etniczne religie zachoway si dotd w Chinach, Japonii, Indiach, Iranie i Izraelu.Utrata wasnej narodowej religii zawsze jest nastpstwem zmaga ideologicznych i politycznych.2. wiatowe religie tworzsi w sposb sztuczny, powstajc zwykle z objawienia jakiego proroka czy"nauczyciela" (zaoyciela), ktry poczyna gosi wasnnauk wiary i wasne rozumienie boga. Pocztew onie jednego etnosu religie wychodzpoza jego granice, czsto przy uyciu przemocy i agresjiwojskowej (przykadowo: chrzecijastwo i islam). Religie wiatowe sw pierwszym rzdzie

    odpowiedzialne za odchodzenie ludzkoci od naturalnego sposobu bycia i mylenia, one day pocztekdysharmonii midzy czowiekiem i przyrod, dysharmonii, ktra w cigu dwch i p tysicleciadoprowadzia do powszechnego kryzysu ekologicznego i postawia ludzko przed wyborem: wrci doprzyrodzonej mdroci przodkw - albo znikn z lica Ziemi (by moe wraz z ni).Chrzecijastwo, zanegowawszy sowiaskie pojmowanie boga i widzenie wiata, narzucio naszymnarodom obce im nakazy moralnoci: strach, pokor, obudne miosierdzie, bierno, miowanienieprzyjaci, pobaanie dla zdrajcw i zoczycw; to stao si przyczynrozkojarzenia ducha oraz utratycharakteru i doprowadzio do historycznych kataklizmw, bratobjczych wojen, zrodzio upodobanie wobcym sposobie bycia, wreszcie powaanie dla tak zwanego przez boga wybranego narodu.Sprzecznoci w chrzecijaskiej nauce wiary ju od dwch tysicy lat nie dajspokoju mylcej czciludzkoci. Mitologia zmartwychwstania osobnika czczonego jako syn boy to dzi ju beznadziejnyanachronizm. Czowiek pragnie cznoci z kosmosem drognaturalnych umiejtnoci i symboli, o jakichwiedz posiadali nasi dalecy przodkowie, a jakie zostay nam przemocodebrane. Naruszono cigo

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    2/53

    midzypokoleniowego przekazu wiadomoci od dziadw-pradziadw dla synw-wnukw. Gdy nardzapomina, e jest potomkiem Boga (na przykad Rusicze - wnuki Dadboga), to bez oporu godzi sizosta niewolnikiem boym (z reguy niewolnikiem cudzego boga).

    Tak wic religia wiatowa wystpuje w roli dobrze zamaskowanego narzdzia walki politycznej ostworzenie jedynego religijnego wiatowego imperium. W takiej walce politycznej dajo sobie zna dwabiegunowo przeciwne denia: pierwsze - wola narodw zachowania swej tosamoci, czyli walka o ycienarodu; drugie - denie pewnych politycznych k do dominacji w wiecie, co pragnie si osign drogniwelacji narodowych odrbnoci i upowszechnienia przez wiatowe religie midzynarodowych idei, takzwanych wartoci oglnoludzkich.Religijni imperialici nie ustajw wymylaniu coraz intensywniejszych metod zniwelowania narodowejduszy u wszystkich narodw. Na dwudziestym stuleciu lego ju pitno rnych idei stworzenia jednejwszechwiatowej religii na osnowie chrzecijastwa (na przykad "Ra wiata" Andriejewa i in.). Celemtych zabiegw jest wytworzenie jednolitej, bezksztatnej masy ludzi pozbawionych narodowej odrbnoci -takich biologicznych robotw posusznych cudzej woli. Te zabiegi skazane sna niepowodzenie, dopkinarody posiadajw sobie do si zdrowych i mylcych. Wierzymy w przyrodzonmdro potomkwSowian, co "stali si sawnymi sawic Bogw naszych" (Ksiga Weesowa).Tysicletnia niewola duchowa, jakiej poddana bya Ukraina wraz z innymi bratnimi narodami sowiaskimi,nauczya nas wielu rzeczy. Ale i chrzecijaskie imperium obroso przez ten czas dowiadczeniem iznacznym kapitaem. Siy obu stron sna razie nierwne, ale narodom oczy poczynajsi ju otwiera.Na Ukrainie zaczo si to przed drugwojnwiatow. W roku 1934 mody badacz folkloru WoodymyrSzajan podczas pobytu w Karpatach zaobserwowa starodawny obrzd, zachowany z czaswpogaskich, a mianowicie wicenie ziarna przed zasiewem. Byo to dla olnieniem, ktre stao sipobudkdo dalszej pracy, do poszukiwarde myli religijnej Prasowian i w ogle Indoeuropejczykw.W roku 1943 Woodymyr Szajan zakada Zakon Rycerzy Boga Soca. Bya to formacja o charakterzereligijno-politycznym. Nieznane sjej losy powojenne, wiemy tylko, e wrd onierzy UkraiskiejPowstaczej Armii znajdowaa si i walczya Powstacza Grupa im. Peruna. Kt by nazwa swgrupimieniem dawnego Boga Soca, jeli nie czonkowie owej formacji?! W Ksidze Weesowej czytamy:"Chwaa Bogu Perunowi pomiennokdzierzawemu, ktry miota strzay na wrogw i wiernie prowadzinaprzd! Jako e jest on dla wojw ich sdzii dum, i zotoruniem - miociwy i wszechprawy jest!" Leczz KsigWeesowzapoznalimy si dopiero w pniejszym czasie.

    Zostawszy profesorem Woodymyr Szajan nie porzuci swych marze o odrodzeniu etnicznej, starodawnejwiary Ukraicw. W tym wanie widzia drog do wyzwolenia politycznego i duchowego, powrotu narodudo jego odwiecznych i szlachetnych wartoci. W. Szajan, organizator i pierwszy przewodniczcyEuropejskiego Prezydium Ukraiskiej Wolnej Akademii Nauk, napisa szereg prac z zakresureligioznawstwa porwnawczego, w tym studia nad KsigWeesoworaz Rigwed. Pierwszy tom tychprac pod tytuem Wiara przodkw naszych wydali w Kanadzie (Hamilton, 1987) jego uczniowie i nastpcy.Odwieczne pragnienie ludzkoci - denie do poznania i mioci znalazo swj wyraz ju w dawnej religiiIndoeuropejczykw, jak to czytamy w pisemnych pamitkach Rigwedy: "poznaj Boga i pokochaj Go".wiatowa religia przewraca wszystko do gry nogami: "na pocztek, bracie, przyjmij chrzest wity, apotem dopiero nauczymy si bojani boga i wypeniania jego woli". Przez cae tysiclecia chrzecijastwoniszczyo kadywmyl, bezwzgldnie zwalczao objawy ludowej moralnoci i etnicznego pojmowaniaboga, pitnujc je jako nikczemne, pode i wstrtne. Jednake mdro ludowa yje wiecznie - w naszychobrzdach i zwyczajach, w pieniach i tacach, w wyszyciach rcznikw, w pisankach, korowajach, w

    ogniskach kupalnych i boonarodzeniowych karnawaach.Jak udowodni w toku swoich bada profesor Szajan, wiara prasowiaska nie bya politeizmem. Posiadaaszczeglne pojmowanie bstw, ktremu odpowiada raczej termin "henoteizm": Bg jedyny, ale mnogi wswych przejawach; ma tyle imion, ile tych przejaww ukazuje si we Wszechwiecie. Std rozmaitoimion bogw w Rigwedzie, std te - bogactwo sowiaskiego panteonu bogw; Ojciec Swarg i synowieSwaroyce. Badacze dawnych religii przez dugi czas pozostawali pod przemonym wpywemchrzecijaskiego wiatopogldu i nie potrafili wyzby si uproszcze dogmatycznego sposobu patrzeniana religi naszych przodkw. Niespodziewanie dwudzieste stulecie obdarzyo nas cudownie zachowanpamitkkultow, nazwanKsigWeesow(V-IX wiek), ktra odsonia przed nami bogactwoduchowego ycia dawnych Sowian, ukazaa te aspekty ich religii, praktyki kultowej oraz fragmentysakralnych tekstw, jakie dotd nie byy nauce znane i w jakich znajdujswe potwierdzenie domysywybitnych mylicieli przeszoci. Wiara naszych przodkw bya i jest znaczcym wkadem w dorobekkulturowy ludzkoci. Znajdujemy w tej wierze cay szereg podobiestw do Rigwedy, co wiadczy

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    3/53

    bezspornie o dawnym pochodzeniu tych wierze z jednego prarda.Praojczyzna narodw sowiaskich to terytorium midzy Dnieprem i Odr, gdzie lokalizuje siarcheologiczny, lingwistyczny i etnograficzny masyw sowiaski. Nie brak naukowych hipotez w dziedzinie

    zoonych procesw etnogenezy, jakie zachodziy na ziemiach Sowiaszczyzny, ale nauka wspczesnacoraz bardziej wysuwa na czoo teorie o autochtonicznym pochodzeniu i rozwoju plemion sowiaskich naich odwiecznych terytoriach. Cakiem moliwe, e do najwikszych sanktuariw przybyway pielgrzymkiwiernych z caej Sowiaszczyzny. Za takie wite miejsca moemy uwaa sanktuarium na ly wpobliu Wrocawia albo chrom* witowita w Arkonie na Rugii. Stay takie chromy i na Rusi - sanktuariumRode nad brzegiem rzeki Ro, sanktuarium Roda-witowita na grze Bogit, chrom Busziwkyj naPodolu i in.Pierwotnie wsplne byy prasowiaskiej jednocie kulty Macierzy-Przodkini albo Mateki-Ziemi i kult BoginiPodnoci; pozostaoci ich odnajdujemy dzisiaj w mitologiach ukraiskiej, bugarskiej, polskiej, rosyjskiej,biaoruskiej, a take ludw batyckich. Na uwag zasuguje niezwyka posta Matki-Sawy, o jakiejdowiedzielimy si z Ksigi Weesowej. Na kult ptakopodobnej bogini zwrcia uwag jeszcze w latachsiedemdziesitych Marija Gimbutas, ale nie znalaza poparcia u wybitnych archeologw (np. u BorisaRybakowa), uwaajcych, e istnienie takiego kultu w przeszoci nie jest udokumentowane. Dzisiajmamy dowody na pimie, wyryte na deseczkach Ksigi Weesowej: "To mwi Ma-Ptak nasza o nas isaw rzecze nam"; "Macierz-Sawa wybraa nas, bymy piewali o zwycistwie nad wrogami i wierzymyw to, bo to sowo o ptaku Wynim, co uleciao w niebo od nas"; "tak sawa nasza przejdzie doMacierzy-Sawy i pozostanie w niej do koca wiekw ziemskich i innych ywotw!" Obraz Macierzy-Sawywiza si z obrazem sonecznej wiatoci, ktrej skrzyda-promienie wieszczprzyszsaw izwycistwo: "bije skrzydami Macierz-Sawa".Przyrodzona szlachetno sowiaskich narodw dawaa pierwszestwo wartociom duchowym przedmaterialnymi: "wolimy znikn, ale nigdy nie by nam niewolnikami i nie czci cudzych bogw". Kdywic si podziaa ta duma i godno wasna, jako e tysicletnie panowanie obcej religii przemienionasze narody w posuszn, penbojani boej owczarni chrzecijaskich popw i ksiy?! Setki itysice historycznych faktw chrzecijaskiego terroru, rozlewu krwi i bratobjstwa woa dzi do Sowianmylcych, by zrzucili z siebie tysicletnie jarzmo duchowej niewoli. Posiadamy witWiar naszychdalekich, mdrych przodkw, ktra po stokro jest wysz, przyrodzon, kosmicznwiar- tylko onauratuje Sowian od samozagady.

    Dzisiaj trzeba nam poczy wszystkie wysiki na polu nauki zmierzajcej do poznania, uporzdkowania iwydania wszystkiego, co jeszcze mona uratowa, oczyci z obcych naleciaoci i zwrci dziedzicomdawnych Sawnych. Korzystajmy z metod religioznawstwa porwnawczego, ktre zaleca profesor Szajan!Wsplna sowiaska spucizna duchowa daje moliwo wykrycia i najlepszego zrozumienia regionalnychosobliwoci kultw i nauczania wiary. Mozaika kultw wiary rodzimej narodw sowiaskich nigdy niezrodzi wrogoci, bo jedynie przez cze dla tego, co rodzime, wyrasta szacunek i tolerancja w stosunkudo ssiadw. My z jednakowym odczuciem sacrum oddamy cze bogom w ukraiskim chromieSwaroga, jak i wtedy, gdy znajdziemy si na szczycie witej gry ly na lsku. To odczucie sacrumniechaj bdzie zaprzeczeniem biblijnych nakazw: "otarze ich porozwalajcie"; "ich bogw spalcieogniem". Widzielimy ju, czym moe si sta walka wok jednego Boga (Jezusa czy Jahwe). Reakcjaacuchowa rozpadu - oto schemat rozwoju chrzecijastwa. Setki sekt i wyzna, co rnie rozumiej

    jednksig, fanatyzm i nienawi do drugiego czowieka zamiast goszonej mioci bliniego. Czy nieczas nam rozgldn si dokoa i odpowiedzie sobie na pytanie: Czy uczynio nas lepszymi

    chrzecijaskie "wiato" z Rzymu lub Bizancjum?!Pora nam ju na oczyszczenie si. Ruscy wochwowie przepowiedzieli ten czas, gdy zebrali si przedtysicem lat na Grze Zamkowej w Kijowie. To zdejmijmy swoje "rowe okulary" - druhowie polscy!Spjrzmy na naszprzeszo i przyszo jasnymi oczyma naszych praszczurw, ktrzy patrzna nas zWyraju w oczekiwaniu na t chwil, kiedy zapiewamy Saw Wielknaszym rodzimym sowiaskimbogom!Halina ozko* (Prawidowa polska nazwa wityni zamiast spopularyzowanej przez modernistw, niewaciwej formychram - za A. Brcknerem, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1957, haso chram (przyp.red. pol.).

