ll •• LTESI • lll ISIisamveri.org/pdfdrg/D02042/2000_1/2000_1_YILDIRIMK.pdf · 210 Kadri...

Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yayınları No. 4

1!1 •• a

ll LTESI • lll

ISI

CiLT: ll

DiYARBAKlR • 2000

•• ,.. J"ı.. •• • • • A

SULASI MUCERRED FIILLERIN MEZID OLMAKLA KAZANDIKLARI YENİ ANLAMLAR

Yrd.Doç.Dr.Kadri YILDIRIM*

MÜCERRED VE MEZİD OLMAK BAKIMINDAN FİİLLER

A- MÜCERRED(Y ALlN) FİİLLI;:R B- MEZID (İLA VELi) FİİLLER (Bütün harfleri asli olan fıillerdir) (Asli harflerine bir,iki veya üç

harf ilave edilmek suretiyle elde edilen _yeni fıillerdir)

1. SüHis! Mücerred - ~ ~ I. SüHis! M ez! d ,; :::; ,; ,; ,; ,; Cl ' cr=- -c fo-cr=-~ ~· ~ 1 c~~

2 .Rüba! Mücerred ...... o ... 2 .Rüba! Mez!d (:?::G cr-~

MÜCERRED FİİLLERİ MEZID YAPMA ESPRİSİ Arap dilinde en çok kullanılan fıiller sülas! mücerred

fıillerdir 1 .Duygular,düşünceler ve eylemler öncelikle bu üç harfli yalın fıillerle ifade edilmiştir.Fakat kelimeler ve üsluplar sınırlı,manalar ise sınırsız olduğundan adı geçen fıil kipleri zamanla ortaya çıkan yeni manaları karşılamada yetersiz kalmıştır.Bundan dolayı bu yeni manaları ifade etmek için sınırlı olan söz konusu kipleri değiştirme ihtiyacı ortaya çıkmıştır.

Her dünya dilinde kendine özgü kurallarla yapılan bu değişiklik için ilerde görüleceği gibi Arap dilinde daha çok "iştikak" yöntemi benimsenmiştir.Bu yöntemin bir sonucu olarak çoğunlukla fıilden ,bazen de isim ve sıfatiardan yeni fıiller türetme yoluna gidilmiştir.

Buna göre, "mücerred bir fiili mez!d yapmanın temel nedeni onda var olmayan yeni bir takım anlamlar elde etmektir2

". Bunu sağlamak için

*- Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. 1 -Bu tespit için bk.HaMinİ,Muhaınmed Hayr. el-Muğni'l-cedid fi ilmi's-sarf, Beyrut ts., s.l56. 2 -Bk. Abdulhamid, Muhammed Muhyiddin. Dürfisu't-tasrif, Kahire, 1378/1958, s.36

.-

210 Kadri Yıldırım

duruma göre mücerred fiilin başına,ortasına veya sonuna ~ _;jL .. kelimesinde bulunan harflerden bir,iki veya üç tanesi ilave edilir.Böylece bu fiil kendi asıl anlamının dışında yeni bazı anlamlar kazanmış olur.Hatta çoğu kez mücerred yapıdaki asıl anlamı tamamen değişikliğe uğrayarak

kaybolur.Ömeğin sülas1 mücerred bir fiil olan ~J 'nin anlamı "söz verdi"

iken, bunun if al babına göre ~:,\ şeklindeki mez1d yapısı "korkuttu,tehdit

etti" anlamını kazanmıştır.Bunun yanında ilerde görüleceği gibi bazı

dilcilere göre inücerred yapıdaki anlamını mezld olduktan sonra da koruyan fiiller vardır.Hatta mücerred ve mez1dleri aynı anlama gelen fiillerle ilgili eserler bile yazılmıştır.

Ancak bir grup dilci bu fikre karşı çıkmaktadır.Bunlara göre- aynı anlarnın hem mücerred hem de mezld olarak iki ayrı kiple aynı şekilde ifade edilmesinin tutarlı bir tarafı yoktur.Dolayısıyla mezld kiple ifade edilen anlamın en azından vurgu ve güç unsurları bakımından mücerred kipteki anlamdan daha fazla olması gerekir1

• Bu grubun görüşlerine biz de

katılıyoruz.Zira sarf ilminde geçerliliği büyük ölçüde kabul edilmiş olan şöyle bir kural vardır:

o ~ o J

~~ ;;~j ~ J~ ~Wl ;;~j = Kelimenin kipinde meydana gelen ; ; ;

harf artışı, anlamında da artış olduğunu gösterir. Bununla birlikte herhangi bir mezid fiilin kazanmış olduğu yeni

anlamlar sıralanırken, varsa onun mücerred ile aynı olduğu söylenen anlamına da bilgi mahiyetinde son maddede yer vermeyi uygun gördük.

SÜLASİ MEZİD FİİLLERİN GRUP OLARAK BABLARI Sülas1 mezld fiiller almış oldukları fazla harf sayısına göre üç ana

gruba ayrılır:Birinci grup bir harfle,ikinci grup iki harfle, üçüncü grup ta üç harfle mezld olmuşlardır.Birinci grubun bab sayısı 3, ikinci grubun 5, üçüncü grubun da 4'tür.Daha pratik olması açısından bu grupları ve bablarını tablo halinde şöyle gösterebiliriz:

1 - Bk. el-Estrabazi, Muhammed b. el-Hasan er-Razi,Şerhu Şatiyeti İbni Hacib,Kahire,ts.,

s.83-84.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 211 ~----------~~---------------------------------------

Üç harfle mezid olan bablar İki harfle mezid olan bablar Bir harfle mezid olan bablar

iriilli

J')l.,d!

irivvaı if'ial

:ı~ı jA j~ J:.~ jı~ı j~ı

İstif'al Tefiiul Tefaül irital İftial İnfial Mufiiale Terit iraı

j;:ı::.! J:>! jW::..ı

jw ft ~ü:i ft ~Lif ~

F! F! ~ ~ j~! j~ı

~! jü

~ J:.üi j~ı ~u;.

Tabloda görüldüğü gibi süliis1 mezid bablardan her. biri kendi mastarının adıyla adlandınlmıştır.Bunun anlamı şudur: Bu bablar sülas1 mücerred yapılarda olduğu gibi birinci bab,ikinci bab,üçüncü bab ... şeklinde sıra sayılarıyla değil, düzenli olan mastarlarıyla tanınırlar. Sülas1 mücerred fiilierin mastarları çoğunlukla düzensiz olduğu için onları mastarlarıyla

" ~ anmak her an karışıklığa yol açabilir.Ömeğin JJ babı denildiği takdirde

mastarları bu vezin üzerine gelen birden fazla babtan hangisinin kastedildiğini anlamakta güçlük çekeriz.Oysa sülas1 mezid fıillerin

mastarları düzenlidir.Her ne kadar bazılarının sema! mastarları varsa da bunların hem az olması hem de sürekli olarak düzenli mastarlardan sonra gelmesi, babları karıştırma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır.

Sülas1 mücerred bir fiil mezid yapılırken tabloda gösterilen bablardan birisine göre yapılmalıdır.

Ancak mücerred bir fiili mezid yapmak sanıldığı kadar kolay ve net bir esneklikte değildir.Böyle bir işlemi yapmaya çalışırken oldukça dikkatli olmamız gereken iki husus vardır:

a)- Mezid olarak karşımıza çıkan bazı fiiller vardır ki,bunlar için mutlaka bir mücerred fiil aramamız gerekmez. Çünkü ilerde görüleceği gibi bu tür fıilerden bazıları doğrudan doğruya bir isim veya sıfatları

türeyebildikleri gibi, diğer bazılarının da mücerredi olmayabilir. b- İstediğimiz her fiili istediğimiz şekilde mezid yapma imkamna

sahip değiliz.Zira hangi mücerred fiilin mezid bablardan hangisine nakledilip hangisine nakledilemeyeceği tamamen "semru "dir.Bundan dolayıdır ki,ömeğin bir harfle mezid olan bir fiilin malıiyetim bilmeden onu istediğimiz şekilde iki veya üç harfle mezid yapmak gibi bir selahiyetimiz yoktur1

•

1 -Bu hususla ilgili geniş bilgi için bk. Abdulhamid, Dürôs, s.38-39.

-

ı


Bu hususun daha iyi anlaşılması için bazı bablara göre mez!d olan ve olmayan fiillerden birkaç tanesini örnek olarak şu tablo üzerinde gösterilmiştir:

1 İki harfle mezid olan bablar Bir harfle mezid olan Vezin-

Üç harfle mezid olan bablar bablar mevziln

jwı J~! y.· -:1 JA', ~~ j;-Lif ft fo~ fo~ for! J;-ü fo j;jf j.J > ·t01 u : j.i.w % ~ ~r ~

:_ ';,i:'·! :.\H ~~ ~i ~ ;.a;::.ı -.;..;; _,

r2 ~! :,:.ı; ;.s :,:..; ~:,::;.ı

::c:."':!

~! ~ ~( ~ ..,_.., ~ ;..:S-ı ~! ;..IS"" -;s -;S

> 1'·1 - ._, ~ 1 (_~l:>.f (.rr '-··ı - ':'.1 (_)>

... ;::. .. (_~f - --r::_.r. r::_~. [..?-. r::_r-. Cr' [..?'"

--· 1 c.S..ıy-. ı.s";J ı.s_,;..ı ı.sfo-! ı.sY. <s;-

Görüldüğü gibi tabloda örnek olarak alınan sülas! mücerred fiilerden her biri bazı bablara göre mezid yapılmışken,diğer bazılarına göre yapılmamış ve bu tür babların haneleri boş bırakılmıştır.Buna göre biz istesek de bu fiilleri o bablara göre mez!d yapamayız.

BİRİNCİ GRUP: BİR HARFLE MEZİD OLAN BABLAR

1-İF'AL BARI

A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab, sülas! mücerred bir fiilirı başına fethalı bir hemze ilave

etmek suretiyle elde edilir. Çoğunlukla geçişli,bazen de geçişsiz olarak kullanılır.Bu babın hemzesiyle ilgili bir husus üzerinde durmakta fayda vardır.Mazirıirı başına getirilen hemze muzari fiilirıin bütün çekimlerinde

~ c~ düşmüş ve ir- kipirıde görüldüğü gibi meZıd bir muzari fiil adeta sülas!

mücerred bir görünüm kazanmıştır.Hemzenin muzaride düşmesinin nedeni J o /l i (11 örneğirıde olduğu gibi çekim esnasında tekil birirıoi şahıs(mütekellim

vahdehu) kipinde iki harekeli hemzenin yan yana gelmesi ve bunun da Arap dilirıde telaffuz açısından bir ağırlık teşkil etmesidir.Muzarinin bu

Sütasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 213 -----------------------------------------------------kipinde düşmesine paralel olarak yWJ \~:,b= aynı biibta bütünlük sağlama ve layiis esprisiyle öbür çekimlerde de düşmüştür 1 •

"Aksam-ı seb'a" olarak bilinen fıilin 7 temel kısmı,bütün alt bölümleriyle beraber bu bab'a göre mezid olurlar.

