KREUVLIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT (1878 - 1881)1. KRIZA LINDORE DHE LVIZJA SHQIPTAREGjat viteve 70 t shek. XIX u duk qart se politika 40-vjeare tanzimatiste e qarqeve sunduese osmane nuk arriti t ndalte procesin e shthurjes s mtejshme t perandoris s sulltanve. Plogshtia e strukturs shtetrore, arbitrariteti i hallkave administrative dhe korrupsioni i aparatit burokratik, q Perandoria Osmane kishte trashguar nga sistemi i mparshm feudal-ushtarak, u shtuan m shum. N vitet 70 ekonomia e saj ndodhej n nj amulli t prgjithshme. Gjat dy dekadave t fundit vrshimi i mallrave t industris evropiane ishte trefishuar. M 1875 niveli i eksportit prfaqsonte erekun e importit. Kriza e saj financiare ishte acaruar n kulm. Porta e Lart ishte e detyruar t merrte do vit nga jasht borxhe t reja, pasi me t ardhurat buxhetore nuk prballonte dot as gjysmn e shpenzimeve t veta. M 1875 t ardhurat ishin 800 milion franga ari, kurse borxhet e saj t jashtme kapnin 5,3 miliard franga ari. Perandoria Osmane nuk ishte n gjendje t shlyente jo vetm kstet e kredive, por as kamatn e tyre t prvitshme. Me gjith prpjekjet e tyre gjysmshekullore, qarqet sunduese osmane nuk i siguruan dot Perandoris s tyre as qetsin e brendshme politike. Kryengritjet e masave popullore kundr shtypjes feudale dhe ato t kombsive joturke kundr zgjedhs osmane, vazhduan t shprthenin n t katr ant e Perandoris. Pr m tepr, tani kishte dal n sken, si forc e re kundrshtare, edhe lvizja liberale demokratike turke, e prfaqsuar nga organizata e Osmanve t Rinj, e cila synonte t zhdukte despotizmin feudal teokratik t sulltanve. Edhe gjendja ndrkombtare po zhvillohej n dm t saj. Gjat viteve 70 kishte dal n sken Perandoria Gjermane, e cila kishte filluar t trondiste pozitat ndrkombtare t dy perandorive koloniale, t Anglis dhe t Francs. Disfata q psoi Franca nga Prusia (1871), i dha rast Rusis cariste t hidhte posht nenet e Traktatit t Parisit (1856), q e pengonin t armatosej n Detin e Zi kundr Perandoris Osmane. Po ashtu, Austro-Hungaria, pas disfats q kishte psuar politika e zgjerimit t saj n Gjermani e n Itali, kishte filluar t aktivizohej n drejtim t Gadishullit Ballkanik dhe t detit Egje. Gjat ksaj kohe edhe Italia, e cila kishte prfunduar bashkimin e saj politik dhe kishte hyr n radht e Fuqive t Mdha, ndonse ishte ende e dobt, aspironte t vinte nj kmb n bregdetin lindor t Adriatikut. Si pasoj e ktyre ndryshimeve, prball Anglis e Francs, t cilat prpiqeshin si edhe m par ta mbanin n kmb Perandorin Osmane, tani, gjat viteve 70, qndronin dy fuqi t tjera t mdha q dshironin shembjen e saj t shpejt - Rusia cariste dhe Austro-Hungaria. Pr t vn n jet planin e saj ekspansionist, Rusia filloi t nxiste popullsit e shtypura t Turqis Evropiane pr kryengritje kundr Ports s Lart dhe sidomos shtetet sllave ballkanike pr luft kundr Perandoris Osmane. Pr kt qllim ajo doli me flamurin e pansllavizmit, i cili n t vrtet onte n nnshtrimin e kombsive sllave dhe josllave ndaj politiks cariste. N kto rrethana shprtheu n korrik t vitit 1875 kryengritja lirimtare kundrosmane n Hercegovin. Muajin tjetr ajo u shtri n Bosnj. N kryengritjet e t dy vendeve morn pjes vetm popullsit sllave t krishtere. Banort sllav mysliman, t cilt n Bosnj prfaqsonin shumicn e popullsis, qndruan jasht kryengritjes, madje pjesrisht anuan kundr saj. Me gjith ndihmn q patn nga Serbia e Mali i Zi, kryengritsit nuk i bn dot ball kundrveprimit ushtarak osman. N vjesht e n dimr, hovi i kryengritjeve ra, por n pranvern e vitit 1876 ato u

gjallruan prsri. Pr m tepr, n prill 1876 shprtheu kryengritja lirimtare n Bullgari. Megjithat Porta e Lart mundi prsri ti shtypte kryengritjet bullgare, boshnjake dhe hercegovinase. Sapo shprtheu kryengritja n Hercegovin e n Bosnj, Serbia e Mali i Zi u prpoqn ta shtrinin zjarrin e saj edhe n popullsit e tjera t shtypura t Turqis Evropiane. Ato i nxitn pr kryengritje kundrosmane edhe shqiptart, por kta nuk lvizn, sepse pan q Beogradi dhe Cetina kishin qllime aneksioniste ndaj trojeve t tyre. N qershor 1876, kur u pa se plani i shprthimit t kryengritjes s prgjithshme t popujve t shtypur t Ballkanit kishte dshtuar, Beogradi e Cetina kaluan n aksion t hapur. Serbia m 30 qershor dhe Mali i Zi m 1 korrik 1876 i shpalln luft Perandoris Osmane. Serbia e Mali i Zi patn prkrahjen e Perandoris Ruse, e cila u drgoi armatimet e nevojshme dhe, s bashku me to, edhe 30 mij vullnetar rus pr t luftuar pr lirimin e vllezrve sllav nga zgjedha osmane. Por lufta e dy monarkive ballkanike kundr Turqis krijoi nj situat tepr t ndrlikuar n arenn ndrkombtare. Cilido q t ishte prfundimi i saj, ajo do t trhiqte ndrhyrjen e Fuqive t Mdha pr t rregulluar, secila sipas interesave t vet, hartn politike t Evrops Juglindore. N t vrtet, nj jav pas fillimit t lufts, m 8 korrik 1876, Rusia dhe Austro-Hungaria bn me ann e dy notave t veuara nj marrveshje t fsheht n Rajhshtat (Reichsttadt) t Bohemis pr ta rregulluar Gadishullin Ballkanik sipas interesave t tyre ekspansionist. Vjena e Peterburgu vendosn t mos ndrhynin ushtarakisht n konfliktin e Serbis e t Malit t Zi me Turqin. Por t dyja palt ran n ujdi q, po ta fitonte luftn Perandoria Osmane, nuk do t bhej asnj ndryshim n hartn politike t Gadishullit Ballkanik. Megjithat, n kt rast do ta detyronin Portn e Lart t zbatonte n favor t popullsis sllave disa reforma si ato q iu dhan Krets m 1886, ndrsa po ta fitonte luftn pala tjetr (Serbia e Mali i Zi), Bosnja do t kalonte nn zotrimin kryesisht t Austro-Hungaris dhe pjesrisht t Serbis, e cila do t merrte gjithashtu nj pjes t Kosovs, kurse Mali i Zi nj pjes t Hercegovins. Bullgaria do t bhej nj shtet autonom dhe Rumelia nj vilajet autonom. N kt rast Vjena vuri conditio sine qua non q t mos krijohej nj shtet i madh sllav n Gadishullin Ballkanik. Kjo do t thoshte q as Serbia nuk duhej t shtrihej deri n Adriatik, as Bullgaria nuk duhej t prfshinte Maqedonin, sepse, si njra, si tjetra, do ta pengonin ekspansionin e Austro-Hungaris drejt Egjeut. N notn austro-hungareze parashihej krijimi i nj shteti autonom shqiptar, kurse nota ruse nuk e prfillte fare fatin e Shqipris. N Rajshtat shtja shqiptare hyri pr t parn her n qerthullin e diplomacis evropiane si shtje politike. Megjithse aty nuk u mor asnj vendim, qysh n hapin e par u shfaqn dy qndrime t kundrta, q do ta karakterizojn, tani e tutje, trajtimin e shtjes shqiptare nga kancelarit e mdha: njri i Rusis, q mohonte krejtsisht t drejtat kombtare t shqiptarve, tjetri i Austro-Hungaris, q krkonte, vese pjesrisht, respektimin e tyre. Edhe ideja e Vjens pr krijimin e nj formacioni politik shqiptar, ishte e kushtzuar me futjen e ktij shteti nn protektoratin e saj. Si pasoj e ktyre tre faktorve - e kalbzimit t Perandoris Osmane, e rritjes s lvizjes lirimtare dhe e ndrhyrjes s Fuqive t Mdha - lindi prsri n mesin e viteve 70, por me nj mprehtsi m t madhe se n t kaluarn, e ashtuquajtura Kriz Lindore. Thelbin e saj e prbnte, si edhe m par, jo vetm shtja e lirimit kombtar t popujve t robruar t Perandoris Osmane, por edhe shtja e ndarjes s zotrimeve t Perandoris Osmane, n t ciln prfshihej edhe coptimi i trojeve shqiptare. Shqipria n fillim t Krizs Lindore (1875-1876) Fillimi i Krizs Lindore i gjeti shqiptart n marrdhnie t acaruara me Perandorin

Osmane. Asnj nga krkesat e ngritura prej tyre gjat dhjetvjearve t mparshm nuk ishte pranuar nga Porta e Lart. Shqipria nuk gzonte asnj t drejt kombtare. N viset e saj, administrata e vilajeteve ndodhej gjithnj n duart e npunsve turq. N krahinat malore vazhdonte presioni i pushtetit qendror pr tua hequr malsorve venomet tradicionale dhe pr ti futur nn zgjedhn e administrats burokratike centraliste. Vendi nuk ishte lehtsuar as nga pesha e rnd e taksave, as nga shrbimi i gjat i nizamit. Me masat centraliste q Porta kishte ndrmarr pasi shpalli dekretin e dyt t Tanzimatit (Hatt-i Humayun i vitit 1856), gjendja e Shqipris u keqsua m shum. Kudo mbretronte varfria ekonomike, administrata shtetrore e shthurur, korrupsioni pa skrupull i qeveritarve dhe krimet e pandshkuara t hajdutve. Banort e Shqipris ndodheshin, sipas shprehjes s nj dshmitari t huaj, n kulmin e varfris. Gjykatat burokratike perandorake, t urryera nga shqiptart, vinin duke u forcuar vazhdimisht. Po aq e rnd ishte edhe gjendja politike dhe ajo e arsimit n Shqipri. Porta e Lart vazhdonte ti diskriminonte shqiptart, t mos i njihte si komb m vete dhe shqiptart e tri besimeve si element t t njjtit komb. Ngritja e shkollave shqipe vijonte t ishte e ndaluar, n nj koh kur rrjeti i shkollave t huaja po zgjerohej nga viti n vit. Trojet shqiptare qndronin t coptuara ndrmjet vilajeteve t ndryshme. Me kt coptim, Porta e Lart vijonte tua mohonte atyre karakterin etnik shqiptar. Megjithat, regjimi policor e teokratik nuk kishte mundur ta asgjsonte iden e lirimit t Shqipris nga zgjedha shekullore osmane. Ndikimi i ideve lirimtare e patriotike ishte shtrir n t katr ant e atdheut. Malsort qndronin t gatshm pr t mbrojtur autonomin e tyre lokale nga do ekspedit e befasishme osmane. Shqiptart kishin filluar t bindeshin se shptimi i vendit mund t arrihej vetm me nj kryengritje t prgjithshme lirimtare dhe me formimin e nj shteti kombtar e t veant shqiptar ose, si shprehej nj vzhgues i huaj, t nj principate t lir shqiptare. Me qllim q t largonte rrezikun e shprthimit t kryengritjes lirimtare n Shqipri, Porta e Lart shpalli n vern e vitit 1875 se tani e tutje nuk do ti prsriste m ekspeditat ushtarake pr vendosjen e pushtetit t saj centralist n krahinat e pannshtruara. Por ky vendim, me t cilin Perandoria Osmane vuloste fundin e periudhs s Tanzimatit n trojet shqiptare, nuk e ndryshoi gjendjen e brendshme t Shqipris. Orvatjet e saj pr ti mobilizuar shqiptart n mas kundr kryengritsve hercegovinas e boshnjak dshtuan. Thirrjes s saj iu prgjigjn vetm pak feudal derebej, t cilt pr m tepr qndruan pasiv n prapavijat e frontit. N fillim t Krizs Lindore, Shqipria kishte, pra, forca t gatshme pr t shprthyer nj kryengritje lirimtare kundrosmane. Megjithat, qarqet politike shqiptare nuk u treguan t prirura pr shprthimin e saj. N ngurrimin e tyre ndikoi jo aq mungesa e nj organizate kombtare q ti grumbullonte rrket krahinore n lumin e kryengritjes s prgjithshme lirimtare, sesa koniunktura negative pr shtjen shqiptare n arenn ndrkombtare. Kriza Lindore e viteve 70 i gjeti shqiptart t rrethuar nga mosprfillja e Fuqive t Mdha, asnjra prej t cilave nuk ishte shprehur publikisht pr njohjen e t drejtave t tyre kombtare. N radh t par ishte rreziku q kryengritja shqiptare t shkaktonte ndrhyrjen n favor t Ports s Lart t Fuqive t Mdha, t cilat nuk dshironin q t prishej status quo-ja n Gadishullin Ballkanik. Por edhe sikur kjo t prishej, qarqet patriotike shqiptare ishin t bindura se Fuqit e Mdha, meqense nuk e prkrahnin, qoft edhe n parim, iden e pavarsis politike t Shqipris, madje as at t autonomis s saj administrative, do t shfrytzonin rastin ose pr ta okupuar at ushtarakisht (Austro-Hungaria dhe Italia), ose pr ta coptuar at midis shteteve fqinje (Rusia, Anglia, Franca). Gjendjen ndrkombtare t shtjes shqiptare e ndrlikonte sidomos politika e tri monarkive fqinje ballkanike. Krahas mobilizimit ushtarak pr luftn kundr Perandoris Osmane, Serbia, Greqia e Mali i Zi po zhvillonin nj veprimtari t