    PrzedmowaNajwikszym dorobkiem kadego narodu jest jego kultura duchowa. Jego wasna, nie wprowadzona przez

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    4/53

    gwat zniewolenia, nie narzucona przez jakie imperium, nie importowana z zagranicy. Przez przyjcieobcych wtrtw w miejsce tworzenia swojej kultury nard traci tosamo. Tak byo z Ukraicami w"internacjonalistycznej rodzinie bratnich narodw", gdzie kultur sprowadzano do "zlania si wszystkich

    ludw i narodw" z jej urednionduchowoci. Tak byo w imperium rosyjskim, kiedy za wzorzec dlaUkraica uchodzia jedynie "wielkorosyjsko". Tak byo za Polski, kiedy znaczna cz ukraiskichwarstw wyszych, zapominajc o swych rodzimych korzeniach, wyrzekaa si swego narodu. Tak byo i zaRusi Kijowskiej, kiedy z woli ksico-bojarskiej elity Ukraicw sizagnano pod bizantyjskie jarzmoduchowe.Mimo to nawet tysicletnie panowanie chrzecijastwa nie zniszczyo sentymentu Ukraicw dla ichpradawnej wiary, chocia wytworzyo pewien kompleks odnonie do nazwy "pogastwo". Trzeba wreszciezrozumie, e ojczysta wiara Ukraicw (jak i inne wiary etniczne), nazwana w nauce "pogastwem", niema w sobie nic habicego.Greckie e,Jnio' (etniczny) znaczy "plemienny, ludowy, pogaski" i pochodzi od greckiego e,'Jo: zwyczaj.Std pierwotne znaczenie sowa "pogastwo" - "wiara plemienia ludzi zwizanych wsplnym zwyczajem iwsplnotpochodzenia". Ukraiskie l.rTr Zo (jazycznyctwo) to pradawna, narodowa wiara naszego ludu,zachowana w obrzdach i zwyczajach, przekazach, proroctwach, legendach, mitach, opisana przezetnografw i folklorystw; musi by obecnie poddana systematyzacji, rewizji znacze, oczyszczona zpniejszych naleciaoci i przekazana naszym potomkom.Co gotuje nam los dzisiaj? Zali historia niczego nas nie nauczya? Zali mamy znikn jako nard,rozproszy si w koowrocie czasu?Nie! Mamy BY, y, istnie jako jedna z nacji wiata, nosicielka gbokiej, pradawnej kultury.

    Etniczna wiara UkraicwChrzecijastwo sadowio si na Ukrainie przez szereg stuleci, cofajc si od czasu do czasu przedpradawnwiaretniczn(pogastwem). Dugo chrzecijastwo pozostawao religigrnych warstwksico-bojarskich, nie majc wpywu na masy. W ostatnich kilku wiekach popi mieli specjalne instrukcjenakazujce nawracanie ludzi na wiar Chrystusa. Wszdzie drukowano sprawozdania z tej akcji. Naprzykad w roku 1847 przymusowo ochrzczono 1002 mahometan, 1297 ydw, 1522 pogan (Wiadomocio stanie i przyrocie ludnoci prawosawnej). Jednake pogastwo na Ukrainie nigdy nie znikao, leczistniao po kryjomu.

    Najwysza idea ukraiskiego pogastwa to filozofia wiecznego ycia, ubstwianie przyrodniczegopocztku Wszechwiata, rado istnienia na ziemi. Wierzono, e jednostka odchodzi na tamten wiattak, jakbya za ycia: albo wolni bogat, albo nikczemnym rabem, jakim bdzie ju wiecznie. Dlategokady czonek pierwotnego spoeczestwa dy za ycia do osignicia najwyszych dostojestw,szacunku, bogactw, do wyrnienia si na polu bitwy czy w codziennej pracy. Std odwieczne pragnieniawojownikw, w tym i ukraiskiego Kozactwa, nieograniczonej swobody. Std tradycyjne nieuznawaniezwierzchnoci i powaanie innej osoby. Std i ywotno idei "raczej mier ni niewola", jakju odtysica lat ywi si ukraiski patriotyzm.Na ukraiskich ziemiach prawo zwyczajowe zasadzao si na wybieralnoci wadzy i jej wymianie.Wsplnotowe tradycje przechowywano w silnych spoecznociach terytorialnych, ktre cieszyy sisamorzdem a do XIX wieku. Zwyczaj zabrania wojen upieskich. Tych, ktrzy nie przestrzegalizwyczajowych norm, wypdzano nawet wraz z caym rodem. ercy i wochwowie mieli wikszy wpyw nanard ni ksi i w razie potrzeby mogli zmusi ksicia do dziaania na korzy caego plemienia, a take

    skaza go w wypadku naruszenia owych norm.Taka ideologia zacza by nieporczna dla ksico-bojarskiej elity X stulecia. O wiele pikniej wygldaaidea, e "wszelka wadza pochodzi od boga, dlatego wystpowanie przeciw niej stanowi przestpstwo, bosprzeciwia si woli boej". Tak tedy nowa wiara zjawia si wwczas, gdy jest na nizapotrzebowanie.Chrzecijastwu te waciwa jest wiara w ywot wieczny, ale podstawowe pojcie pobonoci sprowadzasi do pokory, poddawania si cudzej woli, wzgardzenia dobrami doczesnymi, za ktre jednostkaotrzymuje rzekomo kompensat na tamtym wiecie. Ksiciu i bojarstwu to imponowao, ale filozofianiesprzeciwiania si zu i miowania nieprzyjaci nie moga si przyj na gruncie ukraiskim nawet poupywie tysica lat."Miujcie nieprzyjacioy wasze, bogosawcie tym, ktrzy was przeklinaj; dobrze czycie tym, ktrzy wasmajw nienawici, i mdlcie si za tymi, ktrzy wam zo wyrzdzaji przeladujwas"1 - przyjcietakich zasad moralnoci nie przysparza czci adnemu narodowi majcemu poczucie godnoci wasnej.Powszechnie wiadomo, e pastwa, ktre pierwsze przyjy chrzecijastwo, nigdy nie kieroway si

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    5/53

    zasadami chrzecijaskiej moralnoci. Imperium rzymskie uczynio z wiary niewolnikw religiwiatowpo to, by umocni swoje panowanie nad innymi narodami - i sta si imperium wiatowym, zniszczywszywpierw dla nadnarodowych koncepcji kultur antyku, pogaskie witynie, ten bezcenny dorobek

    narodowych wierze. Proces anabiozy (okresowego zamierania w niekorzystnych warunkach)ukraiskiego pogastwa ju si skoczy, podobnie jak i u innych Sowian. Proces powrotu narodw do ichetnicznych wierze naley rozpatrywa jako zjawisko prawidowe na nowym skrcie spirali - jest to procesekologizacji spoeczestwa, powrotu do symbiozy czowieka i przyrody, proces niemoliwy przywiatopogldzie synkretycznym. Odrodzenie etnicznych wiar ju si zaczo i nieuznawanie tego byobypomyk. Wsplnoty pogaskie istniejw niepodlegym pastwie ukraiskim, w Rosji, krajach batyckich,w Ameryce i gdzie indziej. Wiary etniczne majze sobwiele wsplnego, lecz kada z nich pozostajeniepowtarzalna, gdy nosi pitno narodowego wiatopogldu i obrzdowoci.Rzeczywicie, nowa wiara si zjawia, gdy istnieje jej potrzeba. Dzisiaj nowe - to dawno zapomniane stare.Nic wic dziwnego, e dzi coraz czciej odczytujemy na nowo naszhistori oraz jej sens, zwracamysi do pamitek przeszoci, by odkry, comy stracili i czym wzbogacilimy si przez ostatnie tysiclecie.Peni podziwu odnajdujemy gbokie tradycje naszych przodkw, ich przyrodzonmdro, harmoni

    jednoczenia si z kosmosem, jakmymy prawie utracili.Czy nie pora wrci nam do ojczystych wity?

    I. WIERZENIA, MITOLOGIA, DEMONOLOGIA UKRAICW

    Nard kadzie na swych bogachpiecz swej narodowoci.[Iwan Neczuj-ewycki]

    Osobliwoci ukraiskiej mitologiiW przekadzie z greckiego "mit" - sowo, przekaz - oznacza opowie o dawnych wierzeniach lududotyczcych pochodzenia ziemi, zjawisk przyrody, bogw, herosw, Wszechwiata. Mitologia to zbirmitw tego czy innego narodu. Mity naley oddzieli od bani, ktre ju w staroytnoci brano za wymys,pd fantazji, podczas gdy mitom przypisywano rzeczywisto opisywanych zdarze. Mity rnisirwnie od legend, zwykle osnutych wok rzeczywistych ludzi lub prawdziwych wydarze. Mity ukraiskie

    charakteryzuje ich szczeglny naturalizm, powizanie z rolniczym albo pasterskim trybem ycia naszychprzodkw. Osoby wystpujce w tych mitach to przewanie ojciec-gospodarz, matka-gospodyni, ichsynowie i crki, chudoba ich i pola. Tematyka tej mitologii jest jaskrawo zabarwiona rodzimym sposobemycia doby ksicej. Jak pisze Iwan Neczuj-ewycki: "Nie znajdujemy w fantazji ludu upodoba dobrzydkich, nieestetycznych obrazw, do mitycznych wielkoludw, do tych potnych i strasznychgowaczy, tych rogatych bohaterw o budzcych strach nienaturalnych instynktach, w czym lubuje siniemiecka i wielkorosyjska mitologia"2.W najdawniejszych koldach i szczodrwkach znajdujemy sawienie gospodarza nie jakiej konkretnejrodziny ludzkiej, ale raczej echo sawice rodzin niebieskich gwiazd oraz zjawiska przyrody: soce,ksiyc, zorz, drobny deszczyk, wiatr i in.Trudnoci badania ukraiskiej mitologii polegajgwnie na tym, e wszystkie pimienne wzmianki ostarodawnych wierzeniach majcharakter krytyki i potpienia pogaskich bogw (biesw), ktrychopisywanie kady latopisiec uwaa za zbdne i traktowa je jako przeytki prymitywnych zwyczajw, nie

    do przyjcia przez chrzecijan.Rozwj ukraiskiej mitologii zosta nagle przerwany. Apostoowie chrzecijastwa zniszczyli mnstwoutworw pogaskich, jakie pisywali wochwowie dla potrzeb kultowych i ycia codziennego. Czowiek y wpenej harmonii z przyrod, z niej te wywodzi bogw i inne mityczne istoty - byy dla przeto przyrodne.Mity bizantyjskie w pocztkach ery chrzecijaskiej byy obce i niezrozumiae dla staroytnych Ukraicw,przeto usiowali oni zachowa swe najbardziej tajemne wierzenia, chowajc si zwykle po guchych lasachi chaszczach niedostpnych dla misjonarzy nowej wiary. Niestety, nie zachowa si u nas aden pisemnyutwr o ludowych wierzeniach (w ujciu pozytywnym). Kto wie, jak by dzi wygldaa ukraiska mitologia,gdyby posiadaa pamitki na pimie jak na przykad grecka, wszake nasze wierzenia swdawnocinieustpujgreckim.Doszy nas przewanie urywki pradawnych mitw, zwykle zamiecone pniejszym chrzecijaskimnalotem, trudnym dzisiaj do rozpoznania, nieatwo wic zbudowa zwarty system ukraiskiej mitologii.Dlatego badacze przywizujwielkie znaczenie do przekazw ustnych, zwyczajw ludowych, pieni, w

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    6/53

    ktrych odzwierciedlio si pojmowanie wiata przez nasz lud w czasach przedchrzecijaskich. Prbyuporzdkowania materiau do ukraiskiej mitologii i sprowadzenia go do jakiego systemuzapocztkowano dopiero w drugiej poowie XIX wieku. Wydano szereg naukowych prac o mitologii,

    monografii poszczeglnych zagadnie, publikacji folklorystycznego materiau, jaki jeszcze zachowa si wpamici ludu. Jednake systematycznego wykadu ukraiskiej mitologii nie posiadamy do dzisiaj. Prcztego materialistyczny wiatopogld XX wieku, szczeglnie narzucany zakadom naukowym, ostateczniezrujnowa nie tylko zachowane jeszcze szcztki ludowych wierze, ale nadto zawzi do minimumwszelkie naukowe badania w dziedzinie mitologii, ktrtraktowano jako prymitywny, anachroniczny objawkultury.Charakterystycznosobliwociukraiskiej mitologii jest jej panteizm (z greckiego pan - wszystko, Jeo' -bg), czyli religijno-filozoficzne twierdzenie, e bg utosamia si z przyrod. Sakralizacja wszystkichzjawisk przyrody, cia niebieskich, drzew, strumieni, czczenie mnstwa bogw zwie si politeizmem,inaczej wielobstwem.U Ukraicw istniaa swoista hierarchia bogw: na czele caego wiata stali bogowie najstarsi, ktrzykierowali caociycia, potem szli bogowie nisi rangoraz demony, posugujcy starszym bogom;

    jeszcze niej plasowali si ludzie obdarzeni wielksi, zdolni mierzy si z demonami. Religia, w ktrejwielu bogw podlega jednemu najwyszemu, zwie si henoteizmem.Nie doszy nas, niestety, prawie adne mity o rodowodach bogw, z wyjtkiem lunych wskazwek, naprzykad "wiatry - wnuki Strzyboga"; "Soce-car - syn Swaroga, one Dadbg" itp.Tak wic ukraiska teogonia - zbir mitw o pochodzeniu i rodowodach bogw - pozostaje zupenie nierozpracowana, przy czym w tej dziedzinie mamy materiaw najmniej.