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıkları Yeni Anlamlar

J ~

1- ~~~ (Geçişsiz bir fiili geçişli yapmak). iraı babının en

çok kullanıldığı anlam budur.Bunu da fıilin geçişli olup olmamasına ve aldığı mef 'ül sayısına göre üç şekilde değerlendirmek mümkündür?

a)- SüHisi mücerred iken geçişsiz olan bir fiilin bu bab'a nakledilmekle bir mef 'fil alması. Örneğin,

~ ............ ~ [.? =Ali çıktı,

:c..;... i~ c_;.=. i= Ali Ahmed'i çıkardı b)- Sülasi mücerred iken bir mef'fi.l alan bir fiilin bu bab'a

nakledilmekle iki mef'ul alması. ~ o ,. ...

ö~ ~ :,.a.;..= Ali bir çukur kazdı. -,

;; o :; ~ ...

ö~ b~ ~~i =Ali Mahmut'a bir çukur kazdırdı ..

c)- (Sülasi mücerred iken iki mef'fil alan bir fiilin bu bab'a nakledilmekle üç mef'UI alması) .

:; :; ,. ~\.; b~ ~ ~ =Ali Mahmut 'un faziletli biri olduğunu bildi,

~\.; ~~ 1~ ~ ~ ~i = Ali,Mahmut'a Muhammed'in faziletli biri ·

olduğunu bildirdi. J

2- ö)J~::;; .al 1 (Bir durumdan başka bir duruma girmek,olmak).Bu

da şu örneklerde olduğu gibi daha çok bir isimden fıil türetmek suretiyle gerçekleşir:

1- Bk. et-Teftazani, Sa'düddid Mes'üd b.Ömer. Şerhu Tasrifi'z-Zencani, İstanbul,ts.,

s.76. 2

- B k. İbrahim, el-Hac. Sarf tercümesi,İstanbul, 1304, s. 71.


:.,..li= para, ~ meyve,

~i ~t =Kardeşim para sahibi oldu. ~~ ;Jf =Ağaç meyve tuttu.

İslam öncesi ve sonrası dönemi birden idrale ettiği için "muhadram" şairlerden sayılan ve meşhur "Muallakat" sahiplerinden biri olan

Lebld(ö.411661)'in şu şiirinde geçen ~ l~bi fiili de bu anlamda

kullanılmıştır ki,şair bu şiirde sevgilisinin diyarım tasvir etmektedir: 1~.~w / Lb·U. . ·:::-:.1::.._\Lı ~ l~bi / ·ı~-:.~~~~ ~~ ~

'-Y J J . ~ : J ~~ t.J-'

" (Sevdiğim in diyarında) Yabani circir ağaçları boy atıp dal budak salmışlar.Derenin iki yanındaki geyikler ve devekuşları da yavru/ayıp yumurtlamışlar ".

J o

3- ai~ 1 (Bir şeyin zamanı gelmesi).

t_~)ı ~ ::c.a.;.. =Ali ekini biçti, . ~~ ~ ~:;:.., = Cemi/ hurmayı kesti,

t~JI J.:.a.;..i = Ekinin biçme zamanı geldi. j;.Jı ~~ \ = Hurmanın kesim

zamanı geldi. ,. J oı:;:; t:.

4-alljiJIJ ~1 (Gidermek,ortadan kaldırmak).

~Wl J~~i ~ =Ahmet hakime şikayetini bildirdi,

:L;..;..i ~Wl ı.s::.:::.f = Hakim,Ahmet 'in şikayetini giderdi. J~, ,. J o ... • ;

.ı:.:?~~ ($...1.! =Mahmut gözüne çörçöp attı, ~ J o " J o .... 0 ! b~ ~~\ =Mahmut 'un gözündeki çörçöpü çıkar dım.

~ /

~1.! ~ j = Fatma korktu, / /

i:..l.,~,; ~)f = Fatma 'nın korkusunu giderdim. /

~~\ ~ ~ =Ali anlaşılmaz şekilde konuştu, - /

1 -Lebid'in bu şiiri ve yorumu için bk. ez-Zevzeni, Hüseyn b. Ahmed, Şerhu'lMuallakati's-sab' ,Kum,l405 s.93; Halvani, Muhammed Hayr. el-Muğni'l-cedid fi ilmi'ssarf, Beyrut,ts., s.161.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 215 ~~~~~~~~~~~~~--~~~--~~---------------

:,.ıl:SJı ~f =Kitabın anlaşılmazlığını giderdim.

5-~p 1 (Arz etmek,sunmak,sergilemek,maruz bırakmak).

~\_.,:, u-")1 t._ ~ =Sahibi atı sattı,

~\_.,:, ~)1 t._ ~i= Sahibi atı satışa sundu,çıkardı. 1

J "' •

~ ~1 t._ ~ = Öğretmen kitaplarını sattı. J ... 'll o ...

~ t._ ~ t.9 ~1 ~Gi = öğretn:en fakir leşti, kitaplarını satışa sundu .

~ = Onu öldürdü; ~f onu ölüme maruz bıraktı. 2

6- ıJ\.oyl ~ J.f:Ui (Bir zaman dilimine girmek). Bu· da şu örneklerde olduğu gibi daha çok bir zaman dilimine delalet eden isimlerden fıil türetmekle olur:

C ı.;..:. =sabah, ._L..;: =Akşam,

J!' ~i= Ali sabah vaktine girdi,sabahladı., J_ .. i~11 ~i= öğrenci ~

akşam/adı .

