Liberalna lokalna politika u...

Liberalna lokalna politika u Srbiji

Libe

raln

a lo

kaln

a po

litik

a u

Srbi

ji

www.westbalkan.fnst.org

cmyk

LOKALNA LIBERALNA POLITIKA U SRBIJI

Urednici:Dr. Srđan Pešić

Dušan DinićDušan Gamser

SADRŽAJ

PREDGOVORDušan DinićRegionalni koordinator za Zapadni BalkanFondacija Fridrih Nauman

5

UVODSrđan PešićOdbornik u Skupštini Grada NišaPredsednik Saveta za decentralizaciju i lokalnu samoupravu LDP

7

DECENTRALIZACIJA, FISKALNA DECENTRALIZACIJA, GRAĐANSKO DRUŠTVOSrđan Pešić

11

UPRAVA, URBANIZAM I IMOVINA LOKALNIH SAMOUPRAVAHajrija BugujevciBivša odbornica u Skupštini opštine PrijepoljeVladimir ĐorićKoordinator Radne grupe za urbanizam LDP

18

PREDUZETNIŠTVO I JAVNA KOMUNALNA PREDUZEĆAAca JevtićPredsednik Skupštine Gradske opštine Palilula u Beogradu

25

POLJOPRIVREDA I SELOJaroslav PopovićOdbornik i bivši predsednik Skupštine opštine Bački Petrovac

31

ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINERanko TomićOdbornik u Skupštini opštine Gornji MilanovacMirjana Balog KormanjošOdbornica u Skupštini Grada Pančeva

36

OBRAZOVANJE

Mirjana Balog KormanjošOdbornica u Skupštini Grada PančevaIsidora InjacČlanica Privremenog organa i bivša odbornica Skupštine Gradske opštine Voždovac u BeograduSvetlana LalovićBivša odbornica u Skupštini opštine Bačka Topola

41

LJUDSKA I MANJINSKA PRAVA, RODNA RAVNOPRAVNOST, MLADI I PROBLEMATIKA OSOBA SA POSEBNIM POTREBAMAMiloš GrozdanovićOdbornik u Skupštini Grada Niša

46

KULTURA I MEDIJIDraginja MaskareliOdbornica u Skupštini Gradske opštine Stari Grad u BeograduIštvan RacBivši odbornik u Skupštini opštine KovačicaJelena MiloševićOdbornica u Skupštini Grada ValjevaSelena PleskonjićOdbornica u Skupštini Grada Beograda

53

SOCIJALNA ZAŠTITA I PRIMARNA ZDRAVSTVENA ZAŠTITAZorica PavlovićOdbornica u Skupštini Grada BeogradaDejan ObradovićOdbornik u Skupštini opštine RačaMarina JovanovićOdbornica u Skupštini Grada NišaMiodrag ZdravkovićOdbornik i šef Odborničke grupe LDP u Gradskoj opštini Medijana u Nišu

59

MEĐUOPŠTINSKA I PREKOGRANIČNA SARADNJABranislav MiljkovićBivši predsednik Skupštine opštine Vladičin Han

69

LOKALNA SAMOUPRAVA U BOSNI I HERCEGOVINIMuharem MusićPredsednik Skupštine opštine Gračanica u Bosni i Hercegovini, gostujući autor u ovoj publikaciji

72

AUTORI 77

5Lokalna liberalna politika u SrbijiLokalna liberalna politika u Srbiji

PREDGOVOR

Dušan DinićRegionalni koordinator za Zapadni BalkanFondacija Fridrih Nauman

Brošura koja je pred vama zaokružuje višegodišnji projekat na kome su sarađivali biroi Fon-dacije Fridrih Nauman u Beogradu i Briselu i mreža liberalnih odbornika iz Srbije - LiberNet, uz značajnu podršku Evropske partije liberalnih demokrata i reformista (ELDR).

Cilj ovog projekta je pružanje podrške političarima liberalnog opredeljenja na lokalnom ni-vou u Srbiji, u kojoj postoji duga tradicija upravljanja državom iz centra i u kojoj je uticaj nacionalističkih ideja iz prethodne decenije još uvek izuzetno jak.

Gotovo je apsurdno da su, 14 godina nakon donošenja Miloševićevog zakona kojim je imovi-na praktično oduzeta lokalnim samoupravama i stavljena pod kontrolu centralnih državnih organa, bitni delovi ovog zakona još uvek na snazi. Taj zakon donet je u predvečerje lokalnih izbora 1996, na kojima su u velikom broju gradova Srbije vladajući socijalisti doživeli kata-strofalan poraz, ali su lokalne samouprave i danas jos uvek lišene funkcije upravljanja sop-stvenom imovinom, a samim tim i jednog od najvažnijih instrumenata svog razvoja.

Brošura je nastala tokom poslednjih godinu dana, zajedničkim radom grupe od preko 30 od-bornika Liberalno demokratske partije (LDP) i stručnjaka iz Fondacije Fridrih Nauman. Shod-no iskustvu svojih autora, ona je pretežno orijentisana ka postojećoj praksi u gradovima i opštinama Srbije.

Iskustva rada u organima lokalne samouprave jednog dela odbornika koji su učestvovali u izradi brošure su relativno kratka (izabrani maja 2008. godine), ali su u projektu učestvova-li i oni koji imaju i više od deset godina ovakvog iskustva, što za mladu srpsku demokratiju ipak predstavlja izuzetak.

Brošura je sastavljena od devet tematskih priloga posvećenih pojedinim politikama kojima se lokalne samouprave u Srbiji bave u skladu sa svojim, često nepotrebno skučenim ingeren-cijama. Jedno posebno poglavlje posvećeno je okvirnom predlogu za decentralizaciju Srbije.

Zbog kratkoće raspoloživog prostora, svako od deset poglavlja ove brošure strukturirano je tako da na početku pruži samo osnovne podatke o stanju opisane teme, istakne najvažnije probleme i opiše moguće pravce njihovog rešavanja, najčešće vođene principima bliskim li-beralizmu kao političkoj ideji.

Brošura se bavi samo lokalnom politikom u tzv. Centralnoj Srbiji i Vojvodini, jer statistički podaci sa Kosova nisu dostupni. Tamo gde raspoloživi podaci nisu odgovarali potrebama pi-sanja ovog dela, autori knjige su sami formulisali upitnike i prikupili odgovarajuće podatke

6 Lokalna liberalna politika u SrbijiLokalna liberalna politika u Srbiji

iz 11 opština i gradova različite veličine, unapred tako odabranih da skupa uzeti predstave zadovoljavajući uzorak za opis stanja u čitavoj zemlji.

Poslednje poglavlje ovog izdanja daje kratak prikaz lokalne politike u Bosni i Hercegovini. Ono je najava brošure koju će u bliskoj budućnosti napisati članovi mreže lokalnih političa-ra MandatNet iz BiH.

Na kraju, želeo bih da se u ime tima urednika ove brošure (dr. Srđan Pešić - odbornik LDP u Skupštini grada Niša, Dušan Gamser - internacionalni sekretar LDP), posebno zahvalim gospodinu Manfredu Rihteru, članu Upravnog odbora Fondacije Fridrih Nauman za njego-vu višegodišnju neumornu podršku radu LiberNeta i MandatNeta, a Suzani Hartig, izvršnoj direktorki Evropskog liberalnog foruma (ELF), kao i mom kolegi iz Sarajeva Adnanu Huskiću, na njihovoj nesebičnoj podršci u nastanku ove brošure.

Lokalna liberalna politika u Srbiji 7Lokalna liberalna politika u SrbijiLokalna liberalna politika u Srbiji

UVOD

Srđan PešićOdbornik u Skupštini Grada NišaPredsednik Saveta za decentralizaciju i lokalnu samoupravu LDP

Ustavno određenje lokalne samouprave u Srbiji

Ustav Republike Srbije1 već u uvodu određuje da je državna vlast ograničena pravom gra-đana na pokrajinsku autonomiju i lokalnu samoupravu. To je, barem teorijski, napredak u odnosu na prethodni Ustav (iz 1990), jer uvodi građansko pravo na ograničenje centralne vlasti. Iako Ustav ne precizira koja su pitanja od republičkog, a koja od pokrajinskog i lokal-nog značaja, on jasno definiše da će se jedinice lokalne samouprave i autonomne pokraji-ne baviti pitanjima koja na svrsishodan način mogu rešiti one same i za koje nije nadležna Republika Srbija. Tako je ustavom otvoren prostor za širu decentralizaciju. Problem je u tome što prateći za-koni nisu ova ustavna određenja razradili na odgovarajući način. S druge strane, Ustav ne ostavlja prostor za suštinsku administrativnu regionalizaciju Srbije. On samo definiše da građani imaju pravo na pokrajinsku autonomiju i lokalnu samoupravu i da su jedinice lo-kalne samouprave opštine, gradovi i grad Beograd, a da su autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo. Svaka promena teritorijalne organizacije bi stoga zahtevala i složenu proceduru promene Ustava.

Novi Ustav je, što se lokalne samouprave tiče, doneo dve bitne novine u odnosu na pret-hodni. Prva je što on uvodi pojam imovine lokalne samouprave, koja prethodno nije ni bila ustavno određena. Druga je pomalo neuobičajena, a reč je o odredbi da se ustavom definiše način izbora predsednika opština u skupštinama opština, a ne neposredno.

Sva imovina koju koriste jedinice lokalne samouprave je u vlasništvu Republike Srbije, dok opštine i gradovi imaju samo pravo korišćenja. Ako se ima u vidu da je to dosad bila krupna prepreka razvoju opština, nova ustavna odredba jeste napredak. Nažalost, propisi kojima bi se ova oblast detaljnije regulisala još nisu doneti, tako da lokalne samouprave u Srbiji ni da-nas nisu vlasnici imovine na svojoj teritoriji.

Sasvim je neuobičajeno da se izbor predsednika opština određuje Ustavom jedne zemlje, bu-dući da se time na izvestan način guši suštinska demokratizacija društva. Ustav određuje da će se predsednici opština birati iz redova odbornika u Skupštinama opština, a ne neposred-no. Jasno je da je ova ustavna odredba proistekla iz političkog kompromisa najvećih stra-naka, da bi se ostvarila potpuna centralna partijska kontrola nad lokalnim samoupravama.

1 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 83/06.


Ukoliko bi se pristupilo promenama ovakvog načina izbora, morala bi se pokrenuti kompli-kovana procedura promene Ustava ili nekih njegovih poglavlja.

Teritorijalna organizacija Srbije

Ustavom i zakonima je određeno da su jedinice lokalne samouprave opštine, gradovi i Grad Beograd, kao glavni grad. U Srbiji danas postoji 145 jedinica lokalne samouprave: 122 op-štine, 22 grada i grad Beograd.

Jedna od osnovnih karakteristika sistema lokalne samouprave jeste da je on organizovan manje-više monotipski. Novim Zakonom o lokalnoj samoupravi2 i Zakonom o teritorijalnoj organizaciji3 definišu se, prvi put, status grada i status opštine. Razlike u nadležnosti gra-dova i opština, međutim, nisu jasno određene. Gradovi su prvi put dobili izvesne nadležnosti (pravo na osnivanje kliničkih centara, na primer) kakve ranije nisu imali, kao i mogućnost da formiraju gradske opštine, koje nisu jedinice lokalne samouprave. S druge strane, velike op-štine s više desetina hiljada stanovnika i male, s jedva nekoliko hiljada, imaju potpuno iste nadležnosti. Veliko je pitanje da li opštine s malim brojem stanovnika uopšte imaju kapaci-tet da odgovore nadležnostima ovakve monotipske organizacije.

Zakon o lokalnoj samoupravi određuje da je opština „osnovna teritorijalna jedinica u kojoj se ostvaruje lokalna samouprava, koja je sposobna da preko svojih organa samostalno vrši sva prava i dužnosti iz svoje nadležnosti i koja ima najmanje 10.000 stanovnika“, a grad je „jedinica lokalne samouprave utvrđena zakonom, koja predstavlja ekonomski, administra-tivni, geografski i kulturni centar šireg područja i ima više od 100.000 stanovnika i da... te-ritorija za koju se obrazuje grad predstavlja prirodnu geografsku celinu, ekonomski povezan prostor koji poseduje izgrađenu komunikaciju među naseljenim mestima sa sedištem grada kao gravitacionim centrom.“

Ova odredba, međutim, nije poštovana isključivo iz političkih razloga, pa tako šest opština ima manje od 10.000 stanovnika, a čak deset gradova manje od 100.000 stanovnika.