    Ukraiski OlimpOlimp - gra w Tesalii, gdzie mieszkajstarogreccy bogowie. Nazwa ta, wedug jzykoznawcw, sigaczasw indoeuropejskich i w zasadzie oznacza koo, czyli wskazuje na okrgy ksztat szeregu szczytw wGrecji i Azji Mniejszej. W przenoni sowo to okrela grono najznakomitszych artystw, poetw itp. Mynatomiast przypatrzymy si Olimpowi ukraiskich bogw tradycyjnej (przedchrzecijaskiej) wiary.Rod i Rodzanice. TwrcWszechwiata, Bogiem nad bogami by u Ukraicw Rod. On przebywa naniebie, jedzi na chmurach, jest dawcywota ludziom, zwierztom, ptakom, zsya deszcz na zasiewyyta, wyznacza czowiekowi jego los. Rod - jedyny z bogw, ktry najduej pozosta w pamici ludu -

    uchroniony w chaszczach i na wysokich grach przed chrzecijaskim klerem, by czczony przezniewielkju grupk wiernych wyznawcw a do XIX stulecia. Rod uosabia rwnie potomkw jednegoprzodka, czyli wiza si z caym rodem w jego wsplnocie: zmarych przodkw, ywych potomkw iprzyszych, nie narodzonych jeszcze pokole. eskie bstwa Rodzanice zajmoway si narodzinami ipozostaway w tajemnym zwizku z gwiazdami. Dusza ludzka ukazuje si jako iskra ognia niebieskiego -gwiazdeczka, jakbg zapala przy narodzinach dziecka i gasi, gdy czowiek umiera. Wochwowie ukadaliksigi, z ktrych mona byo dowiedzie si o swoim losie. Wrd ksiek zabronionych przezchrzecijastwo znajdowa si Rodzennik, w ktrym wymienione byy dobre i ze dni i czasy oraz ichwpyw na losy rodzcych si niemowlt. Rodowi i Rodzanicom skadano ofiary z chleba, sera, miodu,kaszy (kutii). Przed przystpieniem do spoywania na Narodzenie (Rodstwo) obrzdowej potrawy, kutii,ojciec rzuca pierwsz yk w gr, w wity kt - poku. Ten zwyczaj istnieje do dzi na terenachUkrainy. Ma pochodzenie gboko archaiczne i oznacza zoenie ofiary Rodowi i Rodzanicom, co ongiwykonywa wochw lub erca. Ojciec rodziny utosamia si ze sugkultu.

    wita Roda i Rodzanic obchodzono nawet we wczesnych chrzecijaskich chromach, gdzie ludzieznosili ofiarne potrawy. Tak w kijowskim soborze w. Sofii w pierwszych latach jego istnienia gromadzilisi poganie, by witowa swe starodawne Gody. Pniej przeszkadzao to bardzo klerowi i zostaosurowo zakazane.Rodowi i Rodzanicom, jako bstwom najbardziej rodowym, skadano tylko bezkrwawe ofiary w postaciproduktw, jakie dawaa sama przyroda (roliny i bydo). Najdawniejsze wyobraenia Roda i Rodzanicznajdujarcheolodzy - sto niewielkie rzebione figurki, jakie prawdopodobnie miaa kada rodzina.Zachoway si one rwnie na wyszywanych rcznikach. Sto powszechnie znane motywy drzewa ycia(drzewa Rodu), stylizowane podobizny Wielkiej Bogini itp. Niektre etnograficzne znaleziskaumiejscawiajjeszcze w XX wieku wyobraenia rodowego drzewa na drzwiach chat: mczyznprzedstawia si na liciach tego drzewa, a kobiety - na kwiatach. Gdy czowiek umiera, obok jego imieniamalowano krzyyk, a gdy rodzio si dzieci - domalowywano nowgazeczk, listek lub kwiatek.Niektrzy badacze sdz, e z czasem Rod przemieni si w Domowika chaty; wierzono, e yje koo

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    7/53

    domowego ogniska, tote sta si jego strem.Kult Roda rozwin si przypuszczalnie za czasw patriarchatu (epoka brzu), kiedy to Rodzanice, ktrezaistniay w matriarchacie, ju wcielay si w obraz ady i jej crki Leli. Tak wic mona logicznie przyj,

    e Rodzanice - boginie podnoci - pojawiy si u naszych przodkw wczeniej, poprzedzajc Roda.Przedstawiano Rodzanice parami (jak blinita), co oznaczao najwyszpodno i wito. Lud dodzisiaj widzi w blinitach jak sakr albo przynajmniej tajemniczy znak bogw. Lud utosamiaRodzanice (lub matk ad i crk Lel) z gwiazdozbiorami Wielkiej i Maej Niedwiedzicy.Swarg. Prabg, pan wiata, gospodarz ukraiskiego Olimpu. Nazwa boga pochodzi od sanskryckiegosvarga, co oznacza niebo, wchd do nieba. Od Swaroga, Boga wiata i ognia niebieskiego, pochodzinni bogowie - Swaroyce. W pewnej czeskiej kronice znajdujemy wzmiank, e Swaroga nazywanoZodiakiem. Kult Swaroga istnia te w dawnej Grecji. Dlatego e by bogiem jedynym, nigdzie nie stawianomu posgw. Istniay posgi dwunastu bogw-gwiazdozbiorw. Tak wic niektrzy uczeni skonni suwaa Swaroga nie za pojedynczego boga, lecz za cay panteon zodiakalny albo rok soneczny.Moliwe, e w mitologii greckiej odpowiadao temu dwunastu tytanw. Jeden z nich zwie si Hyperion i

    jest tosamy z ukraiskim Perunem albo zodiakalnym gwiazdozbiorem Strzelca. W bizantyjskiej kroniceJoannesa Malali (VI-VII w.) swzmianki o Hefajstosie i jego synu Heliosie; nasz latopisiec tumaczc tenurywek nazywa Hefajstosa Swarogiem, a jego syna Heliosa Dadbogiem.Kult Swaroga zrodzi si prawdopodobnie na przeomie epok brzu i elaza. Znany by ju Kimmerom iScytom-oraczom. Liczne nazwy z rdzeniem Swar wystpujna znacznej przestrzeni Ukrainy: dawnegrodzisko Sawarka albo Swarome (Kijowszczyzna), wie Swarka u Rosi, wie Swarycziw(Iwano-Frankiwszczyzna) i wiele innych. Spodobne nazwy w krajach ssiednich: Swarcha i Swarawic wpastwach nadbatyckich, Swerechowa Gra na Bakanach, Swarow w Czechach, Swarczec, Swarczw,Swarynie, Swaroyn, Swarzdz i Swaryszewo w Polsce.wity ogie zwano Swaroycem: "i do ognia si modlnazywajc go Swaroycem" - znajdujemy wSowie pewnego chrystolubca. Czczenie ognia ma na Ukrainie dawne korzenie sigajce okresutrypolskiego, kiedy kada rodzina modlia si do swego Owina - ognia domowego. Owin bya to nazwa nietylko pieca, ale i kuni, stodoy do suszenia ziarna, okrelaa ona wreszcie samo ognisko, zapalane iskrwywoywantarciem drewna o drewno (ywy ogie). Owinowemu Domowikowi skadano ofiar w postacikoguta. Miao to sprzyja udanej mcce ziarna. Obrzd dobywania ywego ognia zachowa si ukarpackich pasterzy z Ukrainy jako rytua pierwszego zapalenia ognia na pooninie. Kada rodzina

    posiadaa swojwasnwityni i wasny ofiarnik (pozostao okresu trypolskiego). Miao to swojeodzwierciedlenie w przysowiu: "Cerkwie - nie owiny, w nich obrazy wszystkie jednakie". Wraz zprzyjciem chrzecijastwa obojtne si stao, gdzie si modli - w cerkwi swojej wsi czy ssiedniej, boikony wszdzie byy wsplne. Indywidualizm w naturze Ukraica dugo nie mg si pogodzi z takimzjawiskiem: wani rodowi bogowie i wasne domowe ofiarniki jako blisze uznawano za prawdziwsze.Dlatego nie zwaajc na tysicletnie rozszerzenie si chrzecijastwa, nasz nard jeszcze dzisiajprzechowuje niektre resztki starodawnych wierze, czsto nie zdajc sobie sprawy z ich znaczenia, aletrzymajc si tradycji swych przodkw.Wyobrae Swaroga nie znaleziono, istniej jednak podstawy do przyjcia, e niektre formy krzyarwnoramiennego (pogaskie, kozackie) ssymbolem Swaroga. Od niepamitnych czasw za znakiSwaroga uchodziy rne formy swastyki-swargi, jakie znajdujemy na wyszywankach, pisankach,ceramice. Widnieji na freskach soboru Sofijskiego w Kijowie - oto znak ywotnoci ludowych tradycji:midzy ikonami witych chrzecijaskich znajdujemy dawne symbole pogaskie, bez ktrych w sobr

    nie mgby powsta.Na nieboskonie odpowiada Swarogowi Pug (gwiazdozbir Oriona), co wie si ze scytyjsklegendoniebieskich darach, jakie spady przed trzema synami Targitaosa (by wrd darw i pug). Ukraiskimreliktem kultu puga snoworoczne obchodzenia chat z pugiem, kadzenie go pod witecznym stoemitp. Wedug legend przekazywanych przez naszych kronikarzy Swarg to Bg kowalstwa i zalubin, ktrywykona ze zota pug i obrczk. Opiewa si je szeroko w koldach, szczodrwkach, wioniankach ipieniach ecw. Ogie czci si powszechnie w wielu wiosennych i letnich obrzdach, zwaszcza zokazji lubu i oczyszczenia.Dadbg (Dabg, Dadbog). Bg soca, czczony w caym sowiaskim wiecie, ma przejrzystnazw:dad' - "daj" i bog, bliskie sowu "bogactwo", czyli Dadbog - dosownie dawca dobra, bogactwa. Upoudniowych Sowian analogiczne bstwo zwao si Dabog, Dajbog. W ukraiskiej poezji obrzdowejmamy mnstwo zwrotw typu: "Oj, daj, Boe" albo "Daj, Boe, daj" (ktre szereg uczonych odnosi dopierwotnego pogaskiego "Oj, Dadboe!")3.

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    8/53

    W ujciu filozoficznym Dadbg wystpuje jako dawca bytu, czyli ducha i materii, ktre sblinitami.Chocia Dadbg cakowicie zwizany jest z niebem jako syn Swaroga, to jednak pozostaje on rwniebogiem ziemskiego dostatku, symbolizowanego przez urodzaj yta i pszenicy. Przez pewien czas istniaa

    wrd naukowcw koncepcja Dadboga jako boga deszczu (Dad'boga), ale nie znalaza szerszegouznania. Zarwno soce, jak i deszcz w rwnej mierze wpywajna urodzaj, dlatego nieuzasadnionebyoby cakowite odrzucenie tej koncepcji: w ukraiskiej mitologii jedynie poczenie tych dwchelementw - niebieskiego ognia i niebieskiej wilgoci - daje yciodajne ziarno.Najstarsze obrzdy i modlitwy do Dadboga zawierajproby o bogaty urodzaj. W czasie niw erzecunosi nad gowczasz napenionziarnem i wypowiada modlitw: "Panie, ty, ktry dajesz nam straw!Daj nam jej teraz w penej mierze!" Niewtpliwie modlitwa ta ju ulega pniejszym naleciaociom, niewyklucza si wic, e bliskie jej jest chrzecijaskie Ojcze nasz: "...chleba naszego powszedniego dajnam dzisiaj". Bezsprzecznie najwicej wezwa do Dadboga wizao si wanie z obrzdami rolniczymi.Jego imi w swojej starodawnej postaci zachowao si w niektrych pieniach obrzdowych:

    Nie same ja wyszedem,Dadbg mi wysaZ prawej rczkiI kluczyki wyda...[pie wiosenna, mowa sowiczka]4

    albo:

    Tam spotkali si ksi z Dadbogiem, rano, rano,Tam spotka si ksi z Dadbogiem, raniusieko5.

    W obrzdach noworocznych, co dotrway do naszych dni, zachowa si Diduch - ostatni zty snop yta;umieszcza si go w chacie i uwaa si za przedmiot powicony, suy jako symbol obrzdu. Diduch - toDuch pola, Duch ytni, Duch Dadboga, ktry susznie by uwaany za Boga ycia. Istnieje przesdludowy, e niwiarka, ktra zwizywaa ostatni snop yta, powinna bya w tym roku urodzi dziecko.Zawizywanie snopa symbolizowao zawizywanie ppowiny.

    Na wiosn Diducha mcono i ziarno z powrotem wysiewano w polu: wypuszczano na ziemi Ducha pl.W ten sposb urodzaj nabiera zdrowotnej, yciodajnej mocy. Z biegiem czasu symbolem Dadboga stasi rwnie kwiat sonecznika, ktry reaguje na ruch soca na niebie, zwracajc zgodnie z nim swojgwk. Posg Dadboga znajdowa si w panteonie kniazia Wodzimierza na Grze Starokijowskiej.Przed przyjciem chrzecijastwa Wodzimierz podj ostatniprb usystematyzowania bstw ruskiegonarodu, zbliajc moliwie najbardziej ich hierarchi do chrzecijaskiej. W zwizku z tym B. Rybakowwysun hipotez, e Swarg swojpozycjmia odpowiada Bogu-ojcu (Sabaothowi), Dadbg (Chors)Bogu-synowi (Jezusowi Chrystusowi), Mokosz (matka doli) za - chrzecijaskiej Bogurodzicy.Chors. By bogiem plemion poudniowych, prawdopodobnie jeszcze Roksolan, ktrzy czcili Chorsapodobnie jak Polanie Dadboga. Chorsowi skadano ofiary z chleba: paanice, miodowniki, koacze,kalit6. Ukraina do dzi powszechnie zna rytualne kore, jakie obecnie nie maj ju dawnego znaczenia

    jada obrzdowego i uchodzza pokarm codzienny. Sowo "kor" wspbrzmi z "Chors", ma rodowdindoeuropejski i znaczy "koo".

