Lopenz Menacho - Yachaq_mayii_1

download Lopenz Menacho - Yachaq_mayii_1

of 122

Transcript of Lopenz Menacho - Yachaq_mayii_1

Mama llaqtantsikpa unanchankunaMINISTERIO DE EDUCACIN

Unancha

Hatun Markantsikpa Qutsun

Escudo

Declaracin Universal de los Derechos HumanosEl 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprob y proclam la Declaracin Universal de Derechos Humanos, cuyos artculos figuran a continuacin:Artculo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse fraternalmente los unos con los otros. Artculo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin, sin distincin alguna de raza, color, sexo, idioma, religin, opinin poltica o de cualquier otra ndole, origen nacional o social, posicin econmica, nacimiento o cualquier otra condicin. Adems, no se har distincin alguna fundada en la condicin poltica, jurdica o internacional del pas o territorio de cuya jurisdiccin dependa una persona (...) Artculo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona. Artculo 4.- Nadie estar sometido a esclavitud ni a servidumbre, la esclavitud y la trata de esclavos estn prohibidas en todas sus formas. Artculo 5.- Nadie ser sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes. Artculo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurdica. Artculo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distincin, derecho a igual proteccin de la ley. Todos tienen derecho a igual proteccin contra toda discriminacin que infrinja esta Declaracin (...) Artculo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo ante los tribunales nacionales competentes, que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...) Artculo 9.- Nadie podr ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado. Artculo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oda pblicamente y con justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinacin de sus derechos y obligaciones o para el examen de cualquier acusacin contra ella en materia penal. Artculo 11.1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su culpabilidad (...) 2. Nadie ser condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos segn el Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondr pena ms grave que la aplicable en el momento de la comisin del delito. Artculo 12.- Nadie ser objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputacin. Toda persona tiene derecho a la proteccin de la ley contra tales injerencias o ataques. Artculo 13.1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado. 2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier pas, incluso del propio, y a regresar a su pas. Artculo 14.1. En caso de persecucin, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de l, en cualquier pas. 2. Este derecho no podr ser invocado contra una accin judicial realmente originada por delitos comunes o por actos opuestos a los propsitos y principios de las Naciones Unidas. Artculo 15.1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad. 2. A nadie se privar arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad. Artculo 16.1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad nbil, tienen derecho, sin restriccin alguna por motivos de raza, nacionalidad o religin, a casarse y fundar una familia (...) 2. Slo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podr contraerse el matrimonio. 3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la proteccin de la sociedad y del Estado. Artculo 17.1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. 2. Nadie ser privado arbitrariamente de su propiedad. Artculo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religin; este derecho incluye la libertad de cambiar de religin (...) Artculo 19.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinin y de expresin (...) Artculo 20.1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunin y de asociacin pacficas. 2. Nadie podr ser obligado a pertenecer a una asociacin. Artculo 21.1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su pas, directamente o por medio de representantes libremente escogidos. 2. Toda persona tiene el derecho de accceso, en condiciones de igualdad, a las funciones pblicas de su pas. 3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder pblico; esta voluntad se expresar mediante elecciones autnticas que habrn de celebrarse peridicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto. Artculo 22.Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener (...) habida cuenta de la organizacin y los recursos de cada Estado, la satisfaccin de los derechos econmicos, sociales y culturales, indispensables a su dignidad y al libre desarrollo de su personalidad. Artculo 23.1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre eleccin de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de trabajo y a la proteccin contra el desempleo. 2. Toda persona tiene derecho, sin discriminacin alguna, a igual salario por trabajo igual. 3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneracin equitativa y satisfactoria, que le asegure, as como a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que ser completada, en caso necesario, por cualesquiera otros medios de proteccin social. 4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses. Artculo 24.Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitacin razonable de la duracin del trabajo y a vacaciones peridicas pagadas. Artculo 25.1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, as como a su familia, la salud y el bienestar, y en especial la alimentacin, el vestido, la vivienda, la asistencia mdica y los servicios sociales necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u otros casos de prdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad. 2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los nios, nacidos de matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual proteccin social. Artculo 26.1. Toda persona tiene derecho a la educacin. La educacin debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la instruccin elemental y fundamental. La instruccin elemental ser obligatoria. La instruccin tcnica y profesional habr de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores ser igual para todos, en funcin de los mritos respectivos. 2. La educacin tendr por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecer la comprensin, la tolerancia y la amistad entre todas las naciones y todos los grupos tnicos o religiosos, y promover el desarrollo de las actividades de las Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz. 3. Los padres tendrn derecho preferente a escoger el tipo de educacin que habr de darse a sus hijos. Artculo 27.1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a participar en el progreso cientfico y en los beneficios que de l resulten. 2. Toda persona tiene derecho a la proteccin de los intereses morales y materiales que le correspondan por razn de las producciones cientficas, literarias o artsticas de que sea autora. Artculo 28.Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin se hagan plenamente efectivos. Artculo 29.1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad (...) 2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estar solamente sujeta a las limitaciones establecidas por la ley con el nico fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y libertades de los dems, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden pblico y del bienestar general en una sociedad democrtica. 3. Estos derechos y libertades no podrn, en ningn caso, ser ejercidos en oposicin a los propsitos y principios de las Naciones Unidas. Artculo 30.Nada en esta Declaracin podr interpretarse en el sentido de que confiere derechos algunos al Estado, a un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresin de cualquiera de los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin.

Qichwa rimanachaw

Anqas Qichwa

1 Yachaq mayii

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIN PROHIBIDA SU VENTA

Nawintsaana qillqa maytu Qichwa rimanachaw Ishkaykaq iqipaq

MINISTERIO DE EDUCACION

DIRECCIN NACIONAL DE EDUCACIN BILINGE INTERCULTURAL

Nawintsaana Qillqa maytu Ishaykaq iqipaq Qichwa rimanachaw

MINISTERIO DE EDUCACION

Ministro de Educacin Javier Sota Nadal Vice Ministro de Gestin Pedaggica Idel Vexler Talledo Director Nacional de Educacin Bilinge Intercultural Modesto Glvez Ros

Equipo de Elaboracin: 1 Yachaq mayii Leonel Alexander Menacho Lpez Colaboracin: Ana Zoraida Julca Gonzalez Revisin Final:

ISBN: 9972-881-21-0

Hecho en el Depsito Legal: BNP: 2005-3385Impreso en:

Corporacin Grfica Navarrete S.A.Programa de Educacin en reas Rurales (PEAR)-Convenio de Prstamo N7176-PE

Leonel Alexander Menacho Lpez Nonato Rufino Chuquimamani ValerShumaq siqikuna ruraq:

Jaime Araoz ChacnQillqashqa rikapaq:

Ministerio de Educacin - 2005Derechos Reservados.

Mnica Isela Ramrez VigoTtulo del cuaderno:

1 Yachaq mayiiLibro de Lectura en Quechua:

Lima - Per

Primer Grado - Primaria

Hutiyqa:

Yachay wayiiqa:

Markaaqa:

Yachatsimaqniiqa:

iqiiqa:

ALGUNOS OBJETIVOS CUADERNO ALGUNOS OBJETIVOS DEL USO DE ESTE CUADERNOEl presente cuaderno est concebido para desarrollar las siguientes habilidades: 1. Observacin. 2. Audicin. 3. Actividades de prelectura y preescritura. 4. Comunicacin o expresin oral. 5. Lectura o comprensin de textos escritos. 6. La escritura y comunicacin escrita. 7. Reflexin sobre el funcionamiento de la lengua. 8. Apreciacin y expresin artstica.