Kriterijumi za osnivanje jedinica lokalne samouprave, kako gradova tako i opština, definisani su preširoko (očito namerno), što je iskorišćeno za arbitrarno određivanje statusa grada po-jedinim opštinama i zadržavanje prevelikih jedinica lokalne samouprave, bez ikakvog razlož-nog objašnjenja. S obzirom na formulaciju odredbe o kriterijumima za obrazovanje gradova, na ovaj način se pokušalo uvođenje „na mala vrata“ svojevrsnih regiona putem takozvane „konurbacije“ ili regionalnih gradova (grad kao administrativna jedinica jeste upravo to). Ta-ko se izbegava odgovornost za pokretanje prave administrativne regionalizacije.

Grad Beograd, kao glavni grad, ima poseban položaj utvrđen Ustavom i Zakonom o glav-nom gradu. To je jedina jedinica lokalne samouprave koja ima obavezu da na svojoj terito-riji obrazuje gradske opštine. Ostali gradovi mogu, na osnovu svojih statuta, da formiraju i ukidaju gradske opštine. Gradske opštine nisu jedinice lokalne samouprave i na njih se ne

2 Zakon o lokalnoj samoupravi, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 129/06.

3 Zakon o teritorijalnoj organizaciji, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 129/06.


odnose nadležnosti koje su Zakonom o lokalnoj samoupravi utvrđene za opštine. Nadležno-sti svojih opština gradovi određuju na osnovu sopstvenih statuta, a grad Beograd na osnovu Zakona o glavnom gradu. Gradske vlasti mogu stoga da odluče i da ih uopšte ne formiraju. Grad Beograd ima 17 gradskih opština, Niš i Kragujevac po pet, a Novi Sad samo dve. Iako gradske opštine mogu označavati dodatni vid decentralizacije na lokalnom nivou, to u prak-si još uvek nije slučaj.

Skupštine jedinica lokalne samouprave mogu na svojoj teritoriji da obrazuju mesne zajed-nice kao oblike mesne lokalne samouprave i da im prenesu pojedine nadležnosti. Da li će ih formirati ili neće i koje će im nadležnosti preneti, jedinice lokalne samouprave odlučuju samostalno. Budući da nema preciznih podataka, pretpostavlja se da u Srbiji postoji preko 4.000 mesnih zajednica. Pojedine opštine su na svojoj teritoriji formirale preko 30 mesnih zajednica, ali su njihova ovlašćenja još uvek mala. Grad Leskovac, koji ima približno 156.000 stanovnika i obuhvata 144 naseljena mesta, ima čak 137 mesnih zajednica. Zakon o lokal-noj samoupravi omogućuje da se u gradovima formiraju i kvartovi, rejoni, četvrti i sl., kao posebni oblici mesne samouprave. Zakonom je predviđeno da se u seoskoj sredini ovakvi oblici mesnog samoorganizovanja moraju obrazovati, dok to u gradskim naseljima nije za-konska obaveza.

Organi jedinica lokalne samouprave, njihov izbor i nadležnosti

Na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi, organe opštinske vlasti čine: skupština opštine, predsednik opštine, opštinsko veće i opštinska uprava. U gradovima i u Beogradu, organi vlasti su skupština grada, gradonačelnik, gradsko veće i gradska uprava.

Skupštinu opštine čine odbornici koji se na lokalnim izborima biraju na četiri godine po pro-porcionalnom izbornom sistemu. Njihov broj ne može biti manji od 19 niti veći od 75. U slu-čaju gradova, broj odbornika ne sme premašiti 90. Zakon o glavnom gradu utvrđuje da u Skupštini grada Beograda može biti najviše 110 odbornika. Oni između sebe biraju predsed-nika skupštine opštine (skupštine grada), i on potom organizuje rad skupštine, saziva sed-nice i predsedava njima. Skupština opštine bira i zamenika predsednika skupštine opštine. Skupština opštine (grada) o najvećem broju pitanja odlučuje većinom glasova prisutnih od-bornika, pod uslovom da sednici prisustvuje najmanje polovina ukupnog broja odbornika. Većina od ukupnog broja odbornika neophodna je za donošenje odluka o statutu opštine, budžetu, urbanističkim planovima, izboru predsednika skupštine opštine, predsednika i za-menika predsednika opštine i članova opštinskog veća, o obrazovanju i ukidanju mesnih zajednica i drugih oblika mesne samouprave, kao i o delokrugu, sastavu, izboru članova i na-činu rada saveta za međunacionalne odnose.

Izvršna vlast u opštini (gradu) podeljena je između predsednika opštine (gradonačelnika) i opštinskog (gradskog) veća. Predsednika opštine bira skupština opštine iz reda odbornika, na period od četiri godine. On se bira na predlog predsednika skupštine opštine, a za njegov iz-bor je potrebna većina ukupnog broja odbornika. Kandidat za predsednika opštine predlaže kanidata za svog zamenika, a obojici danom izbora prestaje mandat odbornika.


Predsednik opštine predstavlja i zastupa opštinu; predlaže način rešavanja pitanja o kojima odlučuje skupština; naređuje izvršenje budžeta; usmerava i usklađuje rad opštinske uprave; donosi pojedinačne akte za koje je ovlašćen zakonom, statutom ili odlukom skupštine; obav-lja i druge poslove utvrđene statutom i drugim aktima opštine.

Opštinsko veće čine predsednik opštine, zamenik predsednika opštine i određen broj člano-va, a njih ne može biti više od 11. Članove opštinskog veća bira skupština opštine na pred-log kandidata za predsednika opštine. Opštinsko veće predlaže statut, budžet i druge odluke i akte koje donosi skupština; neposredno izvršava i brine o izvršavanju odluka i drugih aka-ta skupštine opštine; donosi odluku o privremenom finansiranju u slučaju da skupština op-štine ne donese budžet pre početka fiskalne godine; obavlja nadzor nad radom opštinske uprave; poništava ili ukida akte opštinske uprave koji nisu u saglasnosti sa zakonom, statu-tom i drugim opštim aktom ili odlukom koje donosi skupština opštine; u upravnom postup-ku u drugom stepenu rešava o pravima i obavezama građana, preduzeća i ustanova i drugih organizacija u upravnim stvarima iz nadležnosti opštine; stara se o izvršavanju poverenih nadležnosti iz okvira prava i dužnosti Republike, odnosno autonomne pokrajine; postavlja i razrešava načelnika opštinske uprave, odnosno načelnike uprava za pojedine oblasti.

Najvažniji instrumenti uticaja predsednika opštine na opštinsko veće, pored činjenice da i predsednika i veće bira ista skupštinska većina, jesu to što on saziva i vodi sednice veća i ima ovlašćenje da obustavi primenu odluke opštinskog veća za koju smatra da nije saglasna za-konu. Osim toga, predsednik opštine je ovlašćen da predstavlja opštinsko veće. Razrešenjem predsednika opštine prestaje mandat ne samo njegovog zamenika nego i opštinskog veća.

Opštinskom upravom rukovodi načelnik koga postavlja opštinsko veće na rok od pet godina, i to na osnovu javnog konkursa. Zakonodavac je tom odredbom nastojao da zaštiti načelnika uprave, kao profesionalca, od smene prilikom promene lokalne vlasti. Iako to teorijski jeste brana postavljanju partijski lojalnih načelnika, Zakonom o lokalnoj samoupravi nije predvi-đeno nikakvo ograničenje prava opštinskog veća da razreši načelnika opštinske uprave. Za-kon o lokalnoj samoupravi predviđa da načelnik za svoj rad i rad uprave odgovara skupštini opštine i opštinskom veću, u skladu sa statutom opštine i aktom o organizaciji opštinske uprave. Potpuno je stoga nejasno kako načelnik uprave odgovara skupštini opštine, ako ga opštinsko veće i postavlja i razrešava, i to na osnovu konkursa.


DECENTRALIZACIJA,FISKALNA DECENTRALIZACIJA, GRAĐANSKO DRUŠTVO

Srđan Pešić

Decentralizacija

Srbija spada u najcentralizovanije države u Evropi. Jedinice lokalne samouprave su među najvećima, i po broju stanovnika i po teritoriji. Prosečan broj stanovnika od približno 50.000 i prosečna teritorija od 610 km2 to najbolje ilustruju.1 Podatak da u gradovima živi oko 57 procenata stanovništva, a u opštinama približno 43 odsto stanovnika, pokazuje da u Srbiji postoji i demografska centralizacija.2 U glavnom gradu, koji obuhvata manje od 0,5 proce-nata teritorije, živi više od četvrtine stanovnika Srbije. U republičkom parlamentu nema ni-jednog poslanika iz više od 70 opština (od ukupno 144). Srbija je centralizovana ne samo u demografskom nego i u kulturnom, medijskom i zdravstvenom smislu. Prosečan stanovnik Beograda je, na primer, u 2007. zaradio 1.500 EUR više od prosečnog stanovnika Niša, a čak 3.000 EUR više od stanovnika Bele Palanke, jedne od najnerazvijenijih opština,3 i to u okol-nostima kada je prosečna bruto plata u Srbiji u maju 2007. bila 464 EUR (neto 332 EUR).4 Razlike u primanjima između opština su u rasponu i do 1 : 27.5 U glavnom gradu je locirano 21 od 48 pozorišta i 143 od 256 izložbenih prostora.6 Svih pet nacionalnih televizija je re-gistrovano u glavnom gradu. Statističari su izračunali da je mogućnost preživljavanja posle moždanog udara četiri puta veća ukoliko se desi u Beogradu, nego 300 km južnije.7

1 Svi navedeni podaci za Srbiju se, ukoliko to nije drugačije naglašeno, ne odnose na teritoriju Kosova, koja je od 1999. pod upravom UNMIK-a.

2 Modeli organizacije lokalne samouprave, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Makedonija i Srbija, Izdavač PALGO centar, Beograd 2008, str. 182-227.

3 Branislav Kovačević Cole, lider kragujevačke Lige za Šumadiju, u tekstu objavljenom u elektronskom časo-pisu Zapad, na adresi: http://www.differentia-nis.org/2009/01/27/decentralizacija-kao-pitanje-zivota-i-smrti/.

4 Izvor: http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2007&mm=06&dd=22&nav_id=252377.

5 Branislav Kovačević Cole, navedeni izvor.

6 Podaci iz studije o Nacrtu strategije decentralizacije kulture u Srbiji koju je pripremila Komisija za de-centralizaciju pri Ministarstvu kulture Republike Srbije (april 2008); članak Nejednakosti u regionalnom kulturnom razvoju u Srbiji, objavljen u elektronskom časopisu Zapad, na adresi: http://www.differentia-nis.org/2009/02/13/centralizam-u-oblasti-kulture/.

7 Miša Karić, novinar dnevnog lista Borba, u tekstu objavljenom 15. januara 2009. godine pod naslovom: “Šlog ćete preživeti u Beogradu, u Pirotu ćete sigurno umreti“.


Broj stanovnika u Srbiji 7.498.001

Broj stanovnika u gradovima 4.302.863

Broj stanovnika u opštinama 3.195.138

Procenat stanovništva koji živi u gradovima 57

Procenat stanovništva koji živi u opštinama 43

Srbija je tek 2007. godine ratifikovala Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi i tako se, ma-kar formalno, svrstala u red država koje su se obavezale da će svoje zakonodavstvo uskladi-ti s principima EU i započeti proces suštinske decentralizacije i demokratizacije vlasti. Iako su bitni zakoni koji regulišu rad lokalne samouprave usvojeni i najvećim delom usklađeni sa evropskim zakonodavstvom, proces reforme lokalne samouprave u Srbiji još nije odma-kao od početka.

Ključni činilac koji Srbiji na ovome polju nedostaje jeste opšti politički konsenzus o ustav-no uređenoj regionalizaciji kao osnovi višestepene decentralizovane vlasti, ili barem jedin-stven stav o definisanju teritorijalno-statističkih oblasti po NUTS klasifikaciji Evropske unije, što je inače neophodna pretpostavka u proceduri konkurisanja za fondove EU za ravnome-ran regionalni razvoj, ako i nije oblik prave regionalizacije i prenošenja stvarnih nadležno-sti na niže nivoe vlasti.

Ukoliko se sasvim pojednostave problemi koje Srbija ima na putu decentralizacije, mogu se izdvojiti dva: neodgovarajuća teritorijalna organizacija s prevelikim i nefunkcionalnim jedi-nicama lokalne samouprave, i jedinice lokalne samouprave bez ikakve imovine.