dendur diplomatike e propagandistike, pr t siguruar nga ana e Fuqive t Mdha miratimin e aspiratave t tyre mbi trojet shqiptare. Kriza Lindore krijoi kshtu nj situat mbytse, madje t rrezikshme pr kryengritjen lirimtare kundrosmane n Shqipri. Ajo e ktheu mundsin e coptimit t Shqipris nga nj rrezik potencial n nj rrezik real. N kto rrethana qarqet politike shqiptare nuk e shtruan shtjen e kryengritjes s armatosur pr pavarsin e Shqipris. Derisa t krijohej gjendja e favorshme ndrkombtare, ato i vun vetes si qllim t vijonin prpjekjet pr t arritur bashkimin e trojeve shqiptare n nj vilajet autonom n kuadrin e Perandoris Osmane, zgjidhje kjo q nuk e cenonte politikisht status quo-n n Evropn Juglindore dhe q do t krijonte kushtet pr sigurimin e trsis e t paprekshmris s territoreve shqiptare. Krijimi i nj vilajeti autonom shqiptar u b kshtu, n fillim t Krizs Lindore, program i prbashkt politik si pr atdhetart m radikal rilinds, ashtu dhe pr qarqet atdhetare t moderuara. Megjithat, ndrmjet programit autonomist t t dyja rrymave kishte ndryshime n kto drejtime: t part e vlersonin autonomin administrative si nj etap drejt pavarsis kombtare t Shqipris; t dytt e shikonin si qllim n vetvete, si program maksimal t aspiratave t tyre politike; t part mendonin ta realizonin vilajetin autonom me rrugn e kryengritjes; t dytt, q kishin besim n dashamirsin e sulltanit, shpresonin ta arrinin me ann e reformave q do t bnte Porta e Lart. Me platformn pr krijimin e vilajetit autonom shqiptar nuk u bashkuan vetm bajraktart e disa krahinave malore t veriut dhe, n mnyr t veant, kapedani i Mirdits, Preng Bib Doda, biri i Bib Dod pashs. N t vrtet, qysh nga vdekja e t atit (1868), Prenga, ende i ri, mbahej i internuar n Stamboll me pretekst se ishte duke vijuar shkolln. Por, me kmbnguljen e vazhdueshme t mirditorve, Porta e Lart u detyrua, n fund t korrikut 1876, ta kthente Preng Bib Dodn n Shkodr, duke i dhn titullin pash dhe duke e emruar kajmekam t Mirdits. Prenga, tani 17-vjear, ishte si dhe i ati, nj prijs partikularist. Gjat qndrimit t tij n Stamboll ai u kishte parashtruar ambasadorve t Rusis, t Francs dhe t Austro-Hungaris ambicjen e vet pr tu br princ i Mirdits autonome. Parisi e Vjena nuk e prkrahn projektin e tij, pasi nuk donin ti shkaktonin n kto aste Perandoris Osmane shqetsime n Shqiprin Veriore. Prkundrazi, Rusia e Italia e miratuan, por i vun si kusht q ai t lidhte aleanc ushtarake me Cetinn dhe t sulmonte me mirditort ushtrit osmane, t cilat tani ishin t zna me luftn n kufirin malazez. N kto rrethana Preng Bib Doda ngriti n Orosh flamurin e lufts pr autonomin e Mirdits. N t njjtn koh filloi bisedimet e fshehta me qeveritart serb e malazez pr t hyr n luft krahas tyre kundr Turqis. Kto traktativa nuk u pritn mir nga bashkatdhetart e vet dhe e diskredituan at n syt e tyre. Projekti i Preng Bib Dods gjeti prkrahje vetm n disa qarqe reshpere katolike t Shkodrs, vese, n vend t nj principate t mbyllur brenda kufijve t ngusht t Mirdits, ato krkonin nj formacion politik m t gjer, - nj principat autonome, ku t hynin t gjitha krahinat malore t Shqipris s Veriut. Kt platform politike e prqafuan edhe disa intelektual, si Zef Jubani, Preng Doi, Pjetr Gurakuqi, t cilt mendonin se krahina autonome e Mirdits do t shrbente si piknisje pr formimin m von t nj shteti kombtar shqiptar. Qarqet patriotike shqiptare nuk u solidarizuan as me projektin e Preng Bib Dods, as me iden e reshperve katolik shkodran, pasi t dyja kishin karakter partikularist dhe nuk pajtoheshin me platformn m t prparuar rilindse. Mirdita e vogl dhe e izoluar, patriarkale dhe e varfr, pa qytete e pa bujqsi t zhvilluar, nuk mund t jetonte e pavarur dhe nuk mund t bhej brthama e shtetit t ardhshm kombtar shqiptar. Prkundrazi, kthimi i Mirdits katolike, qoft edhe s bashku me fqinjt e saj, n nj principat autonome, me nj prijs partikularist n krye si ishte Preng Bib Doda, do t bhej faktor i prarjes fetare e krahinore t vendit dhe do

tu jepte rast tri monarkive fqinje, t prmbushnin aspiratat e tyre pushtuese ndaj trojeve shqiptare veriore, lindore e jugore. Marrveshja e Budapestit dhe lufta ruso-turke e viteve 1877-1878 Me gjith nxitjet politike q pati nga Rusia, nga Serbia dhe nga Mali i Zi, Preng Bib Doda ngurroi t fillonte veprimet luftarake kundr Turqis, derisa Rusia nuk i kishte shpallur luft asaj. Ndrkaq, Serbia e Mali i Zi, me gjith ndihmn e madhe q patn nga Rusia, nuk qen n gjendje ta mundnin Perandorin Osmane, s cils i kishin shpallur luft n fillim t vers 1876. Disfatat q psuan ushtrit serbe lan prshtypjen se Rusia nuk do t pajtohej me situatn e krijuar n Ballkan n dm t saj dhe se s shpejti ajo do t hynte vet n luft kundr Perandoris Osmane. Nn ndikimin e diplomatve carist, q e shfrytzuan kt rrethan, kapedani mirditor filloi n fund t vitit 1876 prgatitjet pr aksionin luftarak kundrosman. N janar 1877 mirditort bllokuan rrugn Shkodr-Prizren, kurse n shkurt arrestuan disa funksionar t administrats perandorake. Por ngjarjet ndrkombtare u zhvilluan n dm t Preng Bib Dods. Rusia nuk hyri menjher n luft, si parashihej. Madje, me propozimin e Anglis, Fuqit e Mdha pranuan q shtjet e ngritura nga Rusia n kurriz t Perandoris Osmane t shqyrtoheshin nga nj Konferenc Ndrkombtare, e cila do t zhvillohej me pjesmarrjen e ambasadorve t tyre t akredituar n Stamboll. Konferenca Ndrkombtare i filloi punimet n Stamboll, buz Bosforit, m 24 dhjetor 1876. Por ajo ndeshi qysh n fillim n pengesa t organizuara nga vet nismtarja e saj, Anglia. Me prkrahjen e fsheht t Londrs, ditn q u hap Konferenca sulltan Abdyl Hamiti shpalli kushtetutn e prgatitur nga Mithat Pasha, i cili u deklaroi ambasadorve t Fuqive t Mdha se n kuadrin e saj do t zgjidheshin t gjitha problemet q shqetsonin kombsit e Perandoris, prandaj e quante Konferencn Ndrkombtare t panevojshme. Por manovra e Ports s Lart nuk pati rezultat. Me prkrahjen q gjeti kmbngulja e Rusis, Konferenca Ndrkombtare i vijoi punimet n Londr. Qeveria ruse, e cila nuk kishte asnj besim n Konferencn Ndrkombtare, i vazhdoi prgatitjet pr luft kundr Perandoris Osmane. N kt drejtim ajo kishte edhe nxitjen e Gjermanis, e cila megjithat e kushtzonte prkrahjen e saj me plqimin q duhej t jepte pr kt luft edhe Austro-Hungaria. Rusia u detyrua t bnte lshime, t cilat u fiksuan n marrveshjen e fsheht q ajo lidhi me AustroHungarin n Budapest, m 15 janar 1877. Marrveshja e Budapestit u hartua mbi platformn e miratuar gjasht muaj m par n Rajhshtat dhe u plotsua me nj marrveshje shtojc q u nnshkrua m 18 mars 1877. Sipas tyre, Austro-Hungaria do t qndronte asnjanse n luftn rusoturke. Si shprblim ajo fitonte t drejtn t pushtonte ushtarakisht Bosnjn dhe Hercegovinn, kurse fati i sanxhakut t Novi Pazarit (Pazarit t Ri) do t caktohej me nj marrveshje t veant q do t lidhnin Peterburgun me Vjenn. Perandoria dualiste zotohej t mos i prekte Rumanin, Serbin, Bullgarin dhe Malin e Zi, t cilat Rusia i mbante si territore t zons s saj t ndikimit. Perandoria Ruse do t knaqej me aneksimin e Besarabis n Ballkan dhe t Batumit n Kaukaz. Por, n rast se Perandoria Osmane do t shembej krejtsisht, Bullgaria, Rumania dhe Shqipria do t bheshin shtete autonome; Kreta, Thesalia dhe Epiri do t aneksoheshin nga Greqia, kurse Stambolli me rrethinn e tij do t shpallej qytet i lir. Marrveshja e Budapestit, sado q n parim pranonte iden e nj shteti autonom shqiptar, e linte t paprcaktuar si hapsirn territoriale, ashtu edhe statusin e tij. Kjo rrethan krijonte mundsin pr t cenuar rnd trsin toksore t Shqipris, i hapte rrugn Serbis q t aneksonte krahinn e Kosovs, Malit t Zi viset e

Shqipris Veriore, Greqis trojet e Shqipris Jugore, t cilat prfshiheshin nn emrtimin Epir, kurse krahinat e Shqipris Lindore ishin n rrezik t prfshiheshin brenda kufijve t shtetit autonom sllav, q do t krijohej me emrin Rumeli. Ve ksaj, me marrveshjen e Budapestit Rusia cariste e detyronte Austro-Hungarin t mos i prekte Rumanin, Serbin, Bullgarin dhe Malin e Zi, por jo Shqiprin. Kjo do t thoshte se Vjena, e cila e kishte ngritur shtjen e shtetit autonom shqiptar, kishte liri veprimi ta prfshinte at n suazn e politiks s saj ekspansioniste. Si rrjedhim, me shembjen e Perandoris Osmane, m shum se gjysma e trojeve shqiptare do t coptohej ndrmjet fqinjve ballkanik, kurse pjesa tjetr, edhe n qoft se bashkohej n nj shtet t veant autonom shqiptar, do t hynte nn kontrollin e Perandoris dualiste. Megjithat, duhet pranuar se marrveshja e Budapestit, pavarsisht nga kto aspekte negative, ishte akti i par diplomatik ndrkombtar q pranoi n parim iden e krijimit t nj shteti shqiptar. Kjo ide ishte e Austro-Hungaris, e cila u nis nga interesi pr t krijuar n Ballkanin Perndimor nj barrier kundr ekspansionit serb drejt Adriatikut e Maqedonis. Po aq negative pr shtjen shqiptare qen edhe vendimet q morn Fuqit e Mdha n Konferencn Ndrkombtare t Londrs, e cila i mbylli punimet e saj me nnshkrimin e nj protokolli n mars t vitit 1877. Konferenca nuk e mori fare n shqyrtim shtjen shqiptare. Protokolli i Londrs e njohu parimin e autonomis pr kombsit e Perandoris Osmane, por edhe nga ky parim shqiptart u prjashtuan, pasi nuk u pan si nj komb i veant. Protokolli e detyronte Portn e Lart t pranonte formimin e nj province autonome n Bosnj-Hercegovin dhe t dy provincave autonome t Bullgaris dhe t Rumelis Lindore. Madje njra prej tyre, vilajeti perndimor (Bullgaria) me qendr n Sofje, do t prfshinte n kufijt e vet edhe disa vise t banuara nga popullsi shqiptare, si ishin krahinat e Kaanikut, t Tetovs, t Gostivarit, t Krovs e t Dibrs deri n rrjedhn e lumit Drin. Protokolli e detyronte gjithashtu Perandorin Osmane q ti jepte Malit t Zi, prve t tjerave, tre ishuj n liqenin e Shkodrs dhe ti njihte atij t drejtn e lundrimit t lir n kt liqen dhe n lumin Bun. shtjen e principats autonome t Mirdits, me gjith premtimet q i kishte br Preng Bib Dods, Rusia nuk e shtroi fare pr diskutim n kt Konferenc. Pas nnshkrimit t paqes ndrmjet Turqis e Serbis n mars 1877, Mirdita kryengritse, e braktisur nga Rusia, Serbia e Mali i Zi, mbeti vetm prball Ports s Lart. Perandoria Ruse mbeti e paknaqur nga Protokolli i Londrs. Rreziku i nj lufte rusoturke nuk u largua. Pr t siguruar prapavijat e saj, Porta e Lart vendosi ather ta shtypte me t shpejt rebelimin e Mirdits, ndonse Preng Bib Doda qndronte n pasivitet. Kapedani mirditor u orvat ta shmangte operacionin ushtarak osman duke br lshime, por Porta e Lart, e cila donte ta zhdukte me kt rast vetqeverisjen e Mirdits dhe venomet e saj, krkoi dorzimin e tij pa kushte. Kshtu, pas nj sr ultimatumesh t prsritura, m 8 prill 1877, filluan operacionet e vrteta ushtarake osmane kundr Mirdits. Tri kolona t ushtris s rregullt osmane marshuan kundr Mirdits nga Lezha, nga Prizreni dhe nga Mati. Ndonse me huta t vjetra, mirditort trima e ndaln pr nj jav marshimin e tyre. Por javn e dyt kolona osmane, q marshonte nga Mati, duke prfituar nga pakujdesia q kishte treguar Preng Bib Doda n kt an, prparoi me lehtsi n brendi t Mirdits dhe u mori kraht mirditorve q luftonin n sektorin perndimor e verior. Preng Pasha, i pushtuar nga paniku, braktisi m 15 prill Mirditn dhe u fsheh n Lur. Pas tij krert e tjer u arratisn ose u dorzuan te turqit. Malsort e thjesht e vazhduan edhe disa dit qndresn derisa ajo u shtyp. Kshtu, pr t parn her n historin e sundimit shekullor osman n Shqipri, m 22 prill 1877, ushtrit turke hyn n kryeqendrn e Mirdits, n Orosh, t cilin e plakitn dhe e dogjn. Dy dit m von, m 24 prill 1877, Perandoria Ruse i shpalli luft Turqis. Serbia, e