.. ~ = Kuşluk vakti,

~~~ ~f =Yolcu kuşlukvaktine girdi. 3

~

o J

7- ~~~ ı}__ JyJJI (Bir yere girmek).Herhangi bir yer isminden

türeyen bazı fıiller o yere girmeyi,varmayı ve yönelmeyi ifade ederler.

_;..a.,. =Mısır, ~

2wl~i = Turist Mısır'a girdi.

~ı;.:.. = Sahra, çöl

~i = sahraya girdi. 4

1- Ya'kfib,Emll ve arkadaşları. Kamôsu'l-mustalahati'l-luğaviyye ve'l-edebiyye, Beyrut,

1987, s.73. 2

- B k. el-Yanyevi,Abdussamed Refı'. I-Muhtasar, Dersaadet, 1307, s.53. 3

- Nalm olan bu tür fıiller, "if' al" biibına bu anlamda nakledildiklerinde "tam" olarak kullanılırlar. 4

- Bk. Muhaysin,Muharnmed Salim.Tasrifu'l-ef'al ve'l-esma fi dav'i esalibi'lKur'an,Beyrut, I 987, s.82.

•'\


Buna göre Şam, Irak ve Hicaz bölgelerine varrnayı ifade etmek için bu isimlerden şu şekilde fiiller türetilebilir:

r~..:;, = Şam (Suriye bölgesi),

rD.i =Şam'a girdi. Jl_;:- =Irak, j~ =Hicaz, _. _.

Jj.i = Irak'a girdi. ~i = Hicaz 'a girdi.

Şair A'şa'(ö.7/629)'ya ait şu şiirin ikinci beytindeki fiiller de babın bu kullanım alanıyla ilgilidir1

:

0:;.i ~ ~ ri)i ~lı ;J:: ~ c.>_JI "'L ,...:.:_. Lı i - J )-- _. .

"Ey Misma 'ın babası,yaptığınız cömertliğin haberi yayıldı. Bazıları bu haberle (önce) Necid'e,daha sonra Irak'a girdi".

J o..- o

8- ÖJ~H (Çokluk).

~;\=Onu meşgul ettim. JJo.,.o &. 2 ~1 = Onu çok meşgul ettim .

Bazı fiiller aşağıdaki örneklerde olduğu gibi camid(türememiş) isimlerden de türeyerek çokluk anlamını ifade ederler.

~=Süt, ,. . _.

~=Yağ, J •

öc:'::JI ~i= koyunun sütü çoğaldı . yağı çoğaldı.3

9-~i (İmkan sağlamak). Bir işi yapması için herhangi bir _.

kimseye imkan vermek,onu yetkili kılıp gerekli gücü sağlamak anlamını ifade etmek için sülas1 mücerred bir fiil İfal babına nakledilmek suretiyle mez!d yapılabilir.Örneğin,

1 Bu şiir ve yorumu için bk. İbn Reşfk,Ebı1 Ali Hasan. el-Um de fi mabasini'ş-şi'r ve adabih ve nakdih,I-II, Beyrut, 1982,1,49. ·~ 2

- Bu tespit için bk. et-Taftazani, Şerh, s.25; Abdulhakk, Tedricu'l-edani, İstanbul, ts., s.25 3

- el-Y anyevi,a.g.e., s. 53. Fakat bazı sarf alimleri adı geçen fıilleri herhangi bir çokluk ifade ettiklerinden söz etmeden "sayrı1ret" örnekleri arasında zikretınişlerdir. Bk.İbrahirn,Sarf, s.72.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 217 -----------------------------------------------------lAJ ~:);... =Bir kanal kazdım, , J}o o 1! 1 Ç.,; _;.,..ı= Ona bir kanal kazma imkanı verdim.

}.,... o- J o

10- a9~~1.j wlk yi (Bir şeyi bir vasıf üzerinde bulmak). ~

Sosyal hayatımızda bazen görüştüğümüz,tanıştığımız veya alış veriş

yaptığımız kimseler hakkında görüşlerimizi belirtirken o kimselerde rastladığımız iyi veya kötü bazı özellikleri dile getiririz:Ali'yi korkak gördüm, Hasan'ı cömert buldum gibi. İşte sülas! fıillerin bünyesinde yer alan bu vasıfları ifade etmek için bunlar İf al babına naklen mez!d yapılabilir. Örneğin, ,

ı:.:..~ c· ·1·k ~= ımrı ı,

~ o ~

~ = Cimri oldum, o

~~ı'. g&

~ı = onu cimri buldum.

Yemen'in ünlü şairlerinden ve savaşçı sahabilerden biri olan Amr b.Ma'd1kerib(ö.211641)'in bir kabile reisine hitaben söylemiş olduğu şu sözlerde geçen cimrilik,korkaklık ve suskunlukla ilgili fıiller de bu anlamda kullanılmıştır:

J cı ... J J ,.. J o J o & ,. J o.a:.

~t.::,._;,jj W rs~IAj rs~j W rsl:.lil!j ~~ı W rswc =sizden (bir

şeyler) istedik sizi cimri bulmadıkSizinle savaştık sizi korkak bulmadıkSizinle hicivleştik sizi suskun bulmadık 2

..... ...-." J

11-~ ~J~ (Tef 'll babının dönüşlülüğü).Mutavaat,"failin eyleminin nesne tarafından kabul edilmesidir". Türkçe'de buna dönüşlülük adı verilir .

.,. o ... :;;:ı ...

)::ı!lı ~':,.6..9 = Ona iftarını açtırdım, o da açtı.

~lı ~A = ona müjde verdim, o da kabul etti. 3

~ ~ J ·~ 12-~ Ml (Saldırmak,hücum etmek).

1- Bk. el-Yanyevi,a.g.e., s.54.

2- Halvani, ei-Muğni, s. 162.

3- Krş. Abdulhakk, Tedric, s.25; el-Yanyevi, el-Muhtasar, s.54.

•


C:li' =Doğdu, o o"'., ~ o ..-o &. /

~ ~\=onlara saldırdım,hücum ettim. J J

13- ~~ll i (Dua etmek): ifal babıyla ilgili kullanım alanlarından

biri olan dua etme olgusu araştınldığında ,bu konudaki fiilierin daha çok su ve yağmuda ilgili isimlerden tür~tildiği görülmektedir.Ömeğin birisi için

~

"iri taneli yağmuda yüklü bulut" { ;_;" li} ile dua edildiğinde, 4~;;" u i= ona

su ve yağmurla dua ettim denilir.Bu olguyu iki yönüyle değerlendirebiliriz: Birincisi bunun mecaz! bir kullanım olması,dolayısıyla su ve yağmurdan "rahmet" kastedilmesi.İkincisi ise yağmur ve suyu az olan kurak bir bölgede yaşayan Arapların gerçek anlamıyla böyle bir dilekte bulunmalarıdır.

14- .)pjl ~ (Mücerred yapısıyla aynı anlamda). Üç harfli / /

yalın fiiller if al babına nakledilmek üzere mezld yapılırken buraya kadar sıraladığımız yeni anlamları nasıl aldıkiarım anlatmaya çalıştıkFakat daha önce de işaret ettiğimiz gibi bazı alimiere göre bu fiillerden bir kısmı mez1d yapılınalarına rağmen sülas1 yapıdaki anlamiarım korurlar.Başka bir deyişle bu tür fiilierin mücerred anlamları ile mez1d anlamları aynıdır.Bazı dil alimleri bu fiilierin hangileri olduğuna ilişkin müstakil eserler bile yazmışlardır.Bu eserler arasında Ebu'l-Mansfır el-Cevallkl (ö.540/1145)'nin

yazmış olduğu ..b-IJ ~ ~i)~ JS- ;l>.- \.A adlı alfabetik kitabın ayrı bir ehemmiyeti vardır? Şimdi de bu kitaptan, İfal babına girip mücerred ve mez!d anlamları aynı olduğu söylenen fiillerden birkaç örnek verelim:3

~t~i ) J;Jı illı i~ = Allah mahlukatı yarattı. durumu araştırdım.

~i) y4}1 J.ı.jı ~=adam kapıyı kapattı. ~ . ~

~ .• 1 ~ ·~ ı.~ J •1 ı '1 ~ .~ ıJA>- J ~ ı..:.;:.:.ı _11.,12.1 JA->-

~

kuş kanatlarını çırptı

1 - Bk. Abdulhakk, a.g.e., s. 25.

2 - el-Cevaliki'nin elimizde bulunan bu eseri Macid ez-Zehebi tarafından tahkiki yapılmış

ve 1982 yılında Şam'da basılmıştır. 3

- Bu örnekler için bk. el-Cevaliki, Ma cae ala fe'altu ve eraltu bi ma'nen vahidin, s.27-58.

-=-S~ül.=.as:.;;..i..:..M.=.ü:..:.'ce.=.r..:..re:.;:;d:..:.F:..:.iı.:.:'ll.:.:er...::.:in.:.:M=ez:.:..:id:.:._O~lm.=.a:..:.kl.=.a.=.K.=.az.::.:a.:....n..:.:.d.:.:ık....:..lac....:rı_y;....:..e...:..:nı....:..· A...:..:n..:..:.la..:.:.m:.:..:la..:..r _____ 2 19

J Jo.,.. o~ J J o ... ,..

.ı.:.ı)IJ yi.:5JI ...::-.ı; =kitabın üzerine toprak koydum. J

~ij~)l~

adam sustu.

~)i j 0d Lı~)= falancayerde ikamet etti. J ~

if'" ~i j J.UI if'" ; ~ ~ -

~ J -

~i j ~~ ~) ~ =adam elbisesini attı.

gece karardı.

~ij~~ ~~ ~

onuyendim

2-TEF'İL BABI

A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab,fau'l-fi'l ile aynu'l-fi'l arasına aynu'l-fi'l cinsinden bir harf

ilave edilerek elde edilir.Başka bir ifadeyle sülasi yapıdaki aynu'l-fi'l şedde yoluyla tekrarlanarak bu bab'a göre mezid yapılır.

Tef'll babından gelen fiilierin mastarları düzenli olarak ~:f

vezninde olurlar.Ömeğin (.:t. - c> fiilinin mastan düzenli olarak '&f ... ~ .

gelir.Ancak "nakıs" fiilierin mastarları zorunlu olarak ~ vezninden ~ " .. ...

gelirler.Ömeğin ~ -~ fiilinin mastarı ~ 'dür.Bu iki vezin dışında - ~ ... ...

az da olsa JW ve Jw ölçüsünde gelen mastarlar da vardır.Ömek: yl..i.S'

ve ylls-' "Aksam-ı seb'a" ya giren fiiller bütün alt bölümleriyle beraber bu

bab'a göre mezid olurlar.

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıklan Yeni Anlamlar

1-~1 (Anlama çokluk katmak): Tef'll babının en yaygın anlamı ~

budur. 1 Sülasi mücerred bir fiilin normal anlamı bu bab'a nakledildikten

1- Bk. İbrahim, Sarf, s.72

--!1 i


sonra çokluk kazanır.Mesela herhangi bir ipi bir yerinden kestiğimizde

sülas! itibariyle kullanacağımız fıil şöyle olur:

J.;j1 ~ = ipi kestim.Aynı ipi çok sayıda parçalara ayırarak kestiğimizde ... o J ;;:ı ....

ise şöyle denilir: ~\ ~ = ipi çok kestim,parça parça ettim. 1

Bu ba.btaki çokluk olgusu ,örnekleri aşağıda sırayla verildiği gibi Fiilin çokluğu, failin çokluğu ve mefülün çokluğu olmak üzere üçe ayrılır:

~~ ~:,1 = Ka 'be 'yi çok tavafettim cümlesinde tavafişinin çok

yapıldığı, J ~

J. ~\ ~j.:: = çok (sayıda) deve öldü cümlesinde fail olan develerin ;

çok öldüğü,

~~ ~ = çok koyun kestim cümlesinde de meful olan koyunların çokça kesildiği söz konusudur?

2-~ Jl ~YJi (Bir tarafa yö~elmek). Bu bab'a nakledilen bazı fıiller, bir takım yer ve yön isimlerinden türeyerek o yerlere yönelmeyi veya varmayı ifade eder. 3

J")..=Doğu, " • . B y _;>- = atı,

J; J

~ ~ = Irak'ta bir şehir,

~p = Doğuya yöneldi. y):. =Batıya yöneldi. 0~ Kufe 'ye yöneldi.

Hz.Peygamber'in açık alanlarda tuvalet ihtiyacını karşılamak

isteyenler hakkında söylemiş olduğu şu hadiste geçen iki emir fiili de yönelmek anlamında kullanılmıştır:

"1Jj, ) 1)'). ~ ) lı!> J'.J.~ ':1) ~\ 1)_;~ .~ ':1 " = Ne yüzünüz/e kıbleye ... ,. " ,..

dönük durun ne de sırtınızla; ya doğuya yönelin,ya da batıya. 4

1 - Bk.eş-ŞertCınİ, Mebadi, III, 19. 2 - K.rş. et-Taftazani, Şerh, s. 26; Abdulhakk, Tedric, s.26; el-Yanyevl, el-Muhtasar, s.54; İbrahim, a.g.e., s.72-73 3

- K.rş. el-Hamliivl, Şeza'l-arf, s.40; Abdulhamid,Dürfis, s.74 4

- Buhfui, "Vudfi"', ll; Müslim, "Taharet", 59.

Sütasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 221 -------------------------------------------------------.... o o J

3-~ Jl J}tiJI a; .. i (Mefulü herhangi bir vasfa nisbet etmek). ~ .... .... ....

Burada daha çok bir nesne hakkında verilen bir karar ve hüküm söz

konusudur.Örnek,

~i$-- = Yalan söyledim, ~ / '

J Jo ~ ,_.....

.ı.:::.ı..J..) = Onun yalancı olduğuna hükmettim. J • /

~ = Ctihil oldum,· f. o ; "' JJO-:,;

..::..ı....l:>-J = Yalnız kaldım. cl:p.- = Onun ctihil

olduğunu söyledim. ,. * J o ai .... 1 :ı..uı ..::..ı....l:>-J = Allah 'ı birledim, bir olduğuna karar verdim.

~/

Hz.Peygamber'in şu hadisinde geçen )5' fiili de bu anlarola ilgilidir: ....... .... .... ~ :;ı,

"~ :W t.:...:? ~:; =Kim bir mü 'minin küfrüne hükmederse kendisi

ktifir olur. J., J o...-:

4-aJijiJI j ~~ (Gidermek, ortadan kaldırmak, soymak, sıyırmak, /

yok etmek, yüzmek). ,ı ....... ....