1. Jedan od najprečih zadataka je, shodno tome, promena teritorijalne organizacije. S obzi-rom na veličinu zemlje, broj opština i iskustva uporedivih zemalja u okruženju ili u EU, tro-stepena struktura vlasti (država / regioni / gradovi i opštine) bila bi najprihvatljiviji model u ovoj fazi reforme lokalne samouprave u Srbiji. Naravno, uz uvažavanje specifičnosti položa-ja autonomne pokrajine Vojvodine i pronalaženje njenog mesta u tako izmenjenom sistemu teritorijalne organizacije Republike.

U tom kontekstu, neminovno se postavlja i pitanje: koja je optimalna veličina jedinice lo-kalne samouprave da bi ona efikasno i ekonomično obavljala javne poslove na zadovoljstvo građana? Na to pitanje nema, međutim, pravog odgovora. Zbog toga bi zakonski trebalo omogućiti i definisati prelazak s monotipske strukture jedinica lokalne samouprave na po-litipsku, prema kojoj bi postojala dva tipa jedinica lokalne samouprave, ili pak više njih, na istome nivou teritorijalne organizacije. To bi omogućilo da različite (demografski, geograf-ski, ekonomski, po ljudskim resursima, privrednom i prirodnom kapacitetu i dr.) jedinice lo-kalne samouprave jednako kvalitetno obavljaju poverene im javne poslove.

Da bi se ovaj posao obavio, potrebne su snažne, edukovane i osposobljene institucije, i sto-ga je jačanje kapaciteta i obrazovanje menadžmenta i zaposlenih u javnoj administraciji u lokalnim samoupravama zadatak koji treba da prati proces suštinske decentralizacije. Za iz-vršenje tog zadatka veoma je važna saradnja lokalnih samouprava i republičke vlade, tj. nje-nog Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu.


2. Srbija je jedina zemlja u Evropi u kojoj lokalna samouprava nema sopstvenu imovinu, jer je još na snazi odluka o faktičkoj nacionalizaciji njene imovine, doneta 1995. u vreme vlasti Slobodana Miloševića s namerom da se lokalna samouprava potpuno obesmisli, a opozici-ja njegovom režimu ostavi bez političkih uporišta. Bitan preduslov za normalno funkcioni-sanje jedinica lokalne samouprave jeste da im centralna vlast garantuje imovinska prava na dobra koja se nalaze na njihovoj teritoriji. To podrazumeva i da im centralna vlast omogu-ći vlasništvo nad sredstvima za rad lokalnih vlasti, kao i da uspostavi pravila za raspolaga-nje imovinom tih samouprava.

Na osnovu principa Evropske povelje o lokalnoj samoupravi,8 radi što bržeg priključenja Evropskoj uniji treba stvoriti pravni okvir, u Ustavu i svim pratećim zakonima, za suštinsku decentralizaciju i regionalizaciju, vratiti imovinu lokalnim samoupravama i omogućiti nji-hovu politipsku organizaciju.

Fiskalna decentralizacija

Iako je novi Zakon o finansiranju lokalne samouprave9 postavio dobru osnovu, prvenstve-no u unapređenju transparentnosti, stabilnosti i predvidivosti, poboljšanju stepena horizon-talnog ujednačavanja, jačanju autonomije lokalne samouprave i institucionalizaciji dijaloga centralne i lokalnih vlasti, Srbija je daleko od suštinske fiskalne decentralizacije i stvaranja sistema javnih lokalnih finansija.

U Srbiji se godišnje izdvaja svega šest odsto bruto nacionalnog dohotka za rad lokalnih sa-mouprava. U 2009, ta sredstva su dodatno, i to drastično i nesrazmerno, smanjena zbog ekonomske krize. Primera radi, u budžetu Republike Srbije za 2009. bilo je predviđeno da se lokalnim samoupravama prosledi približno 40.000.000.000 RSD. Naknadnim rebalansom budžeta, ta suma je smanjena na oko 25.000.000.000 RSD, od ukupno 720.000.000.000 RSD.10

Budžeti jedinica lokalne samouprave su mali, u proseku 11.300.000 EUR po jedinici, i oni su pretežno potrošački a ne razvojni.11 U lokalnim budžetima se godišnje, u proseku, po glavi stanovnika prihoduje odnosno rashoduje oko 220 EUR. U najsiromašnijim opštinama to je prosečno oko 120 EUR, a u najbogatijim približno 470 EUR. Najveći deo budžeta malih i ne-razvijenih opština je, nažalost, prosleđen iz državnog budžeta, negde i do 60 odsto. S druge strane, razvijene opštine i gradovi pune svoje budžete na osnovu izvornih prihoda, najvećim

8 Izvor: http://www.bh-hchr.org/Dokumenti/Evropska%20povelja%20o%20lokalnoj%20samoupravi.doc.

9 Zakon o finansiranju lokalne samouprave, donet 14. 7. 2006, Službeni glasnik broj 62/06.

10 Izvor: http://www.blic.rs/vojvodina.php?id=92920.

11 Primera radi, u Čačku je gradski bužet za 2009. ukupno 2.400 miliona RSD (1 EUR = 93.3499 RSD, prema kursu od 7. avgusta 2009). Od toga, za investicije u infrastrukturu predviđeno je 355.000.000, za izgradnju dečjeg vrtića i još jedne zgrade 300.000.000, a za donacije nevladinim organizacijama (što je, vrlo uslovno, razvojna stavka) oko 60.000.000, dok je sve ostalo, preko 70 odsto budžeta, klasična potrošnja. (Izvor: Odbornici LDP-a, odnosno LiberNeta.)


delom prihodima od nepokretnosti, po pravilu od izdavanja poslovnog prostora. Grad Beo-grad, na primer, puni samo 9,62 odsto svog budžeta iz transfera od Republike.12

Neujednačen finansijski kapacitet razvijenih gradova i nerazvijenih opština ogleda se i u to-me što opštine više sredstava izdvajaju za socijalne funkcije, a razvijeni gradovi pretežno za ulaganja i razvoj. Linija podele na razvijene i nerazvijene jedinice lokalne samouprave tako se delimično poklapa s linijom podele na veće jedinice (koje najčešće imaju status grada) i manje (koje po pravilu imaju status opštine), premda to, naravno, ne važi za gradske opštine.

Tabela 1. Sredstva za funkcionisanje lokalnih samouprava u Srbiji izražena kao procenat BDP-a. Izvor: Branko Stepanović: Finansiranje lokalne samouprave u Srbiji, u Priručniku o finansiranju na lokalnom i regionalnom nivou, Stalna konferencija gradova i opština (SKGO) i Savet Evrope, Beograd 2007, XI i X.

Prema Zakonu o finansiranju lokalne samouprave iz 2006. godine, jedan od najvažnijih izvornih prihoda lokalnih samouprava postao je porez na imovinu. Bez obzira na to što je u teoriji porez na imovinu ponekad predmet sporenja,13 on je dobra osnova fiskalne autono-mije, jer ga opštine i gradovi mogu koristiti kao sredstvo za privlačenje investicija. Problem, međutim, nastaje u njegovoj naplati. U većini jedinica lokalne samouprave u Srbiji, porez na imovinu prikuplja Republička poreska uprava, a ona nije presudno zainteresovana da to efi-kasno radi. U jedinicama u kojima taj posao obavljaju lokalni organi, sistem naplate je brži i efikasniji, a budžet lokalne samouprave je evidentno veći. Proces prenošenja tih nadležnosti je u toku, ali problemi nastaju zbog toga što siromašne opštine nemaju ni sredstava da or-ganizuju poresku službu. Bolja međuopštinska saradnja bi ovaj problem barem delimično, i makar ponegde, mogla rešiti ili umanjiti.

Lokalnim samoupravama bi trebalo omogućiti da naplaćuju poreze na dohodak građana i na dobit preduzeća i da njima u najvećoj mogućoj meri i raspolažu. Porez na dobit preduzeća treba naplaćivati u sredinama u kojima se dobit i ostvaruje, tačnije tamo gde su preduzeća locirana, a ne u mestima u kojima su ona samo registrovana.

Porezi, kao najznačajniji fiskalni prihodi, tako u praksi ostaju pod kontrolom centralnih vla-sti, dok se lokalnim samoupravama prepušta naplata brojnih lokalnih taksa i naknada.

Dok su utvrđivanje i raspodela nenamenskih transfera iz republičkog budžeta budžetima lo-kalnih samouprava u celosti regulisani i uglavnom nema problema u njihovoj primeni, pro-blemi postoje u raspodeli takozvanih namenskih transfera. Oni su novim zakonom uvedeni u cilju finansiranja prenosa nadležnosti s centralne vlasti na nivo lokalne samouprave i učešća

12 Podatak za 2009. godinu. U 2006, iz transfera je obezbeđeno oko 12 odsto gradskog budžeta Beograda. (Izvor: Odbornici LDP-a, odnosno LiberNeta.)

13 Pojedini liberalni teoretičari osporavaju legitimnost oporezivanja imovine, sa obrazloženjem da je to dvo-struki i uz to diskriminatoran namet na jednom već oporezovane prihode građana. U nekim zemljama je taj porez ukinut, na primer u Nemačkoj, odlukom Ustavnog suda.

01234567

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006


centralne vlasti u finansiranju konkretnih programa i projekata na nivou lokalne samoupra-ve (zdravstvo, obrazovanje, socijalna zaštita i dr.). Međutim, nije precizirano koja ministar-stva mogu dodeljivati namenske transfere, niti je sprečeno da se transferi daju na osnovu interesa stranke iz koje je ministar, ili pak na osnovu političkih nagodbi s nosiocima lokal-ne vlasti. Raspodela namenskih transfera je netransparentna i ne može se precizno pratiti. Nema ni kriterijuma na osnovu kojih projekat neke opštine treba ili ne treba da dobije sred-stva. Zbog svega toga, namenski transferi mogu biti predmet manipulacije, nagrađivanja za poslušnost ili političkog uslovljavanja.

Lokalne samouprave bi, osim toga, trebalo da budu autonomne i u realizaciji koncesionih ugovora za izgradnju komunalnih objekata neophodnih za poboljšanje usluga na lokalnom nivou. Vraćanje imovine jedinicama lokalne samouprave imalo bi dodatni stimulativni efekat i tokom fiskalne decentralizacije. Republičke vlasti treba da stvore uslove i da neprestano ohrabruju lokalne samouprave da teže samostalnom utvrđivanju i fiskalnom administriranju sopstvenih prihoda. Lokalne samouprave bi trebalo da budu slobodne i samostalne u raspo-laganju sopstvenom imovinom i resursima.

Prihod jedinica lokalne samouprave treba da bude povećan, prvenstveno uvećanjem izvor-nih prihoda. Dodatno treba razvijati efikasne finansijske instrumente za ravnopravan ra-zvoj i siromašnih jedinica lokalne samouprave koje se sporije razvijaju. Centralna vlast treba da podstakne osposobljavanje svih jedinica lokalne samouprave da samostalno naplaćaju takse, naknade i poreze. To se može ostvariti obrazovanjem i uspostavljanjem kvalitetnog finansijskog upravljanja, organizovanjem lokalnih poreskih tela i dugoročnim fiskalnim pla-niranjem. Da bi stvorile uslove za kapitalna ulaganja na svojoj teritoriji, jedinice lokalne sa-mouprave treba da imaju slobodan pristup tržištu kapitala.

Pobrojani zadaci nisu ostvarivi ukoliko se ne naprave standardizovane baze podataka o eko-nomskim i socijalnim pokazateljima i uslovima za ulaganje u jedinicama lokalne samoupra-ve. One moraju biti dopunjene finansijskim upoređivanjem i rangiranjem (benchmarking), kao i razvojem novog modela raspodele javnih prihoda koji bi pratio decentralizaciju i regi-onalizaciju, ali i izgradnjom novog efikasnog i odgovornog sistema finansijskog i fiskalnog upravljanja koji bi sve to mogao da sprovede.

Učešće građana u donošenju odluka na lokalnom nivou

Uloga građana u procesu donošenja odluka na lokalnom nivou u Srbiji je uglavnom posred-na i svodi se na učešće na lokalnim izborima. Kao i u većini postkomunističkih zemalja, i naše vlasti su decenijama bile nezainteresovane da građane neposrednije uključe u svoje delovanje, a posledica je otuđivanje od njihovih stvarnih potreba i stvaranje izolovanog si-stema nedodirljive političke elite, neprikosnovene u donošenju odluka. Pretežan deo građa-na ni danas ne razume niti je svestan svoje potencijalne uloge i odgovornosti u donošenju odluka i u upravljanju lokalnom sredinom. U takvom sistemu, lokalne vlasti najčešće ne-transparentno donose odluke koje su daleko od stvarnih potreba građana, i zato se nepove-


renje građana u izabrane lokalne političare neprestano povećava, a motivacija za bilo ka-kvo delovanje gubi.