ALGUN GUNAS ESTRATEGIAS SUGERIDAS ALGUNAS ESTRATEGIAS SUGERIDAS- Averigemos, qu tema nos toca trabajar? - Planifiquemos solos y con los alumnos el desarrollo de la sesin. - Ya durante el desarrollo de la sesin, observemos nuestro cuaderno y preguntemos: qu nos sugiere hacer esta pgina? Qu aprenderemos? - Realizamos las actividades gruesas, ldicas o explorativas de acuerdo con la creatividad de los aprendices. - Practicamos los ejercicios previos todava fuera del cuaderno. - Ejecutamos la actividad propiamente dicha y en el cuaderno. - Paulatinamente mostremos los avances y los resultados, fomentemos comentarios y apreciaciones.

RECOMENDA RECOMENDACIONES- Manejemos las estrategias de comprensin y produccin de textos. - Repitamos la ejecucin de las actividades. - Fomentemos la participacin de los padres de familia en el proceso de aprendizaje de la lecto-escritura de sus hijos. - Promocionemos el interaprendizaje. - En algunos momentos, los aprendices trabajarn individualmente; y en otros momentos, en forma grupal.

1

RIQINAKUSHUN

Alli rikapaarir rimakurishun 1. Imakunatataq rikantsik? 2. Imatataq ruraykaayan? 3. Pikunataq kayan? 4. Ayka nunakunataq kan?5

Qutsukushun

Yachay wayillaaChaki churay.

Yachay wayichaw taarakuu, kushi kushilla taarakuu. Yachatsikniiwan yachakuu, qutsukuriryan qillqakuu.Chaki lutskay.

Yachay wayita hiqarillaa, pintipa pintir hiqarillaa; unanchallanta rikaariptii, llapan shunquumi kushikurin.Qillqaq: Leonel Menacho Lpez

Tapukuykunata yaskishun: 1. Pipaqtaq kay qutsu riman? 2. Imapaqtaq yachay wayiman aywantsik? 3. Imanir?Pitaq Yachay wayichaw shuyaamantsik? 4. Kushi, kushiku aywanki Yachay wayiykiman?,6

Wamrakunapa naaninta llushishun

7

Wamrakunata tsakakunapa puritsishun

8

Kay siqikunata niraq niykur llushishun tukuy kutsushun, tsaypitana tsinpan rapiman laqashun

9

10

Kaychaw laqashun

11

Kay wayipa tika pirqanta rurapaashun

Wayita tihakunawan qatashun

12

Kay siqikunata shumaqyaatsishun

Shumaq llushishun!

13

Kanan qillqay

Yachay wayi

Warmi wamra

Ullqu wamra

14

Yachatsiq

Unancha

Hacha

15

Siqikunapa hutinta tarishun

Unancha

Ullqu wamra

Yachatsikuq

Hacha

Hirka

Yachay wayi

Warmi wamra16

Siqikunapa hutinta qillqay

17

Ruraykunapa rimayninta akray niykur hawanchaw qillqay

Wamra yachay wayiman aywan Yachatsikuq rimaykan

warmi puriykan nuna yapyaykan

Wamrakuna pukllayan Mishi ukushta tsarin

18

Kanan yachanqantsikta rikapaashunSiqikunapa hutinta qillqay

19

Qutsupa pishiq shiminkunata qillqay:

Yachay ______________Chaki churay.

Yachay Wayillaa llapan pintir wayita taarakuu rikariptii qillqakuu yachakuu,

_____________ wayichaw taarakuu, kushi kushilla.___________________ Yachatsikniiwan ________________ qutsukuriryan.___________________Chaki lutskay.

Yachay ______________hiqarillaa, pintipa ______________hiqarillaa; unanchallanta__________________, _____________shunquumi kushikurin.Qillqaq: Leonel Menacho Lpez

Qutsuta rikaparmi rurashaq

20

2

ASHMANTSIKKUNA

21

kay qutsuta yachakushun Atuqwan aas (Qutsu)Chaki churay.

Papata aas suwan, uushata atuq suwan; yanasam ishkan kayan, hirkachaw purikuyan. Aasta nuna chikin, asyaptin nuna chikin; atuqta nuna chikin, uushata suwakuptin.Chaki lutskay.

I.K.

Qillqaq: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Kay tapukuykunata nawintsaarir yaskirishun: 1. Pikunapaqtaq kay qutsu riman? 2. Maychawtaq kay ashmakuna puriyan? 3. Imatataq aas ruran? 4. Imanirtaq atuqta nuna chikin? 5. Imapaqtaq aas papata suwan? 6. Imanirraq yanasa kayan kay ashmakuna? 7. Allitaku rurayan kay ashmakuna? Kanan a qillqata qillqay: aAA a22

Kay shimikunachaw a qillqata wichqashun huk chikuwan: Atuq Hirkachaw Yanasan aas Nuna Suwan Uusha Papata asyaptin

Kay shimikunachaw a pishiqta qillqay. __tuq ______s uush__t__ nun___ suw___n ___sy___ptin Hirk___ch___w

y___n___s___m p___p___t___

Ishk___n

k __y __ n

purikuy__n

Yapay a qillqata qillqay: a-AA-aA a23

Nawintsaanapaq siqikunata tinkutsishun hutinkunatawan huk wachiwan, niykur qillqay ishkay kuti

atuq aas arash aa

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______

Kanan siqikunapa hutinta nawintsay, niykur hawanchaw qillqay:

atuq

aas

nuna

24

Kanan qutsuta nawintsay, niykur pishiqnin shimikunata qillqay: ___tuqw___n(Qutsu) Chaki churay

______s

Siqita ruray

Papata ______ suwan, uushata ______ suwan; yanasam ishkan kayan, hirkachaw purikuyan.Chaki lutskay

___________ nuna chikin, asyaptin ______ chikin; __________ nuna chikin, uush__ta suw___kuptin.

kay rimaykunata nawintsay , niykur hawanchaw qillqay : Papata aas suwan.

uushata atuq suwan.

Aasta nuna chikin.

atuqta nuna chikin.25

Kanan huk harawita nawintsay:

Illapa(Harawi)

Illapa, chipapaq illapa; tamyata apamunki, hunaqpa, ampipapis. Illapa, amaraq tamyatsimuytsu ratashniikunata ayllurishaq, mantsakaatsimaytsu.Qillqaq: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Kay tapukuykunata nawintsaarir yaskiy: 1. Pipaqtaq kay harawi riman? 2. Imatataq illapa apamun? 3. Qam illapata mantsankiku? Imanir? 4. Imapaqtaq tamya alli? Kanan i qillqata qillqay: iII i26

Kay shimikunachaw i pishinqanta qillqay, niykur hawanchaw kutipashun: __llapa amp__pap__s apamunk__

tamyats__muytsu

ratashn__ __kunata

ayllur__shaq

Kay shimikunachaw i qillqata wichqashun huk chikuwan: illapa ampipapis apamunki

tamyatsimuytsu

ratashniikunata

Ayllurishaq

Kay qillqakunata qillqay iIa i ai a i27

i qillqata pukawan wichqashun, niykur tsimpanchaw qillqay

illapa iaqu illa ichu ichik Kikin kaq shimikunata huk wachiwan tsaritsiy, niykur qillqay:

illapa

Illa

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______

illa

Illapa Iaqu Ichu28

ichu

iaqu

Siqikunata alli rikapaarir hutinkunata qillqay

29

Kanan kay rimaykuna nawintsaashun, niykur qillqay hawanchaw: 1. Illapa tamyata apamun. _______________________________________________________________ 2. Atuq illapata mantsan. _______________________________________________________________ 3. Aas tamyata mantsan. _______________________________________________________________ Kanan harawichaw pishiq shimikunata qillqay tsimpanpita akrarkur:

ILLAPA(Harawi)

Illapa _________, chipapaq ___________; tamyata______________, hunaqpa, ______________. Illapa, __________ tamyatsimuytsu ratashniikunata ayllurishaq, _________________________ Illapa apamunki ampipapis ama mantsakaatsimaytsu

Shumaq qillqay!