ı:..r- ~ _,.. = Hasan hastalandı,

l·/:... ~ı~~= doktor Hasan'ın hastalığını giderdi. J ~ /

ö:;..=JI ..:..ı? = Meyve kabuk bağladı, .... ;ı;ı J ,.._ .,.

ö:;..=JI ..:..ı? = Meyvenin kabuğunu soydum. / ,. /

öt::Jı ~::u;,. =Ali koyunun derisine dokundu, - /

/ ,. ~

öt::Jı ~ ::u;,. =Ali koyunun derisini yüzdü. oJ J o .......

~ p ~ = Tırnağı mı (kısmen) kestim, oJ. J o ;ı;ı ....

~ p ~ = Tırnağımı (tamtimen) kestim.

1- Bk. el-Yanyevi, el-Muhtasar, s.54; Muhaysin,a.g.e., s.80; Halvani, el-Muğni, s.l64.


~1 ;j = Deveye kene bu/aştı,

~1 ~~)= Devenin Irenelerini yok ettim. 1

~

~ ,Jo J o

5-~;JI ;~1 (Birleşik birkaç kelimeyi tek fıille kısaltmak). "' "'

Özellikle dua ve zikir türü kalıplaşmış bir takım sözleri günlük hayatıınızda sık sık duyar veya söyleriz.Bu sözlerin çoğu bir kaç kelimenin birleşmesinden meydana gelmiştir.Fakat bu kelimeler tefll babından

getirilecek bir fıille kısaltılabilir. Bu konuda yaygın olan bazı ifadeler ve onların fiille kısaltılınış halleri şunlardır:

~illi ~~~1 ~1:1 ,. /. ,. ~

;? = Allahu ekber dedi. Jlı = la ilahe illeilah dedi. ::ı:;_ = Elhamdu

Iiilah dedi.·

. Ji =Amin dedi. ~ = Subhanellah dedi. . ~~ =Sonra

yapacağım dedi. o J

6-~ ~j ı) JfJJI t}J (Eylemin belli bir zaman diliminde ~ ~ .,. "" ""

meydana gelmesi). Bazen belli bir zaman dilimine verilen isimden türeyen bazı fiiller, eylemin o zaman diliminde yapıldığını gösterirler. Örneğin,

ö~ = öğle vakti. Bir insanın bu vakitte yolculuğa çıktığım ifade -etmek için;

, ~=öğle vakti yola çıktı denir.2

Buna göre,ömeğin öğretmenimizi sabah veya akşam zamarn ziyaret ettiğimizi belirtmek için;

(. L;., =Sabah, ç.~ =Akşam,

1- Krş. Halvani, a.g.e., s. 164; Muhaysin, Tasrifu'I-eraı, s. 80; Yanyevi, el-Muhtasar,

s.54-55. 2

- Bk. İbrahim, Sarf, s.73.

-=-S~ül.=.as:..:..i..:...M=.:.ü:..=-·c=er.=.re:..:..d.=.F...:..iı:.:..:"ll..:..:er.=.in.:...:M::.;.:..:.:ez:.:..id:.:..-=..O~lm:..:..a.=.kl..:...a.=.K=.:.az~a-=-n:.:..:d~ık...:..la.=.rı....:Y,.=.e.=.nı.=.· A.=.n..:..:la~m.=.la:..:..r _____ 223

~ o ~ ...

o~ = Ona sabah vakti gittik. .J. o~ ,.

o~ = Ona akşam gittik

denir. J o o ı:.~ll. Jo ;;; Jo. ~~ ~~~ !l J o ~

7-ı.r-' ~ ~ ~ v-u..ıl 4 ~. :.J (Özneyi fiilin türediği şeye

benzetmek).

~") = Yay, p =Taş,

,;..:;.. ~ :/~ = Hasan 'ın sırtı yay gibi oldu. 1 J yi ... ~ ....

~~ _r:<->- ;= çamur, taş ~ -

(gibi) oldu2.

J

8- ö.JJ~:".a.JI (Bir durumdan başka bir~duruma girmek). Varlıklar bazen daha önce sahip olmadıkları bir duruma sonradan girebilirler.Mesela yapraksız bir ağaç daha sonra yapraklanabilir, genç bir kadın aradan zaman geçtikten sonra yaşlanabilir.Bu iki varlığın girdiği son durumu ifade etmek için yaprak ve yaşlılık isimleri baz alınarak şöyle denilebilir:

~~j = Yaprak, " J J j~ =Yaşlı/ık,

~~ 0~j =ağaç yapraklandı3 . J~ •

öi~ı ..:.ı~ =Kadın yaş/andı. ~

o

9- ~1 ~ ~~~ (Bir şeyın bakımını üstlenmek,onunla

ilgilenmek). Özellikle hasta ve düşkünler gibi bakım ve ilgiye muhtaç bazı kimselerin bakımını yapmak,onlarla ilgilenip yardımcı olmak gibi anlamları belirtmek için bu kişilerin içinde bulundukları durumlara uygun fiiller türetilebilir. Örneğin hasta bir kişi ile onunla ilgilenenler için şöyle denilebilir:

~ ~; =Ali hasta/andı , - ~ ~

1- Bk. Muhaysin, a.g.e., s. 80. (Ancak yazar kitabında Hasan'ı değil,Zeyd'i örnek

vermiştir) 2

- Bk. el-Hamliivl, Şeza'l-arf, s.49.(Aslında el-Hamh'ivl bu örneği "sayrı1ret" başlığı altında zikretmiştir.Fakat bunun "Teşblh" kullanımı alanında ele alınması bizce daha uygundur). 3

- Krş. el-Yanyevl,el-Muhtasar, s.55; İbrahim, Sarf, s. 73.

l

rı 1


~ ~\ ~~ = Doktor Ali 'nin hastalığıyla ilgilendi,bakım ve ; ;

hizmetini üst/endi. 1

,. ~,. J • • ... J:' ~ = Rastayla ılgılenen erkek ( saglık memuru,hastabakıcı) ,. ... ~ ... J

4..;:> ~ = Hemşire, hastabakıcı bayan. o ~ ...

ı 0- ~jll ~ ~1 ~\:01 (İsimden fiil türetmek). Birçok isimden ... ... ... ...

aynu'l-fi'l dediğimiz orta harfine aynı cinsten bir harf daha eklenerek "tefll" babına göre fiiller türetilebilir.Böylece bu tür isirolerin yapılarında yer alan anlamlar,kendilerinden türeyen yeni fiiliere geçer. Örneğin,

,.ı ... o...- ,.1• oJ

~ = Çadır, ~ =Ekmek,

r~l ~ = Topluluk çadır kurdu. ~U ~~ = Fatma ekmek ·

pişirdi. } } } .,

ı ı-J~ ı (Hazır olmak,katılmak). Günlük yaşantımızda özellikle

sosyal aktiviteli bir takım yerlere katılırız.Bu bir Cuma veya bayram etkinliği olabildiği gibi, çeşitli amaçlarla bir araya gelmiş büyük insan topluluklarına katılıp onlarla beraber hazır bulunmak da olabilir.Böyle bir katılım ve hazır bulunmayı ifade etmek için katılımın yapıldığı duruma uygun bir fıil türetilebilir.O halde euroaya hazır olan veya bir insan grubuna katılan bir kişi için şöyle denir.

} . ~\ = Cuma namazı,

~ = cumaya hazır oldu,katıldı.

} ;O

12- J~ 1 (Kabul etmek). ~ ;

. J • ; 1 r:' _rJI = Mevsim, büyük insan

topluluğu

;:..:, = mevsime hazır

oldu, katıldı. 2

o.... J o ..... o

I.J.,ıj ~ = Zeyd'e yardım ettım, ~ ~

1--4j ~ Zeyd 'in şefaatini kabul etiim1 .

1 - Örnek için bk. Abdulhakk, Tedric, s. 26.

2- Bu iki örnek için bk. el-Yanyevl, el-Muhtasar, s. 55.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 225 ~----~~~~~~~~--~~---------------------------

Kur'an-ı Kerim'in kıyamet gününde mü'mine şefaat edeceğinden söz eden "' şu hadiste yer alan ~~,. ~ kelimesi de "tef 'll" babından bir ism-i meffı.l

olarak bu anlamda kullanılmıştır: Q J Jo

e~,.: ~~...:;. 0 T~i =Kur 'an, şefaat eden ve şefaati kabul edilendir2.

/ o ,.,.. o J o

13-~ 4 j~ 1 ~ ·1 (Bir işin aralıklarla tekrarlanması): ~ ~

Bir işin birden bire değil,belli aralıklarla tedr1c1 bir şekilde yapıldığım

göstermek için tefll babından o işe uygun bir fiil türetilir. J Jo.,. J Jo,;o,~~J

0T~1 J) =Kur'an indi, 0T~I Jj = Kur'an (aralıklarla,parça

parça) indirildi.

3-MÜFA'ALE BABI A- Bab Hakkında Önbilgiler

Bu bab,sülas! mücerred bir fiilde faü'l-fi'l ile aynü'l-fi'l arasına bir "ellf' ilave etmek suretiyle elde edilir. "Aksam-ı seba" fiilieri bütün alt bölümleriyle beraber bu bab'a göre mez!d olurlar.


J ~ o

1- aS'j~ 1 (Ortaklık=İşteşlik). Bir elif ilavesiyle bu babın

kazandığı en yaygın anlam budur.3 Buradaki müşarekeden maksat,bir işin iki veya daha fazla kişi arasında karşılıklı olarak yapılmasıdır.Burada esas itibariyle ortakların ikisi de hem fail hem de mef 'fı.ldür.Zira ikisi de aym işi yapmakta ve aynı işten etkilenmektedir.Fakat dil bilgisi açısından birinci ortak fail,ikinci ortak mefül olur4

. Örnek: ... .,. o &. !! .,. ,.. .,.. "" .M..>-1 ~ y ~=Ali Ahmet 'i vurdu,

- ~

::ı..:.;. i ~ y~ W:ı =Ali Ahmet ile vuruştu. - ~

1- Bu örnek için bk. el-Hamlavl, Şeza'l-arf, s.50.

2- Hadis için bk. es-Suyı1tl, ei-Camiü's-sağir, Hadis no: 6182.

3- Bk. et-Taftaziinl, Şerh, s.26; el-Yanyevl, el-Muhtasar, s. 35.

4- Krş. İbrahim, Sarf, s.73-74; el-Hamlavl, Şeza'l-arf, s.48; Abdulhamid, Dürfis, s.74-75.


Müşareke eylemi iki kişi arasında olduğu gibi,iki cephe arasında da olabilir.

~1-lÇ\11 ~ 1 yj\.:.. =ordu düşmanlarıyla savaştı, ,.. ...-: ~'il J o ,

~y8 1 p 1 J.l,j =hoca öğrencilerle tartıştı.

Bu arada şunu hatıriatmakta fayda vardır ki,bazı durumlarda bu fiili müşareke için kullanınamız mümkün değildir.Ömeğin, , .JI J ...

~~ '- ~\..ç. = hırsızı ceza/andırdım

tiJ1 ~Li =Allah onları kahretsin.

2-~ 1 (Çokluk,bir işi çok yapmak). /

i:,ij1 ~- :::;, =Topluluğun sayısını arttırdım, Jt::JI ?i :- ~\...,;::. =İşçilerin ücretini kat kat arttırdım1.

} } ~

J-:-) ? =Adamın yaşamı güzel oldu,

Jıı ~l,j = Allah ona çok nimet verdi2.

J o

3- ~~IYJI =Bir işipeşpeşe yapmak). J. Jo ......

4 J = Ona yaklaştım,

r~l ~\J = orucu ard arda tuttum3.

4- JAif ~1; (İf 'ru babından gelen bir fıille aynı anlamda

kullanılması).

1- Bk. Abdulhamid, a.g.e., s. 75

2- Halvfuıi, el-Muğni'l-cedid, s. 165.

~\ !\\..9\..ç. =Allah sana afiyet versin ,

tiJ1 !\~i= Allah sana afiyet versin. 4

3- Bk. el-HamHM, a.g.e., s.48; Abdulhamid, a.g.e., s.75.

4- Bk. el-Yanyevi, el-Muhtasar, s.56

ı r

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 227 -----------------------------------------------------5- ~

0/

~ (Tef'll babından gelen bir fiili e aynı anlamda /

kullanılması).

~i;:. ~L,:. = Yüzünü çevirdi . }~, , ;:;,...

= Yüzünü çevirdi ı o.J.::.:.~

6- J$w 0/

(Tefaul babından gelen bir fiille anlamda ~ aynı /

kullanılması). ~ jj\.:>.. = Onu affetti,hoş gördü ,

~ jjW = Onu affetti.

7- ~~\ ~(Mücerred yapısındaki asıl anlamıyla kullanılmasıi / /

~

): = Yolculuk etti,

)L... =Yolculuk etti.

~yQı- 2,.ili:. ti:Jı ~; =Allah seni beladan

korusun,

~yQ\ 2,.ili:. ti:Jı ~b =Allah seni beladan

korusun.

İKİNCİ GRUP: İKİ HARFLE MEZİD OLAN BABLAR

1- İNFİAL BARI A-Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab,mücerred fiilin başına kesreli bir herrıze ile sakin bir nfın

ilave edilmek suretiyle elde edilir. Örneğin, i:.= kapattı, i:Jı =kapandı.

;s = kırdı, ;..S:.;ı = kırıldı.

0~~ ~ 8:;..:, =Ali 'yi döndürdüm, o da döndü.

Örneklerden de anlaşıldığı gibi bu babın fiilieri ma'lfun bir yapıda olmalarına rağmen Türkçe'ye çevrilirken çoğu kez meçhfıl bir anlam ifade ederler.Bu durum Türkçe fiilierde dönüşlülük için kullanılan "N" eki ile

1- Bk. el-Yanyevi, a.g.e., a.y.

2- Bk. et-Teftazani,Şerh, Şerh, s.26-27; Abdulhakk, Tedric, s.26-27.

228 Kadri Yıldırını

edilgenlik ıçın kullanılan "L" ekinin birbirinin yerine kullanılmasından

kaynaklanmaktadır.

Sürekli olarak mutavaat ( dönüşlülük) için kullanılan bu bab, bundan dolayı hep geçişsizdir.

Ayrıca "Aksam-ı seb'a" dan mehmfız fiilierin bir alt lcısmı olan "mehmfızü'l-ayn" ve lefıf gruptan "lefı:fü'l-mafrı1k" olanlar bu bab'a göre mez!d olmazlar. O halde bu bab ile ilgili örnekler verilirken bu hususun göz önünde bulundurulmasında fayda vardır.

B-Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıkları Yeni Anlamlar

J o

1- ~ j~ 1 (Dönüşlülük) 1 • Daha önce ifade ettiğimiz gibi