Rezultati nedavno sprovedenog ispitivanja javnog mnjenja pokazuju da više od 72 odsto građana nije u prethodne tri godine prisustvovalo nijednom sastanku na kom se raspravlja-lo o problemima lokalne zajednice. Više od 63 procenta građana nije u tom periodu potpisa-lo nijednu peticiju, a tek 43 odsto njih misli da lokalne vlasti znaju šta su njihovi problemi. Samo 12 odsto ispitanika misli da njihove lokalne vlasti uzimaju u obzir stavove građana u utvrđivanju prioriteta.14

Iz lokalnih budžeta se izdvajaju vrlo skromna sredstva, između 0,9 i 2,5 odsto, za rad orga-nizacija civilnog društva i nevladinog sektora. Uslovi pod kojima će oni dobiti sredstva iz budžeta moraju biti transparentni. Finansiranje infrastrukture moralo bi se vremenom za-meniti finansiranjem projekata i njihove realizacije, a bilo bi dobro kada bi se ove organiza-cije mogle osloboditi svakog vida finansiranja iz lokalnih budžeta i u potpunosti osloniti na privatne donacije.

Grafikon 1Pitanje građanima: U kom se pravcu kreće vaša opština?

Izvor: Milosavljević Bogoljub et al.: Citizen Participation at the Local Level, Standing Conference of Towns and Municipalities, Belgrade 2006, str. 129.

Presudno je važno da se principi većeg građanskog učešća najpre uspostave na lokalnom ni-vou vlasti, jer je ona njima suštinski najbliža i u svakodnevnom životu najdostupnija. Gra-đanska participacija na lokalnom nivou svakako će doprineti stvaranju nove političke klime, koju će karakterisati poverenje između građana i lokalnih vlasti i direktan uticaj građana na donošenje odluka od suštinske važnosti za unapređenje kvaliteta njihovog života.

Zakon o lokalnoj samoupravi samo površno definiše uslove participacije u institucijama gra-đanske inicijative, na referendumima i zborovima građana. Postojeće zakonske odredbe u suštini deluju destimulativno i praktično onemogućavaju neposrednu građansku participa-

14 Bogoljub Milosavljević et al., Citizen Participation at the Local Level, Standing Conference of Towns and Municipalities, Belgrade 2006, str. 155.


ciju. Dokaz za to je činjenica da je za građansku inicijativu potrebno sakupiti potpise čak 10 odsto biračkog tela sa određenog područja.15 Otuda je jasno da građani i nemaju mehanizam za lako i brzo pokretanje bilo kog pitanja koje je njima važno. Neophodno je zato precizno definisati uslove i načine pod kojima građani mogu lako i brzo da se angažuju na rešavanju svojih problema pred lokalnim skupštinama.

Ovaj proces treba sprovoditi u nekoliko pravaca istovremeno. Pre svega, treba raditi na stva-ranju institucionalizovanih uslova koji će pravnim aktima to omogućiti i građane stimulisa-ti da učestvuju u radu lokalnih samouprava. Nužni su plansko i kontinuirano informisanje, edukacija i motivacija građana, ali i lokalne administracije, za veću građansku participaci-ju. Treba stvoriti i bolje uslove za veće učešće nevladinih organizacija i organizacija civilnog društva u poslovima lokalne samouprave. Uspostavljanjem sistema permanentnog informi-sanja o svim poslovima lokalne samouprave i definisanjem uloge lokalnih medija, razvojem novog izbornog sistema na lokalnom nivou koji bi mogao da prati suštinsku decentralizaciju i politipsku organizaciju jedinica lokalne samouprave, dodatno bi se otvorila vrata za znat-nije učešće građana u procesu donošenja odluka.

15 Zakon o lokalnoj samoupravi Republike Srbije (Službeni glasnik RS, 129/2007).


UPRAVA, URBANIZAM I IMOVINALOKALNIH SAMOUPRAVA

Hajrija BugujevciBivša odbornica u Skupštini opštine Prijepolje

Vladimir ĐorićKoordinator Radne grupe za urbanizam LDP

I UPRAVA

Administracija u lokalnim samoupravama u Srbiji godinama je služila za zapošljavanje par-tijskih ljudi. Ta činjenica je ključna za razmatranje nagomilanih problema u lokalnim upra-vama. Svaka nova vlast je dovodila svoje ljude, zaslužne partijske aktiviste, ne samo da bi im se „odužila“ za rezultat postignut na izborima nego i zato što su joj bili potrebni poslušni-ci koji će olakšati vladavinu i omogućiti što duži ostanak na vlasti. Pri tome se najčešće nije vodilo računa o kvalifikacijama osoba koje se zapošljavaju ni o njihovoj spremnosti da una-prede rad lokalnih uprava. Tako je vremenom lokalna administracija, umesto da postane efi-kasnija i bliža građanima čije potrebe treba da zadovolji, postajala sve glomaznija, sporija i preskupa, a kvalitet njenih usluga građanima bio je nesolidan.

Problem lokalne uprave u Srbiji najbolje se može sagledati kroz odnos broja i kvalifikacione strukture zaposlenih i funkcionera u tim upravama s jedne strane, i kvaliteta i cena usluga što ih administracija pruža građanima, s druge strane.

Zaposleni i funkcioneri

Broj zaposlenih u lokalnim samoupravama kreće se u rasponu od 2 do 3,5 zaposlena na 1.000 stanovnika, što je znatno više od evropskih standarda. Ovi podaci su isti bilo da se ra-di o gradovima ili o malim i srednjim opštinama.1 Ako bi se stanje svelo na standarde EU, vi-šak zaposlenih u lokalnim samoupravama dostigao bi 40 procenata.

Broj službenika sa VSS varira od opštine do opštine, ali je po pravilu u rasponu od 15 do 40 odsto od ukupnog broja zaposlenih.2 Nepovoljna kvalifikaciona struktura zaposlenih je isto-vremeno praćena zastarelim sistematizacijama i neprilagođenošću potrebama organizacije posla u cilju što efikasnijeg zadovoljenja potreba građana.

1 Podaci što su ih prikupili odbornici Liberalno-demokratske partije (LDP) na uzorku od 11 opština, iz svih regiona u Srbiji, u prvoj polovini 2009. godine.

2 Podaci što su ih prikupili odbornici LDP na uzorku opština iz svih regiona u Srbiji, u prvoj polovini 2009. godine.


Broj funkcionera u lokalnim samoupravama se takođe uvećava posle svakih izbora. Zako-nom nisu propisane ni minimalne kvalifikacije koje bi trebalo da ima osoba izabrana, prime-ra radi, za člana Opštinskog veća zaduženog da se bavi određenom oblašću. Zakon o lokalnoj samoupravi definiše broj članova veća, način njihovog izbora i mogućnost da budu zaduže-ni „za jedno ili više područja iz nadležnosti opštine“,3 ali ne definiše ni minimum potrebnih kvalifikacija koje moraju imati kandidati za članove veća. To za posledicu ima lošu kvalifika-cionu strukturu funkcionera i obesmišljavanje njihove uloge. S obzirom na značajnu ulogu koja je opštinskim i gradskim većima data Zakonom o lokalnoj samoupravi - u vidu nadlež-nosti navedenih u članu 46, od toga da veće predlaže statut, budžet i druge važne akte, do postavljanja i razrešavanja načelnika uprave i vršenja nadzora nad radom opštinske uprave trebalo je predvideti obavezne kvalifikacije koje bi članovi veća morali imati da bi efikasno obavljali svoj posao i doprineli kvalitetu usluga što ih uprava pruža građanima.

Motivacija zaposlenih u lokalnim upravama Kada se razmatra motivacija zaposlenih u lokalnim administracijama, najveći problem je u tome što su reforma državne uprave i regulisanje statusa državnih službenika zaobišli lo-kalni nivo. Još nije donet ni zakon o lokalnim službenicima, tako da se i danas primenjuje stari Zakon o platama u državnim organima i javnim službama.4 Iznimno je važno da taj za-kon bude što pre usvojen i da se njime uredi status lokalnih službenika. Isto tako, nužno je da se uspostave jasni standardi u pogledu obaveznih kvalifikacija i sposobnosti svakog lo-kalnog službenika, kao i pravila ocenjivanja, nagrađivanja i kažnjavanja zaposlenih u lokal-nim upravama.

Potreba za donošenjem ovakvog zakona je utoliko veća ako se ima u vidu da su razlike u platama u lokalnim samoupravama male i da „faktor dekompresije“ (odnos između najniže i najviše plate) iznosi 1 : 2,7 za funkcionere, dok je taj odnos u slučaju zaposlenih samo 1 : 1,38.5 Isti faktor se u zemljama EU kreće i do 1 : 7. Odatle direktno proizilazi zaključak o demotivisanosti zaposlenih da povećaju svoj učinak, jer on nije ni u kakvoj vezi s visinom plate koju primaju.

Efikasnost uprave

Za zaposlene i funkcionere se u proseku izdvaja 15-35 odsto budžeta lokalne samouprave, izuzimajući deo koji se odnosi na plaćanja po osnovu ugovora o delu.6

3 „Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 129/07 od 29.12. 2007. godine, u članu 45.

4 „Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 34/01.

5 Podaci što su ih prikupili odbornici LDP-a u 11 uzorkovanih opština i gradova, tokom prve polovine 2009. godine.

6 Analiza strukture budžeta za 2009. godinu u uzorkovanim opštinama i gradovima iz svih regiona u Srbiji, koju su pripremili odbornici LDP-a.


Premda opštinski uslužni centri i slični servisi postoje u jednom broju opština, oni najčešće rade kao klasični šalteri, bez suštinskog pomaka u načinu organizovanja posla ili pružanju kvalitetnijih usluga građanima.

Vrlo mali broj opština u Srbiji je uključen u programe povećanja efikasnosti uprave.7 Ako je ovaj podatak tačan, on pokazuje da lokalne vlasti uopšte nemaju svest o potrebi za efika-snijom upravom, ni o tome da uprava mora postati servis građana, a još manje da ih i tako loš kvalitet usluga previše košta.

Celokupna reforma javne uprave trebalo bi da počiva na nekoliko vrlo jasnih principa, koji su ujedno i principi koncepta New Public Management:8

Razdvajanje političkog od operativnog nivoa upravljanja.

Za donošenje političkih odluka odgovorna su politička tela lokalne samouprave. Uprava mo-ra biti depolitizovan organ, autonoman u odlučivanju u odnosu na političke organe, naročito u smislu postupanja po zakonskim propisima. Donošenjem odgovarajućeg zakona o lokal-nim službenicima trebalo bi zaštititi lokalne službenike kao profesionalce od samovolje po-litičkih funkcionera.

Građanin kao korisnik usluga javne administracije

Ukupan rad javne administracije je usmeren ka zadovoljenju potreba građana i podložan vrednovanju kvaliteta pruženih usluga od strane građana kao korisnika. Doprinos ostvarenju ovoga cilja može se dati na sledeće načine:

1. Strateško planiranje ljudskih resursa. Neizostavan deo ovoga procesa je i redovno prilagođavanje svih planova potrebama gradjana, kao i osmišljavanje programa neprestane obuke zaposlenih.

2. Jedinstven šalter. Jedinstven šalter, kao mesto na kome se rešavaju svi problemi iz do-mena potencijalnih potreba građana, skraćuje i pojednostavljuje proceduru zadovoljenja tih potreba i doprinosi smanjenju korupcije. Uslov za uvođenje jedinstvenog šaltera kao modela jeste definisanje jasnih rokova i načina obavljanja pojedinih poslova, i precizno definisanje nadležnosti svih učesnika u procesu.

3. E-uprava. Efikasna uprava mora da obezbedi građanima, privrednicima i ostalim kori-snicima njenih usluga tačne i prilagođene informacije. Savremene informacione tehno-logije omogućuju upravi da se potpuno reformiše i usredsredi na unapređenje dostup-nosti javne uprave i njenog stavljanja u službu građana, privrednika i ostalih korisnika

7 Procena, na osnovu informacija prikupljenih od odbornika LDP u uzorkovanim opštinama i gradovima iz svih regiona u Srbiji, u prvoj polovini 2009. godine.

8 New Public Management - Nova javna uprava.


usluga. Pored toga, e-uprava treba da obezbedi interakciju i dvosmernu komunikaciju, kako između raznih službi da bi povećala njihovu efikasnost tako i između javnih službi i građana i privrednika kao korisnika njihovih usluga. Primenom e-uprave istovremeno se smanjuju troškovi i znatno skraćuju procedure kroz koje svaki korisnik usluga uprave mora da prođe.