30

Kay harawita nawintsay. (Harawi) Ukush, wilalla ukush, imatataq qullqachaw ruranki? trigullaata ama usharitsu, harallaata ama usharitsu. Ukush qallapaamaytsu!. umapa, urapam mishii ashishunki; payqa tsarishunkim, payqa mikurishunkim. Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez Kanan kay tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq kay harawi riman? 2. Imatataq mikun ukush? 3. Pitaq ukushta ashin? 4. Imapaqtaq alli mishi? 5. Allitsuraq mishi waatay?, Imanir? Kanan u qillqata qillqay uUU- u31

Ukush

Kay shimikunachaw u qillqata wichqay huk chikuwan:

ukush urapa mikushunkim

usharitsu ruranki tsarishunkim

umapa qullqachaw trigullaata

Kay shimikunata nawintsay, niykur tsimpanchaw u pishiqta qillqay; tsaypitana llapanta kutipay:

___k___sh ___ha ___y___ ___ma ___ts ___

___________ ___________ ___________ ___________ ___________

___________ ___________ ___________ ___________ ___________

Kanan kay qillqakunata qillqay: aiuu i a32

Kay siqikunata rikaarir, hutinkunachaw pishiq

__llapa

__kush

__tuq

__rash

_chu

__yu

__ma

__as

__aqu

__ha

__lla

__a

__Chik

__pi33

__tsu

Kay uchkukunachawmi hutikuna pakaraykan, tsayta tariy, niykur qillqay: i m s h i

t a

q u

k u s h u

i a ll a p

s a a

r a a s h

i a u q

i h r a k

34

Kikin niraq shimikunata tinkutsiy, niykur hawanchaw qillqay:

atuq

apu

atuq

akaka

api

api

illa

iaqu

illa

utku

ukush

ukush

aas

hirka

aas

mishi

hacha

hacha

illapa

illapa

ichik

35

Yachakushqaykita chanintsay1. Siqipa hutinta qillqay rimakuy tinku kananpaq:

hirkachaw purin papata suwan harata mikun ukushta mikun tamyata apamun uushata mikun

2. Pishiq shimikunata qillqay, qutsupa, harawipa wachun tinku kananpaq: - _______________ _______________ - _______________ _______________ - _______________ _______________ - _______________ - _______________36

nuna chikin suwakuptin nuna chikin nuna chikin chipapaq illapa apamuytsu wilalla ukush ashishunki

3

AYLLUPAKUYNINTSIKKUNA

37

Qutsuta nawintaashun

Papa(qutsu) Chaki churay.

Puka wayru papa pipis kuyashunkim, papa kashkipaqpis, papa pichupaqpis Pututa apamuy, utsuntin apamuy; papata mikushun, utsuntin mikushun.

I.K.

Chaki lutskay.

I.K.

Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Qutsuta nawintsaarir rimakushun: 1. Pipaqtaq kay qutsu riman? 2. Imarikuqtaq wayru papa? 3. Ima mikuykunatataq papawan rurantsik? 4. Wayru papallatsuraq chakrakunachaw kan? 5. Qam utsuta mantsankiku? Imanir? Kanan p qillqata qillqay: p-pP - PP - p38

Kay shimikunata nawintsay, niykur hawanchaw qillqay

papa

pichu

putu

Kay siqikunata llushiy, niykur tsimpanchaw yapay qillqay

puka papa

papa pichu

Ichik putu Kanan qaparikunata qillqay: Papa pa Pichu pi Putu pu 39

Siqikunapa hutinta akrarir chikuwan wichqay, hawanchawna ishkay kuti qillqay:

puru

papa

pupu

pupi

pichu

putu

puka

papa

pupu

api

pupu

utsu

pipis

putu

pichu

puka

putu

papa

api

upi

upu

puka

pichu

puka

40

Pakashqa shimikunata ashiy, niykur hawanchaw qillqay.

u p p u

u p a k

p ch i u

p a a ch

u t u p

41

Kanan kay shimikunata nawintsay, niykur qillqay

upu api apa upa apu upi papa pupu pipa apa apu pipa42

Qutsuta nawintsay

Mama(Qutsu)

Mama, mama! Imata munanki? (IK) Mashi, Mashi, mutita mashtamuy! (IK) Mama, mama, mishki mutillaari! (IK) Mashi, Mashi, mikupaarillayri! (IK) Trigu mutita llushturishun Kushi kushi mikunapaq. Mutintsikta mashtarishun, mikur mikur mashtarishun.Qillqaqkuna: Vctor Paredes Estela - Leonel Menacho Lpez Chaki lutskay. Chaki churay.

Chaki churay.

Qutsuta nawintsaarir rimakushun: 1. Pipaqtaq qutsu riman? 2. Imanirtaq mutita mikuntsik? 3. Imakunapitataq mutita rurantsik? 4. Alliku wamrakuna mamantsikta yanapantsik?, Imanir? Kanan m qillqata qillqay m- m M M M m43

Kay siqikunapa hutinkunata nawintsaarir qillqay:

mama

miku

muti

Siqikunapa hutinta akray niykur qillqay:

- papa - muti

- miku - Mika

- Mashi - mama

- miku - papa

Kanan qapariykunata qillqay: mama ma muti mu miku mi 44

qaparikunawan shimikunata ashiy, niykur hawanchaw qillqay: pa- mi - pi ma mu - pu

puma

......................

......................

......................

......................

Kikin kaq shimikunata huk watuwan tinkutsiy, niykur qillqay: pupu mama puma api papa uma

papa api pupu uma puma mama

API PUPU PUMA MAMA PAPA UMA45

______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________

Siqikunata rikaarir hutinkunachaw pishiq qillqakunata qillqay, niykur hawanchaw llapanta qillqay:

_____tu

____ku

____chu

_____pa

____ti

____ma

Shumaq qillqay

46

Mashtaraykaq shimikunata ashiy, niykur hawanchaw qillqay: a p a p sh a r a ll i a p a m u p i m a a p a u m a a p a t u q a m a k u i u sh i ll a

Shumaq qillqay47

Yachakushqaykita chanintsayYachakushqaykipaq willakuy hawanchaw kaynawta ashpir (X):

Maakunki Qutsukunata yachaa Harawikunata kutipaa Wachikunata kaayii Tapukuykunata yaskii Qillqakunata riqii Qillqakunata qillqaa Qaparikunata nawintsaa Qaparikunata qillqaa Shimikunata nawintsaa Shimikunata qillqaa Yaraymakunata riqii Hatun qillqatawan ichik qillqakunata pantaatsu Purwakunachaw aruu (uryaa)48

Awmi

Manam

4

PATSA MAMANTSIK

49

Kukuli(Qutsu) Chaki churay.

Kukuli, shumaq kukuli, Kukuli, shumaq kukuli. Kushi kushilla qutsukuykanki, munti rurinchaw qutsukuykanki. Kinwaykim ashiramushaq linuykim ashiramushaq, Kushi, kushilla mikunaykipaq Makillaallachaw mikunaykipaq.Chaki lutskay. Chaki churay.

Kanan kay qutsuta nawintsay I.K.

I.K.

Paaripa paarirmi kukula hiqarillan Karuchaw kaykarpis kikinmi kutiramun.

I.K.

Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Qutsuta nawintsaarir tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq kay qutsu riman? 2. Imanawtaq kukuli? 3. Imakunatataq kukuli mikun? 4. Imanirraq kukuli wayintsikkunaman shamun? 5. Qam, kukulita kuyayanku? Imanir? Kanan k qillqata qillqay: kKK k50

Kay siqikunapa hutinta nawintsay, niykur hawanchaw qillqay

Kukuli

Kima

puka

Piki

kuka

puku

amuku

puma

Kukupa

kimi

kipu

akaka

51

Kay pullan qutsuchaw K pishiqta qillqay, niykur nawintsay

__ u__uli, shumaq __ u___uli, ___ u___uli, shumaq __ u__uli, __ushi __ushilla qutsu__uy__an__i, munti rurinchaw qutsu__uy__an__i Kanan kay qaparikunata qillqay: kuka puka kipu kukaki-

Kay shimikunata nawintsaarir tsimpanchaw qillqay: amuku akaka makipa paka paka52

Kanan qutsupa tsimpanchaw shimikunata alli rikapaarir pishiq shiminkunata akrarkur qillqay:

_________(Qutsu) Chaki churay.

__________, shumaq, __________ __________, shumaq __________, _________Chaki churay.

Kukuli kukuli kushilla kinwaykim linuykim kushi kushilla kukula kikinmi

_________ qutsukuykanki

Munti rurinchaw qutsukuykanki ________________ashiramushaq _____________ ashiramushaq, ________,____________ mikunaykipaq Makillaallachaw. mikunaykipaqChaki lutskay.