    Ze sowiaskich przekadw autorw starogreckich dowiadujemy si, e Chors by odpowiednikiemgreckiego Apolla. Ukraina posiada duo nazw geograficznych zwizanych z tym bogiem soca: Chors,Churs, Korsu, Cherso. Stakie nazwy i w Bugarii, Chorwacji, w Czechach.Badajcy nazw tego bstwa w Sowie o wyprawie Igora E. W. Aniczkow wskazywa, e Chors oznaczatam nie Soce, lecz Miesic. W tekcie zabytku Wsiesaw przebiega drog Chorsowi w nocy, zatemmowa tu na pewno o nocnej gwiedzie - miesicu. W pniejszych badaniach wypowiadano myl, ewyraenie "przebiec drog Chorsowi" mogo znaczy kierunek z pnocy na poudnie, bo soce zda zewschodu na zachd7.Opis postaci wyobraajcej Chorsa zawdziczamy cudzoziemskiemu podrnikowi, ktry widzia dwaidole w okolicach Pskowa: Chors sta na ubitym smoku. Z pewnociChors-Smokobjca wcieli sipniej w Jerzego Zwycizc z chrzecijaskich obrazw.Perun. Wadca byskawic i gromu, patron wojakw, w wieku X coraz czciej zjawia si w miejsceSwaroga. Jest odpowiednikiem greckiego Zeusa, rzymskiego Jupitera, skandynawskiego Odyna. Peni

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    9/53

    analogiczne funkcje - strzeg druyny wojakw na wojnie, zawiadywa gromem i byskawic. Jego rolprzej chrzecijaski prorok Eliasz.Sowo perun istnieje w ukraiskich dialektach jako synonim byskawicy i gromu, na przykad w Karpatach

    mwi: "Bodaj ci Perun trzas". Tene rdze widzimy w czasowniku: periszczyty, uperiszczyty: "deszczpoprszy". Sowo "periszczyty" pierwotnie znaczyo "miota kamienie". Ten bg rwnie pozostawi nanaszej ziemi niemao geograficznych nazw: "Perunowa Ri" (Naddnieprze), wie "Perunowe", wie"Piorunowe", uroczysko "Peruny" (w Czerkaskiem). Zachowao si nawet nazwisko Perun. W Bugariiistniejimiona: mskie - Perun, eskie - Perunika.W traktatach Rusw z Grekami wojacy Askolda (Oskolda) przysigali na Peruna jako patrona wojska,

    jemu te skadali przysig druynnicy knezia Igora: "I nastpnego dnia wezwa Igor posw i uda si nawzgrze, gdzie sta Perun. I zoyli or swoji tarcze, i zoto, i przysig Igor oraz mowie jego i kilkupogan-Rusw"8.Grom i byskawice miay zarwno pozytywne (wywoywanie pododajnego deszczu), jak i negatywneznaczenie (strach przed mierciod pioruna). Dlatego istniao mnstwo przesdw, jakie kojarzyy si zgromem i byskawic: podczas grzmotw nie wolno byo gwizda, piewa, je, spa. Nie naleaochowa si pod drzewem, podnosi do gry ostrych przedmiotw (spis, mieczy, noy itp.). Nie powinnosi prdko biec - jak wiadomo, wanie w takich wypadkach byskawica najczciej trafia w czowieka. Takwic nasi przodkowie posiadali ju t wiedz od bardzo dawnego czasu.Wochwowie korzystali z wrbiarskich ksig ("gromnikw"); podug nich wryli i przewidywali zdarzeniaw zalenoci od fazy miesica, w ktrej rozlega si grom: na przykad jeli zagrzmi w czasie rosncegomiesica, to "umrze wielki m". Pierwszy grzmot wiosenny uwaano za dobry na zdrowie, leczniczy.Lecznicze waciwoci miay te "gromowe strzay" - kamyczki przedziurawione uderzeniem pioruna:woda przelana przez dziurk utworzonprzez piorun traktowana bya jako powicona i uywano jej wlecznictwie. Takie kamyki nazywano w Karpatach "Perunowymi toporczykami" (zapisa Iwan Franko).Grzmot i byskawica w dniu Kupay - dobry znak. Nie bez powodu kwiat paproci poszukiwany w t nocnazywa si "Perunowym kwiatem". Powiada si, e nadzwyczajne napicie w przyrodzie podczasgrzmotw sprzyja zakwitaniu paproci9. Aeby zerwa ten czarowny kwiat, trzeba zakreli koo wokpaproci, a nie ogldaj si, pki nie zerwiesz. Perunowy kwiat, jak wierzono, daje czowiekowi mdro,bogactwo, si, mio i urod.Przedstawiano Peruna w postaci przystojnego mczyzny z ukiem i strzaami w rkach. Z opisu

    Wodzimierzowego panteonu dowiadujemy si, e posg Peruna mia posta ludzk: tuw z drewna, nogiz elaza, srebrngow i zote wsy. W Latopisie hustyskim podaje si, e idol Peruna trzyma w rkudrogi kamie - rubin albo karbunku. Obok Peruna stale palio si ognisko, podtrzymywane przezwyznaczondo tego sub. Ogie kultowy niecono tarciem drewna o drewno i to by tak zwany ywyogie, ktry utrzymywa si wiecznie. Jeli przez niedopatrzenie suby ogie zgas, winowajc karanomierci. Perunowi skadano ofiary z wieprza, byka, czerwonego koguta, mocnego napoju. Za jegosymbole uchodziy: db, kalina, kwiat paproci, siekiera, strzaa, ko. Pomocnikami Peruna byy znane dodzisiaj baniowe postacie Waligry i Wyrwidba.Istnieje przesd, e drzewa, w ktre uderzy Perun, nie wolno uywa w budownictwie, natomiast nadajesi ono do wyrobu instrumentw muzycznych. Chrom Peruna sta w Kijowie w tym miejscu, na ktrym dzistoi budynek rzdowy na placu Michajowa.Strzybg. W panteonie Wodzimierzowym (wznosi si przy obecnej ulicy Wodzimierskiej nr 3) obokPeruna sta posg Strzyboga, ktremu oddawano cze nie mniejszni Perunowi. W Sowie o wyprawie

    Igora wymienia si Strzyboga jako patriarch wszystkich wiatrw. To jeden z najstarszych bogw plemiontrypolskich, Etruskw, Rzymian. Rzymianie widzieli w nim boga-niszczyciela, boga wojny, okrutnej bitwy;znany by jako Saturn. Nazwa tego gronego, niebieskiego Boga pochodzi, jak si sdzi, od sowa strata(striti - niszczy). D. Szepping wysun przypuszczenie, e Strzybg jest jednz hipostaz Peruna, jegowcieleniem w powietrzu. Jego, jak i Peruna, czze Strzelcem te same atrybuty: uk i strzay. StrzayStrzyboga lecz wiatrem, std te i bstwo stao si uosobieniem wiatru. Jednake, nie baczc na casurowo wiatru, by on nie tylko sprawcklsk, ale te twrcmuzycznych melodii. Wszak wanie"powiew wiatru" - oddychanie, dmuchanie w najprostsze instrumenty muzyczne (fujarki, dudki, roki) -rodzi muzyk.Z czasem Strzybg otrzyma nazw Powista i funkcj zawiadowcy pogod. Modlono si do niego, by dadobrpogod na niwa, na jakiewito itp. Szczeglnie wany by Powist dla wojska. PanteejmonKulisz zanotowa przekaz ludowy modlitwy ksicej druyny: "do swego boga Powista modlsi, by imda pogod i morza nie turbowa".

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    10/53

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    11/53

    uwaano jza opiekunk kobiet, to jednak bya czczona przez wszystkich, dlatego Wodzimierzwprowadzi jdo swego panteonu. Wedug legend wanie Mokosza przda niywota, przetoupatrywano w niej take patronk przdzenia. Innfunkcj Mokoszy stanowia troska o wod: deszcz,

    rzeczki, strumyki. Uwidocznio si to w imieniu bogini. Badacze sdz, e pochodzi ono od: "mokry","mokn". Rzecz ciekawa, e w jzyku litewskim wystpuje sowo maksi, co znaczy "wiza, splata", atake sowo makasz - "pleciona portmonetka". Ot moe to wskazywa na jednz funkcji bogini, ktrmieli rwnie Litwini.Pochodzenie Mokoszy wyglda na bardzo dawne: jak wikszoeskich bstw znana bya ju w epocetrypolskiej. W obrazie Mokoszy widzimy lad starodawnego kultu Wielkiej Bogini - Matki. Jej podobizny, wznacznej mierze stylizowane, doszy nas przewanie na rcznikach: bogini stoi pod odkrytkopuwityni wznoszc rce ku grze (postawa orantki), na gowie ma rogatczapk. Z obu stron Mokoszy -dwaj jedcy na koniach. Na niektrych wyszywankach pod komi wida swastyki, czasem ubir gowybogini przypomina kwitncy krzak. Statuetki scytyjskich bogi (VII wiek p.n.e.) przypominajpostawMokoszy i orantki z podniesionymi w gr rkami, jak w modlitwie. Przypuszczalnie rwnie w kijowskiejSofii wczeni chrzecijanie widzieli swodwiecznbogini z rkami wzniesionymi ku niebu.Mokosza pochodzi od jeszcze starszego kultu wody - bogini Dany. Zdaniem Nikoaja Marra, profesoraAkademii Nauk, imi Dana skada si z dwch czci: da (rdziemnomorskie "woda") i na ("nenia","macierz"), czyli znaczyo Matka-Woda. Sowo "Dana" ju w okresie scytyjsko-sarmackim przestao byimieniem bogini, a oznaczao po prostu rzeczk. Takie znaczenie ma sowo don ("woda", "rzeka") albodunaj - nazwy ukraiskich rzeczek, opiewanych w wielu pieniach.Ju Herodot zapisa przekaz o bogini Danie: niezrwnanej piknoci niepokalana dziewica i macierzwszystkiego, co yje, bogini rozrodczoci. Dniem jej powiconym by pitek, w ktrym surowo sdziatych, co naruszali zwyczaje. Do takich wystpkw naleao przdzenie i szycie w pitek, jak wspomnianowyej - dziewiteczny. Danie skadano ofiary przez wrzucanie kosztownoci do rzek i jezior, rde ikrynic. Prawdopodobnie sowo danina pochodzi od ertw skadanych bogini Danie. Ten zwyczaj i dzisiajistnieje u wielu narodw, a mianowicie wrzucanie monet do wody, by mc powrci do tych miejsc nanaszej ziemi, w ktrych jednostka czua si szczliwa. Boginie identyczne z Danistniay u wielunarodw: Duna, Dojna, Diana. Zdaniem Oeksandra Znojki naley tu i Ma-Donna, czyli "matka-woda",oraz Tana (Dana).Przypiewem do wielu ukraiskich pieni jest praindoeuropejska forma, jakiej ju sam lud nie rozumie, ale

    wykonuje jako pewien element rytmu, po prostu tradycyjne:

    Szidi ridi,Szidi ridi,Szidi ridi,Dana!

    Oeksandr Znojko przypuszcza, e szi znaczy "ona", di - "dziaa", ri - "rzeczka". Z tego wychodzi: "Onadziaa, rzeczk tworzy - Dana!"Ot istniejpodstawy pozwalajce sdzi, e kult tej bogini rozwija si od Dany do Mokoszy, a odMokoszy do chrzecijaskiej Paraskiewy-Pitnicy, przy czym nierzadko czczono je rwnoczenie. witaParaskiewa rwnie bya opiekunkwody, rkodziea, spraw kobiecych. Jej podobizny stawiano kookrynic (bliej o tym patrz rozdzia "Kultura religijna Ukraicw").

    O ile Dana pozostawia swe imi w nazwach rzeczek, to Mokosza przewanie w nazwach miejscowoci:Makoszyne w Czernihowszynie, Mokoszyn w Czechach. Podobne nazwy istnieju wszystkich ludwsowiaskich.Kupajo. Bg letniego soca. Iwan Neczuj-ewycki tumaczy jego nazw tak: "Jasne letnie moceniebieskie, soce, byskawica i grom wsplnymi siami jak gdyby kpiziemi, darzc jnajwikszwczasie wita Kupajy sipodn, a moe i tak, e w wito Kupajy ludzie kpali si w wodzie, wierzc w

    jej cudownmoc"11.Inni badacze przypuszczaj, e nazwa ta jest bliska aciskiej Cupido - Kupidyn, ktra znaczeniem swymzblia si do indoeuropejskiego "kipie", "paa", "namitnie pragn". Kupalne ognisko zapalano "ywymogniem" pozyskiwanym przez tarcie o siebie dwch kawakw drewna i byo symbolem niebieskiego ogniasonecznego, ktry rozpala mio w sercach chopcw i dziewczt, tworzy z nich pary w t czarownnoc.W Latopisie hustyskim mamy objanienie, e "Kupao to bg obfitoci jak u Hellenw Ceres". BoginiCeres u Etruskw, a pniej u Grekw i Rzymian uwaana bya za bogini zalubin, macierzystwa, woli