cila ndrkoh kishte nnshkruar paqen me Stambollin, qndroi mnjan. Prkundrazi, Mali i Zi, i cili nuk kishte pranuar as t nnshkruante paqen, as t prsriste armpushimin, u bashkua me Rusin n luftn kundr Perandoris Osmane. Sapo filloi lufta, rust e malazezt u bn thirrje prsri shqiptarve dhe n mnyr t veant mirditorve q t bashkoheshin me ta kundr Perandoris Osmane. Por tashm, edhe mirditort kishin nxjerr msime. As malsort, as krert e tyre nuk kishin m besim n politikn e Rusis e t Malit t Zi. Nn presionin e tyre kapedani i Mirdits u detyrua t mos i dgjonte m nxitjet ruse e malazeze. Ndrkoh edhe Porta e Lart, e cila tani nuk donte t kishte telashe me mirditort, pasi mori garanci se Preng Pasha kishte hequr dor nga ideja e kryengritjes s armatosur, shpalli faljen e tij dhe e pezulloi prsri vendosjen e administrats s saj centraliste n Mirdit. Mirditort u kthyen n shtpit e tyre t djegura, por armt nuk i dorzuan. Komiteti i Janins dhe projekti i kryengritjes lirimtare kundrosmane (1877) Lufta ruso-turke krijoi nj gjendje t re pr t gjitha kombet e shtypura nga Perandoria Osmane dhe pr t gjitha monarkit e Gadishullit Ballkanik. Kudo sundonte bindja se kjo luft do t prfundonte me disfatn e Ports s Lart. T gjitha shtetet ballkanike u vun n lvizje pr t plotsuar n prfundim t ksaj lufte bashkimin e tyre kombtar dhe, ca m shum, pr t prmbushur aspiratat e tyre aneksioniste n dm t kombeve t tjera t gadishullit. Pr shtjen shqiptare fillimi i lufts ruso-turke krijoi nj gjendje m t ndrlikuar se ajo q ishte m par. Qarqet politike shqiptare, edhe pse nuk e dinin marrveshjen e fsheht t Budapestit, nuk kishin asnj dyshim pr katastrofn q e priste Shqiprin, n rast se luftn do ta fitonte Rusia dhe n rast se pas lufts do t triumfonte diktati i saj. N kt rast Shqiprin e priste coptimi i saj territorial dhe, pr pasoj, vdekja e saj politike. Dshmia e fundit pr kt ishte proklamata q lshoi cari rus m 24 prill 1877, me t ciln ai ftonte t gjitha kombsit e krishtera t Gadishullit Ballkanik t rrmbenin armt krahas ushtrive ruse, pasi pr ta tashm kishte ardhur dita e lirimit nga shtypsi mysliman osman. Theksi i saj fetar tregonte se Rusia nuk kishte hequr dor nga platforma e panortodoksis dhe se n projektin e saj pr rregullimin e ardhshm t Ballkanit nuk kishte vend pr shqiptart mysliman si subjekt i t drejtave kombtare. Por qarqet atdhetare shqiptare e shihnin me shqetsim edhe fitoren e Perandoris Osmane, sepse kjo do t sillte forcimin e zgjedhs shekullore t sulltanit mbi atdheun e tyre. Mendimi i prgjithshm q pushtoi opinionin publik t vendit n at koh ishte q Shqipria t ngrinte sa m par zrin pr t drejtat e saj, prndryshe, po t qndronte pasive dhe, ca m keq, po t rreshtohej prapa Stambollit, do t identifikohej me Perandorin Osmane dhe do t quhej si nj zotrim turk, si nj pre n duart e fitimtarit. N kto rrethana qarqet atdhetare prparimtare e radikale shqiptare vendosn ta krkonin shptimin e trsis territoriale t atdheut jo te lufta kundr shovinistve ballkanik, as te qndrimi prits, por tek organizimi i kryengritjes s armatosur lirimtare kundrosmane q do t onte n shpalljen e pavarsis s Shqipris. Me kt veprim edhe diplomacia evropiane do t vihej para nj fakti t kryer. Ideja e kryengritjes lirimtare kishte, si edhe m par, mbshtetje n gatishmrin e masave popullore. Ajo gjeti gjithashtu miratimin e forcave atdhetare t moderuara, t cilat tani u bindn se Perandoria Osmane nuk ishte m n gjendje ti mbronte trojet shqiptare nga invazioni sllav. Por shprthimi i kryengritjes lirimtare dhe shpallja e pavarsis sipas platforms s patriotve m t prparuar ose e autonomis, sipas asaj, t qarqeve t moderuara krkonte paraprakisht zgjidhjen e

disa problemeve themelore, si ishin: formimi i nj qendre t vetme drejtuese, prgatitja politiko-ushtarake dhe sigurimi i prkrahjes n arenn ndrkombtare. Nismn pr ta vn n jet iden e kryengritjes lirimtare kundrosmane e mori Komiteti Shqiptar, q u formua n Janin n maj t vitit 1877, n krye t t cilit u vu Abdyl Frashri, nj nga ideologt, diplomatt dhe organizatort m t shquar t Rilindjes Kombtare Shqiptare. N kt Komitet bnin pjes personalitete, q prfaqsonin pothuajse t gjitha krahinat e vilajetit t Janins, si Mehmet Ali Vrioni (Berat), Mustafa Nuri Vlora (Vlor), Sulejman Tahiri (Tepelen), Myslim Vasjari (Kurvelesh), Sabri Gjirokastra (Gjirokastr), Mihal Harito (Zagori), Mehmet Goroshiani (Prmet), Vesel Dino (Prevez) etj. Komiteti i Janins vendosi lidhje edhe me qarqet politike q vepronin n viset e tjera t atdheut, me t cilat shqyrtoi shtjen e prgatitjes s kryengritjes s armatosur. N t njjtn koh ai ra n kontakt me oficert shqiptar q shrbenin n garnizonet osmane t vendit dhe q treguan gatishmri pr t marr pjes n kryengritjen e armatosur. Pas ksaj, shqetsimi kryesor i Komitetit u prqendrua n aspektin diplomatik t shtjes shqiptare. Udhheqsit e Komitetit t Janins mendonin se tani q Perandoria Osmane ishte n rrezik t shembej plotsisht nga armatat ruse, fuqit perndimore nuk do ta linin Perandorin Ruse q ta ndryshonte hartn politike t Gadishullit Ballkanik sipas planeve t saj ekspansioniste. Duke u kapur pas zrave q qarkullonin n shtypin ndrkombtar, se fuqit perndimore do ta zmadhonin territorin e Greqis pr ta prdorur si barrier kundr ortekut rus, ata shpresonin se po ato fuqi, pr interesat e politiks s ekuilibrit n Evropn Juglindore, do t merrnin n konsiderat edhe iden e nj shteti shqiptar t pavarur. Sikurse shkruante disa muaj m von Abdyl Frashri, Evropa do t bindej se qytetrimin e saj n Gadishullin Ballkanik nuk mund ta mbronte nga rreziku rus vetm diga greke, por, s bashku me t, edhe diga shqiptare. Udhheqsit e Komitetit t Janins mendonin se n kto rrethana Shqipria duhej t lidhte me Greqin nj aleanc politike e ushtarake pr t hyr bashkrisht n luft kundr Perandoris Osmane prpara se armatat ruse t zbritnin n jug t Gadishullit Ballkanik. Por ata krkonin si kusht q Athina ta mbshteste iden e pavarsis s Shqipris dhe ta miratonte trsin e saj toksore. N rast se Athina do ta nnshkruante mbi kt parim aleancn dypalshe, do t konsiderohej e kaprcyer pr shtjen shqiptare pengesa kryesore n plan ndrkombtar. Udhheqsit e Komitetit t Janins ishin t ndrgjegjshm se qeveria greke nuk do t hiqte dor aq leht nga qndrimi i saj i vjetr, nuk ishte e prirur q t pranonte krkesn e shqiptarve pr t prfshir n shtetin e tyre krejt Shqiprin e Jugut deri n Prevez, sepse ishte pushtuar nga lakmia pr t aneksuar krejt vilajetin e Janins, deri te lumi Seman. Megjithat ata shpresonin se prball gjendjes kritike q ishte krijuar pr Greqin nga prparimi i ushtrive ruse, Athina mund t hiqte dor nga platforma q kishte parashtruar vitin e kaluar dhe do ta shikonte me nj sy realist propozimin e shqiptarve. N t vrtet opinioni publik grek ishte i tronditur nga politika ruse. Greqia, e cila priste prej kohsh shembjen e Perandoris Osmane q t sendrtonte aspiratat e saj territoriale, tani e ndiente veten krejtsisht t braktisur. Pr shkak t lidhjeve t Athins me Anglin e Francn, Rusia cariste nuk po i prfillte fare aspiratat e saj nacionaliste, ndrsa Anglia me Francn po e shtrngonin Athinn q t qndronte asnjanse. Opinioni publik grek po bindej gjithnj e m shum se me qndrimin asnjans t Greqis, Trakia dhe Maqedonia ishin n rrezik t prfshiheshin n kufijt e Bullgaris dhe t Rumelis q do t krijoheshin sipas planit carist, kurse Thesalia dhe Epiri mund t mbeteshin prsri brenda kufijve t Perandoris Osmane, t ciln Anglia me Francn prpiqeshin ta shptonin nga katastrofa e plot. Brenda n Greqi organizatat irredentiste helenike krkonin me kmbngulje t ndrmerreshin veprime energjike pr t mos e humbur rastin e favorshm q po krijohej nga

shembja e Perandoris Osmane. Por Mbretria Helenike me rreth nj milion banor, me financa krejtsisht t rrnuara dhe me forca ushtarake t dobta, nuk e ndiente veten n gjendje t ndrmerrte me sukses veprime t armatosura kundr Perandoris Osmane. N kto rrethana propozimi i Komitetit t Janins pr nj aleanc shqiptaro-greke gjeti nj pritje pozitive n qarqet qeveritare t Athins. Qeveria greke pranoi t hynte n bisedime me shqiptart. Bisedimet u zhvilluan n mnyr t fsheht n Janin gjat gjysms s dyt t korrikut 1877, ndrmjet Abdyl Frashrit, i cili shoqrohej nga Mehmet Ali Vrioni, dhe Epaminonda Mavromatis, nj funksionar i Ministris s Jashtme greke. Qysh n fillim u duk se t dyja palt erdhn n takim me pikpamje t papajtueshme. Abdyl Frashri, q si nismtar i takimit e nisi i pari bisedn, pasi argumentoi interesat jetik t t dyja palve pr nj luft t prbashkt kundr Perandoris Osmane e pansllavizmit carist, parashtroi zotimet dhe kushtet e pals shqiptare pr lidhjen e aleancs politike e ushtarake. Shqiptart zotoheshin q ta fillonin t part luftn kundrosmane me ann e kryengritjes lirimtare, e cila do t shprthente n Shqipri sapo t nnshkruhej aleanca. Ata merrnin kshtu prsipr q pushtetin turk n Shqipri ta asgjsonin me forcat e tyre t brendshme. Menjher pasi t shprthente kryengritja e armatosur, deklaroi Abdyl Frashri, do t shpallej pavarsia kombtare e Shqipris. Ai krkoi q, sapo t fitonte kryengritja n Shqipri, Greqia ti shpallte luft Perandoris Osmane. Shqiptart zotoheshin gjithashtu ta ndihmonin ushtrin greke q ti pushtonte pa vshtirsi Thesalin e Maqedonin, pasi oficert dhe ushtart shqiptar, q shrbenin n garnizohet osmane t ktyre viseve, ishin n lidhje me Komitetin e Janins, pra t gatshm q, me urdhrin e tij, ti dorzonin qytetet pa gjakderdhje. Kundrejt ktyre detyrimeve pala shqiptare krkonte si kusht nga qeveria e Athins q ajo ta njihte zyrtarisht formimin e principats s pavarur shqiptare n kufijt etnik t Shqipris, duke prfshir Kosovn n veri, deri n Vranj, dhe amrin n jug, deri n Prevez. Pala greke nuk pranoi asnj nga kushtet e parashtruara nga Komiteti i Janins. Para s gjithash ajo e kundrshtoi krejtsisht iden e nj principate shqiptare t pavarur dhe ca m shum prfshirjen n kufijt e saj, qoft edhe t nj pjese t vogl t t ashtuquajturit Epir. Sipas tezs s saj, krejt Epiri, q nga lumi Seman deri te gjiri i Prevezs, ishte tok greke. Si rrjedhim ajo nguli kmb q Shqipria e Jugut t rrmbente armt nn flamurin grek dhe t krkonte bashkimin e saj me Greqin. Athina pranoi q kryengritja lirimtare t kishte karakter shqiptar vetm n veri t lumit Seman, por vuri si kusht q edhe kto vise t krkonin bashkimin e tyre me Greqin pr t formuar nj shtet dualist greko-shqiptar nn sovranitetin e mbretit t Greqis. Abdyl Frashri u prpoq ta bindte qeverin e Athins pr absurditetin e pikpamjeve t saj. Populli shqiptar, deklaroi ai, po ndrmerr revolucionin lirimtar pr t formuar shtetin e vet t pavarur dhe jo pr ta zvendsuar zgjedhn osmane me robrin greke, pr t ruajtur trsin e vet territoriale dhe jo pr ta ndar at n tok greke dhe n tok shqiptare. N baz t udhzimeve q mori nga Athina, Epaminonda Mavromatis nuk bri asnj trheqje, madje mbajti gjat takimeve nj qndrim arrogant dhe fyes ndaj shqiptarve. Ndrkaq, gjat kohs q zhvilloheshin bisedimet e fshehta n Janin, ngjarjet n frontin ruso-turk morn tjetr rrug. Sado q Perandoria Osmane ishte shum e dobt, invazioni carist ngjalli n popullsin turke ndjenjn e atdhetaris dhe rriti frymn e qndress s saj ushtarake. Si rrjedhim, pas sukseseve t shpejta q korrn gjat dy muajve t par t lufts, n fillim t korrikut ushtrit ruse u gozhduan n Plevn t Bullgaris. Qndresa e Plevns, e cila tregonte se Perandoria Osmane nuk ishte aq e dobt sa pandehej, e qetsoi deri diku qeverin greke dhe e liroi prkohsisht nga ngutja q kishte pr t hyr n luft. Nga ana tjetr, Athina u bind se aspiratat e saj pushtuese ndaj Shqipris nuk mund ti plotsonte me ann e