mutavaat,herhangi bir nesnenin bir failin eylemini kabul etmesi ve bu eylemle alınmak istenen neticeye olumlu cevap vermesidir.Buradaki nesnenin canlı veya cansız oluşu fark etmez. Örneğin,

Jiliij YW \ ; · ·.ı~ = kapıyı kapattım, kapı da kapandı. "'"'"'"~"'"'"$} ""'"' rftil! ...~...o.:>-\~ yı= Ahmet'i yendim, o da yeni/di.

Bu babın dönüşlülük için kullanılması iki türlüdür:Çoğunlukla

mücerredin dönüşlülüğü,bazen de mez!din dönüşlülüğü. "' o J

a)-~~ 1 ~J~ (Üç harfli mücerred fıillerin dönüşlülüğü). ~

t_k: :ij J.;Jı ~ = ipi kestim, ip de kesildi.

~ij t8ı ~";S= kalemi kırdım,kalem kırıldı .. o J

b)-~jJI ~J~ (Mez!d Fiillerin dönüşlülüğü).

~..i,Wij ;~';lL,f = Onu bıraktım, o da gitti.

j~ij j~ = Onu düzelttim, o da düzeldi.

1- Babın bu anlamı için bk. el-Hemlavi, Şeza'l-arf, s.51; Abdulhamid,Durus, s.76;

Abdulhakk, Tedric, s.29; et-Taftazfuıi,Şerh, s.29; Halvani, el-Mugni'l-cedid, s.l66; İbn Hacib, eş-Şafiye, s.21

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 229 -----------------------------------------------------İnfial babının dönüşlülük için kullanılınası bağlaınında şu önemli

noktayı hatırıatmakta fayda vardır: Bu bab'a nakledilecek fiilierin mutlaka etkileri gözle görülen somut fiiller olması gerekir.O halde üzülmek,sevinmek,öğrenmek,bilmek,anlamak,kavramak gibi soyut anlamlı fiiller bu bab'a göre mez!d olmazlar.Ömeğin,

~~ ~~ J.ı 1 ~ ·,.~; = dersi anladım, o da anlaşıldı, veya

c:f;;~ ~\~=neticeyi bildim,o da bilindi denilemez. ~ ~

·~ (Mücerred yapıdaki asıl anlamıyla

kullanılması).Çoğu alimiere göre infial babımn mez!d olmakla kazandığı tek anlam dönüşlülüktür.Fakat bazı dilcilere göre bu babın bazı fiilieri mücerred yapıdaki anlamları ifade etmek için de kullamlmış ve bu konuda şu örnekler verilmiştir: 1

"' ~ ~__,kjl :}- J ~=Yoldan saptı, Jl>.- =Yükseldi, "' ~

~__,kjl :}- J ~1 =yoldan saptı. J k.Jl =yükseldi.

.. o

2- İFTİAL BABI Jk.ğl • A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab, mücerred fiilin başına "hemze", faul'-fi'l ile aynu'l-fi'l

arasına da "~' harfi ilave edilmek suretiyle elde edilir.En çok mutavaat için kullanılır.Sarf ilminde bu bab ile ilgili çok önemli üç kural vardır ki, bunlara kısaca değinmekte fayda görüyoruz:

a)- "Fau'l-fi'l" i - J:, - .1 - ı_;P - if harflerinden biri olan

bir fiildeki ..:.ı harfi ..b olur: {ct"'~= ~~ ' (y~~ = y~~' { _,).,~ =; _,.61~ ;j~ ' {~l =r-Ikbı =rJkkı =r-111)

1- Bk. el-Yanyevi, el-Muhtasar, s. 56; İbrahim, Sarf, s.75.

.-::r. ı


b)- "Fau'l-fi'l"i - j -~ -~ harflerinden biri olan bir fiildeki ..:.ı

harfi ~ olur. Örnek:

.,..,. :fl.,- """" "'Q·ı _;>.ı:-J J. - ?~ J.

~ ~

c)- "Fau'l-fi'l" i -Q -ı.,Ş - J harflerinden biri olan bir fiilde bu

harfler ..:.ı 'ye dönüşür:

J. o •

ı- ~J~ 1 (Dönüşlülük) 1 • Bu bab da kendisinden önceki İnfial

babı gibi daha çok üç harfli yalın fiillerle ilgili dönüşlülük için kullanılır. Örnek:

~S~ ) :Uı Q~ = kovayı doldurdum,kova da doldu.

~1.9 J Wl 8:.;,. =malı topladım,mal toplandı.

Ancak bu bab mütavaat bakımından iki yönüyle infiili babından ayrılmaktadır:

a)-İnfiru babımn kullanım alanı sadece etkisi gözle görülen somut fiillerle sımrlı iken, İftial babında bu tür fiillerle beraber etkisi gözle

görülmeyen soyut fiiller de kullanılmaktadır. Örneğin, ~~ ~~ .. : ~ = onu

üzdüm,o da üzüldü. Oysa üzüntü,sevinç,bilgi vb. soyut anlamlı fiiller İnfiru babında kullanılmazlar.

1- Bu anlam için krş. Muhaysin, Tasrifu'l-ef'al, s.81; el-Estrabazl, Şerhu'ş-Şafiye, s.108;

Halvfuıl, el-Muğni'l-cedid, s. 166

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 231 -----------------------------------------------------b)- İnfiru ba.bı sürekli olarak sadece mutavaat için kullanılır.Bu ba.b

ise çoğunlukla mutavaat için kullanılıyorsa da bazen aşağıda görüleceği gibi başka anlamlar için de kullanılır. '

J .. "'

2- ~W~ı ( Edinmek,bir şeyi kendisi için yapmak)1• Babın bu

anlamı daha çok isimlerden fiil türetmek suretiyle gerçekleşir.Ömeğin,

;.;L:>. = Yüzük r:t.:>- = Hizmetçi, .1- J ~ ,. ... ...;:ı

~:)\ r=>- 1 = adam yüzük edindi. ~ r:b.:-1 =Ali hizmetçi - ~

edindi.

" .& =Ekmek . ' " >-ı_,.:;, = Kebap

~

J ~

~ı.; Q.t;:.ı = Fatma ekmek edindi. . . ~ ~

"' ~ı ~p1 = Eti kendim için

kebap yaptım.

3- tr..;~ (Ortaklık= işteşlik). ~i Ji;:. = Ahmet geride kaldı,

:,.:.;.. ) ~i J.i;:.1 =Ahmet ve Hasan ihtilal ettiler.

~ =Uydu, iyi oldu,

. ?~1 ~1 =İki hasım barıştı. ~\.>.-=Yardım istedi,

0 yG,. }ı ~fo.-1 = İki adam

komşu oldu.

(Göstermek, ortaya koymak i. Örneğin, J

~ = Büyük oldu,

Hasmını mağlup etti, ~\;,:::.:, r-1 = büyüklüğünü

gösterdi

1- Bk.et-Taftazanl, Şerhu Tasrif, s.30; el-Hamlc:ivi, Şeza'l-arf, s. 52; İbn Hacib, eş-Şafiye,

s. 20; İbrahim, Sarf, s. 76. 2 -Babın bu anlamı için bk. el-Hamlavl, a.g.e., ay.; Halvanl, ei-Muni'l-cedid, s. 167

r:: 1 1

1


.~ e-1 = Hasmına kanıt gösterdi. }~ ~ ~~.~

~...\...p JJ.>. = Arkadaşını mazur gördü

. ~ ..L:a.l ~ i;:.1 = arkadaşına mazeret gösterdi.

-'~:J\ ı .. 5 .J .. ~ • (Seçmek) . Orneğin,

~\..::.:. =Tercih etti,

~G..:-1 = seçti ~

LAr = Özünü çıkardı,

1..81 =Seçti.

Günümüzde yapılan milletvekili ve mahalli seçimler için kullanılan yWJ

kavramı da bu babtan bir mastar olup mazisi ~1 'muzarisi de ~'dur. ~ -

,..,..,. .J o

6- ~1 j J:,J\ (Çaba göstermek ve talep etmeki. ~

J Wl W = malı kazandı. Bu örnek dikkatle incelendiğinde kişinin bu malı kazanmak için normalden fazla bir çaba gösterdiği veya ısrarla onu elde etmek istediği şeklinde bir anlam göze çarpmamaktadır.Dolayısıyla bu mal kendisine miras olarak kalmış, veya hediye olarak verilmiş olabilir.

JWI ~1= çaba göstererek ve ısrarla talep ederek malı kazandı ~

örneğinde ise kişinin bu malı elde etmek için belli bir çaba sarf etmesi söz konusudur. Her ne kadar Türkçe tercümede bu uzun ayrıntı dile getirilmiyorsa da fıilin yapısındaki asıl anlam bu ayrıntıdır.Benzer yorumu şu örnek için de yapabiliriz:

~ = Gayret gösterdi,

~1 = bütün gücünü sarfetti.

~~1 kavramı da bu fıilin bir mastarı olup,"bir hüküm çıkarmak için ~

bütün çaba ve gayreti sarfetmek" şeklinde algılanmaktadır.

~_fiili Kur'an'da hem mücerred hem de mezld olarak bu

doğrultuda kullanılmıştır:

1 -Bu anlam için bk. Muhaysin, Tasrifu'I-ef'al, s. 81 2 -Bk. Halvfuıi, a.g.e., s.l67; el-HamHivi, a.g.e., s. 52

Sütasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 233 -----------------------------------------------------; - N :.5-'ı\.A ı;.! c J ~ \.A U. Onun kazandığı (hayır) lehine, işlediği(kötülük)aleyhinedir. 1

Buna göre bir insan özel bir çaba sarf etmeden,sadece kalbinden geçirmekle bir sevaba niyet etse bile bu onun için bir kazanç olarak amel defterine yazılır.Bir şeyin onun aleyhine kötülük olarak yazılması ise,onun bu kötülüğü yapmak için özel bir çaba göstermesine bağlıdır.

.. . 3-İF'İLAL BABI J JWl A-Bah Hakkında Önbilgiler Bu bab,üç harfli bir fıilin başına heını;e,sonuna da lamü'l-fı'l

cinsinden bir harf ilave edilerek elde edilir.Kullanım alanı sadece renk ve vücut sakatlıklarını mübalağalı bir şekilde ifade etmekle sınırlı olup sürekli olarak geçişsizdir.Ayrıca bu bab'a göre sadece "salim" ve "ecvef' fıiler

mezid olabilir. Diğer fıil kısımları bu bab'a nakledilmezler.

B-Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıkları Yeni Anlamlar

1- .l.Jj\11 W~ (Renkleri mübalağalı olarak ifade etmeki. Örneğin,

:,....;.. = Kırmızı oldu,

~1 = kzpkırmızı oldu.

; r. = Siyahlaştı

~;..ı simsiyah oldu.

1 - Bakara, 286.

:,.,a.;:. = Yeşil oldu,

#ı= Yemyeşil oldu.

2- Bk. ei-Hamlavi, Şeza'l-arf, s. 52; Abdulhakk, Tedric, s.30; İbrahim, Sarf, s. 76

'

l 1

1


2- . •' "1 ~~11 ·" ~ ~'-:A (Vücut kusurlarını mübalağalı olarak ifade

etmek)1•

)Y. = Bir gözü kör oldu, ,

~j-1= Bir gözü tamamen kör oldu.

J;.. = Şaşı oldu, ,

"' JY..l = Çokça şaşı oldu.

cf =Topa! oldu,

[_);ı= Çok topa! oldu.

Her ne kadar çoğu sarf ruirnleri bu babın sadece renk ve vücut kusurimm J o :, .... o

ifade etmede kullanıldığını söylüyorlarsa da, )..I.:>.JI ~1 = Duvar yıkıldı , ,

örneğini tespit eden diğer bazı dilciler bunun başka anlamlar için de kullanılabileceğine işaret etmişlerdir2 •

4-~ YY= TEFA'UL BABI A-Bah Hakkında Ön Bilgiler

Bu bab, sülasi mücerred bir fıilin başına ü harfi, fau'l-fı'l ile aynu'l-fı'l arasına da aynu'l-fı'l cinsinden başka bir harf ilave edilerek elde

edilir.Bu babtan herhangi bir fıilin başında iki ü harfi bir araya geldiği .J ;. J ;.

zaman bir tanesi atılabilir.Ömeğin, J:? = Jj3 . Genellikle tekellüf ve

dönüşlülük için kullanılır.Fakat bunların dışında da bazı anlamları ifade etmek için bu babtan yararlanılır. "Aksam-ı seb'a" ya giren fıillerin tamamı bütün alt kısırnlarıyla beraber bu bab'a göre mezid olurlar.

1- Bk. Muhaysin, Tasrifu'l-ef'al, s. 83; Abdulhakk, a.g.e., s.30-31; el-Hamlav!, a.g.e., a.y.

2 -Bu konuda bk. Abdulhakk, Tedric, s. 31

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 235 ~~--~~~~~~~~~-------------------------------

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıklan Yeni Anlamlar

~ ,. ....:...... .J.

1- ~\$. JA9 JS.j~ (Daha çok tefll babının dönüşlülüğü için /

kullanılması) 1 • Bu bab,dönüşlülük için kullanılan kendinden önceki "infial" ve "iftial" bablarından farklıdır.Zira bunlara doğrudan doğruya sülasl mücerred fıiller nakledilirken,konumuz olan bab' a birer mezld fıil olan tef 'll ve ifal babları nakledilir.İfal babına göre tefll babının bu bab'a nakledilmesi çok daha yaygındır.Bu konuda aşağıdaki örnekleri verebiliriz:

$ ~

~ = Öğretti, rı:~ = Öğrendi. ~ ,. ~ Q~ ~

(J~ ~l:\1 ~Öğrenciye öğrettim, o da

öğrendi. :ll ,. .,. , o J :ll ..... C? ii~9 ~~ ~ = İp i kestim, ip kesildi.

:ll ... :ll ...

~ =Kesti, ~=Kesildi.

;.s = Kırdı, ~ = Kırıldı. .... ...... , ..... ...... !! ,. ,.:; ... ~ d.:...l9 ~ ;..s =Ali kalemini kırdı, o da

-/

kırıldı.

J ~ f?~ı 2- ~1 (Zorlanmak,sahip olunmayan bir özelliğe sahipmiş gibi

yapmacık davranmaki .Örneğin,

~~\ ? = Düşman cesaret/i oldu