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    12/53

    niebios. eskie bstwo Kupaa jest tosame z maoazjatyckKybele, boginimioci i MatkBogw.Wszystkie obrzdy kupalnego wita su tych narodw identyczne.Posgw Kupale, jak si zdaje, nie stawiano, uwaajc, e jest ona nie tyle bstwem, ile osobistoci,

    uczestnikiem witkowego rytuau obrzdowego ku czci letniego przesilenia dnia z noc. Kupajem zwanokuk somianspecjalnie zrobionprzez modzie na to wito. Prcz Kupajy robiono jeszcze kukMarzeny: lalk z miote, gazi itp., przybrankwiatami i wstkami. Zdaniem Iwana Neczuja-ewyckiegoKupajo i Marzena - to dwa bstwa odpowiadajce dwm ywioom: ogniowi i wodzie (Socu i Chmurze).Takie wyjanienie rzeczy wydaje si cakiem przekonywajce, o ile dotyczy tylko letniego solstitium."Soneczn" kuk robi si ze somy (por. son-ce i so-oma), a Chmurze powica si kuk Marzeny (por.Mar-ena i Ch-mar-a). Soce utosamia si z niebieskim ogniem, Chmur z niebieskwilgoci.Przed takimi "idolami" stawiano st z rnymi potrawami, obok paa wicony ogie, wok ktregomodziecy i dziewczta weselc si, taczc i piewajc witowali pranik. Na jego zakoczenieMarzen topi si w rzece, czasem to samo robi si z Kupajem. Dzisiaj relikty dawnych obrzdw stakdalece popltane, e nie zawsze rozumiemy ich sens. Gdyby i za logikobjanionych wyej symboli, tomskim pocztkiem jawi si tu Kupajo (niebieski ogie), a eskim - Marzena (ywio wody). Wobrzdach ustalono, e Marzen przygotowujdziewczta, o nitoczy si walka na niby midzychopcami a dziewcztami, chopcy czsto wykradajkuk i rozrywaj j, a gazki z Marzeny dziewcztazabierajze sob, eby rozrzuci je po ogrodzie dla pobudzenia podnoci. Niezalenie od tegodziewczta szybko sporzdzajnowMarzen, ktrjednak topiw rzeczce, w ten sposb zwracajc jwodnemu ywioowi. Kupaj za oddajogniowi. Gdzieniegdzie zamiast kuky ze somy robikooomotane som, zapalajje i toczz gry do rzeczki. Koo ogniste oznacza bezsprzecznie Soce - ogieniebieski. O ile zmian pr roku wyobraali sobie nasi przodkowie jako zmagania Zimy z Latem, a ubyteksiy Soca i Gromu - jako cierpienia tych bogw koczce simierci, to staje si oczywiste, e wiarachrzecijaska zapoyczya swfilozofi wanie z pogastwa. Po mierci nastpuje zmartwychwstanie -na wiosn znw oywa przyroda, a z nijani bogowie soneczni.Jaryo. Z istoty swej bstwo to bliskie Kupajle, jeno dziaajce wiosn. Bg mioci i namitnoci,wiosennego rozkwitu przyrody. Jary uwaa si za symbol podnoci. Nazwa jego ma w sobie rdze Jar(Jary) - co znaczy silny, zawzity, namitny, gniewny. To mski symbol zapadniajcej siy. Pierwszewito Jaryy wyznaczano na wiosn, kiedy on si budzi, w lecie natomiast odbywa si symbolicznypogrzeb Jaryy, znany take pod nazw: pogrzeb Kostruboka; kobiety wrd artw chowajkuk Jaryy

    (Kostruba), ktry ju wszystko zapodni i zamiera na zim, by obudzi si znowu na wiosn. Ten obrzdoznacza zamieranie sonecznej siy, bo po Kupajle "Soce powraca na zim".O Jaryle brak pewnych wiadomoci. Wiadomo, e przygotowaniem jego kuky zajmoway si mode onki,przy czym szczeglnuwag zwracano na jego dzieciorodny organ. Jedynie z przekazw dawnychpodrnikw dowiadujemy si, e posg Jaryy sta w pobliu miasta Kostromy (nazwa wspbrzmica zKostrub). Na Biaorusi na wiosn oprowadzano Jary - przystojnego modzieca z wiecem na gowie,strojnego w jasne, uroczyste szaty.U innych Sowian identyczny z Jaryby Jarowit, u Grekw i Rzymian - Dionizos i Bachus. wito Jaryyprzypomina kupalne take w tym, e w czasie jego obchodzenia modziecy podobnie wykradalidziewczta na swe ony. Ot Jaryo i Kostruboko uosabiali triumf ycia nad mierci. Bogowie cizamierali na zim i budzili si (zmartwychwstawali) na wiosn.Trojan. Bodaje najmniej zbadany ze wszystkich bogw. Prawdopodobnie by trjjednym bogiem. Wszeregu rde swzmianki o tym, e soce postrzegano jako trjwiato. Ten epitet zosta te uyty

    przez autora Sowa o wyprawie Igora: "jasne i trjjasne soce" - zwraca si do Jarosawna. Hipotezodnonie do Trojana jest wiele, a do utosamiania go z imperatorem rzymskim Markiem UlpiuszemTrajanem. Ta hipoteza wydaje si cakowicie chybiona. Mogby bliej prawdy ci badacze, ktrzy podTrojanem rozumiejtrjjedno bogw: Jaryy, Kupaja i Dadboga. Bstwa te czy zakres poczyna,

    jednake kade z nich dziaao we waciwym dla czasie. Jaryo budzi przyrod na wiosn, Kupajoosiga apogeum w lecie, Dadbg zsya swe dary od niw do jesieni. Wszyscy sbogami sonecznymi. Wnajdawniejszych czasach nasi przodkowie dzielili rok na trzy czci: wiosn, lato i zim. Na Podoluzachowa si inny wariant imienia tego boga: Trygaw. Tam sta chrom Trygawa, majcy posta supwnakrytych daszkiem i obwieszonych kilimami. Na czas modlitwy kilimy podcigano i ludziom ukazywa siposg.Sporo nazw ukraiskich mona uzna za pochodne od Trojana. W Sowie o wyprawie Igora wymienia si"ciek Trojanow". Swsie: Trojany i Trojaniwka. Nazwy mogte pochodzi od trojany - od trzechbraci, jk i znaczy trojan - trzeci syn.

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    13/53

    Niektrzy badacze postrzegajtroisto Trojana w trzech sferach: ycie ziemskie, sfera ducha (krlestwoniebieskie) i tamten wiat (krlestwo podziemi).Symarg. Dotd pozostaje bstwem mao zbadanym. Niekiedy utosamia si go z greckim

    Semiheraklesem (Woodymyr Hnatiuk). Inne warianty imienia: Semurg, Symareg, Sym i Reg, Sym iJerg. Wedug przypuszcze O. Famincyna Jerg - Jery - Jaryo: tak wic Semyjary. Znaczenia tegobstwa nie rozumiano ju w dawnych czasach. Tak rocznikarz Nestor objania je jako "sem'" i "jerga".Taki sens ustali te i Pamwo Berynda w swym Leksykonie (rok 1627).Jak sdzi K. Triewier, posta trypolskiego psa skrzydlatego jest identyczna z wizerunkami iraskiegobstwa Sajenomerga (opiekuna rolinnoci). Na trypolskich naczyniach glinianych widniejmalowanepsy, a obok nich - kos zboowy albo dbo, co wanie znamionowao patrona zasieww.Tak tedy spodstawy do uwaania Symarga za patrona podw ziemi, urodzaju, rolnictwa w ogle. Jegopodobizny znajdujsi rwnie na scytyjskich i sarmackich pamitkach. Pochodzenie Symarga sigaczasw praindoeuropejskich; znany jest u wielu narodw: Scytw, Hindusw, w Iranie. Staroytne ksigibywajzdobione malowanymi miniaturami Symargw oplatanych przez dziwaczne gazki i licie. Jest totypowy motyw dekoracyjny, na ktrego tle Symarg ju przyjmowa si jako "str" drzewa ycia. Bymoe w takiej roli wyobraali go sobie budowniczowie soboru Borysa i Gleba w Czernihowie. Biaekamienne bryy z wyobraeniem Symargw znajdoway si na fasadzie soboru z XII wieku. Ale popoarze roku 1611 mnisi, przypisujc ogie podobiznom "pogaskich bogw", zrzucili je na ziemi.Niektre z paskorzeb ulegy rozbiciu, jednake cz z nich udao si zakopa. Dzisiaj odnaleziono tepamitki i zdobione muzealne wystawy. W Kijowie nie opodal soboru Sofijskiego stojkopieczernichowskich paskorzeb.Wyobraenia Symargw byy ulubionym motywem mistrzw-zotnikw. W Kijowie znaleziono srebrnbransolet z XII wieku z podobnymi zwierztami i ptakami, jakby zapltanymi w gstwinie spleceornamentu. Takie czysto pogaskie ozdoby-amulety byy tradycyjnymi w cigu wielu wiekw. Ichmagiczna rola polegaa na tym, aeby zaplta ze, wrae siy i nie dopuci, by szkodziy czowiekowi.Oprcz gwnych bstw ukraiskiego panteonu istniay liczne duchy i demony. Naledo niszych sfermitologicznego systemu. Gdy bogowie zajmujw hierarchii wysokie miejsce jako przejaw duchowej siy,to nisze duchy i demony zajmujsi przewanie samym czowiekiem, jego ciaem i przestrzeniyciow.

    Definicje: duch, demon, demonologia

    Duch - bezcielesna, "niematerialna" sia oddziaujca na materialne, cielesne ycie ludzi. W mitologii toprzewanie istoty niewidzialne, ktre jednak czasami mogpokazywa si ludziom, o ile stalewspdziaajz czowiekiem, ksztatujc jego duchowi psychologicznpostaw.U niektrych narodw duchy dzielsi na ze i dobre. W ukraiskiej mitologii istnieje wzgldna obojtnodla takiego podziau, jako e dobro i zo, przynoszone przez duchy, zalenie tyle od natury samychduchw, co od ich roli w danej sytuacji. Dlatego nasi przodkowie skadali ofiary rnym duchom, ktremogy czyni zo, aeby udobrucha je i odwrci od siebie ewentualno niepodanych zdarze lubzjawisk. Nawet po przyjciu chrzecijastwa jak dawniej, tak i w cigu tysiclecia Ukrainiec gotw jesthodowa zasadzie: "Boga kochaj, ale i Czarta nie gniewaj".Demon - przewanie zy duch, ktry zjawia si byskawicznie i wyrzdziwszy jak szkod znika bezladu. Demony czasem przystajdo ludzkiej doli, sprowadzajtakie czy inne sny, nakaniajdo pewnychuczynkw, popychajdo katastrofalnych dziaa. Niekiedy mogby dobroczynne. Tak na przykadistnieje legenda o ludziach "zotego wieku", ktrzy przeistoczyli si w dobre demony i chroni ludzko

    ledzc jej ycie.Demonologia dosownie znaczy "nauka o demonach". W opisach demonologii rnych ludw przyjtopodawa osoby z mitw, przekazw, wierze, ktre nie sbogami i w porwnaniu z nimi majniszrang.Wobec faktycznej dwuwiary Ukraicw nie cakiem wyrane staje si pojcie Siy Nieczystej, gdy zprzyjciem chrzecijastwa jako wiary oficjalnej dawni bogowie i duchy przeszy do rzdu nieoficjalnych(pogaskich, wiejskich, babskich itp. zabobonw), za Cerkiew okrelia je jako "si nieczyst". Oto jak naten temat pisze metropolita Iarion w swej pracy Przedchrzecijaskie wierzenia narodu ukraiskiego:"Chrzecijastwo usystematyzowao siy nieczyste. Z biegiem czasu na czele wszystkich si zych stanczart, ktry odtd pocz zwa si diabem, szatanem czy demonem, i jemu stopniowo podporzdkowaysi wszystkie inne siy: wodarze chat i przyrody i szkodnicy ycia - wszystkich ich zaczto nazywabiesami7 i wszyscy oni dla chrzecijastwa stanowisi z, nieczyst"12.Oczywicie prosty lud daleki by od chci zgbienia istoty chrzecijaskich dogmatw, jednake mocne

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    14/53

    przywizanie do tradycji zmusio go nie tylko do wykonywania wszystkich obrzdw Cerkwichrzecijaskiej, ale i zachowania w znacznej mierze tego, co Cerkiew potpiaa i z czym prowadzianieustannwalk.

    Czart - istota antropomorficzna, okryta czarnsierci, z rogami, ogonem i kopytami. Obraz czarta maprzedchrzecijaskie pochodzenie, z czasem jednak przyswoi sobie wszystkie ujemne rysychrzecijaskiego Diaba (Szatana) jako wodarza pieka, przeciwnika Boga, inspiratora wiedm na ziemi.Nie da si ustali, jakimi ywioami zawiadywa czart w czasach przedchrzecijaskich. Jeszcze w XVIIwieku wyobraano go sobie inaczej ni dzisiaj: "Kudes, Kudesnyk - czart albo czarownik" - pisa PamwoBerynda w swoim Leksykonie. Tak wic mamy trzy synonimy, do ktrych z pewnocimoemy dodainne, wprawdzie nie identyczne, to jednak bliskie treciowo: czakun, widun, wiedmak, charakternik i in.Ukraicy, jak wiadomo, bez wikszych wyrzutw sumienia czsto korzystali z usug czarownika, niewidzc w tym cikiego grzechu. Prawdopodobnie dopiero pod wpywem Cerkwi zaczto uwaa, e czartza swoje usugi odbiera czowiekowi dusz. Czart jest tak samo miertelny jak czowiek, czsto ginie odpioruna, dlatego w czasie burzy chowa si za drzewami, za chat, za czowiekiem. Czasem strzaaproroka Eliasza umierca razem z czartem i czowieka. Dlatego stosunek chrzecijan do raonychpiorunem nie jest jednoznaczny. U ludw kaukaskich mier od pioruna czyni czowieka wybracemnieba, witym.Domowik - ten duch pochodzi prawdopodobnie od przodka i domowego ogniska. Nie bez powodumieszka za piecem albo pod progiem chaty. Jest niewidzialny, ale czasem ukazuje si maym dzieciom.Przy przeprowadzce do nowej chaty jego te si zabiera, by chroni rodzin. Zdarza si, e Domowik dusipicego czowieka, kadc si na niego; wtedy trzeba zapyta: "na dobro czy na zo?" Gdy jest on ciepy -na dobro, a gdy zimny - zapowiada chorob. Jeli Domowik pozosta w chacie, z ktrej gospodarze siwynieli, poczyna wyrzdza szkody nowym mieszkacom: stuka w nocy, rozrzuca rzeczy. To samo sidzieje, gdy do chaty przypadkiem wpuszczono cudzego Domowika. Gdy midzy rodzina jejDomowikiem panuje zgoda, to on nawet stara si pomaga w gospodarstwie. Czasami Domowik maDomani (Domasi, Domach, Domci), co oznacza "pani, gospodyni domu". Bywa, e pomaga onakobietom w przdzeniu. Domowiki lubizwierzta domowe, szczeglnie kotk i koz, ale bojsi sroki.Lasowik - duch lasu, dziki m, pastuch troszczcy si o lenchudob: jelenie, niedwiedzie, wilki,zajce. Dlatego prawdziwi pasterze zawierajz Lasowikiem ugod, przynoszc mu ofiar z jajka albopieczywa z ytniego ziarna, i kadna skrzyowaniu lenym lub na konarze drzewa. Wwczas ludzka