Komitetit t Janins. Shpresat pr t aneksuar krejt vilajetin e Janins ajo tani i vari te Komiteti Epirot, q ishte formuar n Korfuz nga disa emigrant grek, t cilt krkonin bashkimin e vilajetit t Janins (t Shqipris s Jugut) me Mbretrin Greke. Kta morn prsipr detyrn q t organizonin n kto vise nj kryengritje filoheleniste. Nn ndikimin e ktyre faktorve n fund t korrikut bisedimet grekoshqiptare u ndrpren. Komiteti i Stambollit dhe platforma e tij politike Qndresa osmane e Plevns vazhdoi pes muaj. Ndrkoh patriott shqiptar, edhe pse bisedimet e Janins u ndrpren, nuk hoqn dor nga ideja e kryengritjes lirimtare kundrosmane. Ata i vazhduan prpjekjet pr ti shkrir komitetet shqiptare lokale n nj komitet kombtar, pr formimin e komitetit qendror kombtar dhe pr prgatitjen e kryengritjes s armatosur. Por, ndrsa n malet Ballkan dhe n sektorin e Kaukazit ushtrit osmane ndaln prparimin e ushtris ruse, n frontin malazez, n Shqiprin e Veriut n gusht 1877, mbrojtja turke u thye dhe ushtria osmane filloi t trhiqej drejt jugut. Kjo ngjarje tronditi opinionin publik n Shqiprin e Veriut. N kto rrethana u formua n Shkodr nj komitet shqiptar i prbashkt pr qytetart mysliman e katolik, i kryesuar nga Pjetr Gurakuqi. N memorandumin e ktij komiteti krkohej t formohej nj shtet kombtar m vete nn vasalitetin e sulltanit, si ishin n at koh Serbia dhe Rumania. Por gjendja n frontin me Malin e Zi u stabilizua shpejt. Prparimi i ushtris malazeze u ndal. Gjat vjeshts s vitit 1877 patriott shqiptar i kushtuan kujdes edhe fushats s zgjedhjeve pr parlamentin e dyt osman. Megjithse zgjedhjet qen indirekte dhe u zhvilluan nn diktatin e valinjve, nn trysnin q vinte nga posht doln deputet edhe disa personalitete atdhetare, ndr t cilat ishte edhe Abdyl Frashri. eljen e parlamentit n dhjetor t atij viti patriott shqiptar, sidomos antart e Komitetit t Janins, e shfrytzuan pr t organizuar n kryeqytetin perandorak nj takim n shkall kombtare. Pr kt qllim, prve deputetve t parlamentit, u thirrn n Stamboll edhe personalitete t njohura shqiptare q prfaqsonin pothuajse t gjitha krahinat e Shqipris. N mbledhjen e par, q u mbajt m 18 dhjetor 1877, u miratua forumi i organizats atdhetare revolucionare me emrin Komiteti Qendror pr Mbrojtjen e t Drejtave t Kombsis Shqiptare, ose si u quajt shkurt Komiteti i Stambollit. Kryetari i Komitetit u zgjodh Abdyl Frashri. Megjithse nuk dihet ende prbrja e plot e ktij Komiteti, jan njohur tanim si antar t tij Pashko Vasa, Jani Vreto, Ymer Prizreni, Zija Prishtina, Sami Frashri, Ahmet Koronica, Mihal Harito, Iljaz Dibra, Mehmet Ali Vrioni, Seid Toptani, Mustafa Nuri Vlora, Mane Tahiri etj. N programin politik t Komitetit t Stambollit prfshihej teza mbi organizimin me ngutsi t kryengritjes s armatosur kundrosmane dhe krijimin e shtetit kombtar shqiptar. Komiteti vendosi gjithashtu q t zhvilloheshin bisedime me Greqin pr t arritur nj aleanc shqiptaro-greke sipas platforms s parashtruar nga Abdyl Frashri. Ndrkoh ngjarjet n front psuan nj kthes rrnjsore. M 10 dhjetor 1877 qndresa e Plevns u thye. Ushtrit ruse filluan t prparonin prmes maleve Ballkan. Serbia e Mali i Zi morn zemr nga prparimi rus dhe rifilluan veprimet luftarake kundr Turqis. Perandoria Osmane tani dukej se ishte n pragun e katastrofs s plot. N kto rrethana qeveria e Athins e pranoi propozimin e ri t paraqitur nga patriott shqiptar pr t rifilluar bisedimet dypalshe q ishin ndrprer n fund t korrikut. Turi i dyt i bisedimeve shqiptaro-greke u zhvillua n Stamboll gjat gjysms s dyt t muajit dhjetor 1877. Kt radh qeverin greke e prfaqsonte Stefanos Skuludhi,

deputet n parlamentin e Greqis. Abdyl Frashri, i cili kryesonte prsri delegacionin shqiptar, tani nuk prfaqsonte Komitetin Ndrkrahinor t Janins, por Komitetin Kombtar t Stambollit. Abdyli i parashtroi Stefanos Skuludhit planin e hollsishm t shprthimit t kryengritjes shqiptare, e cila do t fillonte n Shqiprin e Jugut. Menjher pas saj do t formohej qeveria e prkohshme e Shqipris, q do t njihej nga Greqia, e cila do t hynte gjithashtu n luft kundr Perandoris Osmane n Thesali. Kryengritja do t shtrihej n Gegri e n Kosov. Greqia do ti ndihmonte shqiptart me armatime. Projekti i Abdyl Frashrit ishte i leverdishm pr t dyja palt. Shqipria siguronte trsin territoriale, duke prfshir n kufijt e saj edhe vilajetin e Janins (Epirin), ndrsa Greqia hiqte dor nga Epiri, por do t aneksonte pa luft Thesalin, me ndihmn e oficerve shqiptar q komandonin ushtrin osmane. Abdyli u prpoq edhe nj her ta bindte qeverin e Athins, se ishte n interes t Greqis q ajo t kishte si aleate, kundr Perandoris Osmane e kundr rrezikut rus, nj Shqipri t fort, prandaj nguli kmb q aleanca dypalshe t ndrtohej sipas parimit t njohjes s nj principate t pavarur shqiptare n kufijt e saj etnik, n krye t s cils mund t vihej edhe nj princ me origjin nga dinastia q mbretronte n Greqi. Por pala greke nuk hoqi dor as kt radh nga pretendimet ndaj Shqipris. Si rrjedhim, n ditt e fundit t dhjetorit, me urdhrin telegrafik t ardhur nga Athina, bisedimet shqiptaro-greke u ndrpren prsri. N fillim t vitit 1878 situata n front u prmbys plotsisht. Pasi kaluan malet Ballkan, ushtrit ruse filluan t prparonin me shpejtsi n drejtim t jugut, pa ndeshur ndonj rezistenc serioze nga ana e ushtrive osmane. M 4 janar 1878 ato pushtuan Sofjen, m 18 janar Edrenen dhe m 28 janar arritn n fshatin ShnStefan, n periferi t Stambollit. Nga paniku q pushtoi Perandorin Osmane prfituan ushtrit serbe, t cilat marshuan pa vshtirsi drejt vilajetit t Kosovs dhe, pasi morn Pirotin, Nishin, Kurshunlin dhe Vranjn, n fund t janarit arritn n Gjilan. Po ashtu, ushtrit malazeze pushtuan m 10 janar Tivarin, m 19 janar Ulqinin dhe nj jav m von doln n brigjet e liqenit t Shkodrs e t lumit t Buns. Disfata e plot e ushtrive osmane i shqetsoi t gjitha Fuqit e Mdha. N mnyr t veant ajo tronditi Britanin e Madhe, e cila, pr t penguar hyrjen e ushtrive ruse n Stamboll, drgoi flotn e saj luftarake n detin Marmara. N t njjtn koh, me nxitjen e saj, Porta e Lart i krkoi komands ruse armpushim. Duke par se Anglia ishte e vendosur t mbronte me do kusht kryeqytetin osman, Rusia nnshkroi n Edrene, m 31 janar 1878, armpushimin me Perandorin Osmane dhe filloi bisedimet pr t prfunduar Traktatin e Paqes me t. Situata e re ndrkombtare, q u krijua pas disfats s plot turke, e detyroi Komitetin e Stambollit ta rishikonte programin e vet. Sipas tij, shprthimi n kto rrethana i kryengritjes kundrosmane n Shqipri do t ishte nj hap i dmshm, q do ta lehtsonte prparimin e ushtrive serbe, malazeze e greke n brendi t trojeve shqiptare dhe do tu jepte rast monarkive fqinje q ta sanksiononin me ann e fitores ushtarake aneksimin e viseve t pushtuara prej tyre. Pr kt arsye Komiteti hoqi dor prkohsisht nga projekti i kryengritjes s armatosur dhe hartoi nj program t ri politik pr Lvizjen Kombtare Shqiptare. Programi i ri, i cili u prpunua n ditt e para t vitit 1878, prmbante ndryshime taktike e jo strategjike. Udhheqsit e Komitetit t Stambollit nuk hoqn dor nga synimi i tyre i mparshm, nga formimi i shtetit kombtar shqiptar. Por tani para Shqipris qndronte si detyr e ngutshme ruajtja e trsis s saj toksore. Prve ksaj, ata mendonin se n kushtet e reja pavarsia kombtare e Shqipris ishte e parealizueshme, pasi ajo nuk gzonte asnj mbshtetje n arenn ndrkombtare. Pr m tepr, tani q kishte filluar pushtimi i trojeve shqiptare nga ushtrit fqinje, rreziku i coptimit t Shqipris ishte br shum serioz. N kt gjendje t re

shqiptart u kthyen prsri n programin e mparshm. N vend t pavarsis s plot kombtare, ata vendosn t krkonin bashkimin e trojeve t tyre amtare n nj vilajet autonom shqiptar n kuadrin e Perandoris Osmane. Udhheqsit e Komitetit t Stambollit shpresonin se krijimi i nj vilajeti t till do t gjente prkrahs n arenn ndrkombtare, t paktn mbshtetjen e atyre Fuqive t Mdha q nuk e dshironin shpartallimin e plot t Perandoris Osmane. Ve ksaj, pr t mbrojtur trsin territoriale, shqiptart do t luftonin t veuar nga Perandoria Osmane, do t hynin n betej kundr rrezikut sllav, grek, austriak ose italian n emr t interesave kombtar t Shqipris. Ata ishin t bindur se nj luft e till, si edhe formimi i vilajetit autonom shqiptar, do ta sanksiononte n plan ndrkombtar ekzistencn e shqiptarve si komb dhe trsin territoriale t Shqipris. Kto fitore do t shrbenin si baz pr ta kthyer vilajetin autonom shqiptar, n rrethana koniunkturale m t favorshme, n nj shtet t pavarur shqiptar. Pr t arritur bashkimin politik dhe organizativ t mbar vendit rreth ksaj platforme, udhheqsit e Komitetit t Stambollit vendosn t formonin nj lidhje shqiptare me karakter kombtar, ku t prfaqsoheshin t gjitha shtresat shoqrore dhe t gjitha krahinat shqiptare q bnin pjes n t katr vilajetet perndimore t Gadishullit Ballkanik. Projektin pr formimin e saj e prgatiti qysh n fillim t vitit 1878, Pashko Vasa, q n at koh ishte kshilltar i valiut t Kosovs. Udhheqsit e Komitetit t Stambollit shpresonin se me programin e tyre t ri, i cili e prjashtonte prkohsisht konfliktin e armatosur shqiptaro-turk, Porta e Lart nuk do ta pengonte formimin e Lidhjes Shqiptare. Kjo liri veprimi kishte rndsi t veant pr ta, pasi u jepte atyre mundsi q ta shpejtonin formimin e lidhjes kombtare dhe organizimin e forcave t saj t armatosura. Pr kt qllim Komiteti i Stambollit ngarkoi nj komision t posam, t kryesuar nga Pashko Vasa, pr t nxjerr lejen prkatse nga Porta e Lart. Pr nj koh t gjat Stambolli nuk dha asnj prgjigje. Gjat muajit shkurt 1878 tensionin politik t shqiptarve e rriti edhe m shum ekspedita q organizoi qeveria greke kundr trojeve kombtare t Shqipris. Q ta vinte Rusin para faktit t kryer dhe t merrte parasysh aspiratat e saj territoriale, qeveria e Athins e detyroi Komitetin e Korfuzit q, para se t nnshkruhej Traktati i Paqes me Turqin, t provokonte n Shqiprin e Jugut nj kryengritje t armatosur kundrosmane dhe t nxiste kryengritsit vendas q t krkonin bashkimin e krahinave t tyre me Mbretrin e Greqis. Sipas planit t saj t prgatitur me kujdes, m 12 shkurt 1878 nj band e madhe greke me rreth 600 vullnetar t ashtuquajtur epirot, t rekrutuar n Greqi, midis t cilve kishte edhe disa mercenar t huaj, t pajisur me arm e topa t ushtris helenike dhe t komanduar nga oficer grek, zbarkuan nga ishulli i Korfuzit n fshatin Lkurs, n afrsit e Sarands. Pasi ngritn ktu flamurin e Greqis, shpalln fillimin e kryengritjes greke n viset e Epirit. T nesrmen, m 13 shkurt, internacionalistt grek pushtuan Sarandn; pastaj nj pjes e tyre u drejtua pr n fshatin uk, pjesa tjetr pr n fshatin Gjasht, duke shpresuar se aksioni i tyre do t ishte sinjali pr shprthimin e kryengritjes s prgjithshme nga ana e popullsis vendase. Ndrkaq popullsia shqiptare vendase jo vetm nuk u bashkua me bandn greke, por, prkundrazi, u ngrit n kmb kundr saj. Nn thirrjen e krerve lokal, me mijra vullnetar shqiptar rrmbyen armt pr mbrojtjen e vendit. Prparimi i forcave greke u ndal n kodrat e Gjashts. M 17 shkurt vullnetart shqiptar, s bashku me forcat turke q erdhn nga Janina, u shkaktuan atyre dy disfata t rnda, njrn n Karalibej, tjetrn n Gjasht, dhe i detyruan t trhiqeshin me humbje t mdha n Lkurs. Pas nj luftimi tjetr, q u zhvillua m 23 shkurt 1878 n Lkurs, banda u shpartallua plotsisht. Komandanti i tyre mundi t shptonte s bashku me 110 veta, duke u trhequr gjat bregdetit, derisa u hodh n Korfuz. T tjert u vran ose u zun robr gjat luftimeve.