Paaripa paarirmi __________ hiqarillan Karuchaw kaykarpis _____________ kutiramun. Kanan siqita rurarir, hawanchaw rimayta qillqay: Kukuli papata mikun Mika apita upun

53

Kay siqikunapa hutinchaw pishiq qaparikunata qillqay, niykur hawanchaw qillqay:

ma

ki

ki

pi

pu

amu

llana

kuli

lla

Kikin qapariwan qallaq shimikunata huk watuwan tinkutsiy, niykur hawanchaw ishqanta qillqay: kima puma kuma mapa puku kupa maki kipu

54

Kanan kay willakuyta nawintsay

TukuHuk tukush munti rurinchaw punuykaanaq. Tayta Tikuta hawanpa aywaykaqta rikarnash kaynaw ninaq: Taqay nunaqa waraymi wanunqa! Niykur qutsurinaq: Tukuu!, tukuu!, Nishpa Nunaqa mantsakashqa yaskirinaq: Tukuu!, tukuu!, nishpa. Tukuqa yapaq qutsurinaq: Tukuu!, tukuu!, nishpa. Tikuqa allaapa mantsakashqa hiqarinaq wayinman, llakikuywan pitapis willanaqtsu. Itsanqa wanushqa waraaramunaq.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Willakuyta nawintsaarir kay tapukuykunata yaskiy: 1. Pikunapaqtaq kay willakuy riman? 2. Pitaq Tikuta rikaarinaq? 3. Imanawtaq tuku qutsurinaq? 4. Imanirraq tuku qutsupanqanta nuna willakurqantsu? 5. Qam imataraq rurankiman tukuwan tinkur? Kanan t qillqata qillqay:t-t T-T-

55

Kay siqikunapa hutinta nawintsay, niykur hawanchaw ishkay kuti qillqay:

tiku

ataka

tuku

Kanan qaparikunata qillqay: tuku Tutita Tiataka TaKanan kay shimikunata qillqay: kuta kita kutu tupu tita ataka t qillqata qillqayT-i-

56

Shimikunata nawintsaarir qaparikunaman rakiy, niykur qallashqan qapariwan huk shimikunata ashiy:

Shimikuna tuku Tiku taka mitu putu kuma mapa

Qaparikuna tu - ku Ti - ku ta - ka mi - tu pu - tu ku - ma ma - pa

Mushuq shimikuna tupu -

Kay siqikunata llushipaarir rimayninkunata hawanchaw qillqay: Mika Tiku Maka

1. 2. 3.57

Kay shimikunata nawintsaarir, hawanchaw qillqay:

mati

mitu

muti

putu

kita

kuta

kutu

tupu

puma

tika

tuma

tita

akaka

amuku

ataka

58

Kay pichushqa qillqakunachaw pakaraykaq shimikunata ashiy:m p m h s a q r h k h l t k k l k y r w i p l u s s l t p i a y u s s u u w u s a s q m n l a a k s m r p s i t s u k t k i k s k r t a w a m p a n a t u p r k a r i u d u p u r u t u n r m k i q t p n y k u l t p n q u t a l i q m t h k p t i i u i y m w w a m u u q i r a m r p y k p r k y a a q k r a p w s s u a t a u l m a l u s s l t r k r p t i u y s w a t k a a n s i m y m i u u t p t i y u k r t t p y a s r m m p u u n p p y r y a s p u i i s r i a u k a t l i w k p k a r a s u m t u i p p t s t p i a s u k k w u w l p w w i a r k p l u u i a w p y r t h u q m s a q a q p p s a o i u u a a a p u t u u s a k w p p k s mati piki mutu kima tuku kipu tita puku tuta kupa upa amuku kukuli aas papa mama atuq akaka kukupa akapa miku puka ama paka kita

59

Yachakushqantsikta chanintsaashunPakaraykaq shimikunata taririr qillqay:k a t a

u

u

t

k

I

t

a

k

a

k

a

t

a

i

t

k

i

k

u

u

t

m

a

i

t

a

m

u

k

a

k

k

a

a

60

5

RAYMINTSIKKUNA

61

NinaChaki churay.

(Qutsu)

Qutsuta nawintsay

Ninatam tsariratsin, nanallaa tsariratsin. nuqanam yanapallaa yamtawan waykapakur. Ninachaw quuukurir nanaawan pukllariyaa. Ampichaw atsikiraman ninallaa atskiraman. Nina, nina rawramunki, nina, nina quumunki; ampipapis, hunaqpapis nunakuna ashiriyaq.Chaki churay. Chaki churay.

I.K.

I.K.

I.K.

Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Qutsuta nawintsaarir kay tapukuykunata yaskiriy: 1. Imapaqtaq qutsu riman? 2. Pitaq ninata tsariratsin? 3. Imanawtaq ninata tsaritsintsik? 4. Imanawraq nina yurirqan? 5. Allitsuraq kawashwan mana nina kaptin? Kanan n qillqata qillqay:

n nN N N n62

Kay yaraymachaw pishiq shimikunata qillqay: __________ tsariratsin, __________ tsariratsin, __________ yanapallaa yamtawan waykapakur. Siqipa hutinta wichqay huk chikuwan purwaraq shimikunachaw, niykur hawanchaw qillqay: mama nina piki kuta tika api papa tuku nuna

nana tupu kukuli

kima kutu maki

puku kita ataka

taku kani tikill

tuna amuku nina

kuka puma akapa

Kanan qaparikunata qillqay: nana na nina ni nuna nu 63

Kay rimaykunata nawintsaarir llushiy munashqaykinaw, niykur tsimpanchaw qillqay: Ana papata mikun

Mikapa atakan nanan

Nuna tikata apan

Kanan kay rimaykunata nawintsaashun 1. Nunapa pupun nanan 2. Mika papata mikun 3. Pitu mutita tupun 4. Maka pututa apan 5. Anita ninata upin 6. Tiku kukupata akun

64

Pakaraykaq shimikunata tarishun, niykur hawanchaw qillqay.s a n i n a s r a t

r

t

i

k

a

r

a

a

s

t

t

s

r

a

k

a _

p

a

m

n

p

u

n u

t

r

a

r

s

t

u

p i

k u

n

a

y

u

n

u

p

m a

k

i

t

i

n

a

u

k

l

t

u

k

u

n

l

a

h

k

t

i

k

a

u

k

n

a

p

u

p

u

r

u

n

a

k

s

65

Kay uraman shimikuna qillqay tinkushqanmannaw

k u k u l i

kukuli pupu amu uma upa aa papa akapa ama mama mikun apu puka illapaumakama

Kayta pukllakushpam rurashun

66

Kanan kay qutsuta nawintsaashun:

Qaqa(Qutsu)

Qaqa hananchaw hamakurir uushallaata mitsikurii, qaqa hawanchaw pukllakurir chiwallata tumaratsii. Qaqa arwanchaw ratakuykuu achachaptin, alalaptin, tamya shamuptin ullukuykuu, machayman ratakurii. Qaqata rikaariptii shunqullaa kushikurin, kikinmi wallkiraman, kikinmi uqllaraman.Chaki lutskay. Chaki churay.

Chaki churay.