~~~ p = Düşman cesaretliymiş gibi davrandı.

:. -~j ::.ı;:..:, = Zeynep sabretti, .J. ..-g, o ... :ı... ..... ~j ~ ~ =Zeynep sabırlıymış gibi davrandı.

" Hz Ömer'in şu sözünde geçen ~ fiili de babın bu kullanım

alanıyla ilgilidir:3

1- Fiilin bu anlamı için bk. et-Taftaziinl, Şerh, s.28; Muhaysin, Tasrlfü'l-ef'iil, s.81; el

Hamlavi,Şeza'l- arf ,s.l68 2

- B k. Muhaysin, a.g.e., s.8 1; İbrahim, Sarf, s. 75-76; el-Hamlavi, a.g.e., s.52-53 3

- Hz.Ömer'in bu sözü ve yorumu için bk. Halvani, el-Muğni'l-cedld, s.I68

ı:: ı

1

236 Kadri Yıldırım·

~~ ~U. ~ ~ m ~~ ~:; ~ ı...r"L1J J;J if = Kim Allah 'ın kendisinde olmadığını bildiği bir ahiakla insanlara görünmeye çalışırsa

Allah onun ayıbını ortaya çıkarır.

3-~ ~ J;.

~W~I (Edinmek)1• Bu anlam daha çok bazı isimler

fıilleştirilerek elde edilir.Ömeğin, J ·~

ö;L... )1 =Yastık, ~

_r;j1 ~L} =Taşı yastık edindim. .,.. J ... ...

.0'";N ;* = Falanca,Yahudiliği

din edindi. J, o ;ii

ı.} l_;,a.JI =Hıristiyan, -~

" J

0'";N ~~a~; = Falanca Hıristiyan oldu. J ~ ~

[_ ~\ = Kardeş, ~.; ... ,. o;; ... J ~ ......

~ ~ tY = Muhammed kardeş edindi. J

4- ~JJ~:~.all (Dönüşmek, olmak,durum değişikliğine uğramaki. Örneğin,

~') ~~=Meryem mal sahibi oldu, ). o ......

öi:,:JI ~0 = Kadın dul kaldı. ~

~ J o ... "" :;; ... ""

~ ~ <::_JJ= Mahmut evlendi. j;.-~1 Ji.i =Adam zengin oldu. o ~

~'{;=Aile sahibi oldum, evlendim.

5- ~:?J2f (Bir işi aşamalı olarak yavaş yavaş yapınakl : ... o J ...

,.Wl ~lQS" ~:?.J = Kifayet suyuyudumyudum içti. ~

~~:U1 J.:.;,..i ~=Ahmet dersi (yavaş yavgş) anladı.

1- Bk. Halvani, el-Muğni'l-cedid, s. 168; el-Hamlavl, Şeza'l-arf, s. 52-53; Yanyevl, el

Muhtasar, s. 58-59 2

- Bk.Halvani, el-Muğni'l-cedid, s.169 3

- Yanyevi, el-Muhtasar, s.58.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 237 -----------------------------------------------------"'- J J O.;

6- ~ J.~·;..i \.o ~ ~ ~i (Türemiş olduğu isınin delillet

ettiği zamanda iş yapmak)1 •

~L.:.S:. =Akşam,

;· :~ = Akşamieyin yaptı, akşam yemeğini yedi

~=Şafak,

~

~~ = Kuşluk vakti,

Şafak zamanı yaptı,sahur yemeği yedi.

~ = Kuşluk vakti yaptı, kuşluk yemeği yedi.

7-~f (Sakınmak,çekinmek,korunmakf . Örneğin, .. ,

~ ~i = Cemi! günah işledi, ... ~t ... '"" ~ ... J o ~! ~o ~ ı..::.-j"\ = Cemi! 'i günahtan sakındırdım, o da sakındı.

"' J o ,.. ............

~ ~ ...b..:.A = Mahmut geceleyin uyudu,

"' J o ....... :li ....... ~ ~ ~ =Mahmut gece uyanık kaldı, uykudan kaçındı.

Buna göre, halk arasında meşhur bir kavram olan ve daha çok gece namazı için kullanılan "teheccüd", bir bakıma gecenin bir bölümünü uyumadan geçirmek anlamına gelmektedir . .. ., ~

8- ~ı (İstemeki . Örneğin, ... ...... o ,. ...

UL:JI ~ 04 =Ali meseleyi açıkladı, -,

af:· . : iı ~ ;;d =Ali meselenin açıklanmasını istedi. -,

.... o 'll o

r~l ~\?:-)=Öğretmen kısa konuştu, ... o 'il o

(~1 ~\ ;..} = Öğretmen sözün kısa olmasını istedi.

1 - Abdulhakk, Tedric, s.28.

2- Krş. El-Hamlavi, Şeza'l-arf, s.53; et-Taftazfuıi, Şerh, s.29.

3 - et-Taftazfuıi, Şerh, s.29; Abdulhakk, Tedric, s.28.

'l


9- jAJı J)~ d~,~f ( Fiilin delillet ettiği şeye benzemek).

Örneğin, "•· V J'Y =.ı ay,

~ :r:;i =Ali yaya benzedi,yay gibi göründü. -;

?.~= Muhiicir, ;

... ~ ;

0~ N = Falanca kişi kendini mühiicirlere benzetti.

Hz. Peygamber'in şu hadisi de babın bu anlamı doğrultusunda yorumlanmıştır:

\J~ ';} J ~

IJ..r-~ = Hicret edin,kendinizi hicret edenlere ;

b . 1 enzetmeyın .

;

10- JS-ti ~ (Müşareke anlamını taşıyan Tefaul babından ~ı.; ;

veznine uygun bir fiil anlamında kullanılması) . Örneğin, "sözleşti"

anlamındaki ~ fiili aslında aynı anlama gelen ~~ fiili yerine

kullanılmıştır.

ll- js.'Ji ~ (Müşareke = işteşlik efade eden Tefaul babından ;

bir fiil anlamındal Örneğin, ~ = Söz verdi; ~ = Sözleşti. Bu fıil aynı

anlama gelen ~W yerine kullanılmıştır. ; o

12- ~1 ~ ( Daha çok istek anlamını taşıyan İstifaJ. ; ;

babından bir fıil anlamında kullanılması3 .

~~J j~j~l ?--.5 =Öğrenci sözünü tuttu,

J ~J3ı :.:.ı";.2 = Öğrenciden sözünü tutmasını istedim, "'.

0 '!- J o .,. o;;ı ..

~\ ..:.ı ..,;;ıı:.:.::.....l = Oğrenciden sözünü tutmasını istedim. ; ;

1 - Hadisin bu yöndeki yorumu için bk. Abdulhakk, Tedric, s.28.

2- Yanyevi, el-Muhtasar, s.59.

3- el-Esteriibiizi, Şerh, s.107.