2. THEMELIMI I LIDHJES SHQIPTARE T PRIZRENITShqipria dhe Traktati i Shn-Stefanit (3 mars 1878) Nj muaj pas armpushimit t Edrenes u nnshkrua n Shn-Stefan, m 3 mars 1878, Traktati i Paqes ndrmjet Perandoris Ruse dhe Perandoris Osmane. Traktati i Shn-Stefanit i shkpuste Perandoris Osmane rreth 80 pr qind t zotrimeve t saj n Gadishullin Ballkanik. Me shpres se do t shmangte kundrshtimin e fuqive t tjera t mdha, Rusia nuk mori pr vete asgj nga kto territore. Ajo u kufizua vetm duke i shkputur Rumanis, t ciln e kishte aleate n luftn q fitoi, krahinn e Besarabis n veri t lumit Pruth dhe duke aneksuar disa krahina q zotronte Perandoria Osmane, n jug t Kaukazit (Kars, Ardahan, Bajazid e Batum). Synimet e saj hegjemoniste n Evropn Juglindore Rusia cariste do ti siguronte kryesisht nprmjet Bullgaris s madhe autonome q u krijua me Traktatin e Shn-Stefanit. Bullgaria do t ishte nj principat autonome me qeverin e saj, tributare ndaj sulltanit. Formimi i saj ishte n vetvete nj hap pozitiv, pasi e lironte popullin bullgar nga zgjedha shekullore osmane. Por, Rusia krijoi nj Bullgari t madhe, t ciln ajo do ta kishte si nj satelite t saj me qllim q t vendoste nprmjet saj zotrimin e vet n Gadishullin Ballkanik. N kufijt e saj do t prfshihej shumica drrmuese e tokave q i shkputeshin Perandoris Osmane. Kjo do t shtrihej n lindje deri n Detin e Zi, n jug deri n detin Egje, n veri deri n Danub dhe n perndim deri n malet e Voskopojs. Sado q Bullgaria e madhe do t mbetej nn sovranitetin e sulltanit turk, Porta e Lart nuk do t kishte t drejt t vendoste brenda kufijve t saj asnj garnizon ushtarak osman. Pjesa tjetr e territoreve perandorake do ti jepej Rumanis, Serbis dhe Malit t Zi, q ktheheshin nga principata autonome n shtete t pavarura. Greqia nuk prfitonte asgj. Ajo do t mbetej ashtu si ishte, nj shtet i pavarur brenda kufijve t saj t paralufts. Traktati i Shn-Stefanit nuk e zinte fare n goj Shqiprin, e cila pr Rusin nuk ekzistonte si subjekt t drejtash politike. Sipas Traktatit t Shn-Stefanit, gati gjysma e trojeve shqiptare u jepej shteteve sllave ballkanike. Bullgaria do t merrte, prve t tjerave, krahinat shqiptare t Kors, t Bilishtit, t Pogradecit, t Strugs, t Dibrs, t Krovs, t Gostivarit, t Tetovs, t Shkupit, t Kaanikut etj. Serbia, e cila do t shtrihej kryesisht drejt jugperndimit, do t aneksonte edhe viset veriore e verilindore t Kosovs, deri n afrsi t Mitrovics. Mali i Zi, siprfaqja e t cilit do t rritej m tepr se tri her, do t prfshinte brenda kufijve t tij gjithashtu nj varg krahinash shqiptare, si at t Ulqinit, t Krajs, t Anamalit, t Hotit, t Gruds, t Tuzit, t Kelmendit, t Plavs, t Gucis dhe t Rugovs. Pjesa tjetr e Shqipris do t mbetej nn sundimin e Perandoris Osmane. Si rrjedhim, me Traktatin e ShnStefanit trojet shqiptare do t coptoheshin ndrmjet katr shteteve t huaja. Perandoria Ruse e gjymtonte kshtu rnd trsin toksore t Shqipris dhe e vshtirsonte n kulm luftn e popullit shqiptar pr krijimin e shtetit kombtar. Zemrimin e thell q shkaktoi n Shqipri Traktati i Shn-Stefanit e rriti m tej terrori i ushtrive serbo-malazeze mbi shqiptart e viseve t pushtuara prej tyre dhe shprngulja me dhun nga kto krahina e dhjetra mij familjeve shqiptare, t cilat vrshuan si muhaxhir n krahinat e papushtuara nga ushtrit ballkanike. Vetm n vilajetin e Kosovs endeshin rreth 100 mij burra, gra e fmij, t shprngulur nga zona e pushtimit serb. Gati 38 mij veta t dbuar nga ushtrit ruse e bullgare qen shprndar, sipas konsullit anglez Blunt, n viset e vilajetit t Manastirit. Sipas t dhnave t konsullit austro-hungarez Lipih (Lipich), mbi 26 mij shqiptar, t dbuar nga zona e pushtimit malazez, ishin vendosur n vilajetin e Shkodrs. Por numri i shqiptarve t shprngulur ishte m i madh, po t kemi parasysh se jo pak prej tyre mrguan n vilajetet e Selanikut, t Stambollit, t Izmirit, t Adanas e t Siris. Zemrimi kundr Traktatit t Shn-Stefanit prfshiu t gjitha shtresat e popullsis

shqiptare, q nga fshatart e zejtart e deri te qarqet ifligare e tregtare. Ky zemrim i shqiptarve nuk drejtohej vetm kundr Perandoris Ruse dhe aleatve t saj ballkanik, por edhe kundr Perandoris Osmane, e cila kishte nnshkruar nj akt t till, q e dnonte me vdekje atdheun e tyre. Fakti se asnj nga fuqit e tjera t mdha nuk e ngriti zrin pr t drejtat kombtare t Shqipris, i bindi prfundimisht shqiptart se ata tashm ishin krejtsisht vetm. Gjendja e re q u krijua nga vendimet e Shn-Stefanit dhe nga ngjarjet q rrodhn m pas, n mars-prill 1878, kur u duk qart se Fuqit e Mdha perndimore ishin t vendosura t mbronin me do kusht sundimin e Perandoris Osmane n Ballkan dhe si rrjedhim nuk ishin t prirura t merrnin parasysh t drejtat kombtare t shqiptarve, Komiteti Qendror i Stambollit arriti n prfundimin se si kryengritja e armatosur kundrosmane, ashtu edhe krkesa pr pavarsin e Shqipris nuk mund t qndronin m si pika kryesore t programit t tij politik. Tani q coptimi i trojeve shqiptare filloi t vihej n jet dhe doli n plan t par detyra e mbrojtjes s trsis toksore t Shqipris, kryengritja e armatosur kundr Perandoris Osmane jo vetm q nuk e zgjidhte shtjen shqiptare, por e ndrlikonte edhe m keq at e fatin e atdheut. N rrethana t tilla ndrkombtare, Komiteti Shqiptar i Stambollit adaptoi, pr aq koh sa do t vijonte kjo gjendje e ndrlikuar, nj platform t re politike, e cila krkonte mobilizimin e mbar vendit pr plotsimin e dy detyrave kryesore: pr t kundrshtuar me luft t armatosur, n emr t kombsis shqiptare, do vendim q do t merrnin Fuqit e Mdha, qoft edhe me plqimin e Perandoris Osmane, n dm t trsis territoriale t Shqipris dhe, n t njjtn koh, pr t arritur bashkimin e t gjitha trojeve t atdheut n nj vilajet t vetm shqiptar, t pajisur me disa t drejta autonomiste, q mund t realizoheshin pa hyr n konflikt me Portn e Lart. Prmbushja e ktyre objektivave bnte t nevojshm formimin e nj fronti t vetm politik mbarshqiptar dhe pranimin nga ana e ktij fronti t platforms politike t prpunuar nga Komiteti Kombtar i Stambollit. Pr krijimin e frontit t bashkuar politik, q do t kishte formn e nj lidhjeje kombtare shqiptare, kishte tashm n Shqipri nj truall deri diku t prgatitur edhe nga pikpamja organizative. Qysh n dhjetor t vitit 1877, n krahinat periferike t Shqipris, kur ato filluan t krcnoheshin nga pushtimi serb e malazez, ishin organizuar beslidhje shqiptare krahinore ose, si quheshin n disa vise, komisione lokale t vetmbrojtjes, t cilat u prpoqn t mobilizonin shqiptart pr t hyr n veprim sapo t lshohej kushtrimi. Traktati i Shn-Stefanit i dha nj nxitje t fuqishme krijimit t beslidhjeve t reja. Por me evolucionin ekonomik, shoqror, politik e kulturor q kishte psuar Shqipria, gjat dekadave t fundit, ndryshe nga periudhat e mparshme, ndrgjegjja e bashksis krahinore ishte tejkaluar tanim te shqiptart. do krahin kishte filluar ta ndiente veten si gjymtyr e nj trupi t vetm, si pjes e nj atdheu t prbashkt. Ky evolucion n ndrgjegjen kombtare t shqiptarve ishte nj faktor i favorshm pr veprimtarin e Komitetit Kombtar t Stambollit, t cilit tani i takonte detyra ti bashkonte beslidhjet krahinore n nj trup t vetm organizativ dhe me nj platform t vetme politike. Derisa t shkriheshin n nj organizat kombtare, prball beslidhjeve krahinore qndronin tri detyra themelore: t mobilizonin shtresat e gjera popullore n lvizjen e madhe t protests kundr vendimeve t padrejta t Traktatit t Shn-Stefanit; t prgatiteshin ushtarakisht pr t kundrshtuar me arm coptimin e trojeve shqiptare, n rast se vendimet e Traktatit do t mbeteshin n fuqi; t kujdeseshin pr t ndihmuar dhe pr t sistemuar rreth 150 mij muhaxhirt shqiptar, t grumbulluar n vilajetet e Kosovs, t Shkodrs e t Manastirit, t cilt kishin mbetur pa buk e pa streh. Ndrkaq, n prill t vitit 1878, opinioni publik shqiptar u informua nga shtypi

ndrkombtar pr kundrshtimin q kishte gjetur Traktati i Shn-Stefanit n fuqit e tjera t mdha. N t vrtet, kundrshtimin m t rrept ai e pati nga Anglia dhe nga Austro-Hungaria, t cilat u shqetsuan s teprmi nga rritja e shpejt e ndikimit t Rusis n Gadishullin Ballkanik nprmjet Bullgaris s Madhe. Pr kt arsye, me kmbnguljen e tyre, u vendos q kushtet e prcaktuara n Traktatin e ShnStefanit t rishikoheshin nga nj kongres i posam i Fuqive t Mdha, i cili, sipas vendimit q u mor m von, do t mblidhej n Berlin m 13 qershor 1878. Shqiptart ishin t bindur se Fuqit e Mdha, ndonse e kundrshtuan Traktatin e Shn-Stefanit, prsri nuk ishin t prirura q ti merrnin parasysh interesat kombtar t Shqipris. Megjithat, pezullimi i tij deri n thirrjen e kongresit t Berlinit u jepte n dor patriotve shqiptar nj koh t mueshme pr ta organizuar m mir qndresn politike e ushtarake. Por, nga ana tjetr, leja q kishte krkuar Komiteti i Stambollit pr t formuar nj lidhje shqiptare, ndeshi m n fund n kundrshtimin e Ports s Lart. N parim qeveria osmane nuk e shihte me sy t keq lvizjen e protests s popullsive t saj kundr Traktatit t Shn-Stefanit, por ajo nuk e pranonte n asnj mnyr q kjo lvizje t zhvillohej e t organizohej ashtu si e kuptonte Komiteti i Stambollit, si nj lvizje kombtare shqiptare. Porta e Lart krkonte q shqiptart t protestonin kundr Traktatit t Shn-Stefanit si nnshtetas mysliman, q nuk donin t shkputeshin nga Perandoria Osmane dhe nga sulltani i saj halif. Patriott shqiptar, t cilt nuk mund t pajtoheshin me kto kushte, vendosn q ta formonin lidhjen shqiptare duke u mbshtetur n lvizjen popullore dhe n beslidhjet lokale. Rrymat politike dhe protestat shqiptare Gjat pranvers s vitit 1878, krahas hovit q mori lvizja e protests kundr Traktatit t Shn-Stefanit, ngadhnjeu edhe ideja pr t kundrshtuar me arm vendimet q mund t merreshin n Kongresin e Berlinit n dm t trsis toksore t atdheut. N kto rrethana, krkesa pr t formuar nj lidhje t prgjithshme u b mjaft popullore. Megjithat forcat e ndryshme atdhetare t lvizjes kombtare nuk e konceptonin njsoj karakterin dhe programin q duhej t kishte kjo lidhje e prgjithshme. Qarqet atdhetare shqiptare, t prfaqsuara, n prgjithsi, nga Komiteti Kombtar i Stambollit, q formuan grupimin ose, si u quajt nga vzhguesit e huaj t kohs, rrymn radikale, synonin t themelonin nj lidhje shqiptare, e cila duhej t mobilizonte popullsin e vendit n emr t t drejtave kombtare t Shqipris dhe ta drejtonte at n luft pr ruajtjen e trsis toksore t atdheut, duke krkuar n t njjtn koh krijimin e nj vilajeti autonom shqiptar ose, po ta lejonin rrethanat ndrkombtare, t nj shteti shqiptar autonom. Sipas udhheqsve t ksaj rryme, lidhja shqiptare duhej prgatitur pr t luftuar, n prshtatje me rrethanat q do t krijoheshin, jo vetm kundr shteteve shoviniste fqinje, por edhe kundr Perandoris Osmane. Nj grupim ose rrym e dyt n lvizjen kombtare ishte ai i t moderuarve, si u cilsua po nga bashkkohsit, q prfaqsohej nga personalitete t njohura atdhetare, si Ali bej Gucia, Iljaz pash Dibra, Abedin pash Dinoja, Mahmud pash Biaku, Omer pash Vrioni etj. Ashtu si radikalt, edhe t moderuarit krkonin q lidhja e prgjithshme t kishte karakter kombtar. Ata e pranonin n parim edhe iden e nj vilajeti t bashkuar autonom shqiptar, t pajisur me nj autonomi administrative e kulturore. Por, ndryshe nga elementt radikal t Komitetit t Stambollit, kta nuk e shikonin vilajetin e bashkuar shqiptar si nj hallk, si nj shkall pr t shkuar m tej drejt nj shteti t bashkuar e t pavarur shqiptar. Prve ksaj, t moderuarit nuk ishin gjithashtu t prirur pr tiu kundrvn Ports s Lart. Ata shpresonin se vilajeti shqiptar mund t krijohej me plqimin e vet sulltanit, t cilin, besonin se do ta bindnin, pasi, sipas tyre, krijimi i ktij vilajeti ishte n interesin e vet Perandoris Osmane.