I.K

Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Alli qutsukurir tapukuykunata yaskiy: 1.Imapaqtaq qutsu parlan? 2.Imanawtaq qaqakuna? 3.Imapaqtaq qaqakuna alli? 4.Musyankiku qaqapa willakuyninkunata? Willakaramuy! Kanan q qillqata qillqay: q Q Q q67

Kay yaraymachaw pishiq shimikunata qillqay: ___________ hananchaw hamakurir uushallaata mitsikurii ___________ hawanchaw pukllakurir chiwallaata tumaratsii. Siqikunapa hutinta nawintsaarir hawanchaw qillqay:

qaqa

puqi

muqu

Rimaykunata nawintsaarir hawanchaw qillqay: 1.Nuna qaqata kuman __________________________________________________________ 2.Mamaa puqita apan __________________________________________________________ 3.Nanaapa muqun nanan __________________________________________________________

68

Qillqashqa shimikunata rikapaashun huk rimakuyta qillqanapaq

p a p a a n i i

a u p u n

p

i

t

a

n a n a a m i

k

u k m i k u n

u

p

a

t

a

Kay qaparikunata qillqay qaqu qi

69

Wachikunata qatishpa shimikunata tariy, niykur qillqay liyinapaq: qa qu qi qi __________ qa __________ pi __________ pi mu ma qu _________ qa _________ qa _________

kanan qaparikunata nawintsaarir huk shimikunata qillqay : ma pa ka ta na qa mi pi ki ti ni qi ki ma mu pu ku tu nu qu makiMushuq shimikunata ashishun

70

Kay uyrukunachaw shimikunata nawintsaarir, rimaykunata tariy, niykur hawanchaw qillqay.

mutita paqan

mika

qiqipa nanan

piqan

qutun tiku

aquta

uqata maka

qatun

puka

kanin pumata atuq

1. 2. 3. 4. 5.71

Yachakushqaykita rikaatsiy1.Pitsqa shimikunata qillqay

2.Kay shimikunawan qallaykur rimaykunata qillqay Nanaa Panii Ana Tiku Nuqa

3.Kay shimikunata miratsiy: puma tika maki qaqa nuna72

6

SIKYA ARUY

73

WawaNawintsay(Qutsu)

Wawallaata kuyaykullaa kasta kaptin, shumaq kaptin. Wawallaaqa wila wilam winakuykan, nunayaykan. Wawallaaqa wiyaranmi willapaptii, qutsupaptii. Waqallaptin, llakillaptin, kuyaparmi uqllakurkuu. Wawallaa qishpirillan, laatarnam qallaykullan, shimillan pashtarillan, purirnam aywakullan. I.K.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez Chaki lutskay. Chaki churay.

Chaki churay.

Alli qutsukurir tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq kay qutsu riman? 2. Pitaq wawakunata waatan? 3. Imanawtaq wawakunata waatayan wayiykichaw? 4. Imatataq rurantsik wamra waqaptin? 5. Imanawraq wamra kar karqayki? Kanan w qillqata qillqay:

wWW- w 74

Wa wi qaparikunawan hutinkunata qillqay

75

Shimikunata siqintawan tinkutsiy huk watuwan, niykur tsimpanchaw qillqay

wiqi

muqu

wiku

qiwa

qatu

uqa

aqu Kanan wa wa -wi qaparita qillqay:

76

Wi Kanan kay rimaykunata tinkutsiy tsimpanchaw shimikunawan: puka papata qatun Tiku Ana pututa Pitu kukupata Wawaapa Uwa nunata nanan mikun Mika mikun uqata nawin kanin paqan

Hapallan shimikunata miratsiy

Hapallan wawa waka wila tuku papa nawi piqa qatu aqu77

atska (-kuna) wawakuna

Kanan kay qaparikunawan shimikunata ashiy

wa

qa

na

ta

wi

qi

ni

ti

wu

qu

nu

tu

1. 3. 5. 7. 9. 11. 13.

2. 4. 6. 8. 10. 12. 14.

78

Kanan kay harawita nawintsay

Tsuku

(Harawi)

Tsuku, yanalla tsuku, achachaptin arwamanki, alalaptin quumanki; naanichawpis wallkimanki. Tsatsallaami ruramurqan, kukulata tsarinaapaq, yakutapis upunaapaq. tsukullaaqa wawqillaami.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Alli nawintsaarir tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq riman kay harawi? 2. imapaqtaq alli tsuku? 3. Pitaq tsukuta ruran? 4. Maychawraq tsukuta rurayan? 5. Imapitaraq tsukuta rurayan? Kanan ts qillqata qillqay: ts Ts Ts ts79

Siqikunata rikaarir hutinkunata nawintsay, niykur hawanchaw qillqay:

tsuku

tsatsa

tsitsi

utsu

pitsu

tsaka

Kanan kay qaparikunawan shimikunata ashiy, niykur qillqay ishkay kuti: ka ki ku ta ti tu wa wi wu tsa tsi tsu

1. 2. 3. 4. 5. 6.80

pishiq qaparikunata qillqay: tsa tsi tsu

Tsatsa kuta apan. Mama u ta aqan. Anita tsi ta kanin. Nuna tikata apan kapa. Maka kanta mikun. Pitu mutita puwa n. Mika pa ta qatukun. Tiku kukulata rin. Nuna uqata pi n. Tiku tsita mikun. Awilaa aquta pi n. Nuna pumata wanu n. Nanaa papa u ta mikun. Panii kuuta munan. Kanan qaparikunata qillqay: tsatsa tsa tsitsi tsi tsuku tsu tsatsaTsa tsi 81

Siqikikunata alli rikaykur qillqashqakunachaw yupankunata churay. Timu papa utsuta mikun. Mama mankakunata paqan. Awila warakata awan. Nuna wawapa nawinta pitsan.

1

2

3 Alliku yupakunata churarqunki? Yachakuq mayiykikunawan rurashqaykita tupatsiy.82

4

Uchkukunachaw shimikunata nawintsay, niykur hawanchaw qillqay huk rimakuyta: a Ani......... t m i ts i ts a n i t a i k u n m

t t u k u t a

i

k

u

p

a m a m a n Ti.........

ts

a p

a

n

ts m u ts a N a w i l a ts a t a u u Aw.........

83

Yachakushqaykita chanintsay1.Huk rimayta qillqay kay shimikunawan: tsitsi pitsu tsatsa pitsana utsu puqi

2.Kay shimkunata miratsiy: Tsuku utsu patsu tsitsi tsiqtsi 3.Munashqayki qaparikunawan shimikunata qillqay: ki tsaki

tsa

84

7

MURUPAKUY

85

Kanan kay shimi watuta nawintsay

Shimi watuShatush shukukuynaw aywakushqa mamallan Shikuta ashaptin, shimillanchaw shamatanaw maakushqa, apukunash shukukuyman tikratsishqa. Shukar, shukar sharikunki, shumaq, shumaq kawakunki, shimiyki ama ashatsuntsu, Shatunawmi aywakunki. Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez Shimi watuta nawintsaarir kay tapukuykunata yaskiy: 1. Pitaq shukukuynaw aywakkushqa? 2. Imanirtaq Shiku shukukuyman tikrarqan? 3. Imanawtaq kawashwan mana Shikunaw kanapaq? 4. Imataq ninki Shiku ruranqanpaq? 5. Imanawtaq shukukuy? Kanan sh qillqata qillqay: sh sh Sh Sh Sha sh 86

Kay siqikunata rikaarir nawintsay

shimi

shatu

shuka

shillu

shama

shutu

shishu

shamuy

shukukuy

shinwa

shapash

shura

shititi

shaaray87

shumaq

Shimikunata tinkutsiy huk watuwan ramayninkuna yarqunanpaq, niykur hawanchaw qillqay: Shatupa shimin Ashu nunata Mashi mutita Shiku qutsuta Tikush utsuta 1. 2. 3. 4. 5. Nawintsay mana qunqanaykipaq: aqan mikun ashan shukan nanan

Ama

uli

88

Qaparikunawan shimikunata ashiy, niykur qillqay ishkay kuti. wa wi wi1. 2. 3. 4. 5.

tsa tsi tsu

sha shi shu

Kanan kay shimikunawan huk rimaykunata qillqay: tsuku kukupa1. 2. 3. 4. 5. 6.89

shimi tuku

nuna tsatsa

Nawintsay rimaykunata niykur tsimpanchaw qillqay ichik tumatsishpa

Shatu qutsuta shukan, maman puka papata puwatsin, nananna mishita qatin.