II PROSTORNO-URBANISTIČKO PLANIRANJE, IZGRADNJA I UREĐENJE PROSTORA

Problemi

Postojeće stanje u oblasti planiranja, izgradnje i prostornog uređenja u Srbiji, slika je i prili-ka stanja u državi. U decenijama koje su obeležili ratovi i ekonomska kriza do kraja su uni-štene sve sfere društva, ali je slika u prostoru ipak ono što zauvek, poput ožiljka, obeležava proteklo vreme. Država je 90-tih godina potpuno izgubila kontrolu nad upravljanjem u pro-storu, a posledica toga su stihijski i nehigijenski razvijana naselja na obodima i unutar na-ših gradova, tako da je jasno vidljiv proces ruralizacije gradova. Procenjuje se da je samo u Beogradu izgrađeno preko 300.000 nelegalnih objekata.9 Stanje u zakonodavnoj ravni mož-da najbolje odslikava podatak iz izveštaja Svetske banke za 2008, u kom se Srbija našla na 171. mestu po brzini dobijanja građevinske dozvole (potvrde o prijemu tehničke dokumen-tacije), od ukupno 181 države.10

Nepostojanje preciznog katastra nepokretnosti i njegova neusaglašenost sa zemljišnim knji-gama ogromna je prepreka u sprovođenju planskih dokumenata. Srbija u zakonskoj ravni nema definisan informacioni sistem praćenja promena u prostoru, a bez tog sistema nema ni preciznih informacija o mogućnostima, kapacitetu i ograničenjima u prostoru. Nedosta-tak zakonskih propisa iz oblasti imovinsko-pravnih odnosa i statusa građevinskog zemlji-šta, kao i zakona o denacionalizaciji i restituciji, predstavljaju kočnicu za dalji razvoj tržišta nekretnina i za priliv novih stranih investicija. Država je, nažalost, izgubila i borbu s biro-kratijom, jer je sebe razvlastila u poslovima zaštite javnih interesa, tako da danas imamo zakonski utemeljene agencije, komisije i inženjersku komoru koje preuzimaju ingerencije dr-žave i povećavaju birokratski aparat i procedure, a samim tim i poskupljuju i monopolizuju određene odluke ili oblasti rada.

U oblasti planiranja, najveći problem je nedostatak planske dokumentacije, njena neusagla-šenost s pravnim i ekonomskim okvirom i zakonodavstvom Evropske unije, i njena nemoguć-nost da odgovori zahtevima tržišta, potencijalima gradova i interesima javnosti. Prostorima i naseljima, za koja nisu doneti ni regulacioni planovi na osnovu kojih se izdaju građevinske dozvole, preti opasnost da budu izloženi nekontrolisanoj i stihijskoj gradnji, što kasnije spre-

9 Prema izveštajima koje su beogradske opštine dostavile gradonačelniku, izgrađeno je preko 300.000 nele-galnih objekata, od kojih je 150.000 ušlo u postupak legalizacije. Od tog broja, dosad je legalizovano samo 30.000 objekata.

10 Dnevni list Blic od 28. 12. 2008, razgovor s gradskim sekretarom za urbanizam.


čava realizaciju infrastrukturnih projekata i komunalnog opremanja. Tako se trajno onemo-gućava sistemsko planiranje saglasno pravilima struke.

Urbanističko nasleđe 90-tih i problem legalizacije nelegalno izgrađenih objekata verovatno su najveća prepreka i izazov za sređivanje stanja u oblasti planiranja, izgradnje i uređenja prostora. Nelegalna gradnja je praktično bila dominantan oblik gradnje, i ona je praktično imala odobrenje nadležnih institucija - vlasti su na taj način vodile „socijalnu politiku“. Ne-legalna gradnja je kasnije prerasla u vrlo isplativu aktivnost, koja je nemalim delom postala plen organizovanog kriminala. Legalizacija je sada omiljena tema dnevne politike (što ugro-žava proces planiranja), a kompromis je termin koji najbolje opisuje način na koji se danas rešava problem bespravne gradnje.

Raspodela nadležnosti

Zakonima i podzakonskim pravnim aktima treba utvrditi transparentne i jasne načine fi-nansiranja izrade prostornih, a naročito urbanističkih planova. Skupštine gradova treba, na predlog organa uprave, da definišu dugoročne i kratkoročne programe za izradu planova, u kojima bi bili definisani i rok izrade i način finansiranja planova. Po principu subordinacije i decentralizacije, gradskim opštinama (koje po sadašnjem zakonu nisu jedinice lokalne sa-mouprave) treba omogućiti da sprovode procedure izrade i donošenja određenih planova lo-kalnog karaktera.

Direkcije (ili zavodi) za izgradnju gradova su u proteklih desetak godina postale moćne or-ganizacije poluzatvorenog tipa, sa ekskluzivnim pravima i ogromnom moći, mimo kontrole javnosti ili nadležnih skupština. To nije slučajno, s obzirom na uticaj koji ta preduzeća imaju i na činjenicu da oblast finansiranja, planiranja, sprovođenja planova, terenske materijaliza-cije i kapitalizacije gradskog građevinskog zemljišta u celosti ide upravo preko njih.

Da bi se takva praksa prekinula, neophodno je dati veća ovlašćenja lokalnim samouprava-ma u procesu transformacije i promeniti postojeće zakonske propise u delu koji se odnosi na finansiranje izrade prostornih i urbanističkih planova (gde treba definisati da se plano-vi finansiraju direktno iz budžeta, na osnovu usvojenog programa i odluka nadležne skup-štine o izradi plana). Program izrade planova, a njegov predlog bi trebalo da pripremi organ uprave (nipošto Direkcija za zemljište), najpre bi morala da razmotri komisija za planove, za-tim gradsko veće, i tek bi potom bio prosleđen gradskoj skupštini. Planovi i dinamika izrade planskih dokumenata instrument su razvojne politike i stoga se o njima mora raspravljati na nivou nadležne skupštine. Investitorima se mora omogućiti da finansiraju uređenje (i opre-manje) gradskog građevinskog zemljišta prema usvojenim planovima (uz odgovarajuće sma-njenje naknade za uređenje).

Na opisani način će se stimulisati i ubrzati proces realizacije planskih dokumenata i ade-kvatno liberalizovati instumenti za njihovo sprovođenje. Trebalo bi razmotriti i definisati ulogu direkcija za izgradnju na nivou regiona (kao racionalnog i efikasnog modela) koji bi bili obuhvaćeni prostornim planom.


Optimizacija rada uprave

Država bi što pre trebalo da uobliči strategiju razvoja kao inicijalni dokument, na osnovu kojeg bi se sagledale smernice nacionalne politike planiranja i razvoja prostora kao inte-gralnog sklopa koncepcije održivog razvoja. Strategija treba da omogući ravnomeran regi-onalni razvoj, korišćenje prostornih potencijala i zaštitu prirodnih i kulturnih vrednosti. Sve jedinice lokalne samouprave moraju da poštuju zakon, da bi se u najkraćem mogućem roku pripremili regionalni prostorni planovi i prostorni planovi jedinica lokalne samouprave. Mi-nistarstvo nadležno za planiranje i uređenje prostora treba u tu svrhu da ustanovi fondove za finansiranje ili sufinansiranje izrade prostornih planova opština koje ne mogu da finan-siraju izradu planova iz svojih budžeta.

Država treba da se pobrine i da fiskalna politika bude u funkciji razvoja tržišta nekretnina, tako što će definisati urbanističko-ekonomske mehanizme i lokalnim samoupravama da-ti instrumente (koeficijenti pogodnosti, elementi fiskalne politike itd.) pomoću kojih će se podstaći razvoj tržišta nekretnina.

Procedure i poslove u vezi s dobijanjem informacija o planskoj dokumentaciji (lokacijska informacija), ili različitih potvrda i saglasnosti, treba ubrzati uvođenjem dokumentacije u elektronskom obliku. Lokalne samouprave treba da dobiju instrumente za jačanje i razvoj e-uprave, koja se ostvaruje i u oblasti planiranja, izgradnje i uređenja prostora. Novi zakon bi morao da omogući uvođenje i predaju tehničke (projektne) dokumentacije u elektron-skoj formi kao legitimnog i jednakovrednog dokumenta. Nadležni organi lokalne samoupra-ve treba da naprave savremene baze podataka koje bi bile u funkciji razvoja, kao parametre za planiranje (informacioni sistem o prostoru: statistika, katastar, projekti ulica, parcela i objekata) ili kao instrument za kontrolu i učešće javnosti (centralni registar planova, ba-za podataka o izdatim urbanističkim uslovima i odobrenjima za izgradnju, baza podataka o objektima koji su građeni bespravno itd.).

Uloga građanskog društva na nivou lokalne samouprave

Učešće građana u procedurama donošenja odluka iz oblasti planiranja, izgradnje i uređenja prostora, u postojećim uslovima je samo deklarativnog i formalnog karaktera. Zasad se uče-šće javnosti svodi na mogućnost uvida - tokom 30 dana - u prostorne i urbanističke plano-ve, i to u fazi kada su ti planovi skoro dovršeni i kada su mogućnosti izmene i dorade skupe, složene i sasvim ograničene. Država treba da omogući aktivno učešće javnosti u donošenju odluka, i to u fazama koje prethode izradi programa plana, konkretno elaborata uslova nad-ležnih javnih i komunalnih preduzeća. Taj elaborat uslova mora biti pravovremeno predočen kako bi izdržao kritičku proveru javnosti, a obrađivač plana bi kao jednu od polaznih osno-va u definisanju programa plana morao uzeti u obzir ankete i istraživanja u kojima bi se o budućem uređenju prostora i naselja konsultovali predstavnici građana, zainteresovanih i relevantnih NVO, kao i lokalna samouprava. Pored toga, neophodno je da program za izra-du plana bude izložen na javni uvid u propisanom obimu. Učešće javnosti i zainteresovanih grupa u početnim fazama planiranja doprineće demokratizaciji procesa planiranja. Uvidu javnosti treba da budu izloženi i programi i planovi rada direkcije za građevinsko zemljište i izgradnju grada i da izdrže kritičku proveru javnosti, a ne kao što je to sada slučaj – da se podvrgnu samo odborničkoj proveri u skupštini.


Zaključak

Novi zakon o lokalnoj samoupravi bi trebalo da reši i dva goruća problema koja su se ispre-čila većim stranim ulaganjima, a to su:

• pitanje svojine nad zemljištem i

• ubrzavanje procedure dobijanja građevinske dozvole.

Izgleda da se pitanje svojine nad zemljištem ni prema novom zakonu neće rešiti na pri-hvatljiv način, i stoga bi bilo nužno doneti skup zakona o denacionalizaciji i restituciji, kao i poseban zakon o građevinskom zemljištu, koji bi otklonio sve nedoumice i razmotrio sve probleme u sprovođenju zakona u praksi. Nažalost, i pored niza popravki i revizija Nacrta zakona, stručna javnost ima brojne zamerke koje se odnose na protivrečnost, neustavnost ili neprimenjivost pojedinih članova ovoga zakona. Problemi i manjkavosti proističu i iz poje-dinih odredbi Ustava Republike Srbije i Zakona o lokalnoj samoupravi, ali i iz podzakonskih akata kao što su statuti gradova i opština.


PREDUZETNIŠTVOI JAVNA KOMUNALNA PREDUZEĆA

Aca JevtićPredsednik Skupštine Gradske opštine Palilula u Beogradu

STANJE U OBLASTI PRIVREDE, PREDUZETNIŠTVA I JAVNIHKOMUNALNIH PREDUZEĆA NA LOKALNOM NIVOU U SRBIJI

Ovom analizom je obuhvaćen uzorak od 11 opština, koje imaju od 14.000 do preko 120.000 stanovnika. Prosečan odnos je 39 stanovnika na jedan privredni subjekat (krajnosti 18-82), a prosečan broj zaposlenih po privrednom subjektu je 13,8 (krajnosti 3-39). Prosečan odnos zaposlenih i ukupnog broja stanovnika je 1 : 3. Prosečna neto plata je 260 EUR (krajnosti 120-430), s tim što je većina opština blizu proseka ili malo ispod njega. U svim opštinama postoje javna preduzeća i ustanove, u većini se nije pristupilo njihovoj reorganizaciji niti se ona planira, a pretežan deo tih preduzeća ima višak zaposlenih. U većini opština nema pri-vatno-javnog partnerstva niti se ono planira. Stepen naplate komunalnih usluga je uglav-nom visok (prosek 68%). Komunalne takse su svuda veće za pravna nego za privatna lica. U većini obuhvaćenih opština nema "greenfield" investicija ni planova za njih, kao ni fondova za podršku preduzetništvu, premda većina ima sekretarijate za privredu ili slične ustanove. U većini opština su budžeti potrošni, bez značajnih ulaganja u razvoj.1

Privreda i preduzetništvo

Aktivnija participacija profitnog sektora umnogome zavisi od:

• stepena podrške koju lokalne vlasti pridaju njegovom razvoju

• obezbeđivanja dobrih lokalnih uslova za poslovanje.