Prgjithsisht qarqet e moderuara, duke pasur parasysh rrezikun e jashtm, prireshin ta kufizonin lvizjen vetm me mbrojtjen e territoreve t krcnuara, vetm me luftn kundr coptimit t vendit. Si rrjedhim, ata e prfytyronin beslidhjen shqiptare jo si nj front politik kombtar t veshur me atribute shtetrore, por si nj federim ose aleanc krahinash t krijuar vetm pr t luftuar bashkrisht kundr shovinistve fqinj. Megjithat, ndrmjet platforms s qarqeve radikale dhe platforms s t moderuarve kishte mjaft pika takimi, si qe ajo e karakterit kombtar shqiptar t lidhjes s prgjithshme dhe pranimi n parim i formimit t nj vilajeti autonom shqiptar. N situatn dramatike, q u krijua n pranvern e vitit 1878, kto pika t prbashkta merrnin rndsi t dors s par prball pikpamjeve t ndryshme q kishin ato pr kohn e mnyrn se kur dhe si duhej t sendrtohej ky vilajet, t cilat mund t zgjidheshin pas formimit t lidhjes shqiptare. N kto rrethana, u arrit bashkpunimi i t dy rreshtimeve politike pr formimin e nj lidhjeje shqiptare me karakter kombtar, q do t udhhiqte luftn e popullit shqiptar kundr coptimit territorial t atdheut dhe do t parashtronte nevojn e bashkimit administrativ t mbar viseve shqiptare n nj vilajet autonom shqiptar. Jasht ktyre dy grupimeve atdhetare, q prfaqsonin Lvizjen Kombtare Shqiptare, n jetn politike t Shqipris vepronte edhe nj rreshtim i tret sulltanist, i udhhequr nga npunsit turkoman t administrats s vilajeteve, nga element feudal e klerik turkoman, t cilt e identifikonin veten me qarqet sunduese perandorake, anonin plotsisht nga vija politike e Ports s Lart dhe i shrbenin asaj. T interesuar pr t kundrshtuar vendimet e Traktatit t ShnStefanit, edhe pasuesit e ktij grupimi u bashkuan me lvizjen pr organizimin e qndress s armatosur nprmjet lidhjes s prgjithshme, e cila duhej t vepronte sipas orientimeve t sulltanit. Ata nuk ishin pr nj lidhje shqiptare, por pr nj lidhje islamike, ku t merrnin pjes t gjitha popullsit myslimane t Gadishullit Ballkanik, pavarsisht nga kombsia e tyre, nga e cila, logjikisht, do t prjashtoheshin shqiptart e krishter, si ortodoks, edhe katolik. Ve ksaj, sulltanistt, si u quajtn n at koh, nuk e pranonin as n parim iden e nj vilajeti shqiptar, sepse ky vilajet, sipas tyre, do ti ndante shqiptart mysliman nga vllezrit mysliman t Gadishullit Ballkanik dhe t Perandoris Osmane. Kto qndrime u kundrshtuan nga atdhetart shqiptar, radikal e t moderuar, q nuk mund t pajtoheshin me platformn e qarqeve sulltaniste dhe n mnyr t veant me iden konservatore t nj lidhjeje islamike, e cila po t krijohej do ta shuante emrin e Shqipris. N t vrtet, qarqet sulltaniste nuk kishin ndonj mbshtetje n shtresat e gjera t popullsis shqiptare. Veprimtarin e tyre e udhhiqnin valinjt e katr vilajeteve shqiptare, q zbatonin me besnikri udhzimet e Ports s Lart. Megjithat, ato luanin ende nj rol t rndsishm n jetn politike t vendit, pasi kishin n dor aparatin shtetror - administratn, ushtrin, xhandarmrin, financat dhe mjetet e telekomunikacionit q lidhnin krahinat me njra-tjetrn. E vetmja pik q dukej sikur i afronte sulltanistt me qarqet atdhetare, ishte gatishmria e tyre pr t luftuar me rrug jashtqeveritare, kundr shkputjes s zotrimeve perandorake n Ballkan, pra edhe kundr shkputjes s trojeve shqiptare, ndonse kt luft ata krkonin ta zhvillonin nn flamurin islamik. Pr t mos shkaktuar n at ast kritik prarjen e forcave politike t vendit, Komiteti i Stambollit dhe rrethet e tjera atdhetare t vendit iu shmangn prkohsisht lufts s hapur kundr qarqeve sulltaniste. Madje, duke u kapur pas gatishmris q tregonin kto qarqe pr t luftuar kundr Traktatit t Shn-Stefanit, udhheqsit atdhetar mendonin se, me nj pun t mtejshme sqaruese, do ta trhiqnin masn e tyre n platformn e lidhjes shqiptare. Platformn e vet politike Komiteti i Stambollit e ngriti gjat pranvers edhe n arenn ndrkombtare. Qysh n muajin mars, kur prmbajtja e Traktatit t Shn-

Stefanit ende nuk ishte shpallur, Pashko Vasa i paraqiti ambasadorit britanik n Stamboll nj promemorje n emr t popullit shqiptar, n t ciln lufta kundr coptimit territorial t Shqipris lidhej organikisht me krkesn pr autonomin e saj administrative. Shqiptart, shkruante ai, nuk mund t knaqen me administratn e kalbur osmane. Ata jan t bindur se Porta e Lart, as nuk dshiron dhe as nuk sht n gjendje tu jap atyre nj administrat m t mir se at q u ka dhn deri sot. Shqiptart, theksonte patrioti rilinds, jan t vendosur ti kputin t gjitha lidhjet q i bashkojn me Turqin dhe nuk duhet t prjashtohen nga ajo e drejt q kan popujt sllav t Ballkanit pr t formuar shtete t pavarura ose autonome. Megjithat, prfundonte Pashko Vasa, shqiptart krkojn nj administrat autonome q tu prgjigjet m shum nevojave dhe traditave t tyre. Nj vend t veant n veprimtarin politike q zhvilloi Komiteti i Stambollit gjat pranvers s vitit 1878 zn shkrimet e Abdyl Frashrit, t cilat ai i botoi n shtypin e huaj, brenda dhe jasht Perandoris Osmane. N nj artikull t botuar n muajin prill n gazetn turke Basiret (Stamboll), ai i trhiqte trthorazi vmendjen Ports s Lart q t mos pranonte asnj lshim n kurriz t trojeve t Shqipris dhe tu njihte shqiptarve t drejtat e tyre kombtare. Askush, pra, as Perandoria Osmane, shkruante kryetari i Komitetit t Stambollit, nuk ka t drejt tu jap t tjerve tokat q u takojn shqiptarve. Duke evokuar luftn q zhvilluan shqiptart n shek. XV kundr Perandoris Osmane, Abdyl Frashri u linte t nnkuptonin qeveritarve t Stambollit se Shqipria ishte gati t prsriste epopen e Sknderbeut, n rast se nuk do ti njiheshin t drejtat e saj kombtare. N nj seri artikujsh t botuar gjat prillit e majit n organin austriak Messager de Vienne (Mesazher d Vjen), Abdyl Frashri argumentonte para opinionit publik evropian t drejtat politike q i takonin popullit shqiptar, si nj nga kombet m t lashta t Evrops, me gjuh, me territor, me kultur, me ndrgjegje dhe me histori t prbashkt mijravjeare. Kombi shqiptar, nnvizon ai, nuk aspiron asgj tjetr, vese t jetoj i lir, t dal nga prapambetja dhe t zr vendin q meriton n radht e kombeve t qytetruara t Evrops. N rast se Fuqit e Mdha, theksonte Abdyli, do ta dnojn kt popull trim e liridashs t mbetet n robri dhe ca m keq t coptohet ndrmjet shteteve fqinje, Gadishulli Ballkanik nuk do t ket kurr qetsi, sepse shqiptart nuk do t pushojn asnjher s luftuari pr t fituar pavarsin e tyre kombtare. Prkundrazi, n rast se shqiptarve do tu njihen t drejtat e tyre kombtare, Shqipria do t bhet faktor i paqes dhe do t kthehet n nj dig kundr ekspansionit carist, i cili rrezikon jo vetm Gadishullin Ballkanik, por edhe Kontinentin Evropian. N t njjtn koh antart e Komitetit t Stambollit e shtuan veprimtarin e tyre politike edhe brenda n Shqipri. Por ktu ata ndeshn n pengesat e qarqeve sulltaniste, t cilat, duke shfrytzuar terrorin q po ushtronin organet ushtarake serbe-malazeze kundr shqiptarve n veri dhe provokacionet q po kurdisnin agjentt shovinist grek n viset shqiptare jugore, prpiqeshin ta vshtirsonin organizimin e popullit shqiptar n shkall kombtare dhe ti nxisnin shqiptart q t hidheshin n nj luft t parakohshme e t paorganizuar kundr shteteve fqinje. Antart e Komitetit t Stambollit dhe atdhetart e tjer i bn ball me sukses, n shumicn e krahinave t vendit, ktij presioni t qarqeve qeveritare e sulltaniste. Ata arritn t shmangnin konfliktet e parakohshme q ishin gati t shprthenin, sidomos n veri, n sektorin shqiptaro-malazez. Me kt rast Komiteti i Stambollit e shpalli edhe nj her publikisht platformn e vet. Me nj proklamat drejtuar m 30 maj 1878 popullit shqiptar dhe, pr njoftim, opinionit ndrkombtar, ai shprehte keqardhjen q n nj ast aq kritik pr Shqiprin, vendi po u nnshtrohej sulmeve fatkeqe dhe persekutimeve t shmtuara nga qeveria malazeze, serbe e greke, veanrisht nga fqinjt malazez. Megjithat, Komiteti i Stambollit, thuhej n proklamat, e konsideron t ngutshme nevojn pr t ndalur nj luft midis dy

popujve (shqiptarve dhe malazezve - shn. i aut.), t cilt kan pasur mjaft raste ta matin fuqin dhe trimrin e tyre, dhe pr t larguar kshtu rreziqe t reja pr paqen n Lindje. Proklamata prfundonte: Ne dshirojm nxehtsisht t jetojm n paqe me t gjith fqinjt tan, Malin e Zi dhe Greqin, Serbin dhe Bullgarin. Ne nuk krkojm, nuk dshirojm asgj prej tyre, por jemi krejtsisht t vendosur t mbajm me kmbngulje do gj q sht jona. Tu lihet pra shqiptarve toka shqiptare! Shqetsimi q pushtoi shqiptart pr fatin e atdheut, u shpreh me nj lum protestash, q shprthyen gjat muajve prill e maj 1878 nga t katr ant e vendit kundr Traktatit t Shn-Stefanit. Pothuajse n do qendr kazaje u zhvilluan mbledhje popullore, n t cilat u morn vendime pr t kundrshtuar me do kusht coptimin e trojeve shqiptare. N shumicn e rasteve, n prfundim t ktyre mbledhjeve u hartuan protesta me shkrim drejtuar Fuqive t Mdha, n t cilat shprehej vendosmria e shqiptarve pr t mbrojtur deri n njeriun e fundit do pllmb t toks amtare. Funksionart e admnistrats dhe prkrahsit e tyre sulltanist ushtruan n kto mbledhje presion t fuqishm pr ti detyruar pjesmarrsit q ti nnshkruanin protestat e tyre jo si banor shqiptar, por si nnshtetas islamik t lidhur me Perandorin Osmane. Por kto presione nuk dhan rezultat. N asnj nga krahinat shqiptare, pjesmarrsit e mbledhjeve nuk pranuan ta cilsonin veten e tyre si banor islamik. N t gjitha aktet drejtuar Fuqive t Mdha banort mysliman dhe t krishter, protestonin si shqiptar, si pjestar t nj kombi t vetm. Madje, n shum raste, pjesmarrsit e mbledhjeve popullore hartuan peticione drejtuar Ports s Lart, me ann e t cilave krkonin reforma autonomiste pr Shqiprin. Themelimi i Lidhjes s Prizrenit (10 qershor 1878) Nj nga shtjet kryesore, q u shtrua gjat pranvers s vitit 1878, n mbledhjet popullore t krahinave t vendit ishte formimi i lidhjes shqiptare, karakterin kombtar t s cils e mbrojtn si patriott radikal, ashtu dhe qarqet e moderuara. Si procedur pr formimin e saj udhheqsit politik vendosn t shfrytzonin traditn e lasht shqiptare. Sipas ksaj tradite, sa her q vendin e krcnonte rreziku i jashtm, secila krahin thrriste kuvendin e vet krahinor dhe pastaj prfaqsuesit e tyre mblidheshin n nj kuvend t jashtzakonshm, i cili formonte, sipas rastit, beslidhjen ndrkrahinore ose lidhjen e prgjithshme. Ekzistenca, n pranvern e vitit 1878, e beslidhjeve lokale ose e komisioneve t vetmbrojtjes, e lehtsonte punn e udhheqsve politik. Duhej vetm thirrja e kuvendit t prgjithshm dhe organizimi me sukses i punimeve t tij. Nismn pr thirrjen e Kuvendit t Prgjithshm e mori Komiteti i Stambollit. Por, pr t mos shkaktuar reagimin e hapur t organeve qeveritare osmane, Komiteti i Stambollit vepronte, si edhe m par, n rrethanat e fshehtsis s plot. Si vend pr mbledhjen e Kuvendit u caktua Prizreni, qyteti kryesor i Kosovs dhe nj nga m t mdhenjt e Shqipris, q ndodhej n afrsi t krahinave, ku do t zhvillohej qndresa e armatosur e Lidhjes pr mbrojtjen e trsis s atdheut. Me organizimin e drejtprdrejt t veprimeve pr thirrjen e Kuvendit u ngarkua nj Komision i posam, shumica e antarve t t cilit ishin nga Prizreni e Gjakova. Ndrmjet tyre njihen Ymer Prizreni dhe Ahmet Koronica, ndrsa thirrjen pr mbledhjen e Kuvendit e lshoi qysh n fund t prillit nj nga prfaqsuesit m t shnuar t qarqeve atdhetare t moderuara, Ali bej Gucia (m von: Ali pash Gucia), pronar i madh tokash dhe kundrshtar i vjetr i Tanzimatit e i Traktatit t Shn-Stefanit. Lvizja pr thirrjen e Kuvendit Kombtar u gjallrua n kulm gjat gjysms s dyt t majit. Sapo u prhap lajmi se Kongresi i Berlinit do t mblidhej m 13 qershor 1878, n viset e t katr vilajeteve u zhvilluan mbledhje pr t zgjedhur delegatt q