    chudoba bdzie bezpieczna od dzikiego zwierza. Lasowika mona pozna po tym, e on, przy caymswoim podobiestwie do czowieka, nie ma cienia. Lubi poigra sobie z czowiekiem, zaprowadziwszy gow gbin leni popltawszy mu drog. eby wydoby si z tego, trzeba wdzia koszul na lewstronalbo woy but nie na t nog - wtedy czowiek odzyska pami. Lasowik boi si soli, ognia i lipowegopolana. Mimo wszystko Lasowik znaczniejszych szkd czowiekowi nie robi, przeciwnie, gdy pozostaje onpod opiekLasowika, nie zaczepi go aden zwierz w lesie. Identyczny z Lasowikiem jest karpackiCzuhajster, ktry zmusza czowieka do taczenia grajc mu na fujarce. Z postaciami Lasowika iCzuhajstra kojarzy si grecki Pan, wochaty, kolonogi i rogaty opiekun lasw, pl, byda, grajcy nafujarce. W rosyjskiej mitologii odpowiada mu eszyj, znacznie bliszy jednak tatarsko-baszkirskiemuSzurali.Wodnik - wcielenie ywiou wody w postaci wodnego krla: dugobrodego starca, pana rusaek. Jeliczowiek nieostronie wtargnie do jego krlestwa, Wodnik moe bardzo zaszkodzi, nawet utopi,przewrci czno. Dlatego eglarze i rybacy zawsze starali si ubaga Wodnika: ofiarowywano mu

    czarne zwierzta (koguta, koza). Zwyczajowo trzymano na okrtach czarnkotk - amulet, jaki sprawialisobie take mynarze z wodnych mynw. Czasem Wodnikowi nieli ofiary take i pasiecznicy, byzachowa pszczoy od powodzi. Rzucano do rzeczki wiey mid i wosk, a gdzieniegdzie nawet pierwszyrj pszczeli (pierwszak). Wodnik mg ukazywa si czowiekowi w postaci suma, szczupaka lub innejryby. Nieodmiennym atrybutem Wodnika, jak i greckiego Posejdona i rzymskiego Neptuna, jest trjzb,ktrym wybija on z ziemi rdlanwod, by ywi nirolinno.Rusaki - to przewanie duchy zmarych przedwczenie dziewczt. Najgroniejszymi dla ludzi byy te,ktre zmary obraone lub miay zy charakter. Std rusaki zamieszkiway nie tylko ywio wodny: mogyte przebywa w lasach, na polach, std nie mona uwaa ich wycznie za duchy rzeczek. Wnajdawniejszych mitach ukraiskich widzi si pewien zwizek midzy rusakami a kultem rolin, z kultemwody za zwizane s jedynie te, ktre si utopiy. Nazwa pochodzi od dawnych sowiaskich obrzdwpominkowych - Rusaliw. Rusaki ukazyway si jako pikne dziewczta z rozpuszczonymi wosami,przystrojone kwieciem i rnym zielem. Ukraina zna je nadto jako mawki, niawki (od starodawnego naw' -

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    15/53

    nieboszczyk). Od rusaek wodnych rnisi tym, e mieszkajw lesie na drzewach, hutajsi nagaziach, mogwabi chopcw i, jak wszystkie rusaki, zaaskota ich na mier. Dlatego od rusaeknoszono amulety: pioun, czosnek itp. wito Trjcy jest tygodniem pominek, kiedy skada si im ofiary.

    Matki przywizujdo drzew kawaki ptna, dziewczta wieszajwianki.Przelenik - duch latawiec, zwabia mode onki i dziewczta, kocha si z nimi w nocy i odbiera im si iurod. Ukazuje si w postaci urodziwego, namitnego modzieca "z rozwianymi jak wiatr wosami, maczarne brwi i byszczce oczy", jak pisze esia Ukrainka w Lenej pieni. Czasami przyrwnywanoPrzelenika do latajcego wa, ktry odwiedza mode maonki i za spdzone z nim noce obdarzakosztownociami. Nie wiemy, czy istniay jakie amulety przeciwko takim uwodzicielom modych on, aleuwaano za rzecz niebezpiecznrobionie wyrzuty za zwizki z Wem, bo rozgniewany mg spalichat. Pod noc nie naleao rozmawia o Przeleniku. O Przeleniku poetycko i dobitnie pisze esiaUkrainka w wierszu Jak ja lubi te godziny pracy:

    Do niej w nocy zjawia si przelenik,Nie diabem si jawi, nie mar,Wpada do chaty lecczorz,A w chacie stawa si urodziwym modzianem...

    Rankiem, gdy pieway trzecie kury,Znika ten przelenik, a dziewczynaUkwiecona, przystrojona, zasypiaaKamiennym snem. A potem cay dzieBlada chodzia, jak jaka senna zjawa...

    Ukraiska mitologia posiada bogactwo mitycznych istot, duchw i demonw. Wszystko w przyrodzie byonimi napenione: w lesie - poleny, w oczeretach - oczeretnik, w polu - polowy, w bagnach - botnik,skarbw strzee skarbnik, chorob przynosi przepanica albo morowica.Za momenty krytyczne uchodziy pnoc i poudnie. W poudnie zjawiaa si poudnica, ktra mogawyrzdzi szkod. W tym czasie nie wolno si byo kpa ani na polu. Dlatego zwyczajem byoprzespa si po obiedzie w poudnie. Grone byy upiory (wampiry), co piy krew swoich wrogw. Upiory to

    nieboszczycy, ktrych ciao nie ulego rozkadowi; yjkosztem wypitej krwi, bojsi przeto piania koguta.Sdzi si, e upiory zjawiy si u Ukraicw i Biaorusinw z zachodniej Europy i swzgldnie pnegopochodzenia. U Rosjan upiory si nie przyjy (Dmytro Zeenin).Przemiece i wilkoaki - ci, co mogli przybiera posta wilka, a nastpnie znowu wraca do ludzkiejpostaci. W baniach czarownik przemienia czasem w wilka czowieka, na ktrym ciy jaki grzech.Pojcia szczcia, przypadku, powodzenia wcielay si w posta Doli, jakBg dawa kademuczowiekowi przy narodzinach jego. Dola moe by dobra lub za, przychylna ludziom lub okrutna. UUkraicw wytworzyo si pojcie Doli i Niedoli. Jeli Bg bdzie askaw, wtedy da Dol dobr, jeli nie -to ycie czowieka bdzie stracone. Nie na prno si mwi: "Swej Doli i koniem nie objedziesz". Mimo towrodzony optymizm Ukraica znajdywa drogi i sposoby wymodlenia u Boga szczliwej doli. I takProkopiusz z Cezarei opisuje zwyczaj Antw, ktrzy obiecujBogu wielkie ofiary przed wojn, jeli onzachowa ich przy yciu. Zdarza si, e wojak wychodzi cao z wojny, wwczas skada Bogu dzikczynnedary i powiada, e obaskawi Dol.

    Dola jest identyczna z rzymskFortun, ktra pierwotnie bya boginiurodzaju, macierzystwa i kobiet, idopiero pniej staa si boginidoli, szczliwego przypadku.

    Przedmiotowo-tematyczne osobliwoci ukraiskiej mitologiiW Europie do XIX stulecia uczono jedynie o mitach antycznych, ktrymi zainteresowano si w epoceOdrodzenia. Okoo XV-XVI wieku na nasz kontynent przychodzmity Arabw i Indian amerykaskich.Zaciekawienie mitami Indian, Iraczykw, Skandynaww i Sowian pojawia si dopiero z pocztkiem XIXwieku. Naukowe badania dawnych wierze wykazay istnienie mitw u wszystkich ludw w pewnychokresach ich rozwoju. Analiza historyczno-porwnawcza podstawowych przedmiotw mitologii dowodzi,e przy caej ich rnorodnoci mity ze wszech stron wiata majwiele wsplnych rysw, tematw imotyww. Czyli moemy wysnu wniosek, e wszystkie mitologiczne systemy i poszczeglne fragmentymitw spozostaocipochodzckto wie czy nie z jednego rda, danego ludzkoci w spadku zniepamitnych czasw.

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    16/53

    Wedug tematyki mity mona podzieli na kilka cykli:1. kosmogoniczne - o pochodzeniu ycia (stworzeniu wiata);2. antropogeniczne - o stworzeniu czowieka;

    3. totemiczne - o totemicznych przodkach poszczeglnych plemion, majce za osnow fantastycznewyobraenia o pochodzeniu plemienia od pewnych zwierzt;4. teogoniczne - o pochodzeniu bogw;5. kalendarzowe - o rocznych cyklach przyrody i obrzdach zwizanych z nimi oraz z gospodarstwem;6. eschatologiczne - o tamtym wiecie i przewidywaniach przyszoci;7. historyczne albo kultowo-biograficzne - o yciowych dowiadczeniach i czynach poszczeglnychbohaterw (czyli przechodzce od opisu mitycznych bstw do dokona ludzi-bohaterw).Zwykle powysze tematy mocno si splataj. Na przykad opowieci o stworzeniu wiata z koniecznociwisi z dziaalnocibstw, a w mitach o zdobywaniu ognia wystpujosobistoci tak boskie, jak iludzkie. Charakterystyczne, e mity kosmogoniczne, w jakie obfituje mitologia ukraiska, dowodzwysokiego poziomu rozwoju kultury narodu. Narody kulturowo zacofane prawie zupenie nie majmitwkosmogonicznych, sim natomiast znane motywy przemian rzeczy w inne, zwierzt w ludzi itp. Mitologiato swego rodzaju system fantastycznych przedstawie czowieka o otaczajcym go wiecie.Caociowo ukraiskiego systemu mitologicznego zostaa zrujnowana w okresie powszechnejchrystianizacji ukraiskiej wsplnoty. Wasne ukraiskie teksty mitologiczne do nas nie doszy. Totedzisiaj jest moliwa jedynie naukowa rekonstrukcja podstawowych elementw tego systemu na osnowierde wtrnych, latopisw, tworw dawnych czasw, naznaczonych chrzecijaskim wiatopogldem ichautorw, a take tworw folkloru i pamitek materialnych (artystycznych wyrobw starodawnej doby).Zapewne najwicej pozostaoci tematw mitologicznych Ukraicy przechowali w swoich obrzdach,zwyczajach: koldach, szczodrwkach, pieniach wiosennych i kupalnych, tekstach zamwie,zabobonach itp. Mniejszwarto dla poznania mitologii majbanie, bo w nich nawet obokmitologicznego elementu moe by wiele ubocznego, yciowego, chrzecijaskiego lub po prostuartobliwego zabarwienia. Wedug Iwana Neczuja-ewyckiego "budowa na baniach dawnmitologi toto samo, co pisa histori jakiego narodu na podstawie powieci historycznych"13. Zazwyczaj wszakebanie stanowicenny materia folkloru i sdobitnym przejawem panujcego wrd ludu wiatopogldu,zabarwionego jego yciowfilozofi.Jednym z najstarszych jest mit o stworzeniu wiata, jaki zachowa si u emkw w ich kosmologicznej

    koldzie: pord morza stoi jawor, na nim naradzajsi trzy gobie, jak wiat "zaoy". Z piasku chcstworzy ziemi, ze zotych kamieni - "jasne niebeko", na ktrym zabynie i "wietlne soneczko", i"jasny miesiczek", i "drobne gwiazdeczki". Podobne wtki znajdujsi rwnie w innych wariantachkold. Jak widzimy, temat nie wykazuje jeszcze pniejszych naleciaoci wedug wzoru stworzenia wiataprzez Boga i Szatana. Chocia i w chrzecijaskim micie dostrzegamy moment zanurzania si w morskiegbiny, tylko e zamiast ptakw nurkuje na rozkaz Boga Szatan, ktry po nieudanej prbie oszukaniaPana pluje grami i skaami. Zostaje naruszona harmonia, estetyka mitu, jego poetyczna czystosplamiona poczynaniami Szatana. To samo napotykamy w chrzecijaskich mitach o stworzeniuczowieka14.Jak liryktchnie obraz kosmogonicznego mitu o niebieskich wiecidach Soca i Miesica, jakiearchaiczne pikno i yciowa mdro cechujwiatopogld dawnego Ukraica! Soce - przecudnapanna w zotych szatach, Miesic - modzian, ktry chce si oeni z pann-Socem. Mija ich pierwszawiosna i Miesic poczyna zakochiwa si w Zorzy. Wwczas Soce swym zotym mieczem rozcina

    Miesica wp. Odtd "Miesic jest szczerbaty" - jak prosto wyjaniona zostaje zmiana faz ksiyca, ktrczowiek z dawna spostrzega! Ukraicy przenieli do swej mitologii najbardziej naturalne zwizkirodzinne, jaskrawo ukazane w koldach, szczodrwkach, gdzie wszystkie zjawiska przyrody swidzianeprzez pryzmat rodzinnego szczcia, rodzinnych zwizkw, dobrobytu, wzajemnych ustosunkowa ludzi ibogw.A oto jak objania si byskawic. Rozbijanie Chmury przez Gromowika postrzega si jako lub:bg-wojak przebija, zapadnia swogniowstrzabogini Chmur, przelewajcsi na ziemidobroczynnulew, co daje podno niwom, wszystkiemu zielu. Analogicznfabu mamy w Wedach,gdzie chmury - niebieskie krowy przechowywane przez boga Writr - wyzwala Indra (identyczny z naszymPerunem). Za nie tknity pniejszymi naleciaociami mona uwaa take mit o walce Weesa zPerunem. Wees wykrada stado byda (czasem ludzi albo nawet on Peruna), z tego powodu Perunszyje strzaami w niebo i ziemi. Wees chowa si za kamieniami, pod drzewami, przybiera postaciernych istot. Jako skutek tej walki spada deszcz na trawy, kwiaty, owoce, zboe. yciodajnwilgo