Otvaranjem centara i/ili kancelarija za podršku malim i srednjim preduzećima, lokalne vlasti mogu da potpomognu ne samo otvaranje novih preduzeća nego i rad postojećih (budući da je uočena neefikasnost sekretarijata za privredu). Ti centri bi prvenstveno trebalo da pruža-ju savetodavne i informativne usluge.

Lokalne vlasti mogu brojnim podsticajnim merama da obezbede dobre uslove za poslova-nje. Dijapazon tih mera je u rasponu od osnivanja industrijskih zona i inkubator-centa- Dijapazon tih mera je u rasponu od osnivanja industrijskih zona i inkubator-centa-

1 Podaci i procene u ovom tekstu prikupljeni su zahvaljujući aktivnosti odbornika, članova LiberNeta, u svo-jim ili susednim opštinama.


ra do oslobađanja od lokalnih taksa u određenim slučajevima i efikasnijeg funkcionisanja komunalnih delatnosti. Ne treba izgubiti iz vida ni ulogu koju lokalne vlasti mogu ima-ti u osmišljavanju i realizaciji programa za obrazovanje odraslih (obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije), u skladu s razvojnim pravcima i potrebama lokalnih preduzetnika.

Preduzetništvo lokalnih vlasti u tržišnim uslovima treba da bude usmereno na privlačenje kapitala. Kapital je vrlo pokretljiv resurs i lako se kreće od jedne lokalne zajednice ka drugoj, onoj koja nudi najpovoljnije uslove u pogledu prinosa tog proizvodnog činioca. Zato je neo-phodna dobro napravljena prezentacija potencijala lokalne zajednice, po principu "evo šta mi imamo, a niko drugi nema".

Preduslov za sve navedeno jeste strategija lokalnog ekonomskog razvoja.Postoje dve osnovne strategije podsticanja takvog razvoja:

• privlačenje stranih firmi da investiraju u lokalnoj zajednici, između ostalog i podrškom koju lokalna vlast daje u vidu jeftinog zemljišta, poreskih olakšica i slično

• podsticanje lokalnih grupa da razviju poslove i tako ubrzaju ekonomski razvoj zajednice; ta podrška treba da bude jednokratna, jer će kasnije te grupe same širiti svoje poslovanje.

Da bi se lokalna samouprava mogla efikasno posvetiti razvoju, neophodno je razrešiti sle-deće probleme:

• Svojina. Prva teškoća koju u Srbiji treba rešiti jeste pitanje svojine, pre svega nad ze-mljištem. Vraćanjem imovine lokalnoj samoupravi omogućuje se stvaranje uslova za investicije. Međutim, restitucija privatnog vlasništva ostaje kao problem.

• Urbanističko planiranje. Unapređenje oblasti urbanističkog planiranja može bitno da poboljša i ubrza investiranje i promet nekretnina u lokalnoj zajednici.

• Infrastruktura. Dobro razvijena infrastruktura, uključujući i komunalne sisteme, uslov je bez kog nema ni bržeg razvoja.

• Registracije i dozvole. Iako se znatan deo poslova registracije obavlja na nivou Repub-like, na primer privrednih subjekata, ipak se na lokalnom nivou vode mnoge registracije i evidencije; povezane sa sistemom dozvola, one uveliko utiču na efikasnost poslovanja privrednih preduzeća i preduzetnika. Od naročitog su značaja registracije i evidencije iz oblasti korišćenja zemljišta i poslovnog prostora, kao i javnih površina, zatim one u vezi s gradnjom i sl.

• Sistem dažbina. Sistem dažbina, uključujući i takse i naknade, u osnovi treba da bude povoljan. To znači da dažbine ne smeju da budu visoke, ali nije nužno da budu preniske. Poželjno je, svakako, da budu jasne, umerene i efikasno naplaćivane, predviđene za ra-zumne namene i što je posebno važno, da budu stabilne i predvidive.

• Rad lokalne administracije. Za poslovnu prijemčivost jedne lokalne zajednice vrlo je važno da lokalna, opštinska ili gradska administracija dobro obavlja svoj posao u odnosi-ma s građanima i firmama.

• Marketing. Važan kanal uticaja na privlačenje potencijalnih investitora, kada se već u


lokalnoj zajednici stvori povoljna poslovna klima, jeste informativno-reklamni. Naime, da bi investitori mogli da razmotre raspoložive opcije, pravovremeno ih treba obavestiti o mogućnostima koje pruža data lokalna zajednica. Drugim rečima, nije dovoljno stvoriti povoljne uslove i čekati da se neko pojavi i raspita za njih, već treba aktivno delovati na potencijalne investitore.

Javna komunalna preduzeća

U Srbiji je višestruko izražen interes da javna komunalna preduzeća (JKP) ostanu u držav-nom vlasništvu zato što:

• Građani od njih, po pravilu, dobijaju usluge po nižim cenama od tržišnih. U retkim sluča-jevima, cene JKP su tržišne ili više od njih, ali je tada kvalitet pruženih usluga ispod nivoa koji bi tržište moglo da obezbedi. Pošto većina stanovnika Srbije ima nizak dohodak i standard, tako da niže cene imaju i značajnu političku podršku među biračima, a usluge JKP su, između ostalog, i jedan od oblika socijalne pomoći.

• Lokalne vlasti imaju punu kontrolu nad JKP. To im omogućava da utiču na sve ključne odluke u tim preduzećima (politiku cena, zapošljavanje, organizaciju), da svoje partijske kadrove imenuju u njihove upravne odbore i druge upravljačke strukture, i da resurse preduzeća koriste za finansiranje stranačke delatnosti.

• Zaposlenima u JKP, uključujući direktore, takvo stanje odgovara u svakom pogledu. Ova preduzeća, što se zapošljavanja tiče, podsećaju na kvazisocijalne ustanove, u kojima se često zapošljavaju rođaci i partijski zaslužnici, nezavisno od kvalifikacija ili tržišnih prilika. Zaposleni smatraju da su im radna mesta sigurna, a direktori najčešće spadaju u „drugu ligu“ menadžera i zato prihvataju da lokalna vlast preuzme odgovornost za većinu poslovnih odluka (politiku cenu, organizaciju i sl.).

• Republička vlast može imati snažan uticaj na poslovanje i politiku cena JKP u Srbiji pre-ko lokalnih organa, i to putem stranačkih kanala ili uslovljavanjem prosleđivanja novca za finansiranje lokalnih zajednica.

Najvažniji razlozi za promenu postojećeg stanja u JKP su:

• Budući da javna komunalna preduzeća najčešće pružaju usluge ispod tržišne cene, ona neminovno prave gubitke, koji se pokrivaju subvencijama opština, što ide na teret po-reskih obveznika. U retkim slučajevima kada JKP posluju bez gubitaka, troškovi su često veći nego što je to neophodno, dobit manja nego što bi bila u tržišnim uslovima, a nei-skazana dobit se netransparentno troši.

• S obzirom na to da su JKP u državnom vlasništvu, dominiraju monopoli, a usluge mono-polskih firmi su nekvalitetne i ne pružaju mogućnost slobodnog izbora.

• Nerealno niske cene usluga JKP su primer neselektivne, loše socijalne politike kada je reč o pomaganju siromašnim građanima. Socijalnu politiku treba izmestiti iz JKP i umesto toga precizno definisati pojedince i grupe kojima je pomoć potrebna te je i pružati na standardan način.


Svaki pokušaj da se stanje poboljša bez promene pravila igre jednostavno ne bi uspeo, jer određena institucionalna rešenja imaju predvidljiv domen mogućih rezultata. JKP danas ne rade dobro ne zato što neko tako hoće nego zato što preovlađujuća pravila i ne dopuštaju bolja rešenja. Osnovni motiv za promene u domenu JKP jeste povećanje efikasnosti, uz kva-litetnije usluge, niže cene i širu slobodu izbora.

Osnovne mere koje bi trebalo preduzeti jesu sledeće:

1. Vraćanje imovine opštinama. Prvi korak u bilo kakvom programu obnove ekonomske funkcije opština treba da bude vraćanje imovine lokalnim samoupravama, koja im je oduzeta zakonom iz 1995. i preneta u vlasništvo Republike Srbije. Bez sopstvene imo-vine, opštine teško mogu da vode i svoje tekuće poslovanje, a pristup kreditnom tržištu (putem dugoročnih kredita ili hartija od vrednosti) praktično je nemoguć. Problem re-stitucije je jednako važan, kao signal da li država ima ozbiljnu nameru da štiti vlasni-čka prava ili nema.

2. Ukidanje monopola. Ukidanje monopola podrazumeva da više preduzeća može pružati određenu uslugu. Najpre bi trebalo ukinuti propis o obaveznom organizovanju JKP u javnom vlasništvu gde god takve odredbe postoje, a zatim ukinuti i odredbu zakona po kojoj se JKP mogu privatizovati najviše do 49 procenata, jer to demotiviše privatna ula-ganja. Osim toga, zakonski treba omogućiti sticanje privatnog vlasništva na gradskom građevinskom zemljištu, jer se delatnost JKP pretežno i odvija na teritoriji gradova.

3. Izmeštanje socijalne funkcije iz JKP. Sve dok se socijalna politika vodi i preko cena usluga JKP, slabo će biti interesovanje privatnog sektora da uđe u ovu delatnost, uključujući privatno-javna partnerstva i potpuno privatna ulaganja. Razlog je nemogućnost da se u takvim uslovima stekne dobit, što je osnovni motiv svakog privatnog ulaganja. Praksa da se iz opštinskih budžeta nadoknađuje gubitak zbog ograničenja cena nipošto nije dobra, jer povećava izglede za korupciju, a ne rešava problem efikasnog poslovanja.

4. Oslobađanje cena. Oslobađanje cena usluga JKP od administrativne kontrole opština i gradova dodatni je uslov za ulazak privatnog kapitala u oblast delatnosti JKP. Takva odluka podrazumeva rizik njihovog nekontrolisanog rasta, što bi bilo vrlo nepovoljno za potrošače. Zato treba voditi računa o periodu posle privatizacije, jer će se u javno-komunalnoj sferi pojaviti dva tipa slučajeva.

U oblastima u kojima nema prenosnih mreža, kao ponuđači lokalnih usluga mogu se pojavi-ti nekolika preduzeća. Takva konkurencija je dovoljna da se uspostavi kontrolni mehanizam u pogledu prekomernog povećanja cena.

Situacija u delatnostima u kojima postoje prenosne mreže donekle je složenija. Posle pri-vatizacije proizvodnog i distributivnog dela takvih delatnosti, za prenosne mreže se mora-ju osnovati i regulatorna tela.

Radi uštede, to može biti pul regulatornih tela za celu teritoriju Srbije.

5. Privatizacija. Privatizacija je moguća tek kada se stvore zakonski i politički preduslovi za


nju. Pre privatizacije se mogu ugovarati i kupovati usluge od različitih ponuđača na iz-vesno vreme ili pak davanjem franšiza. To su rešenja koja ne zadiru u vlasničku strukturu, a mogu da doprinesu efikasnijem pružanju komunalnih usluga.

Privatizacija javnih komunalnih usluga u načelu je lako izvodljiva, pod uslovom da one ni-su povezane s prenosnim mrežama kao što su prevoz, vatrogasne službe, odžačarske i za-natske usluge, sportski i kulturni centri, zelenilo, groblja, odnošenje smeća, čišćenje i pranje ulica itd. U preduzećima s prenosnim mrežama poput vodovoda, kanalizacije, distribuci-je plina, telefona i električne energije, najpre treba izvršiti podelu delatnosti na proizvod-nju, prenos i distribuciju. Proizvodnja i distribucija se lako privatizuju, a za prenosne mreže su moguća tri rešenja:

• zadržavanje u državnom vlasništvu

• koncesije

• privatizacija bez vremenskog ograničenja

Ekonomski najpogodnije rešenje je potpuna privatizacija prenosnih mreža, shodno prirodi podsticaja. Vlasniku je u interesu da preduzeće ima što višu vrednost dok god mu pripada, jer će u slučaju prodaje ili preuzimanja dobiti više novca od prodaje. Zato se ulaganja ras-poređuju tokom čitavog perioda vlasništva, a ne prvenstveno na početku kao u slučaju kon-cesija.