.=.S::.:.:ül.:.::as:..:..i..:..M.:..:..ü:..:..·ce:..:..r..:..re:..:..d:..:..F...:..iz:.:..:.ll..:..er...:..:in..:..U=ez:..:..id:.:.....:...O..:..lm.:..:.a.:.:.kl:..:..a...:..K.:.::az.::..:a.:.::n...:..d..:..ık:..:..la...:..rı--'Y,...:..e __ nı...c.· A.:.::n..:..la.....:m.:c..la_r _____ 239

13- ~pjı ~ (Mücerred yapıdaki anlamıyla k.ullanılması 1 •

~ ~

Diğer mez!d babların bir kısmında olduğu gibi bu babta da üç harfli yalın

fıilin ifade ettiği anlamı taşıyabilen bazı fıiller vardır.Örneğin, ~ =Kesti; .. ~ ~=Kesti..

" J. ~

5- TEFAUL BA1ll ~Laj j$-~ j$-w A- Bab Hakkında Ön Bilgiler

Bu bab, mücerred bir fıilin başına ..:..ı , fau'l-fı'l ile aynu'l-fı'l arasına

da 1 ilave etmek suretiyle elde edilir."Aksam-ı seba" ya giren fıiller bütün

alt bölümleriyle beraber bu bab'a göre mez!d ohirlar.


J. ~ o

1- J.S"j~i (Ortaklık=İşteşlik/. Bu bab da "mufaale" babı gibi en

az iki kişi veya iki kesim arasında müşterek olan eylemler ıçın

kullanılır. Örnek:

:t..;.i) ~ JSW =Ali ile Ahmet kucaklaştılar,sarıldılar -~ .. ~

0l(,.bJI Jli = İki taraf savaştılar, vuruştular. ~

Ancak bu bab ile mufaale babı arasında müşareke açısından daha çok şekille ilgili bazı farklar vardır ve bu farkların bilinmesi sarf ilmi açısından önem taşımaktadır. Şöyle ki; Mufaale babında ortaklardan birincisi fail,ikincisi de mef 'i'ıldür.Oysa "tefaul" babında her ikisi de faildir.

Örneğin, ~

~ ~ ~ y~L,o =Mahmut Cemille vuruştu . .. ~ ) ~ ~ y~\...,af =Mahmut ve Cemi! vuruştular.

1- Bk. Yanyev1, a.g.e., s.58-59.

2 - Biibın bu anlamı için b k. Hamlav1, Ş eza 'l-a rf, s.53; Hal van!, el-Muğni'l-cedid, s.I69;

İbn Hacib, eş-Şafiye, s.20; Yanyevl, el-Muhtasar, s.59; İbrahim, Sarf, s.74, etTaftazani,Şerh, s.28

•-;;ı· 1


Ayrıca örneklerde görüldüğü gibi mufaale babında bir mef 'ül alan bir fiil, tefaul babına nakledildiğinde hiç mef 'ül almıyor.Öte yandan eğer bir fiil mufaale babında iki mef 'ül alıyorsa, tefaul babına nakledilmekle mef 'ül sayısı bire iner. Örnek:

~~:· :lı i~~~/ .. t_jl.:f =Selim Muhammed'le meseleyi tartıştı .

;G,- :J\ ~ j ;~~- t_jl.:f =Selim ve Muhammed meseleyi tartıştılar. J ~ f~r;;t ,. J J :; ç.

2- ~1 J jb~l (Görünmek ve Zorlanmak)1• Örneğin,

~ ;_;:,; =Ali hasta/andı; J J ~ .,. ...

~ )1 j.p.- = Adam cahil oldu, ~ / /

~ ;_;,~w =Ali hastaymış gibi göründü. J. J -:. ... , ....

~ :;1 Y,bj =Adam -/

bilmezlikten geldi. Edebiyatta bir sanat olarak kabul edilen " tecahül-i arif' (bilenin

bilmiyormuş gibi davranması) da bu babın bir kullanım şeklidir. Şairin

aşağıdaki şiirirıde geçen ~L,.::J = duymazlıktan geldim,sağırmışım gibi

davrandım fiili de bu anlamda kullanılmıştır ki, bu fiilin mücerred sigası

"sağır oldu" anlamında ~'dir: " ·~

~ J ~ t.. t_)i J ~ ~t;i ı?- ~L,.::J .,. ... "" "' -,

"Söyleneni duymazlıktan geldim ta ki kesin haberi bana geldi. Hem doğru hem de yanlış düşünen her kes ondan irkildi. "

" ı.~~ Bilindiği gibi bundan önceki ~ babının anlam özelliklerirıden biri

de tekellüf ve yapmacık görünmekti.Ancak onunla tefaul babı arasında bu " ~~

anlam açısından şu önemli fark vardır ki,buna dikkat edilmesi gerekir:~

babında kişi sahip olmadığı halde sanki sahipmiş gibi göründüğü ve kendini o yönde zorladığı özelliğe gerçekten sahip olmayı ister.Onun rol olarak bu şekilde davranması aslında o özelliğe olan arzusundan dolayıdır.Örneğin,

.J. J " ... Çı i' ,

~:;1 ~ =Adam cesaretliymiş gibi göründü cümlesinde adam . ~

cesaretli olmayı gerçekten istiyor. Bir de tefaul babından gelen şu iki örneğe bakalım:

1- Bk. İbrahim, Sarf, s. 75; et-Ta:ftazani, Şerh, s.28; Yanyevi, el-Muhtasar, s.60; Halvani,

el-Muğni'l-cedid, s.l69; el-Hamlavi, Şeza'l-arf, s.53

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 241 ~~~~----~~--~~---------------------------------

J o.., ...

~~ ~W = Öğrenci bilmezlikten geldi,bilmiyormuş gibi

davrandı;

~}.:::.Jı :_,p~W =Hırsız hastaymış gibi göründü.

Dikkat edilirse bu iki örnekte ne öğrenci gerçekten diliii olmayı ister, ne de hırsız hastalanmayı arzu eder.Belki bunlar ortamın gerektirdiği bir nedenden dolayı öyle görünmektedirler.İki babın mukayesesİnde bu ayrıntı bilinmelidir.

3- ~~:Wl (Bir işin aşamalı olarak ,aralıklarla ve yavaş yavaş meydana gelmesi) 1•

Örneğin, ~

~\ ~lj =Nil nehri(nin suyu) arttı, ~ "' j;}l J.;ı) =Nil nehri(nin suyu)yavaş yavaş çoğaldı.

:wı ~~~ v~~J = Sürü su içmeye geldi,

:wı ~~~ v~~l} =Sürü aralıklarla su içmeye geldi. ~ J.

4- ~\i ~jlb.;:ı (Mufaale babına ait bir fıilin dönüşlülüğü ıçın

kullanılması)2 . Bu bab da daha önce anlatılan bazı bablar gibi dönüşlülük için kullanılabilir.Fakat bu bab,dönüşlülüğünün sadece "mufaale" babının

fiilieriyle sınırlı olması bakımından diğer bablardan ayrılır.Örneğin, 41..ı.G.Lı

:iÇ.~= Onu uzaklaştırdım,o da uzaklaştı.

5- ~~~~ (Türemiş olduğu mücerred fıille aynı anlamda ~ ~

kullanılması)3 . Örneğin, ~ . ~\ d- jL>.- =Hatayı affetti, ~ ~

" ~ J.J =Ali gevşedi,

1- Halvani, a.g.g., s. 169; el-Hamlavi, a.g.e., s.53

2- el-Hamlavi, Şeza'l-arf, s.54; İbn Hacib, eş-Şafiye, s.20; İbrahim,Sarf, s.75

3- Bu anlam için bk. Yanyevi, el-Muhtasar, s. 59-60; İbrahim, a.g.e., s.75; İbn Hacib,

a.g.e., s.20


, o

~\ :):- j)W =Hatayı affetti. " ~ Jl} =Ali gevşedi. , , -,

ÜÇÜNCÜ GRUP: ÜÇ HARFLE MEZİD OLAN BABLAR Üç harili yalın fiiliere üç harf daha ilave edilerek mezid yapılan bab

sayısı beştir. Bunlardan sadece "istifal" babı mfuıa özellikleri açısından geniş · bir kullanım alanına sahiptir.Diğer dört bab ise müşterek olarak yalnızca renk ve vücut kusurlarını mübalağalı bir şekilde aniatmakla sınırlıdır.

~ o J o "' o

1-İSTİF'ALBAJU: J~! ~ ~!

A- Bab Hakkinda Ön bilgiler Bu bab, sülasi mücerredin başına ı..::.ı - ıY' - J harfleri getirilmek

suretiyle elde edilir.Çoğunlukla geçişli olarak kullanılır. Fiilin "aksam-ı seb'a" olarak bilinen yedi kısmı alt bölümleriyle beraber bu babın veznine uygun olarak mezid olurlar.


;;;ı

1-~1 (İstek) 1 • Buradaki istekten maksat,cümle içinde fail olan

öğenin mefül olan öğeden herhangi bir talepte bulunmasıdır.Ömeğin,

::.c.;.. i ~ fi::5 =Ali Ahmet'e yardım etti, -,

::.c.;_ f ~ ~ ~a ~:o .. 1 = Ali Ahmet 'ten yardım istedi. -, ,

"Joıı.~~~ 2- ~~ ( Dönüşmek)2 .Cümlede fail olan öğenin fiilin delalet

ettiği duruma dönüşmesidir.Bu dönüşüm gerçek ve mecaz! olmak üzere ikiye ayrılır:

1- Fiilin bu anlamı için bk. Abdulhaın!d, Dürfis, s.82; Muhaysin, Tasrifu7I-eraı, s.83;

Hamlav!,Şeza'l-arf, s.54 2

- Bk. Halvani, el-Muğni'l-cedid, s. ISO; el-Hamlavı, Şeza'l-arf, s.54; İbn Hacib, eşŞafıye, s.2 ı.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 243 ~~~~~~~~~~~~~~~----~-----------------

J o ., o .,., ... ..-o

_;,.;Jı ~1 = Şarap sirkeye dönüştü, örneğinde gerçek bir

dönüşüm; , . "'

~ y~: wf LP~~ ..:ı~ı 01 = Şüphesiz bizim toprağımızda luri kuşları (bile) ... .... ... ... ,

akbabalara dönüşür örneğinde ise mecaz! anlamda bir dönüşüm söz konusudur.Burada verilmek istenen mesaj ise bu topraklarda yaşayan en zayıf insanların bile güç ve kuwet bakımından akbabalara benzerneleri dir.

J..,. o J

3- ai~~lj wl~ yi (Bulmak,görmek)1• Frulin,cüınlede mefi'tl

,

olan nesneyi fıilin türemiş olduğu mücerredin ifade ettiği mfuıa üzerinde bulmasıdır.Bunu şu örnekle biraz daha anlaşılır ha.J.e getirmeye çalışalım:

J_ ... i~ıı ~=Öğrenci kilo aldı, , ,

... o.., 'il o

.i_:ı:Jı ~ı ;o" :- .. ~ = Öğretmen öğrenciyi kilolu buldu.Burada filil olan

öğretmen,meffıl olan öğrenciyi fıilin türemiş olduğu mücerred fıil olan ~ ,

'nin ifade ettiği semizlik vasfına sahip bir şekilde görmüştür.Şu örnek de aynı bağlamda düşünülebilir:

~- :;iı ~l.,.::ı ~)'=Ev sahibi cömert oldu,

~- ~~iı ~l.,.::ı .:_o:~;., ll ~):=:.~=Misafir ev sahibini cömert buldu. , .