Makapa nanan mutita awin, wawan apita upun, awilanna papa utsuta mikun.

Mashipa nawin nanan, Tikupa makin nanan, ashupaqa imanpis nanantsu.

Nuna kukata apan, Anita qipinta; Shikuna punukun.90

Qutsuta nawintsay

Chaki(Harawi)

Chaki nunata ashmatapis puritsinki naanikunapa, hirkakunapapis. Chaki, maychawpis yupiykim mana illariqmi kanqa. Chaki, llakishqa kaptii wiyaranki, kushishqa kaptii qatswanki; yachay wayiiman apamanki, kuyay markaaman chaatsimanki.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Tapukuykunata yaskiy 1. Pipaqtaq kay harawi riman? 2. Imanawtaq chaki? 3. Imapaqtaq alli chakintsik? 4. Chakintsik nanaptin imanawraq kashwan? 5. Chakiku maytapis apamantsik? Imanir? Kanan ch qillqata qillqay: ch ch Ch Ch-

Ch ch91

Siqipa hutinkunata nawintsay, niykur hawanchaw rimaykunata qillqay:

Kuchi 1. 2. 3.

chipi

chupa

Pacha 1. 2. 3.

pichu

chaki

china 1. 2. 3.

chiku

chulluk

92

Shimikunata miratsiy

-kuna 1.chaki 2. chipi 3.chupa 4. chichi 5. chichu 6. chiku 7. china 8. achu 9. ichu 10. pichu 11. kuchi 12. chuki kanan munankayki shimikunawan rimaykunata qillqay: 1. 2. 3. 4. 5.93

Huk watuwan siqikunata rimaykunatawan tinkutsiy:

Chipi mamanta qatin. Chipi nunata qatin.

Chiwa qiwata mikun. Chiwa uqata mikun.

Kuchi chupanta awin. Kuchi papata uqtin.

Wawa achuta mikun. Wawa chichita amun.

Pitu papa pichuta qatun. Pitu ichuta kutsun.

94

Kay qaparikunawan huk shimikunata qillqay: sha shi shu ka ki cha chi

ku

chu

1. 3. 5.

2. 4. 6.

kanan tsay shimikunawan huk rimayta qillqashun

1. 2. 3. 4. 5. 6.95

Yachakushqaykita chanintsayKay shimikunawan rimaykunata qillqay Puka kuchi chichi shapu nawi chupa kukuchi

1.Wachikunata qatir rimaykunata nawintsay niykur qillqay: Atuqshi Nanaami chipikuna nunakuna mamaa mishikunaQillqay

kukupata uushata yakuta mikunata ukushta tantata

kanin aqan ashin upun qatukun mikun

96

8

LLAPAN SANTUKUNAPA HUNAQNIN

97

Nawintsay!

Hara(Willakuy)

Unayshi Mama Killa Tayta Intiwan kawayaanaq. Paykunash nunakunata, llapan kaqtapis rurayaanaq. Huk hunaqnash Mama Killa wanukuykunaq, tsaynash Intiqa allaapa waqanaq, wiqinna patsaman shuturamunaq, tsaypitana shumaq hara yuririr winarinaq quri aqtsarishqa, inti niraq. Tsayshi Patsamamachaw tukuy niraq hara kan.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Kay willakuyta nawintsaarir tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq kay willakuy riman? 2. Imakunatataq killawan Inti rurayarqan? 3. Imapitataq hara yurirqan? 4. Ima mikuykunatataq harapita rurantsik? 5. Alliku hara kawaynintsikpaq?, imanir? Kanan h qillqata qillqay: h h

H HH h 98

Kay siqikunata rikaarir hutinkunta nawintsay:

Llikum hutii

Haka

hita

huti

Hiran

haku

hapan

Kanan kay shimikunawan huk rimayta qillqay: 1. 2. 3. 4. 5. 6. kay qaparikunawan shimikunata qillqay ha hi hu ma pa ka ti tsa ku na wa chu99

Hutikunata qillqay

1. Nuqapa hutiiqa 2. Mamaapa hutinqa 3. Taytaapa hutinqa 4. Yanasaapa hutinqa 5. Yachatsiqniipa hutinqa 6. Awilaapa hutinqa 7. Awiluupa hutinqa Kay shimikunawan rimaykunata qillqay: kuchi awilaa nuqam lichum qiwata 1. 2. 3. lichu upun uham hakuta harata chakinta mikun paqan hakam aqan papata kachita mati paqata100

winan laawaman kaniman kushitsii kuyan paqan

awilaata chakichaw mamanta Mallim Hakam Mamaami

Witsishqa qillqakunachawmi allawka shimikuna pakaraykan, tsayta tariy, niykur wichqay huk watuwan.

a s l h w h i c h i q h a

h i t a w q h u k h s a q a n q h w r s u r h n t m a q u w c q r t h t r q a r h i c a k u q r w h a

t t a m t t l r t w h r w

r i r n a w i t r a a t a

t h t i h u t s a r t w t

y k h l r y l y h u c h u

u h i h a s h i w t t r h

i a p w y h y s y y u i

p k a u a u i h a t u n q

s a h u t i n t r u r i a

q l q y w p a n a n a s n

Hita huti haka hipa aqa hawi Hashi hutu hacha hutsa hina hichi huchu haku

hawa hiqan hatun muti hana

101

Nawpa shimikunapita pitsqata akray, tsaykunawan rimaykunata qillqay: 1. 2. 3. 4. 5. Nunakunapa hutintaqa hatun kaq qillqawanmi qillqantsik. 1. Kaychaw hutiykita qillqay:

2. Kanan taytaykikunapa hutinta qillqay

3. Wawqiykikunapa (paniykikunapa) hutinta qillqay

4. Nanaykikunapa (turiykikunapa) hutinta qillqay

5. Yanasaykikunapa hutinta qillqay

102

Harawita nawintsay

(Harawi)

Yaku

Rahupita shutumunki, quchapita yarqamunki, pukyupita yurimunki, kaway chaatsimuq yaku. Millu, millu uraamunki, markallaaman chaaramunki, chakrallaata parqumunki, mikuy qishpitsiq yaku. Markan, markan puriq yaku kushikuyniita apakuytsu; Markan, markan puriq yaku llakikuyniita apakuy.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Harawita nawintsarir kay tapukuykunata yaskiy: 1.Maychawtaq yakuta tarintsik? 2.Imapaqtaq alli yaku? 3.Imaraq kanman mana yaku kaptin? 4.Imanaw yakutataq upushwan? 5.Mana yaku kaptin, kawashwantsuraq?, imanir?103

Kanan y qillqata qillqay: y- y Y- Y Y- y Kay siqikunapa hutinkunata alli nawintsarir hawanchaw qillqay:

yaku

aya

yuka

Kanan kay qaparikunawan shimikunata tariy, niykur qillqay: hi ha hu ya yi yu ma mi mu ta ti tu

Tarishqayki shimikunawan rimaykunata qillqay: 1. 2. 3.104

4. 5. 6. 7. 8. 9. Kay mana alli qillqashqa rimaykunata alliyaaratsir hawanchaw qillqay: 1.papata mikun kuchin Mikapa.

2.qatun puka Ashu hakata.

3.paqan hakuta hatun Tiku.

4.pachan quyapita wawapa nanan.

5.makinta nanan Shikupa paqakun.