do t niseshin pr n Prizren. Nga viset shqiptare t vilajetit t Kosovs, t Shkodrs, t Manastirit dhe t Janins, nuk u caktua si delegat pr n Prizren asnj nga elementt sulltanist. Megjithat, ulemat dhe funksionart osman, duke prdorur mjete nga m t ndryshmet, bn q n ato kaza, ku banonin n mnyr t przier popullsi myslimane shqiptare, boshnjake, turke dhe pomake (bullgar t islamizuar), t caktoheshin si delegat edhe mjaft pashallar e bejler sulltanist. E shqetsuar nga zhvillimi i Lvizjes Kombtare Shqiptare, Porta e Lart nuk e la fatin e politiks s saj n Shqipri vetm n duart e autoriteteve shtetrore t vilajeteve, por ndrhyri edhe vet pr t ndryshuar rrjedhn e ngjarjeve. Pr kt qllim ajo thirri n Stamboll, n fund t majit, personalitetet m t dgjuara t jets politike shqiptare, si Iljaz pash Dibrn, Ali bej Gucin, Abdyl Frashrin, Ymer Prizrenin, Ahmet Koronicn, Zija Prishtinn, Mustafa pash Vlorn, sheh Mustafa Tetovn, Vejsel bej Dinon dhe disa dhjetra t tjer, ndaj t cilve ushtroi pr disa dit me radh nj trysni t fort pr ti detyruar q ti jepnin beslidhjes karakterin e nj organizate islamike ballkanike. Personalitetet shqiptare, q i rezistuan presionit t qeveris osmane, Porta u prpoq ti mbante n Stamboll me pretekste t ndryshme, pr t penguar pjesmarrjen e tyre n Kuvendin Kombtar. Por ata u nisn pr n Prizren pa lejen e saj. Prizreni kishte marr n ato dit t para t qershorit nj pamje festive. Prve banorve t prhershm qarkullonin n qytet mijra mysafir t tjer t veshur me rrobat e krahinave t tyre dhe t armatosur. Kuvendi Kombtar u hap m 10 qershor 1878. Por at dit n Prizren nuk kishin arritur t gjith delegatt e krahinave shqiptare. Mungonin delegatt e vilajetit t Shkodrs, nisjen e t cilve e kishin penguar intrigat e valiut turk, Hysen Pashs. Po ashtu, nga vilajeti i Janins arritn vetm dy delegat (njri nga t cilt ishte Abdyl Frashri), pasi t tjert ishin ende n udhtim. Nga t dhnat e derisotme dokumentare nuk ka qen e mundur t prcaktohet lista e plot e delegatve, as numri i sakt i atyre q u ndodhn t pranishm n ditn e hapjes s Kuvendit t Prgjithshm t Lidhjes. Njihen m se 110 emra, shumica e t cilve vinin nga vilajeti i Kosovs. Ishin kta prfaqsues t shtresave t ndryshme shoqrore, ifligar e agallar, tregtar e zejtar, klerik e npuns, bajraktar e malsor. Kishte personalitete t shquara politike t s kaluars, por edhe emra t rinj q po hynin n jetn politike t vendit, figura q kishin marr pjes n kryengritjet kundr Tanzimatit ose q kishin luftuar prej kohsh kundr ushtrive t monarkive fqinje ballkanike. Ndr figurat m t shquara q merrnin pjes n Kuvendin e Prgjithshm njihen: Ali bej Gucia, Iljaz pash Dibra, Hasan pash Tetova, Ymer Prizreni (kryetar i komisionit organizator t Kuvendit), Abdullah pash Dreni, Ahmet Koronica, Shaban bej Prizreni, Zija bej Prishtina, Jashar bej Shkupi, Shaban bej Peja, Filip Doda, Sulejman Vokshi, Shuajip Spahiu, Ali Ibra, Abdyl Frashri etj. N Prizren kishin ardhur gjithashtu delegat disa feudal sllav e sulltanist nga viset e BosnjHercegovins. Kuvendi i Prizrenit i filloi punimet n ditn e caktuar, me qllim q krkesat shqiptare tu paraqiteshin Fuqive t Mdha para se t mblidhej Kongresi i Berlinit (13 qershor 1878). Kuvendi i Prgjithshm i zhvilloi punimet n nj nga sallat e medreses s ndrtuar n shek. XVII nga Mehmet Pasha; kjo ndrtes ndodhet pran xhamis ose Bajrak-Xhamis, si quhej nga qytetart prizrenas. Kryetar i Kuvendit u zgjodh delegati m i moshuar, Iljaz pash Dibra (Qoku)?. Delegatt q morn pjes n Kuvendin e Prgjithshm kishin pr shtjen kryesore t dits nj unitet t plot mendimi; t gjith qen t vendosur pr t kundrshtuar me do kusht coptimin e trojeve shqiptare, pr t mbrojtur trsin toksore t Shqipris. Mendim t njjt shprehn delegatt q u takonin qarqeve atdhetare edhe pr karakterin dhe programin politik t organizats, q do t themelonte Kuvendi. Ata krkuan me kmbngulje q Kuvendi, ashtu si ishte parashikuar prej tyre, t formonte nj Lidhje Shqiptare me karakter kombtar. Ndryshe nga kta,

delegatt, q i takonin krahut sulltanist, u prpoqn q organizata q do t themelohej t kishte nj karakter islamik e jo kombtar shqiptar dhe tia nnshtronin at interesave t Stambollit. N ditn e par t punimeve n Kuvend foln delegat t t gjitha grupimeve politike. Nga fjalimet q u mbajtn n kt dit ruhet vetm nj fragment i fjals s Abdyl Frashrit, kryetar i Komitetit t Stambollit dhe delegat i Toskris (i vilajetit t Janins). Duke mbrojtur platformn atdhetare t lvizjes kombtare, ai i ftoi t gjitha krahinat shqiptare q t bashkoheshin si nj trup i vetm pr t mbrojtur mbar atdheun nga rreziku i asgjsimit. Abdyli ndr t tjera tha: Qllimi i Kuvendit sht q tua presim hovin armiqve t pashpirt, duke lidhur besn shqiptare dhe duke u betuar q ti mbrojm me gjak trojet q na kan ln gjyshrit dhe strgjyshrit tan. Fjalimi i Abdyl Frashrit la prshtypje brenda dhe jasht salls. Delegatve t grupimit atdhetar, iu desh t prballeshin n Kuvend si me qendrimet e dmshme t qarqeve sulltaniste, ashtu edhe me trysnin e autoriteve qeveritare osmane, t prfaqsuara nga mytesarifi turk i Prizrenit, Qamil Beu, q ishte i pranishn n kt tubim. T dyja kto forca u prpoqn t pengonin bashkimin e shqiptarve n nj lidhje kombtare. Megjithat, Kuvendi i Prizrenit e prmbushi misionin e tij historik kombtar. Akti m i rndsishm i tij ishte vendimi pr themelimin e nj organizate me karakter politik e ushtarak, t nj Lidhjeje (Ittifaku), me nj qendr t vetme drejtuese dhe me deg t saj n t gjitha krahinat e vendit, e cila do t merrte prsipr detyrn q t mbronte me do mjet interesat e vendit. Po at dit Kuvendi Kombtar miratoi tekstin e nj proteste, drejtuar Kongresit t Berlinit, me ann e s cils ngrihej zri kundr shkputjes s krahinave shqiptare n favor t shteteve fqinje. Sipas tradits, s bashku me formimin e Lidhjes, u shpall edhe nj bes e prgjithshme, n baz t s cils duhej t pushonin menjher t gjitha veprimet e gjakmarrjes ndrmjet banorve t krahinave q ishin prfaqsuar n Kuvendin e Prizrenit. Vendimi i Kuvendit t Prizrenit pr themelimin e Lidhjes ishte nj fitore e madhe e Lvizjes Kombtare Shqiptare, pasi me ann e tij iu dha goditja e par dhe e fuqishme prpjekjeve t Stambollit pr ta veshur Lidhjen me karakter islamik dhe u hodhn themelet e nj organizate kombtare shqiptare, e cila, qysh n ditn e par t saj, pati nj karakter atdhetar. Menjher pas themelimit t Lidhjes u formuan organet e saj t larta. N krye t Lidhjes qndronte Kshilli i Prgjithshm me funksione legjislative dhe me seli n Prizren, nga i cili do t vareshin degt krahinore. Kryetar i tij u zgjodh Iljaz pash Dibra. Pr t ushtruar funksionet ekzekutive u formua Komiteti Qendror i Lidhjes Shqiptare, i prbr nga tri komisione, secili me nj prgjegjs t veant: komisioni i punve t jashtme (Abdyl Frashri), komisioni i punve t brendshme (Haxhi Shabani) dhe komisioni i t ardhurave financiare (Sulejman Vokshi). Krijimi i organeve t larta t Lidhjes s Prizrenit dhe pajisja e tyre me funksione pushtetore ishin nj fitore tjetr q korrn forcat atdhetare, pasi me ann e tyre u hodhn themelet pr krijimin n Shqipri t nj pushteti t veuar nga ai i Ports s Lart. Kjo fitore u prforcua me caktimin n krye t organeve t larta t personaliteteve q militonin n Komitetin e Stambollit (Abdyl Frashri e Sulejman Vokshi), ose q u takonin qarqeve t moderuara (Iljaz pash Dibra e Haxhi Shaban Prizreni). Pr fitoren e plot t krahut patriotik nuk mbetej tjetr hap, vese pajisja e beslidhjes me nj statut ose kanun, si quhej n at koh, t ndrtuar mbi platformn rilindse. Kanuni dhe Urdhresa (17 qershor 1878) Aktet e para t Kuvendit t Prgjithshm ishin: nj peticion pr shtjen shqiptare, drguar Kongresit t Berlinit, nj peticion, drguar Ports s Lart, Kararnameja

(Akti i Vendimeve-Kanuni) dhe Talimati (Urdhresa). T dyja peticionet u miratuan m 15 qershor 1878. Ato u pajisn me nnshkrimet e disa mijra prfaqsuesve t popullsis shqiptare n t gjitha krahinat e Shqipris. Me ann e tyre krkohej nga Kongresi i Berlinit dhe nga qeveria turke q t mos i jepnin shteteve t huaja asnj pllmb tok nga atdheu i tyre. Edhe n kto dokumente t Kuvendit t Lidhjes shprehej vendosmria e prfaqsuesve shqiptar pr t luftuar deri te njeriu i fundit pr t kundrshtuar do vendim q do t cenonte trsin territoriale t atdheut. Ve ksaj, n peticionin q iu drgua Ports s Lart, parashtrohej edhe krkesa pr t bashkuar t gjitha trojet shqiptare n nj vilajet t vetm shqiptar ose, si thuhet n peticion, n nj vilajet t bashkuar (Tevhidi vilajet) me nj kuvend t bashkuar n krye dhe me administrat, buxhet e ushtri t veant, pra t pajisur me autonomi administrative e kulturore. Por ky program i autonomis (krijimi i vilajetit t bashkuar me autonomi administrative) nuk u prfshi n t dy dokumentet e tjera q u miratuan nga Kuvendi, m 17 qershor 1878, n Kararnamen dhe n Talimatin. Kjo shpjegohet me ndikimin e qarqeve konservatore n punimet e vendimet e Kuvendit, t cilat nuk ishin t interesuara pr ndryshime t raporteve t Shqipris me Perandorin Osmane. Ndikimi i ktyre qarqeve, me t cilat qen bashkuar edhe delegatt boshnjak, u forcua, prkohsisht, n krahasim me at t grupimit t delegatve autonomist kosovar, edhe pr shkak se n Kuvendin e Prgjithshm nuk kishin arritur ende delegatt e krahinave t tjera t Shqipris, sidomos ata t vilajeteve t Shkodrs e t Janins, t cilt ishin t gjith prkrahs t autonomis. Por, ve ktij faktori, n mungesn e krkess n Kararname t nj vilajeti t bashkuar shqiptar, me autonomi administrative, ndikoi edhe rreziku i jashtm, ai i coptimit t Shqipris, q nxirrte n plan t par dhe si detyr m t ngutshme mbrojtjen e trsis s trojeve shqiptare. N kto rrethana, qarqet konservatore, t nxitura edhe nga qeveritart osman, u prpoqn ti impononin Kuvendit t Prgjithshm nj platform me ndikime sulltaniste dhe islamike. Por kto orvatje dshtuan, sepse ndeshn n kundrshtimin e rrept t prfaqsuesve t vijs patriotike t Kuvendit. Kanuni i Lidhjes, me emrin Kararname (Akti i Vendimeve) sanksionoi formimin e Lidhjes si organizat politike shqiptare dhe prcaktoi detyrat e saj m t ngutshme. Megjithse ky dokument nuk iu shmang dot disa formulimeve kontradiktore, me kmbnguljen e delegatve atdhetar aty u prfshin dispozita t tra, q i shrbenin Lvizjes Kombtare Shqiptare dhe q binin ndesh me interesat e Ports s Lart. Kshtu, n nenin 1 thuhej se qllimi i Lidhjes s Prizrenit ishte t mbronte trsin toksore t Perandoris Osmane, me t ciln Lidhja nnkuptonte edhe mbrojtjen e trsis toksore t Shqipris, kurse n nenin 6 shpallej n form edhe m t qart e m t prer, se Lidhja do t kundrshtonte vetm lshimet toksore n favor t Bullgaris, t Serbis dhe t Malit t Zi (pra, jo kundr tokave q do t merrte Rusia dhe Austro-Hungaria), q do t thoshte se ajo do t luftonte vetm pr mbrojtjen e trsis s trojeve shqiptare. E vshtruar nga kjo pikpamje, Kararnameja i prgjigjej detyrs s par e kryesore q qndronte para Lidhjes dhe Lvizjes Kombtare Shqiptare: lufta pr mbrojtjen e trsis territoriale t atdheut, t Shqipris. Po ashtu, ajo shprehte synimet vetqeverisse t shqiptarve. Nga njra an thuhej se Lidhja e Prizrenit do ta shihte si armik do njeri q do t prpiqej t dobsonte autoritetin e qeveris osmane (neni 2), ndrsa nga ana tjetr, ajo e vishte veten dhe komitetet e saj me funksione pushtetore t veuara nga ato t Stambollit (neni 14), t cilat e dobsonin autoritetin e Ports s Lart n Shqipri. Lidhja trajtohej n Kararname si nj institucion politik, me nj personalitet juridik t pavarur nga Porta e Lart. Qeveria e Stambollit, thuhej n nenin 14 t saj, nuk do t przihet n asnj mnyr n shtjet e Lidhjes. Por ajo q e theksonte m shum karakterin e saj t pavarur ishte e drejta q fitoi Lidhja me ann e Kararnames pr