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    17/53

    ubstwiay dawne narody i to znajdowao wyraz we wszystkich mitologiach. ywa woda wystpuje wmitach wszystkich ludw indoeuropejskich. Jest to woda rdlana, napiwszy si jej czowiek staje sibardzo silny, chorzy zdrowiej, swyleczeni. Ukraiskie mity i banie znajte fabu o zdobywaniu

    yciodajnej wody przez bohaterw. Jako jej przeciwwaga istnieje rwnie i martwa woda, ktra odbieraludziom ycie. Korzystajz niej ze siy, by szkodzi bohaterowi.W wielu miejscach Ukrainy zanotowano te mity o stworzeniu wiata z jajka. Tu soce jawi si w postaciar-ptaka, ktry potrafi jednym swoim pirem owieci cay sad. Zimowy Chd, jako zy czarownik, chcego wykra. Jednak ar-ptakowi udaje si znie zote jajo, z ktrego na wiosn znowu rodzi si(zmartwychwstaje) rdo wiata i ciepa. Soce-jajo swymi gorcymi promieniami ogrzewa ziemi,przegania tuman, zmusza chmury do lania deszczowych potokw - na ziemi zapanowuje lato.Z przyjciem jajka za pocztek wszelkiego ycia czy si zwyczaj pisanek. Do przedchrzecijaskichmitw nalemotywy jajka, z ktrego zjawia si wszystko, co ywe na ziemi. Pozostaoci pradawnychmitw o jajku swidoczne w niektrych baniach, poczynajc od Kurki Pstrej, koczc na historii KociejaNiemiertelnego, ktrego w ostatnim stuleciu przerobiono znaczeniowo nie mniej ni Bab Jag.Sprzeczno bani w tym wariancie, jaki doszed do nas, okazuje si dosy wymowna: jeli Kociejumiera w jajku, to dlaczego on jest Niemiertelny? Imi Kocieja wikszo jzykoznawcw wie zkomi nieboszczyka. A Baba Jaga - to kociana noga. Oboje - mieszkacy tamtego wiata (wiata Naw),ale rwnie mogwywiera wpyw na ycie ziemskie (Jaw).Symbolika jajka jako odrodzenia duszy zmarego znana bya Scytom: pogrzeb w jajopodobnychkurhanach, w ktrych komor grzebalnobsypywano tglinna wzr tka. W pominkowe dni poWielkim Dniu15 Ukraicy przynoszna mogiki pisanki i kraszanki, czczc w ten sposb pami swychprzodkw.Bezsprzecznie jajko byo ju przedmiotem sakralnym w dobie trypolskiej. Obdarzanie si pisankami wrazz obrzdowym pocaunkiem i yczeniem zdrowia i dugiego ycia take znano przed wprowadzeniemchrzecijaskiego zwyczaju "chrystusowania". Mity i legendy o pisankach obfitujw sprzecznoci. Naprzykad w Polsce zanotowano legend: ydzi, by skoni Piata do wydania skazujcego wyroku naJezusa, darowali kraszanki dzieciom Piata16. Mona przypuszcza, e ta legenda naley do czasw, gdypierwsi chrzecijanie zwalczali pogaski zwyczaj wielkanocnych pisanek. Przekonawszy si jednak oniemonoci usunicia pisanki z ycia ludu, a z duchowej kultury narodu wiadomoci sakralnegocharakteru jajka - wzili pisanki i kraszanki do wasnego arsenau. Tak, przyswoiwszy sobie dawne ludowe

    zwyczaje, chrzecijastwo przynioso cay szereg mitw, wyjaniajcych jedynie chrzecijaskieznaczenie pisanek. Dlatego te wyznawcy tej wiary twierdz, e pisanki istniay ju w zamierzchejprzeszoci. Na przykad ukraiski przekaz o tym, e Matka Boska robia pisanki, kiedy Jezusaprowadzono na Golgot. Ot pisanki istniay ju dugo przed ukrzyowaniem i zmartwychwstaniemChrystusa. Ukraicy i dzisiaj wierz: "Dopki spisanki, dopki chodzkoldnicy, dopty i nasza ruskawiara bdzie istnie na wiecie". (Zanotowa Woodymyr Hnatiuk na Huculszczynie; tu "ruski" wznaczeniu "ukraiski").W przedchrzecijaskich mitach o stworzeniu czowieka wystpuje gwnie drzewo jako materia, z

    jakiego powstao ludzkie plemi. Jest to db, jesion albo po prostu pieniek. Ale eby tchn w czowiekaycie, potrzebny by ywy ogie. Przeto oywienie czowieka wie si z ogniem niebieskim - byskawic.W mitologii indyjskiej pierwszy czowiek narodzi si z byskawicy. Grecki Prometeusz wykrad bogomniebieski ogie i oywi nim pierwszego czowieka. A jak narodziy si wnuki Dadboga? Mit opowiada, eOjciec Rusi mia dwie crki. Aeby przeduy swj rd, musia wybra dla swych crek dostojnych

    mw. Podug dawnego zwyczaju uda si na step, ale nie znalaz tam mw "godnych wielkoci isawy przyszej Rusi". Wznis mody do Dadboga i jego modlitwa zostaa wysuchana: Dadbg zszedpo kryjomu na ziemi i w cudowny sposb zapodni swym witym Duchem crki Ojca Rusi (czy to niestd motyw niepokalanego poczcia u chrzecijan?). Przeduenie rodu u lu- dw najdawniejszychzawsze byo sprawsakraln. Crki si raduj: "Bg zszed midzy nas! I bdziemy mieli potomstwo! Juprzygotowujemy jaseka!" Tak wic dziewica Maria nie pierwsza pooya niemowl do jaseek. O ileukraiskie Dziewy-Rodzanice byy zapadniane Duchem Boym, to poogi przyjmowa Bg ziemskiegodostatku: "Tu Bg Wees dwch chopaczkw przynis". Jak widzimy, koncepcja jednoci ducha (niebios)i materii (ziemi) towarzyszya ju naszym dalekim przodkom. Wiara w boskie pochodzenie narodu dawaamu pewno co do jego szczeglnej roli historycznej, wychowywaa nard godny swego rodowodu.Mity o swym boskim pochodzeniu mieli i inni: Niemcy (od Odyna), ydzi (od syna boga Jahwe) itp.Najdawniejsze nauki o pochodzeniu narodu wyznaczay jego charakter. Na przykad, jak pisa WoodymyrSzajan, mit Remusa i Romulusa (zaoycieli Rzymu), ktrych wychowaa wilczyca, uformowa wilczy

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    18/53

    charakter rzymskiego imperium.Tak wic tematyka, fabua, obrazowo dawnej ukraiskiej mitologii w duej mierze stanowidziedzictwo

    jednego indoeuropejskiego systemu mitologicznego, jakkolwiek posiadajwasne miejscowe rysy i

    wyrany ukraiski koloryt. Wiele mitologicznych motyww posuyo za kanw pisarzom-romantykom wich twrczoci artystycznej, w ktrej dawali czytelnikowi nie tylko sam mit, ale i wasne jego odczytanie.Niestety, nasz czytelnik nie zawsze jest na tyle obznajomiony z samukraiskmitologi, by widzie, co

    jest prawdziwym mitem, a co artystycznfantazjpisarza. Aleksandr Afanasjew nie bez powodu stawiapytanie o celowo wspczesnych interpretacji dawnych mitw. Pod koniec XX wieku w literaturzepiknej daje si zauway nowa fala mitotwrstwa. Ot problem komplikuje si i raczej nie naleyoczekiwa pewnej odpowiedzi na postawione pytanie. Bezdyskusyjne natomiast jest jedno - istnieje pilnapotrzeba zebrania i naukowego opracowania wszystkich ukraiskich mitw bd wydania encyklopediiukraiskiej mitologii.

    II. KULTURA RELIGIJNA UKRAICW

    C nam po cudzym boguSwego mamy przy progu.[Powiedzenie ludowe]

    Kultura Wedyjska NA UkrainieReligijna wiadomo Ukraicw ksztatowaa si na gruncie najdawniejszych wyobrae oWszechwiecie, jakie pozostawiy nam w spadku poprzednie cywilizacje - trypolska, scytyjska,sowiaska. Duchowwiadomo swoich przodkw Ukraicy przekazywali nastpnym pokoleniom wpostaci obrzdw, zwyczajw, bani, pieni itp.Ukraicy naledo spadkobiercw dawnej kultury, ktra bya rwnie podstawksztatowania si kulturinnych narodw: sowiaskich, batyckich, germaskich, indyjskich czy iraskich, a ktrdzi przyjtonazywa kulturindoeuropejsk. Chocia ma ona take innnazw - aryjska (w mowach "okajcych" -oryjska). Nazwy tej uywali naukowcy w XIX i w pocztkach XX wieku. Wskutek splugawienia przezHitlera nazwy Aria, Ariowie znikajz naukowego obiegu. Spodstawy, by uwaa sowo "Aria" zapierwotnnazw, jakiej uyway w odniesieniu do siebie samych narody indoeuropejskie. Sowo to

    odczyta francuski uczony Anquetille du Peron w roku 1771 na steli perskiego krla Darajawausza, ktrynazywa siebie Ari(imi jego wspdwiczy z tym sowem: D-arajawausz): "Syn Hystaspesa,Achemenida, Pers, syn Persa, Aria, z Ariw nasienia"17. Ostatnie sowa najszerzej okrelajrd i ras.Nazw Ariw spotyka si po wielekro w Wedach - starodawnych ksigach, zawierajcych wite tekstyAriw. Staroindyjskie Arya znaczy "szlachetny".Spisanie Wed datuje si na II-pocztek I tysiclecia p.n.e., chocia w ustnej formie skadano je znaczniewczeniej. Nazwa Wedy oznacza "wiarygodnwiedz". rdem mitologii wedyjskiej sreligijnewyobraenia aryjskich (indoeuropejskich) plemion. Aryjskie plemiona w III-II tysicleciu p.n.e. rozsiedliysi stopniowo na znacznych terytoriach - od Europy, przez Kaukaz i MaAzj, do Indii. Jednake zapierwotnich ojcowizn przyjto uwaa pnocne wybrzee Morza Czarnego (Naddnieprze iNaddniestrze). Do tej myli skaniajsi uczestnicy midzynarodowego sympozjum powiconegoproblemom etnicznym historii Azji rodkowej18, a take inni uczeni wspczeni. Dlatego cakiemuzasadnione jest przypuszczenie, e Wedy mogli ukada wychodcy z Przydnieprza lub ich potomni,

    ktrzy przesiedlili si do Azji Mniejszej i Indii, i e dlatego wanie mitologia wedyjska posiada ogromneznaczenie dla rekonstrukcji ukraiskich wierze, o jakich wiadectwa na pimie nas nie doszy.Wedy skadajsi z czterech zbiorw:1. Rigweda - antologia hymnw religijnych,2. Samaweda - piewnik,3. Jadurweda - modlitewnik i ceremonia ofiarny,4. Atharwaweda - ksiga zakl.Na wsplnot mitologicznej i artystycznej tematyki, imion bstw, reliktw niektrych obrzdw itp. z dawnazwracali uwag badacze, orientalici (zwaszcza znawcy sanskrytu), pisarze, etnografowie. Oto co piszeindyjski jzykoznawca Dogonnath Czokroborti, ktry przeoy na jeden z indyjskich jzykw Sowo owyprawie Igora: "Mnie, Hindusa, uderzyo ogromne podobiestwo Sowa o wyprawie Igora dostaroytnych i redniowiecznych utworw epickich Indii... Wykryem w Sowie tyle sw, nad podziwpodobnych do sanskryckich! Sporo sw to pamitki zrozumiae dla Hindusa przy zestawieniu ich ze

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    19/53

    sowami wspczesnych indyjskich jzykw, midzy innymi i bengalskiego... Ukazao mi si wielewsplnego w kulturach Rusi i Indii. Nawet nie wyobraaem sobie, e przy tej robocie czeka mnie odkrycieza odkryciem... Praca nad Sowem bya dla mnie dotarciem do nowej krainy, nad podziw podobnej do

    mojej ojczyzny. W Czernihowie suchaem weselnych pieni obrzdowych Ukraicw - tak dalekie odwspczesnych melodii, ale tak bliskie pieniom, jakie do dzi rozlegajsi na indyjskich weselach.Wwczas zadaem sobie pytanie: Czy to przypadek?"19Na to pokrewiestwo wskazywa i Nikoaj Roerich. A wybitny historyk indyjski i komentator BhagawadgityBalgangadhar Tilak uwaa, e osnowy wedyjskiej kultury zostay zapocztkowane wanie na Ukrainie12-10 tysicy lat temu. Podstawy wedyjskiej religii to ubstwianie si przyrody, pochwaa radoci ycia, kultprzodkw. Te gwne rysy posiadaa religia Ukraicw-Rusiczw przed przyjciem bizantyjskiej wiary -chrzecijastwa.Dla normalnego, w peni wartociowego ycia czowieka niezbdne jest poczucie radoci ycia, szczcia,

    jakim on cieszy si w nagrod za cierpienia, cikie trudy codzienne itp.Takiemu szczciu suwita z ich obrzdami, rytuaami, spotkaniami z rodzin, "z rodem i narodem"(powiedzenie Woodymyra Szajana); towarzysztemu pieni, tace, sakralne ognisko, rytualne napoje. Wreligii wedyjskiej poczucie witoci oznaczao poczenie si czowieka z kosmosem. Odczu siebie jakoczstkycia, jako ywkomrk olbrzymiego oceanu kosmicznego, przyj pozytywny strumieyciodajnej energii - tego wanie pragnie dusza ludzka, wcielajc si w cielesny organizm czowieka.Bogu powicano pieni, tace, ofiary, uciechy miosne. Takie byo pojcie witoci jako siy twrczej, coniosa owiecenie, energi ciaa i ducha, taki by cel witecznych naboestw. Czy mg nard o takiejhumanistycznej kulturze religijnej przyj z wasnej woli cudze rozumienie witoci jako wyrzeczenia siwiata, sztuczny ascetyzm, z czego synli mnisi-pustelnicy?Dla Ukraicw naturalnym zwyczajem bya umiejtno utrzymywania ciaa w dobrym stanie: kpiel,czysta koszula, niezbdne do tego, by dusza i ciao pozostaway czyste. Jake mogli Ukraicy przyjwito greckiego pustelnika, ktry odziewa si czarno, po kilka lat si nie my, mieszka w pieczarze,poszczc, by w ten sposb zbliy si do Boga? C to za Bg, ktry wymaga wyrzeczenia si tego ycia,