OSNOVNI PRINCIPI EFIKASNOSTI LOKALNE SAMOUPRAVE U PODSTICANJU PREDUZETNIŠTVA I PRIVREDNOG RAZVOJA

Osnovni principi koje treba ispuniti da bi lokalna samouprava bila efikasna kako bi mogla da pomogne razvoj preduzetništva i privrede, ali i da reši nagomilane probleme u javnim ko-munalnim preduzećima, jesu:

• Decentralizacija javnih službi i njihovo približavanje građanima

• Priznanje postojanja legitimnih lokalnih interesa i autonomnost u njihovom zadovolja-vanju

• Učešće građana u javnim poslovima

• Bolje razumevanje problema koji postoje u jednoj zajednici

• Efikasnost i efektivnost u vršenju javnih poslova (uspešnije zadovoljavanje potreba lo-kalnog stanovništva)

• Uspostavljanje ravnoteže između različitih nivoa vlasti.

Tendencija Liberalno-demokratske partije je devolucija, što je najviši nivo decentralizaci-je. Na taj način se lokalna samouprava ojačava u interesu građana. Odnosi državne uprave i lokalne samouprave zasnivaju se na principima saradnje a ne nadređenosti. Devolucijom


se organima lokalne samouprave prepušta puna odgovornost u odlučivanju, finansiranju, upravljanju i realizaciji donetih odluka.

Stav LDP-a je da lokalna demokratija ne može biti ostvarena bez dobrog upravljanja lokal-nom zajednicom, a dobro upravljanje podrazumeva:

• transparentnost u radu i odgovornost lokalnih organa vlasti

• efikasnost

• kvalitetno pružanje javnih usluga

• odgovorno upravljanje resursima

• koherentnost postavljenih ciljeva i doslednost u njihovoj realizaciji


POLJOPRIVREDA I SELO

Jaroslav PopovićOdbornik i bivši predsednik Skupštine opštine Bački Petrovac

Uvod

Promene kroz koje prolazi naše društvo zahtevaju drugačije definisanje uloge i značaja po-ljoprivrede, agroindustrije i razvoja sela. Otuda i potreba da se izradi nov, jasno uobličen okvir u vidu zasebnog dokumenta, kao odgovor na ključna pitanja za dalji razvoj poljopri-vrede i sela.

O stanju u našoj poljoprivredi najbolje svedoči podatak da jedan naš seljak proizvodi hranu za osam potrošača, nemački za 56, a američki za čak 130 potrošača.1 Prema prihodu, veli-čini poseda, tehničkoj opremljenosti, produktivnosti i mnogim drugim ekonomskim pokaza-teljima, naš poljoprivrednik zaostaje za većinom poljoprivrednika u okruženju. U najmanje razvijenim zemljama, poljoprivredno stanovništvo i dalje čini pretežan deo ukupne popula-cije, što se smatra relevantnim pokazateljem (ne)razvijenosti. U Srbijii na poljoprivrednim gazdinstvima živi približno 35 odsto ukupnog stanovništva.2

Prosečna površina seljačkog poseda u Srbiji je 2,4 ha, što je vrlo nepovoljna agrarno-par-celarna struktura, jer se u agrarno razvijenim zemljama najveći deo proizvodnje obavlja na velikim komercijalnim farmama koje objedinjuju primarnu proizvodnju s preradom, marke-tingom i distribucijom u okviru celovitog agrobiznisa. Nepovoljna je i tendencija smanjivanja ukupnih poljoprivrednih površina, prvenstveno zbog širenja gradova i pretvaranja poljopri-vrednog zemljišta u građevinsko - u poslednjih trideset godina tako je izgubljena trećina obradivih površina.3

Privrednu aktivnost (njen fizički obim) u poljoprivredi najbolje ilustruje podatak o godišnjoj stopi rasta tog vida proizvodnje. Od 2001. godine naovamo, rast je zabeležen samo 2001. (18,6 odsto) i 2004. (19,5), dok je u ostalim godinama registrovano smanjenje aktivnosti.4

1 Informacija Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu.

2 Obrađeni podaci na osnovu uzorka iz 11 opština.


4 Republički zavod za statistiku, 2008.


Tabela 1. Privredna aktivnost (fizički obim) u periodu 2001–2008, poljoprivredaStope rasta

Poljoprivreda i agrarni sektor se, na osnovu dobijenih podataka, suočavaju sa sledećim pro-blemima koji nepovoljno utiču na efikasnost i umanjuju produktivnost i prinose: neposto-janje strategije razvoja, usitnjenost gazdinstava, nedovoljna tražnja, izvozna ograničenja i nekonkurentnost domaće proizvodnje, neuređeno zemljište, nedovoljno i neadekvatno kori-šćenje voda, nedovoljna ili nekontrolisana upotreba đubriva, nedovoljna ili neodgovarajuća primena agrotehničkih mera i agrohemije, nerazvijen sistem edukacije, neizgrađen sistem finansiranja i kreditiranja poljoprivrede i agroindustrije i dr.

Ustanovljeni problemi

a. Nepostojanje strategije razvoja. Strategija razvoja poljoprivrede i ne postoji na drža-vnom nivou, a iz obrađenih podataka vidi se da takvu strategiju ima samo 27 odsto opština.5 Ona je u Srbiji bila kratkoročna i do sada se zasnivala na dužini mandata vla-dajućih opcija, ili je napuštana dolaskom na vlast nove političke većine. Iz tog razloga, trebalo bi definisati dugoročnu strategiju razvoja poljoprivrede koja bi se zasnivala na konsenzusu svih partija što učestvuju u politici i utiču na život u Srbiji. Prilikom izrade i usvajanja strategije trebalo bi obezbediti da ona bude integrisana u ciljeve i poljopri-vrednu politiku EU. Osim strategije, u Srbiji nema ni pravilnika o kvalitetu namirnica bilj-nog i životinjskog porekla usklađenih sa standardima EU.

b. Svojinska transformacija. U svakoj opštini postoje privatna, državna i zadružna svojina. Proces svojinske transformacije nije dovršen. U privatnom vlasništvu se nalazi oko 90 odsto obradivog poljoprivrednog zemljišta. Katastar i zemljišne knjige su uređeni u 64 odsto opština.6 Intenzivna poljoprivredna proizvodnja je u velikoj meri uslovljena vlasni-čkom strukturom i veličinom poseda. U poslednje vreme, pod plaštom uvećanja zemlji-šnih poseda, kao vlasnici se pojavljuju i osobe koje se ne bave poljoprivredom, već ima-ju nameru da izvrše prenamenu zemljišta, što će smanjiti ukupnu površinu poljoprivred-



-10-505

10152025

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

godine

stop

a ra

sta


nog obradivog zemljišta. Veliki broj preduzeća i poljoprivrednih kombinata još nije pri-vatizovan, a nije izvršena ni denacionalizacija, odnosno povraćaj ranije oduzetog poljo-privrednog zemljišta.

c. Usitnjenost poseda. Prosečna površina seljačkog poseda je 2,4 ha. Komasacija kao način ukrupnjavanja poseda sprovedena je samo u petini opština.7 Problemi na ovako malim poljoprivrednim posedima su skupa proizvodnja, skromni prihodi i nemogućnost specija-lizacije poljoprivrednika za proizvodnju određene kulture.

d. Nedovoljno udruživanje. Razvoj moderne poljoprivrede i očuvanje ekonomskih intere-sa primarne proizvodnje zahtevaju mere zaštite privatnih poljoprivrednih gazdinstava i podsticanje organizovanja specijalizovanih zadruga (ratarsko-stočarskih, vinogradar-skih, voćarskih, mlekarskih itd.). Na osnovu podataka je vidljivo da u svakoj opštini po-stoji neki vid udruživanja poput zadruga, klubova poljoprivrednika i sl. Međutim, većina tih zadruga je izgubila svoju osnovnu funkciju, pre svega zato što su prestale da budu servis zadrugarima, već su postale instrument samo za sticanje dohotka zaposlenih, i zbog toga su usluge u zadrugama skuplje i nepovoljnije. Posledica svega toga je nemo-gućnost da se poljoprivrednici obrate bankama ili fondovima za razvoj poljoprivrede, i da se bore protiv nakupaca i nelojalne konkurencije.

e. Nedovoljna obrazovanost poljoprivrednih proizvođača. Ona se ogleda prvenstveno u ne-stručnoj i nekontrolisanoj upotrebi veštačkih đubriva, nedovoljnom navodnjavanju po-ljoprivrednih površina ili primeni drugih savremenih agrotehničkih mera i novih teh-nologija, kao i nedovoljnom transferu znanja. U 58 odsto opština i ne postoje službe specijalizovane za edukaciju poljoprivrednika i organizovanje seminara i stručnih save-tovanja.8 Odlaskom mladih sa sela vraća se tradicionalni, isključivo na iskustvo oslonjen način poljoprivredne proizvodnje. Na selu ostaju samo starije generacije, porodice usme-rene na održavanje postojećih proizvodnih kapaciteta, sa starim navikama (ekstenzivno bavljenje poljoprivredom i proizvodnjom pretežno za sopstvene potrebe).

f. Nedovoljna ulaganja u specifične i autohtone proizvode. Strukturu proizvodnje treba menjati i preusmeriti na proizvode koji se mogu prodavati i na inostranom tržištu, i to na proizvode viših faza prerade. Potrebno je napraviti prepoznatljive marke proizvoda, bolje organizovati spoljnotrgovinsku mrežu, stimulisati izvoz, usaglašavati naše stan-darde i propise sa zemljama uvoznicama i posvetiti veću pažnju proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane. Kako se iz predočenih podataka može videti, samo dve opštine, Bački Petrovac i Novi Bečej, imaju proizvode sa zaštićenim geografskim poreklom.9

g. Infrastruktura na selu. Infrastruktura je veliki problem, budući da je život na selu sve teži i zbog neizgrađene lokalne putne mreže, što je uslov za bržu komunikaciju. Dobra lokal-na putna mreža omogućuje i olakšava otkup tržišnih viškova hrane (voća, povrća, mle-ka). Neizgrađena putna mreža utiče i na veću amortizaciju vozila. Nedostatak telefoni-je, Interneta, obrazovnih i zdravstvenih ustanova, kao i drugih potreba za kvalitetniji ži-vot, uzrokuje migraciju stanovništva iz sela u grad. Odlazak stanovništva posledično uti-če na rasprodaju zemljišta u selu ili njeno neobrađivanje, a time i na smanjenje ukupnih obradivih površina u Srbiji.





Rešenja

Na osnovu svojih nadležnosti i poštovanja principa optimizacije i izgradnje pravne države i građanskog društva, jedinica lokalne samouprave može odgovoriti na navedene probleme uvođenjem i primenom principa Nove javne uprave (New Public Management, NPM), i to u vidu sledećih rešenja:

a. Donošenje strategije razvoja poljoprivredne proizvodnje i sela trebalo bi da bude jedan od osnovnih zadataka lokalne samouprave. Ovu strategiju treba definisati kao jasnu, realno ostvarivu i vremenski oročenu. Vrlo je važno naglasiti da prilikom donošenja ovog strateškog dokumenta, lokalna samouprava treba da vodi računa o usklađivanju s po-litikom razvoja poljoprivrede i sela u EU. U tom kontekstu, treba formulisati i strateške ciljeve i mere za njihovo ostvarivanje, kao što su: povećanje produktivnosti i konku-rentnosti poljoprivrednog sektora na principu održivog razvoja; izgradnja konkurentnog prehrambenog sektora za stvaranje veće dodatne vrednosti i promovisanje na inostra-nom tržištu; afirmacija razvoja ruralnog područja na osnovu diversifikacije ekonomskih aktivnosti i unapređenja kvaliteta života u tim područjima; očuvanje i zaštita prirodnih resursa; institucionalna i pravna podrška razvoju poljoprivrede i sela usklađena s prak-som u EU.

b. Jedinice lokalne samouprave treba da se staraju o davanju poljoprivrednog zemljišta u državnoj svojini u zakup i potom o namenskom korišćenju tog zemljišta.

c. Lokalna samouprava može, radi rešavanja problema usitnjenosti poljoprivrednih pose-da, doneti akte iz svoje nadležnosti o komasaciji poljoprivrednog zemljišta na svojoj te-ritoriji. Isto tako, ona može stimulativnim merama, kao što su smanjivanje taksa i pore-za prilikom kupovine zemljišta radi ukrupnjavanja, podsticati “dobrovoljnu” komasaciju. Zajedničkim nastupom ka državnom nivou neophodno je inicirati donošenje novog za-kona o nasleđivanju poljoprivrednog zemljišta. Prilikom donošenja i usvajanja urbanisti-čkih planova, lokalna samouprava treba da vodi računa o tome da se parcele obradivog poljoprivrednog zemljišta ne pretvaraju olako u građevinsko zemljište.