4 -:ı•J 1 J • 2 - ~1 J~l ( Cümleyi kısaltmak). Özellikle "tefll"

babımn yaygın bir kullarnın alam olan bu mfuıa, "istifa!" babı için de geçerlidir.Burada birkaç kelimeden oluşan bir cümle, içinde bulunan bir kelime baz alınarak tek fıil şeklinde kısaltılmaktadır.Örneğin,

, , ~

J . 0 1 ~ , .ll ~ 0 ~I.J ~1 U1 J <W Ul = Biz Allah 'a aitiz ve O 'na dönücüyüz ayetini

, ,

okuyan Ali için ; " ~ E:-?~ = Ali is tir ca' etti denilebilir.İstif aı babından

getirilen bu fıille Ali'nin mezkfır ayeti okuduğuna işaret edilir.

1- Bk. Abdulhamld, Dürfis, s.82-83; et-Taftazanl, Şerh, s.3 1.

2- Abdulhamld, a.g.e., s.83.

.-ın-' -,,. 1


,. o .... .J.

5- J.Aii ~J~ ( İfal babından bir fıilin dönüşlülüğü) 1 • Bazen

if aı babından bir fiil kullanılarak herhangi bir eylemde bulunulduğu ifade edilir.Bu eylernin nesne tarafından kabul edildiğini,dolayısıyla eylemle istenen neticeye varıldığını anlatmak için de istifal babından bir fıil

kullanılır.Örneğin, F~ ~JJ\ ı:j \~ ~ ~(;_f = Mahmut'u gühahtan

salandırdım, o da sa/andı. J. "'

6- ~W~I (Edinmek, fıilin delalet ettiği şeye sahip olmakf

Örneğin, ~ ~~i

~i = Hizmetçi, a.... ':J =Zırh,savaş aracı .

~i ~k..,~= Falaneayı hizmetçi edindim. j;,.)ı r~~ =Adam zırh edindi.

J o 'll o

7- ~~~~ ( İnanrnakf Örneğin,~~ ~i~ ~j·,a:· ~1= Öğl·etmenin ; ..... ..... .....

görüşünün doğru olduğuna inandım. J. ...

8-~~~1 j aJ _#1 (Bir şeyin zamanı gelmesi,{ ...

t_~) ~ ::c.a.;. =Ali ekini biçti, ~\ ~ ~ ~ = Jvfahmut - ~

hurmayı aşıladı, J,. ...: ... o

t~JI ~~=Ekinin biçme zamanı geldi; ~\ ~~= Hurmanın aşı zamanı geldi.

J,. :2-'t J /. J ~ J l 9- e~lj e ).all (Güç ve çokluk) 5

. Örneğin, 0')\! ~:+~~ı = Falanca

şahıs bir şeye çok düşkün oldu, veya boş ve anlamsız sözleri çok oldu(kuvvet buldu).

1- Abdulhaı:nld, Dürfis, s.83.

2- el-Esterabazi, Şerh, s.l ll; Halvani, el-Muğni'l-cedid, s.l80.

3- el-Hamlavi, Şeza'l-arf, s.55.

4- Bk. Sarmış, İbrahim." Arapça'ya Yöneltilen Bazı Eleştiriler", Selçuk Üniversitesi

ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:4, yıl:1991, s.l39. 5

- Bk. el-Hamlavi, Şeza'l-arf, s.55.

Sülasi Mücerred Fiilierin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar 245

,.. o ).,..,.,.

10- J#dl w ı }ı (İftial babının bir fiiline uygun bir anlamda

kullanılması) 1 • Örneğin, r ~a::C.~ veya r ~.a:::o .. ~=Elle sarzldı,yapıştı; ~l veya ~l = Su aldı.

,. ..-.""' _,..,.,.

ll- ~ illly (Tefa'ul babının bir fiiline uygun bir anlamda

kullanılmasıl Örneğin,~ veya~):~· .. 1 = İnandz; ~ veya . ;,S:.::.. ı Kibirlendi,kendini büyük gösterdi.

10- ~ ~ 1 ~ (Türemiş olduğu mücerred fiilin anlamıyla , ,

kullanılması) 3.

~ ~t;,::_.l = Ümitsiz oldu; ~veya l$;: .. 1 = Zengin oldu. .... .... -,. ....

2- İF'İAL BABI:

A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab,sülas! fiilin başına bir hemze,aynu'l-fi'l ile lamu'l-fi'l arasına

da aynu'l-fi'l cinsinden bir harf ve bir "vav" ilave edilmek suretiyle elde edilir.

Bu babtan gelen bütün fiiller geçişsizdir.Sadece JJi;..l ve 0 JJ:?l , ,

fiilleri bazen geçişli olarak da kullanılır4 • Örneğin, ~Ji;-1 =Tatlı olmasını ,

istedim; ~~):?1 = Ona çıplak olarak bindim.

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıkları Yeni Anlamlar.

J. ,

~~'YJI MJ~ ( Geçişsiz fiilin anlamına abartı ve çokluk

kazandırrnak): Örneğin;

1 - Abdulhamid, Dürfis, s.83.

2 - Abdulhamid, a.g.e., a.y.

3- Bk. İbrahim, Sarf, s.76-77; Abdulhamid, Dürfis, s.83.

4 - Bu tespit için bk. Abdulhakk, Tedric, s.32

rırr·

ı

246 Yıldırım

~ o

ı.:.ıt52:Jı ~ = Yer otlandı, , ~ , ~ =Sert oldu,katılaştı,

~ o

ı.:.ıt52:Jı ~Pl Yer oldukça otlandı. ::?:,.:;.;-1 = Çok sert oldu. ,

3- İF'İVV AL BABI:

,

~ = Tatlı oldu,

J~l = çok tatlı oldu.

A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab, sülasi mücerredin başına bir hemze, aynu'l-fı'l ile lamu'l-fı'l

arasına da iki "vav" ilave etmek suretiyle elde edilir.Bu bab da devamlı geçişsiz olarak kullanılır.

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin KazandıklarıYeni Anlamlar.

~ ,

f }"')JI AA~ ı; ( Geçişsiz fıilin anlamına abartı ve çokluk kazandırmak). J o ... ;" J ........ ""'

Örnek: J~l ..u;,. =Deve yürüdü; J'JI ::ı:J.G:-1 =Deve çok hızlı , ,

yürüdü. '1,.1 o ;5 o .., o

4- İF'İLAL BABI: J~l Jw.i JWl A- Bab Hakkında Önbilgiler Bu bab sülas! mücrredin başına bir hemze,aynu'l-fı'l ile lamu'l-fı'l

arasına bir elif, sonuna da lamu'l-fı'l cinsinden bir harf eklenmek suretiyle elde edilir.

B- Bu Bab'a Göre Mezid Olan Fiilierin Kazandıkları Yeni Anlamlar.

~ ,

~ ~ 'YJ 1 Ml~ ( Geçişsiz fıilin anlamına abartı ve çokluk

kazandırmak).Her ne kadar iki harf ilaveli bablar tanıtılırken onlardan biri olan "İf'ilal" babımn da ayın anlamı taşıdığım söylemiştik.Fakat şu anki konumuz olan bab ona göre çok daha fazla abartı ve çokluk ifade etmektedir.

_S_ü_la_s_i_M_u_··c_e_rr_e_d_F_ii_ll_er_in_M_e;...z_id........:O_l_m_a_k_la_K_az_a_n_d_ı_kl_a_rı_Ye_n_i_A_n'-l'-am_la_r _______ 247

Örneğin,

F = Kızardı, kırmızı oldu,

:,:..;..~ =Çok kırmızı oldu,

:,;~1 = Aşırı derecede kırmızı o

BİBLİYOGRAFY A

ABDULHAK. Tedricu'l-edani, İstanbul, ts.

ABDULHAMiD,Muhammed Muhyidd'in. Dürfisu't-tasrif, Kahire, 1378/1958 -

el-CEV ALiKi, Ebü'l-Mansfır. Ma die ala faaltu ve eraıtu bi ma'nen vahid,nşr.Macid ez-

Zeheb'i,Şam, ı 982 ed-DAHDAH, Antoine

Mu'cemu Tasrifi'l-efalii'I-Arabiyye, Lübnan,I988. el-ESTRABADi,Muhammed Radiyudd'in b. El-Hasan.

Şerhu Şafiyeti İbni Hacib, Kahire,ts. F AHİR, Abdulaziz Muhammed.

Tavdihu's-sarf, Kahire, ts. HAL V ANi, Muhammed Hayr.

ei-Muğni'l-cedid fi ilmi' s-sarf, Beyrut, ts. el-HAMLA Vi, Ahmed b. Muhammed.

Şeza'l-arffi fenni's-sarf, Beyrut,I4ı9/1998 İBN MALiK, Cemiilüddin Muhammed.

Elfiyye, (İbn Nazım şerhiyle) Tahran, ts. İBN MANZÜR, Ebu'l-Fadl Cemalüdd1n Muhammed b. Mekrem.

Lisanu'l-Arab, I-XV. Beyrut,l300 İBN REŞIK, Ebu Ali Hasan.

ei-Umde fi mahasini'ş-şi'r ve adabih ve nakdih, I-II, Beyrut, ı 982

KAHIL, Muhammed Hasan. et-Tibyan fi tasrifi'l-ef 'al, Kahire, 1972.

MUHA YSİN, Muhammed Salim. Tasrifu'I-efal ve'I-esma' fi dav'i esalibi'I-Kur'an,

Beyrut, ı 987

SARMIŞ, İbrahim. "Arapçaya Yöneltilen Bazı Eleştiriler", Selçuk Üniversitesi İHihiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:4, Yıl:1991

a.e. a.g.e. a.y. b. b k. c. hz. krş.

ö. s. ts. ve ark. v.b.

es-SUYÜTI, Celiilüddin Abdurrahman b. Ebu Bekir. El-Muzhir, I-II, Kahire, ts.

EI-Camiu's-sağir, (ei-Münavi şerhiyle) i-VI, Beyrut.I982 eş-ŞERTÜNİ, Muallim Reşid.

Mebadiü'I-Arabiyye fi's-sarfi ve'n-nahv,Beyrut,ts. et-TAFTAZANİ, Sa'düddin Mes'Cıd b. Ömer.

Şerhu tasrifi'z-Zencani, İstanbul,ts. YA'KÜB, İmil ve arkadaşları.

Kamusu'l-mustalahati'l-luğaviye ve'l-edebiyye, Beyrut, 1987 el-Y ANYEVl, Abdussamed Refı'.

ei-Muhtasar,Derseiidet, 1307 ez-ZEVZENİ, Hüseyn b. Ahmed.

Şerhu'l-Muallakati's-sab', Kum, 1405

KISALTMALAR Aynı eser Adı geçen eser Aynı eser Bin, İbn Bakınız

Ci lt Hazreti Karşılaştırınız

Ölümü Sayfa Tarihsiz V e arkadaşları Ve benzeri

Kadri Yıldırım

ll •• LTESI • lll ISIisamveri.org/pdfdrg/D02042/2000_1/2000_1_YILDIRIMK.pdf · 210 Kadri...

Documents

Transcript of ll •• LTESI • lll ISIisamveri.org/pdfdrg/D02042/2000_1/2000_1_YILDIRIMK.pdf · 210 Kadri...