t ngritur n kmb forca t armatosura, t veuara nga ushtria perandorake osmane, dhe pr t hyr n luft kundr fuqive t huaja, pavarsisht nga qndrimi i Ports s Lart. Lidhja merrte prsipr edhe disa prerogativa n fushn administrative e gjyqsore. T gjitha kto dshmojn se referimi n ndonj rast te feja islame ose prfshirja n t e shprehjes s besnikris ndaj Perandoris Osmane, nuk prcaktonin karakterin e vrtet t Kararnames, nuk cenonin prmbajtjen e saj themelore, q i prgjigjej synimeve t Lvizjes Kombtare Shqiptare n at periudh. Ve ksaj, ky nuk ishte programi prfundimtar i Lidhjes, i cili do t miratohej n nj mbledhje m t prgjithshme t Kuvendit, ku t merrnin pjes prfaqsuesit e t gjitha krahinave t Shqipris. N dokumentin tjetr, q Kuvendi i Prgjithshm miratoi po at dit (m 17 qershor 1878), i cili u quajt Talimat (Urdhres), trajtoheshin aspektet organizative, politike e ushtarake t Lidhjes. Urdhresa, ndryshe nga Akti i Vendimeve, ishte e zhveshur nga do referim te feja islame, si dhe nga deklarata e besnikris ndaj Perandoris Osmane. Ve ksaj, funksionet pushtetore t Lidhjes ktu ishin m t theksuara. N Urdhres flitej haptas se Lidhja do t formonte nj administrat qendrore me seli n Prizren, t prbr nga prfaqsues t do sanxhaku, nga e cila do t vareshin administratat lokale t kazave. Krahas ksaj administrate t veuar do t krijohej edhe nj ushtri e shkputur nga ajo e Ports s Lart, e cila do t varej drejtprdrejt nga Lidhja. Nprmjet Kararnames, delegatt e Kuvendit t Prgjithshm shpalln Prizrenin si kryeqytetin e Lidhjes. Lidhja vendosi t ngrinte nj ushtri t rregullt, t disiplinuar dhe t ndrgjegjshme, t aft pr t mbrojtur atdheun. N Talimat prfshihej edhe nj shtojc q prmbante nj varg masash konkrete pr dislokimin e menjhershm t forcave t armatosura t Lidhjes s Prizrenit n pikat kryesore strategjike, si n Guci, n Rugov, n Kolashin, n Prepol, n Senic, n Tashllixhe, n Mitrovic, n Gjilan, n Palank, n Shkodr e gjetk. Prej ktej ato do t mbronin viset shqiptare, nse Kongresi i Berlinit do tua jepte Serbis, Bullgaris e Malit t Zi. Sipas Talimatit, Kuvendi Kombtar parashihte t ngrinte, n rast nevoje, nj ushtri kombtare prej 190 mij vetash. Lajmi i formimit t Lidhjes n Prizren u prhap menjher n Shqipri dhe pati jehon n t katr ant e vendit. Kudo filloi nj diskutim i zjarrt rreth vendimeve t Kuvendit t Prizrenit. Me kt rast atdhetart prparimtar krkuan q t mblidhej prsri Kuvendi i Prgjithshm, n t cilin t merrnin pjes prfaqsuesit e krahinave shqiptare t t katr vilajeteve. N protestat, q popullsia e krahinave t ndryshme i drejtoi gjat atyre ditve Kongresit t Berlinit, mbahej nj qndrim krejt i ndryshm ndaj Stambollit, nga ai i krahut sulltanist. Ashtu sikurse nuk jemi dhe nuk duam t jemi turq, po ashtu do t luftojm me t gjitha forcat tona kundr cilitdo q do t krkonte t na bnte sllav, austriak ose grek, thuhej ndr t tjera n nj memorandum drejtuar, m 13 qershor 1878, kryeministrit britanik, lordit Bikonsfild (Beaconsfield), nnshkruar nga rreth 500 qytetar shkodran, t cilt krkonin respektimin e trsis toksore t Shqipris dhe formimin e nj shteti shqiptar t pavarur. Me telegramet q i drejtonin Kongresit t Berlinit n ditt e mpasme, prfaqsuesit e kazave shqiptare t vilajeteve t Shkodrs, t Janins, t Kosovs e t Manastirit krkonin gjithashtu, si shqiptar, respektimin e trsis toksore t atdheut t tyre, t Shqipris. T tilla krkesa iu paraqitn areopagut ndrkombtar edhe nga shqiptart e mrguar jasht Shqipris, madje edhe nga grupe shqiptarsh q ndodheshin n Stamboll. N nj memorandum, drejtuar m 20 qershor 1878 ministrave t Jashtm t Fuqive t Mdha nga nj grup personalitetesh shqiptare q banonin n kryeqytetin e Perandoris Osmane, midis t cilve bnin pjes edhe disa antar t Komitetit t Stambollit (Pashko Vasa, Sami Frashri, Ali Danish Prishtina, Sermedi Seid Toptani

dhe Abedin bej Dino), pasi protestohej n emr t popullit shqiptar kundr coptimit territorial t atdheut, shtrohej krkesa pr ti dhn Shqipris nj rregullim t veant administrativ, sipas nj projekti t hartuar prej nj komisioni t prbr nga shqiptar dhe t miratuar nga Porta e Lart. Paralelisht me rritjen e lvizjes masive n t mir t platforms kombtare, prfunduan edhe prgatitjet pr mbledhjen e Kuvendit t Prgjithshm. N fund t qershorit n Prizren arritn delegatt e pothuajse t gjitha krahinave shqiptare. N t njjtn koh u kthye nga Berlini edhe delegacioni shqiptar, i kryesuar nga Abdyl Frashri, q kishte shkuar atje pr tu paraqitur Fuqive t Mdha t mbledhura n Kongres, Peticionin me krkesat e Kuvendit t Lidhjes s Prizrenit. Shumica drrmuese e delegatve ishte edhe m e vendosur pr ta mbrojtur deri n fund programin politik kombtar t Lidhjes. Madje disa delegat, si pr shembull ata t Shkodrs, kishin porosi nga popullsia e tyre q t mos pranonin asgj q mund t interpretohej si forcim i fryms islamike dhe po t vinin re se Lidhja po i shmangej rrugs kombtare pr t hyr n rrugn thjesht fetare, t largoheshin prej saj. Kuvendi i Prgjithshm u mblodh n Prizren m 1 korrik 1878. Nga 300 delegatt q, sipas disa dshmive, kishin ardhur n Prizren, njihen t paktn 140 emra, nga t cilt 96 nga Kosova, 26 nga Shkodra dhe 20 nga vilajeti i Janins. Pas dy dit diskutimesh Kuvendi i Prgjithshm miratoi, m 2 korrik 1878, nj Rezolut ose Kanun t ri pr Lidhjen e Prizrenit, me t cilin u bn hapa t rndsishm n prpunimin e mtejshm t programit t Lidhjes. Kanuni i ri e shpalli botrisht organizatn e formuar n Prizren si Lidhje Shqiptare dhe organin e saj qendror e quajti Komitet Kombtar. Statuti i ri ishte pastruar nga ndonj formulim me karakter fetar islamik dhe nga ideja e besnikris ndaj Perandoris Osmane, q kishin pasur vend n Kararname. N tekstin e Kanunit thuhej shprehimisht se Lidhja do t luftonte pr t drejtat kombtare t Shqipris dhe se veprimtarin e saj do ta shtrinte vetm n trojet shqiptare. Ai i jepte t drejt Komitetit Kombtar t formonte nnkomitete t Lidhjes n qendrat e sanxhakve t Shqipris, t organizonte nj ushtri t armatosur pr t mbrojtur trojet shqiptare, t shpallte mobilizimin ushtarak t t gjith burrave t aft pr arm, t vilte, pr nevojat e veta buxhetore, nj sr taksash t ndryshme dhe t jepte dnime penale kundr dezertorve nga Lidhja Shqiptare. Kuvendi mori edhe masat e nevojshme pr ant organizative t Lidhjes. N nj mbledhje t fsheht, q u zhvillua natn n shtpin e atdhetarit prizrenas Shuaip Spahiu, u zgjodhn antart e Kshillit t Prgjithshm, q vishej me funksione legjislative dhe, t Komitetit Kombtar, q do t ushtronte funksione ekzekutive. N Kshillin e Prgjithshm u zgjodhn 56 antar nga krahinat shqiptare t t katr vilajeteve, t cilt ishin nga t gjitha besimet fetare dhe prfaqsonin forcat atdhetare t vendit. Midis tyre ishin: Iljaz pash Dibra, Ali pash Gucia, Sheh Mustafa Tetova, Abdyl Frashri, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Ahmet Koronica, Haxhi Shabani, Binak Alia, Ali Ibra, Ali pash Draga, Ali bej Tirana, Qazim bej Gjirokastra etj. Si kryetar i Kshillit mbeti prsri Iljaz pash Dibra. Tri komisionet e Komitetit, t pajisura me funksione dikasteriale, mbetn si ishin, nn kryesin e Abdyl Frashrit, t Haxhi Shabanit e t Sulejman Vokshit. Kanuni, i miratuar m 2 korrik 1878, shnonte fitoren e plot t Lvizjes Kombtare Shqiptare n gjirin e Lidhjes s Prizrenit. Kjo fitore ishte e dyfisht. Nga njra an, detyra pr t mbrojtur vetm trojet shqiptare, me t ciln e ngarkoi ky kanun, e ktheu prfundimisht Lidhjen e Prizrenit n nj organizat politike kombtare dhe i dha t drejtn pr ta prfaqsuar Shqiprin e robruar n arenn ndrkombtare. Nga ana tjetr, t drejtat q i dha po ai kanun pr t pasur administrat, ushtri, buxhet dhe gjyqe t veanta, e pajisn Lidhjen e Prizrenit me funksione pushtetore t veuara nga ato t shtetit centralist osman. N t vrtet, me kto t drejta, q u sanksionuan n kanunin e 2 korrikut 1878, Lidhja e Prizrenit fitoi bazn ligjore pr t

ngritur shkall-shkall nj shtet autonom shqiptar brenda shtetit perandorak osman.

3. MBROJTJA E TROJEVE SHQIPTAREShqipria dhe Kongresi i Berlinit (13 qershor-13 korrik 1878) Kongresi i Berlinit u hap m 13 qershor 1878, me rend dite rishikimin e Traktatit t Shn-Stefanit. N t morn pjes 6 Fuqit e Mdha t Evrops: Gjermania, Anglia, Franca, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia. Sipas procedurs s vendosur paraprakisht, vendimet do t merreshin njzri. Punimet e Kongresit t Berlinit i drejtoi kancelari gjerman, Otto Bismark. N punimet e Kongresit t Berlinit mori pjes edhe nj delegacion qeveritar i Perandoris Osmane, i kryesuar nga ministri i saj i Jashtm, Kara Theodhor Pasha, me ndihms t par Mehmet Ali Pashn, nj mareshal turk me origjin gjermane. Por delegacioni turk nuk kishte t drejta t barabarta me ato t Fuqive t Mdha. Ai mund t diskutonte pr do shtje t rendit t dits, por nuk kishte t drejt t votonte pr vendimet e Kongresit. Me ftesn e Fuqive t Mdha, shtetet ballkanike (Serbia, Greqia, Bullgaria, Rumania, Mali i Zi) drguan n Berlin delegacionet e tyre qeveritare, t cilat parashtruan dhe mbrojtn n seanca t veanta t Kongresit krkesat e tyre politike e territoriale. Edhe shqiptart, sidomos organizmat e Lidhjes s Prizrenit, i parashtruan Kongresit t Berlinit krkesat e tyre. N dhjetra peticione e memorandume t drguara gjat muajve qershor-korrik 1878, prve protestave kundr lakmive pushtuese t shteteve fqinje, q cenonin trsin territoriale t Shqipris, parashtrohej edhe krkesa pr ti dhn Shqipris disa t drejta autonomiste. Kt krkes ia prcolli me ann e Abdyl Frashrit Kongresit t Berlinit edhe Lidhja e Prizrenit me peticionin q miratoi m 15 qershor. Megjithse kjo platform e autonomis ishte pranuar nga shumica e qarqeve patriotike shqiptare, nuk munguan tu paraqiten Fuqive t Mdha edhe krkesa t tjera, q parashikonin formimin e nj shteti t pavarur shqiptar. Kshtu, n memorandumin, q nj grup atdhetarsh shkodran i drguan m 13 qershor 1878 lordit Bikonsfild, kryetar i delegacionit anglez n Kongresin e Berlinit, pasi flitej hollsisht pr rrezikun q i kanosej trsis territoriale t Shqipris nga shtetet fqinje, parashtrohej si zgjidhja m e prshtatshme pr shtjen shqiptare, n kushtet n t cilat ndodhej Evropa Juglindore, formimi i nj shteti shqiptar t pavarur. Krijimi i shtetit t pavarur shqiptar do ta lironte popullin shqiptar nga zgjedha shekullore osmane, do t krijonte n Ballkan nj mburoj kundr pansllavizmit rus dhe do t shrbente si nj element ekuilibri n lindje. Meg