    jakie sam darowa czowiekowi?Nie dziw wic, e nawet goszone przez tysic lat wyrzekanie siwiata nie zdoao wytrawi z duszUkraicw gorcej potrzeby witowania, czenia si we wsplnocie, mioci, swobody, kochania ycia.wito daje czowiekowi podnioso ducha, bez ktrej staje si on duchowkalek. Czowiek winien y

    synchronicznie z wibracjami kosmosu jako organizm rytmiczny. W nastroju witecznym czowiekodczuwa potrzeb pieni, rytualnego taca, zabaw ruchowych, udziau w zbiorowej wesooci, ktre tozachowania zmieniajsi okresowo w zalenoci od czasu codziennej pracy. Chaotyczny, nieuporzdkowany sposb ycia rujnuje ciao i dusz. Ta mdro odwieczna znana bya naszym przodkom,ktrych cae ycie byo zharmonizowane z kosmicznymi cyklami przyrody. Celem wszystkich wit,przystosowanych do rocznych faz cia niebieskich, byo jednoczenie ciaa i duszy czowieka z boskimi,kosmicznymi rytmami przyrody.Tak przedstawia si gboki sens wedyjskich wierze wszystkich aryjskich (indoeuropejskich) narodw.Wiedza o umieraniu i zmartwychwstawaniu niebieskiego Ognia (wiata Dadboego) znana bya naUkrainie ju prawie 10 tysicy lat temu. Kult Wielkiej Macierzy - naczelniczki rodu wszystkich bogw -wystpowa powszechnie ju w grnym paleolicie: podobizny tej bogini, znalezione przez ekspedycjWalentyna Danyenki w roku 1974, wiadczwymownie o tym, e wanie z Ukrainy kult ten rozszed siwrd innych aryjskich ludw. Na malowanym przedstawieniu wyranie jest widoczna wyszywana koszula

    Matki Bogw, jej wizerunek to znana trypolska spirala, zwana pniej meandrem.Wsplne badania uczonych reprezentujcych rne dziedziny nauk dowodzprzekonywajco, e wiatrolin i zwierzt, odzwierciedlony w Wedach, to nasza ukraiska flora i fauna (strefa stepowa od Karpat doDonu): db, wierzba, brzoza, buk, niedwied, wilk, ry, osa, pszczoa i inne. Wszystko to raz jeszczepotwierdza pochodzenie wedyjskiej kultury wanie z terytorium Ukrainy. Wierzenia dawnych Ukraicw,

    jak i wszystkich Sowian w ogle, mogby zrozumiane i rekonstruowane za pomocindoeuropejskichparaleli.

    CHROMY, WITE GAJE,POGASKIE NABOESTWOW nauce dotd brak jest jednego terminu na oznaczenie wiary naszych przodkw przed przyjciemchrzecijastwa. W latopisach zwie si ona pogastwem, a ludzi wyznajcych inne wiary (tak rodzime, jaki obce) nazywa si poganami. Po raz pierwszy sw tych uyto w jednym z rzymskich dokumentw w roku

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    20/53

    368. Po myli niektrych uczonych sowa te pochodzod aciskiego paganus, co znaczyo "wieniak".Std na gruncie ukraiskiej mowy uwaano takie okrelenie za co gorszego, przeciwstawnego dobremu,i miao sens czego zacofanego, ciemnego, dzikiego itp. Chocia znaczenie tego sowa w mowie

    ukraiskiej jest duo szersze i dokadniejsze ni aciskie, przekazuje ono tre tragedii, jakprzeyli nasiprzodkowie. Sowo "pogastwo" stoi w jednym rzdzie z pojciami majcymi rdze ganii han: gana, haba(osd, srom); hanyty; pohanytyii gani; pogania (zasdza, aja, sromi), pohany; pohanyn (ten, ktregozasdzono, osromiono). Czyli wiara naszych przodkw bya spoganiona (zhabiona). Jeli sowem"pogastwo" powszechnie posugiwali si ruscy kronikarze-chrzecijanie, nie oznacza to jeszcze, eprzyjto ten termin dzisiaj. Niestety, wielu rodzimych i zagranicznych uczonych dotd go stosuje.Ukraiska literatura naukowa naszego czasu posuguje si pojciem "jazycznyctwo". Jego znaczenierwnie wymaga zbadania, jako e spotyka si czasem cakowicie przeciwstawne tumaczenia. Tak naprzykad Mychajo Dragomanow uwaa, e "jazycznykyj" oznacza narodowy, krajowy (czyli rodzimy dlanarodu)20. Metropolita Iarion wypowiada innmyl: wedug swej etymologii oznaczao ono wanie"cudzwiar" (pierwotnie cudzy "jzyk"), czyli to, co u Grekw i Rzymian "barbarzyca"(cudzoziemiec)21. Sowniki staroukraiskiej mowy XVII wieku ustalajznaczenie sowa "jzyk" jako"nard". Rzecz ciekawa, e greckie sowo e,Jnio' (etniczny) znaczy "plemienny, ludowy, jazycznykyj", apochodzi od sowa e,'Jo oznaczajcego "zwyczaj". Zgodnie z ESUM (Sownik ety-mologiczny jzykaukraiskiego) mona uoglni, e pierwotne znaczenie sowa "jazycznyctwo" to wiara plemienna ludzizwizanych wsplnym zwyczajem i wsplnym pochodzeniem22.Tak wic w sowie tym nie ma nic obraliwego. Tylko tysicletnie plugawienie przez chrzecijan wierzeludowych sprawio, e cae pokolenia Ukraicw wstydziy si swej wasnej wiary, nazywajc jsztucznymterminem "przedchrzecijaska". Termin "wierzenia ludu" take nie oddaje istoty pojcia, gdy mwi si onarodzie, ktry przewanie jest schrystianizowany. Pimiennych rde dawnej wiary pozostao niewiele.Tysicletnia walka chrzecijastwa z narodowymi wiarami doprowadzia do zniszczenia starodawnychutworw pisanych, w ktrych zebrane byy ruskie teksty religijne. Pozostay nam tylko negatywne opisypogaskich wit w latopisach autorstwa mnichw chrzecijaskich. Narodowa pami zachowaa jednakmnstwo obrzdowych pieni i tekstw rytualnych formuek, jakie w tych dawnych czasach byymodlitwami. Wiemy rwnie, jakie ksigi wochww byy niszczone przez Cerkiew: Astrologia, Poczetgwiazd, Gromownik, Koldnik, Sennik, Wochownik, Putnik, O leczeniu, Trawnik, Zielarz, Kwietnik. Ksigite opowiaday o zjawiskach przyrody, o wreniu podug faz Soca, Miesica, wedug gwiazd i byskawic,

    tumaczyy sny, przewidyway pogod, uczyy rozpoznawa ludzi na podstawie ich zewntrznego wygldu,mwiy o leczniczych waciwociach rolin itp.Medyczne umiejtnoci scytyjskich i pniej ruskich wochww zadziwiay cay wiat antyczny. Herodotwymienia wybitnych scytyjskich znachorw-medykw i mdrcw: Anacharsisa, Anabazisa, Toksarisa.Ostatniemu z wymienionych po mierci skadano ofiary i oddawano cze bosk. Te umiejtnoci naszychprzodkw kuy w oczy sugw Cerkwi, ktrzy nie majc nic do przeciwstawienia wiedzy ludu (bo byliprzewanie cudzoziemcami w naszym kraju), rozprawiali si okrutnie z wochwami i niszczyli ich ksigi.Pierwsze wiadomoci o jazycznyckiej wierze poda opat Danyo, ktry przeoywszy greckksig SowoGrzegorza Bogosowa, uzupeni jmateriaami o charakterze miejscowym. Dzisiaj ten utwr znamy podtytuem Sowo w. Grzegorza o bawochwalstwie. Jak zwykle celem tych opisw jest potpienie wiarytradycyjnej. Cenne snatomiast porwnania wiatopogldu ruskiego narodu XI-pocztku XII wieku,cakowicie yjcego w dwuwierze.Nastpcy wochww przez dugie jeszcze wieki po chrystianizacji narodu przechowywali tajemnwiedz

    swych przodkw. Niektre z ich zapisw ocalay, reszt przekazywano z ust do ust. I tak nawet w XIXwieku rozpowszechniany by rkopimienny apokryf kalendarza obrzdw na cay rok ku czci Mokoszy.Teksty tego kalendarza podaway w postaci zaszyfrowanej obliczenia "dwanadesiatnyc", czyli dwunastupitkw w roku, kiedy czczono Mokosz (wedug chrzecijaskiego kalendarza Paraskiew-Pitnic).Boris Rybakow pisze, e ten kalendarz "reprezentuje znacznie wyszy poziom ni mody niepimiennychbab przed witParaskiew"23. I chocia autor rkopisu ukry si pod imieniem witego Klemensa, to

    jest oczywiste, e on przekaza w spadku po sobie wiedz ruskich wochww, ktrych dziedzicem mgby on sam.Cennym rdem do poznania i rekonstrukcji dawnej wiary ma sta si Ksiga Weesowa, dotd maozbadana, a to wskutek uprzedze naukowcw, ktrzy pod naciskiem imperialnej Rosyjskiej AkademiiNauk wci uwaaj jza falsyfikat. Aleksandr Puszkin w swoim czasie obroni od podobnych napaciSowo o wyprawie Igora, znalazszy zrczny argument w tym, e nie znany mu jest taki talent, ktrymgby dokona podobnej podrbki. Rzeczywicie, czyby znalaz si na wiecie taki znawca ukraiskiej

  • 7/22/2019 ozko Halina - Rodzima wiara ukraiska

    21/53

    mitologii, ktry sfaszowaby (i po co?) tak oryginalny zabytek jak Ksiga Weesowa? Pisa na ten tematrwnie profesor Woodymyr Szajan: "Trudno przypuci, eby jaki falsyfikator zna tak dokadnie tyleelementw starej wiary i obrzdu"24. Mimo to i dotd pojawiajsi obraliwe wystpienia przeciw

    prawdziwoci zabytku. Kto tam nawet uwaa, e taka podrbka bya potrzebna jako podoe do wikszejchway stalinowskiego imperium25. Uczeni ukraiscy muszdokadniej przebada pamitk, nieogldajc si na moskiewskie "autorytety", i wczy jdo naukowego uytku.Wiadomoci o ruskiej wierze znajdujemy take w pracach cudzoziemskich podrnikw i historykw:Al-Masudiego (Zote ki), Ahmada Ibn Fadlana, Prokopiusza z Cezarei (VII wiek), Al-Dajhaniego (Ksigadrg i krlestw, IX wiek), Ibn Dasta (Ksiga dobrych skarbw, I poowa X w.) i in. Ponadto mamy opisysowiaskiej wiary ssiadujcych z Rusiczami plemion (Sowian wendyjskich, Lutykw i in.) z czasw jupniejszych (X-XI wiek). U tych plemion najduej zachowaa si rodzima wiara, ktra swfilozofi,obrzdowoci, jak rwnie pod wzgldem budowli kultowych bya bardzo bliska kulturze ukraiskiej.Wszystkie te opisy jako te materiay archeologiczne dajmoliwo rekonstrukcji starej wiary. Naobszarze Ukrainy takie archeologiczne pamitki stanowigrodziska - koo wsi Babyne i Kulisziwka (nadDniestrem), witowisko Rawynke (w Czerniowieckiej ob.), Szumke (w ytomierskiem), Trypolskie(nad Dnieprem), Bagowiszczenke (nad Desn), Busziwke (w Winnickiem), Trachtemyriwke i in.Istnieje kilka nazw (sowiaskich i ukraiskich) oznaczajcych dawne witowiska: chrom, molbiszcze,kapiszcze, kontyna i inne.Chromy - cerkiewno-sowiaska forma sowa choromy, co oznacza: duga budowla w ksztacie kabka(pkola), wzniesiona wok okrgego majdanku, na ktrym stoi kapiszcze. W takich chromachumieszczano dugie stoy z awami, gdzie mogo zasi do rytualnej biesiady rwnoczenie 200-300 ludzi(na przykad w chromie Bagowiszczenkim koo Wyszcza). Na witowisku Rawynkim o powierzchni600 m2 choromy mieciy nie mniej ni 300 osb.Zachodniosowiaskie sowo kontyna by moe pochodzi od kont (ywno, jado, prowiant). Ot przytakich naboestwach, po zoeniu ertw bogom, wszyscy obecni urzdzali wsplnzastaw stou nacze bogw. Moe ono te pochodzi od kant (z aciskiego), co oznacza uroczysty piew na czebogw.Kapiszcze to pierwotnie tylko posg (idol) bstwa. Starosowiaska kap' oznacza "widziado","przywidzenie", "obraz". Pniej ta nazwa przesza i na majdanek, na ktrym sta posg. Kapiszcza zreguy znajdoway si na grach lub na usypanych w tym celu kopcach. Ot w chrzecijaskich

    dokumentach i latopisach znajdujemy nakazy: "kapiszcza idolskie rozkopa", "rozkopa nieczystekapiszcza" itp. To znaczy: burzy kopce i wzgrki.Miejsce przed posgami, gdzie skadano ofiary, nazywa si trebiszcze (ofiarnik). Obok niego staliwochwowie, bogomolcy, uczestnicy rytuau, chr. Znac