Hanapita akray munashqayki shimikunata, niykur qillqay kima kuti: 1. 2.

105

kay descripcionta nawintsay

(Descripcin)

Llama

Llamaqa hirkakunachawmi kawan. Payqa hatun ashmam, kunkanqa llanullam, piqannam ukiraykan, rinrinpis shumaqmi shaariran, nawinqa chipapanmi, shiminnam hatun, sinqanpis muskipakurmi mankaran, chusku chakiyuqmi, shillunpis ishkayman pakishqam, chupannam kutulla. Yuraq, yana, chuku niraq llamapis kanmi. Llamaqa llikutam yanapan qipinkunata aparir. Piashqa karqa pitapis tuqapunmi.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Kay tapukuykunata yaskiy: 1. Imanawtaq llama? 2. Ima rikuq llamakunataq kan? 3. Imapaqtaq llamakuna alli? 4. Ima ashma niraqtaq llama? 5. Qam llamata riqinkiku? Kanan ll qillqata qillqay: l l Ll -

Ll - ll 106

Kay siqikunata rikaarir hutinkunata nawintsay, niykur hawanchaw rimaykunata qillqay:

llama 1. 2. 3.

llilli

llullu

kallana 1. 2. 3.

kullu

mullu

Llanu 1. 2. 3.

llika

tullu

107

Kanan yachakushqaykita tupuyLlapan qaparikunata qillqay: P: m: q: t: k: n: w:

ts:

sh:

h:

y:

ll:

ch:

ts:

Munashqayki qaparikunawan shimikunata qillqay:

Kay rimaykunachaw pishiq qaparikunata qillqay Ma A Mashi ku Tu hakuta nuna u ta katan. pa panin ka kapa tu Mikapa llu n waqan. nata ashin. n nanan. awan. kuta mikun. lla lli- llu

108

9

YACHAYNINTSIKKUNA

109

Kay harawita nawintsay

Lichu(Harawi)

Lichu, pukalla lichu, wayichaw mikurir, wila, wilam purinki, niykur punurinki. Lichu, lapulla lichu, luchuy, luchuymi pintinki, nunaykita qawaarir, mikunayki maarinki.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Lichu harawita nawintsay, niykur tapukuykunata yaskiy: 1. Pipaqtaq kay harawi riman? 2. Maychawtaq lichu purin? 3. Imanawtaq lichu mikunata maakun? 4. Imapaqtaq alli lichukuna? 5. Wayiykichaw lichu kanku?, imanawtaq? Kanan l qillqata qillqay: l L lL

L l 110

Kay siqikunapa hutinkunata nawintsay, niykur hawanchaw qillqay:

lichu

lawa

awilu

Kay rimaykunachaw huti tumatsikkunata qillqay: lichu lichu

puka wila yana uyu uqi llullu

lichu

lichu

lichu

lichu

Kanan tsay shimikunawan rimaykunata qillqay : 1. 2. 3. 4.

111

Siqikunata rikaarir rimaykunachaw pishiq shimikunata qillqay:

Tuqapun

mikun

qatin Hamay chikukunata alli rikashpa kay rimaykunata nawintsay: 1.Mallipa puka lichun Llushapa papanta mikun, mishinna llullupa lichinta upun. 2.Shatupa llaman hatun qipita apan, wawanna kuchikunata qatin karu markapa. 3.Tulli papa utsuta mikun wawankunawan, nananna hara apita upun.

112

Ratsak(Qutsu) Chaki churay.

qutsuta nawintsay

Yaku rurinchaw kawanki, tuqyakuriryan kawanki, ultullapita qallaykur,hatun ratsakman chaarinki Chaki churay.

Pintiykachanki pampachaw, kita rurinman yaykunki, ampikunapa waqanki, nunata rikar waqanki.Chaki lutskay.

Naanipa purirmi ratsakwan tinkurillaa, uquchaw purirmi ratsakwan rikaanakuu

I.K.

Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez

Ratsak qutsutar, tapukuykunata yaskiy: 1.Qam riqinkiku ratsakta?, imanawtaq? 2.Maychawtaq ratsakta tarintsik? 3.Imakunatataq ratsak mikun? 4.Imapaqtaq alli ratsak? 5.Imaraq kanman mana ratsak kaptin? Kanan r qillqata qillqay: r r

R R R r113

Kay siqikunata rikaarir hutinkunata nawintsay, niykur qillqay:

ratsak

ruripa

ruru

ra, ri, ru wan qallaq shimikunata qillqay: ra ri ru

Kay rimaykunam pakishqa kaykan. Mahanta taririr alli rimaykunata hawanchaw qillqay: Awila Llullu Llikupa Kuchi 1. 2. 3. 4.114

ruruta mikun kuru papata kanin ruripata hiran kirun nanan

nawintsay!

Simita ruray(Descripcin)

Markaachaw raymi kaptin warmikuna triguta paqayan, niykur tsakiratsiyan. Tsaypitanam aqatsiyan simitata rurayaananpaq. Simitataqa rurayan harinata shapuntawan takushqapitam. Kay laaya tantataqa mayordomokunam rurayan raymichaw llapan nunakunata qarakuyaananpaq. Simita rurayqa manam sasatsu. Kay descripcionta nawintsaarir tapukuykunata yaskiy . 1.Imaytaq markaykipa raymin?, imanawtaq? 2.Imanawtaq simitata rurayanki? 3.Imatataq mayordomokuna raymichaw rurayan? 4.Imatataq wamrakuna raymichaw rurayan? 5.Allitsuraq raymichaw llapan rurayanqan? Kanan s qillqata qillqay:

s s-

S S S s115

Kay shimikunata nawintsaarir akray hawanchaw rimaykunata qishpitsinaykipaq: Sutan sisinata supay ruripata hiran. Wamrakuna Kuchita wanutsi manam Hatun nuna tikata mana allikunata ruran. Kay qaparikunawan shimikunata qishpitsiy, niykur tsimpanchaw qillqay: mikuyan. Susana sasatsu

ta ri ku sa yan

si pa li ya su

mi ru na na na ta ku116

chu

Piakuna(Qutsu)

Qutsuta nawintsay

Piakuna chaaramuptin, nunakuna mantsakaayan, chikullanman apayaptin wamrakuna rikaraayan. Puka paukunawanmi Piataqa pukllatsiyan Pampachaw wanuratsirmi Qaracharkur apakuyan. Raymikunachaw piata pukllatsiyan, raymikunachaw aswata upukuyan.Qillqaqkuna: Ana Julca Gonzlez - Leonel Menacho Lpez Chaki lutskay. Chaki churay.

Chaki churay.

Kay qutsuta liyirir tapukuykunata yaskiy: 1. Piakunata riqinkiku?, imanawtaq kayan? 2. Markaykipa rayminchaw piakunata pukllatsiyanku? 3. Imanirtaq wakin nunakuna piakunata mantsayan? 4. Imanawtaq piakunata pukllatsiyan markaykichaw? 5. Allitsuraq piata pukllaratsir wanutsiyanqan? Kanan qillqata qillqay: N 117

Kay siqikunata rikaarir hutinkunata qillqay:

Tsimpanchaw shimikunata kahunkunaman apay: p i a k u n a puyu pia aa iaqu atin iu piakuna nuna

Kay rimaykunata tinkutsiy tsimpachaw shimikunawan: 1.Nunakuna 2.Mama 3.Kui iaquta 4.Pulli 5.Llusha yana puyuta118

qatiyan chikuman. puka pauta ruran. . arun. awin. ati yakuwan wanutsin atin utsuta piakunata

Kanan kay qaparikunawan wakin yarpanqaywanpis mushuq shimikunata qillqay, niykur tsay shimikunawan rimaykunata qillqay:

ri ra ru

sa si

su a

i u

la li

lu

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.119

Kanan yachakushqaykita tupuy1. Kay shimikunawan rimaykunata qillqay: Atuq Malli chaki pia ukush uli

2. Kay qatillanaman qillqashqa rimaykunachaw tariy pitsqa rimaykunata: Sh n u a m a 1. 2. 3. 4. 5.120

a a n q i m

t t M a k i

u u a n u k

u q ll w n u

u k i a w n

s u m ll a Ch

h c k p a a

a h u a k k

t i k h a r

a t u a q a

q a p r i

a m a a w

t i t t a w k

i

a a t

ch a

CARTA DEMOCRTICA INTERAMERICANAI La democracia y el sistema interamericano Artculo 1 Los pueblos de Amrica tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligacin de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, poltico y econmico de los pueblos de las Amricas. Artculo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regmenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organizacin de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participacin permanente, tica y responsable de la ciudadana en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artculo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujecin al estado de derecho; la celebracin de elecciones peridicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresin de la soberana del pueblo; el rgimen plural de partidos y organizaciones polticas; y la separacin e independencia de los poderes pblicos. Artculo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestin pblica, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresin y de prensa. La subordinacin constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artculo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones polticas es prioritario para la democracia. Se deber prestar atencin especial a la problemtica derivada de los altos costos de las campaas electorales y al establecimiento de un rgimen equilibrado y transparente de financiacin de sus actividades. Artculo 6 La participacin de la ciudadana en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es tambin una condicin necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participacin fortalece la democracia. II La democracia y los derechos humanos Artculo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carcter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artculo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promocin y proteccin de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intencin de fortalecer el sistema interamericano de proteccin de los derechos humanos para la consolidacin de la democracia en el Hemisferio. Artculo 9 La eliminacin de toda forma de discriminacin, especialmente la discriminacin de gnero, tnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, as como la promocin y proteccin de los derechos humanos de los pueblos indgenas y los migrantes y el respeto a la diversidad tnica, cultural y religiosa en las Amricas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participacin ciudadana. Artculo 10 La promocin y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicacin de normas laborales bsicas, tal como estn consagradas en la Declaracin de la Organizacin Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, as como en otras convenciones bsicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Artculo 11 La democracia y el desarrollo econmico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. Artculo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidacin de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creacin de empleo productivo, la reduccin de la pobreza y la erradicacin de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones econmicas de los pases del Hemisferio. Este compromiso comn frente a los problemas del desarrollo y la pobreza tambin destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconmicos y el imperativo de fortalecer la cohesin social y la democracia. Artculo 13 La promocin y observancia de los derechos econmicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento econmico con equidad y a la consolidacin de la democracia en los Estados del Hemisferio. Artculo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar peridicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organizacin encaminadas a fomentar el dilogo, la cooperacin para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos. Artculo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservacin y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen polticas y estrategias de proteccin del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones. Artculo 16 La educacin es clave para fortalecer las instituciones democrticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educacin de calidad est al alcance de todos, incluyendo a las nias y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minoras. IV Fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica Artculo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que est en riesgo su proceso poltico institucional democrtico o su legtimo ejercicio del poder, podr recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica. Artculo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso poltico institucional democrtico o el legtimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podr, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un anlisis de la situacin. El Secretario General elevar un informe al Consejo Permanente, y ste realizar una apreciacin colectiva de la situacin y, en caso necesario, podr adoptar decisiones dirigidas a la preservacin de la institucionalidad democrtica y su fortalecimiento. Artculo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujecin a sus normas, y en concordancia con la clusula democrtica contenida en la Declaracin de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrtico o una alteracin del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrtico en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstculo insuperable para la participacin de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunin de Consulta, de los Consejos de la Organizacin y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y dems rganos de la Organizacin. Artculo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteracin del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrtico, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podr solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciacin colectiva de la situacin y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, segn la situacin, podr disponer la realizacin de las gestiones diplomticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica. Si las gestiones diplomticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocar de inmediato un perodo extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que sta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomticas, conforme a la Carta de la Organizacin, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrtica. Durante el proceso se realizarn las gestiones diplomticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica. Artculo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un perodo extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrtico en un Estado Miembro y que las gestiones diplomticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomar la decisin de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participacin en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensin entrar en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensin deber continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organizacin, en particular en materia de derechos humanos. Adoptada la decisin de suspender a un gobierno, la Organizacin mantendr sus gestiones diplomticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado. Artculo 22 Una vez superada la situacin que motiv la suspensin, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podr proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensin. Esta decisin se adoptar por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA. V La democracia y las misiones de observacin electoral Artculo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberana, podrn solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envo de misiones preliminares para ese propsito. Artculo 24 Las misiones de observacin electoral se llevarn a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarn un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misin de observacin electoral de que se trate. El Estado Miembro deber garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la informacin y amplia cooperacin con la misin de observacin electoral. Las misiones de observacin electoral se realizarn de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organizacin deber asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotar de los recursos necesarios. Las mismas se realizarn de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad tcnica apropiada. Las misiones de observacin electoral presentarn oportunamente al Consejo Permanente, a travs de la Secretara General, los informes sobre sus actividades. Artculo 25 Las misiones de observacin electoral debern informar al Consejo Permanente, a travs de la Secretara General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realizacin de elecciones libres y justas. La OEA podr enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones. VI Promocin de la cultura democrtica Artculo 26 La OEA continuar desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prcticas democrticas y fortalecer la cultura democrtica en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento econmico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendr consultas y cooperacin continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos mbitos. Artculo 27 Los programas y actividades se dirigirn a promover la gobernabilidad, la buena gestin, los valores democrticos y el fortalecimiento de la institucionalidad poltica y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestar atencin especial al desarrollo de programas y actividades para la educacin de la niez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democrticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artculo 28 Los Estados promovern la plena e igualitaria participacin de la mujer en las estructuras polticas de sus respectivos pases como elemento fundamental para la promocin y ejercicio de la cultura democrtica.

El Acuerdo NacionalEl 22 de julio de 2002, los representantes de las organizaciones polticas, religiosas, del Gobierno y de la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del pas. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamentales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocupemos o el rol que desempeemos, el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o defender los compromisos asumidos. Estos son tan importantes que sern respetados como polticas permanentes para el futuro. Por esta razn, como nios, nias, adolescentes o adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, debemos promover y fortalecer acciones que garanticen el cumplimiento de esos cuatro objetivos que son los siguientes: 1. Democracia y Estado de Derecho La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos slo se pueden dar si conseguimos una verdadera democracia. El compromiso del Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en la que los derechos son respetados y los ciudadanos viven seguros y expresan con libertad sus opiniones a partir del dilogo abierto y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el pas. 2. Equidad y Justicia Social Para poder construir nuestra democracia, es necesario que cada una de las personas que conformamos esta sociedad, nos sintamos parte de ella. Con este fin, el Acuerdo promover el acceso a las oportunidades econmicas, sociales, culturales y polticas. Todos los peruanos tenemos derecho a un empleo digno, a una educacin de calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir. As, alcanzaremos el desarrollo pleno. 3. Competitividad del Pas Para afianzar la economa, el Acuerdo se compromete a fomentar el espritu de competitividad en las empresas, es decir, mejorar la calidad de los productos y servicios, asegurar el acceso a la formalizacin de las pequeas empresas y sumar esfuerzos para fomentar la colocacin de nuestros productos en los mercados internacionales. 4. Estado Eficiente, Transparente y Descentralizado Es de vital importancia que el Estado cumpla con sus obligaciones de manera eficiente y transparente para ponerse al servicio de todos los peruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar la administracin pblica, desarrollar instrumentos que eliminen la corrupcin o el uso indebido del poder. Asimismo, descentralizar el poder y la economa para asegurar que el Estado sirva a todos los peruanos sin excepcin. Mediante el Acuerdo Nacional nos comprometemos a desarrollar maneras de controlar el cumplimiento de estas polticas de Estado, a brindar apoyo y difundir constantemente sus acciones a la sociedad en general.