d. Radi povećanja proizvodnje i konkurentnosti poljoprivrednog sektora, jedinica lokalne samouprave treba svojim aktivnostima da podrži proces udruživanja poljoprivrednika, kao i formiranje i razvoj udruženih oblika privređivanja, pre svega razvoj modernog ze-mljoradničkog zadrugarstva. U skladu s tim, treba obezbediti sredstva u budžetu za sprovođenje ovih mera. Na ovaj način bi se gazdinstvima omogućio bolji pristup banka-ma i razvojnim fondovima, organizovan nastup na tržištu, konkurentnost, smanjivanje troškova proizvodnje, ali i obima sive ekonomije u prometu poljoprivrednih proizvoda - ukratko, doprinelo bi se modernizaciji gazdinstava.

e. Obrazovanje poljoprivrednih proizvođača je oblast u kojoj lokalna samouprava u punoj meri može i mora da ostvari svoju funkciju. To se može uraditi obrazovanjem stručne službe koja bi se bavila edukacijom poljoprivrednika - organizovanjem seminara, stručnih savetovanja i kurseva radi razvoja i primene novih znanja i veština poljoprivrednika. Edukacija je potrebna naročito u primeni novih tehnologija i u povezivanju nauke i prakse, ali i kao podrška poljoprivrednim proizvođačima u procesima implementacije i sertifikacije sistema bezbednosti i kvaliteta hrane. Poljoprivrednicima treba objasniti i nužnost usklađivanja zakonodavstva s propisima iz te oblasti u EU.


f. Radi ostvarivanja važnog strateškog cilja kao što je izgradnja konkurentnog prehram-benog sektora i stvaranja veće dodatne vrednosti, jedinica lokalne samouprave treba da podrži razvoj i zaštitu autohtonih proizvoda i sorti. Podrška se može pružiti u pro-razvoj i zaštitu autohtonih proizvoda i sorti. Podrška se može pružiti u pro-cesu definisanja autohtonog proizvoda i u postupku njegove zaštite i registracije. Vrlo je važno i podsticanje razvoja i sertifikacije organske proizvodnje. U vezi s tim, treba podržati ulaganja u povećanje broja malih i srednjih preduzeća s tržišno propulzivnim i izvoznim programima proizvodnje.

g. Uloga lokalne zajednice je da afirmiše i podržava proces razvoja sela, a samim tim i da zaustavi prekomernu migraciju stanovništva sa sela. Konkretnim merama i obezbeđi-vanjem sredstava u lokalnom budžetu neophodno je unaprediti infrastrukturu na selu (putevi, električna mreža, vodovod, telefonija, elektronski mediji), izgradnjom novih i rekonstrukcijom postojećih objekata društvene infrastrukture. Podsticanje investicija u projekte koji imaju za cilj očuvanje životne sredine i sprečavanje njenog zagađivanja takođe bi doprinelo razvoju sela.

Zaključak

Poljoprivreda u lokalnim zajednicama i Srbiji u celini danas je u procesu intenzivnih prome-na, počevši od promene razumevanja suštinske uloge poljoprivrede za razvoj jednog društva, do nužnih institucionalnih promena. Zbog toga je neophodno napraviti strategiju razvoja poljoprivrede koja bi omogućila dugoročno održiv razvoj u ovoj oblasti i njeno usklađivanje s međunarodnim standardima, zakonodavstvom i praksom u EU. Strategija razvoja treba da definiše put do ekonomski isplative i ekološki prihvatljive poljoprivredne proizvodnje.


ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE

Ranko TomićOdbornik u Skupštini opštine Gornji Milanovac

Mirjana Balog KormanjošOdbornica u Skupštini Grada Pančeva

Aktuelno stanje

Republika Srbija u celosti, a naročito njeni urbani delovi, opterećeni su mnogim ekološkim problemima. Prevelika ugroženost svih kapaciteta životne sredine posledica je neplanske industrijalizacije polovinom prošloga veka, minimalnog ulaganja u infrastrukturu (kanali-zacionu mrežu, gasnu mrežu itd.), nedovoljnog ulaganja u osavremenjavanje zastarelih pro-izvodnih procesa, ali i nepoštovanja postojeće zakonske regulative i nedovoljno razvijene svesti građana o važnosti i načinima očuvanja životne sredine.

Industrijska postrojenja su opterećena zastarelom tehnologijom, niskom sirovinskom i ener-getskom efikasnošću i visokim nivoom stvaranja otpada, što svedoči da nisu ni ulagala u sisteme upravljanja zaštitom životne sredine. Danas samo 20-30 preduzeća u Srbiji ima ugrađene sisteme zaštite, a to je tek 0,03 odsto od ukupnog broja preduzeća. U strukturi in-dustrijske proizvodnje u Srbiji, "prljave" industrije učestvuju s približno 54 procenta.

Republika Srbija zaostaje za standardima EU, čak i za zemljama u razvoju, i kada je reč o energetici i energetskoj efikasnosti. Do zagađenja životne sredine može doći u svim sekto-rima energetike i u svim fazama, od proizvodnje do potrošnje, u industriji i domaćinstvima. Iako Srbija u velikoj meri zavisi od uvoznih energenata (40 odsto), potencijali obnovljivih izvora energije se ne koriste. Prema istraživanjima, polovinu potrebne primarne količine energije Srbija bi mogla da proizvede iz ekološki čistih, obnovljivih vidova energije, a zasad se proizvodi manje od šest odsto, što je znatno ispod standarda za zemlje EU, u čijim je ener-getskim bilansima učešće obnovljivih vidova energije preko 20 odsto. Razlozi za to su: skupa postrojenja, nepostojanje zakonske regulative za stavljanje u promet tako dobijene energi-je i važeće tržišne cene energije.

U oblast energetske efikasnosti se malo ulagalo, a zanemareno je i obrazovanje stanovniš-tva o važnosti tih ulaganja. Broj niskoenergetskih građevina je zanemarljiv, a većina kuća nije ni toplotno izolovana. Država nema strategiju niti se stara o pomoći građanima da una-prede energetsku efikasnost, na primer u vidu poreskih olakšica ili na neki drugi način, a ne radi se ni na propisima koji bi ovu oblast uredili primereno vremenu. Više od polovine sta-novnika (54,2 odsto) i dalje se greje na čvrsta goriva, drvo i ugalj.

Srbija još nema ni sistematizovane sveobuhvatne podatke o emisijama u vazduh, vodu i zemljište. Katastre zagađivača, što je jedan od preduslova za planski pristup rešavanju

37Lokalna liberalna politika u Srbiji

problema zagađenja, ima samo nekoliko opština. Prvi takav katastar je napravila opština Obrenovac, a katastri se pripremaju u beogradskoj opštini Stari grad, Kuli, Paraćinu i Bečeju.

Kvalitetom vazduha u gradovima bave se institucije poput Zavoda za javno zdravlje, koje na zahtev pojedinih subjekata ili građana mere količinu nekih zagađivača. Sistematska i nepre-stana merenja emisije određenih zagađivača i kontrola emisije na nekoliko mernih mesta još su retkost (u Pančevu, Nišu i Beogradu).

Kvalitet površinskih voda je loš i dalje se pogoršava zbog ispuštanja neprerađenih otpadnih voda, budući da u vrlo malom broju naselja postoje sistemi za prečišćavanje takvih voda, ka-ko gradskih (kanalizacionih) tako i industrijskih. Veliki industrijski sistemi su uglavnom reši-li problem prerade otpadnih voda, ali niko ne kontroliše male pogone koji rade u naseljima i direktno u kanalizaciju ispuštaju neprerađene otpadne vode. Usled nedostatka kontrole i kaznenih mera, preduzeća i auto-servisi, od kojih mnogi ne zadoljavaju ni osnovne uslove za rad, često ispuštaju naftne derivate i ulja u kanalizacionu mrežu.

Vodovodna mreža je u većini naselja solidna; samo 17,4 odsto domaćinstava u ruralnim delovima Srbije koristi vodu iz bunara, van vodovodnih sistema. Problem je, međutim, ka-nalizaciona mreža, koja nije izgrađena u celosti ni u velikim gradovima. Kanalizacionom mrežom je pokriveno 55,6 odsto domaćinstava, dok njih 44,4 odsto ima sopstvene septič-

,ulivarp op ,es ažerm anoicazilanak aćejotsoP .adradnats omim i iksnalpen eneđarg ,emaj ekdirektno izliva u rečne tokove. Retki su gradovi poput Gornjeg Milanovca i Vršca, u kojima se otpadne vode obrađuju pre ispuštanja u reku. U Nišu je planirana izgradnja sistema za prečišćavanje otpadnih voda, ali se pre toga sva gradska kanalizacija mora povezati u jedin-stven sistem, što bi trebalo da bude obavljeno do 2010. godine.1

1 Izvor: Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi“.

0

50

100

150

200

250

miliona m3/ godišnje

Sava

Kolubara

Drina

Dunav

V.M

orava

Z.M

orava

J.M

orava

Timok


Krupan problem je, već decenijama, i upravljanje otpadom. Danas postoji 181 registrovano odlagalište otpada, ali i preko 1.500 divljih deponija. To znači da otpad najčešće završava na neuređenim odlagalištima i štetno utiče na zdravlje ljudi, prostor i životnu sredinu. Ne po-stoje sanitarne deponije, deponije za opasan otpad niti deponije po standardima EU, s raz-vrstavanjem i reciklažom otpada.

Opasan industrijski otpad, neminovan pratilac mnogih procesa proizvodnje, klasifikovan je prema važećim propisima, ali rešavanje tog problema iziskuje znatna ulaganja, tako da se po našim fabrikama nalaze velika skladišta opasnog otpada. U Srbiji ne postoji nijedno po-strojenje za preradu opasnog otpada, mada su pripremljeni projekti za takva postrojenja - primer je preduzeće Ecol, koje pokušava da u Gornjem Milanovcu napravi fabriku za preradu otpadnih rastvarača iz štamparske industrije. Isto tako, nije rešeno ni pitanje medicinskog otpada, animalnog otpada, konfiskata, kao ni otpada iz klanične industrije.

Karakterističan je slučaj opasnog otpada koji sadrži teške metale, prvenstveno akumulatora i baterija. Vlast je u tom pogledu prilično nemarna - nigde u Srbiji ne postoje mesta na ko-jima bi se takav optad prikupljao radi prerade, već se baterije bacaju u kućno smeće, a aku-mulatore skupljaju pojedinci koji ih prodaju otpadima i tako zarađuju. Gde nema ni takvog prikupljanja, akumulatori završavaju u prirodi, po šumama i u potocima. U Srbiji postoji sa-mo jedno preduzeće koje prikuplja i prerađuje elektronski otpad, a to je BiS IT Recycling iz Pančeva.

Na osnovu prikupljenih podataka iz opština i gradova u kojima smo sproveli istraživanje,2 većina njih ima neki vid službe za ekologiju (obično je to ekološka kancelarija), ali se te službe uglavnom bave davanjem mišljenja o potrebi izrade studija uticaja na životnu oko-linu za razne projekte, a vrlo retko osmišlja-vaju i sprovode projekte iz oblasti ekologije. Institucije na lokalnom nivou imaju ograni-čenu nadležnost u oblasti životne sredine, a ona obuhvata zaštitu vazduha, zaštitu od bu-ke, upravljanje komunalnim otpadom, urba-nističko planiranje, građevinske dozvole za male objekte, kao i stratešku procenu plano-va i programa, procenu uticaja projekata na životnu stredinu i izdavanje integrisanih do-zvola iz svoje nadležnosti, praćenje stanja, inspekcijski nadzor i finansiranje lokalne in-frastrukture.

Lokalne samouprave ulažu u zaštitu životne sredine na osnovu godišnjih finansijskih pla-nova službi za ekologiju. Te službe postoje u

2 Podatke smo prikupili anketiranjem odbornika iz LDP-a, drugih članova LiberNeta i istraživanjem na Inter-netu.

Slike: Divlje deponije


većini opština, ali zavise od raspoloživih finansijskih sredstava u opštinskom budžetu i eko-fondu, ukoliko je on ustanovljen u cilju zaštite životne sredine. Prema anketi koju smo spro-veli među odbornicima LiberNeta, veći deo sredstava iz eko-fondova troši se nenamenski. Republika Srbija najmanje u Evropi ulaže u istraživanje i razvoj, tek 0,5 odsto bruto nacio-nalnog dohotka. U javnom sektoru, ulaganja u zaštitu životne sredine iznose 0,3 odsto bru-to nacionalnog dohotka, što je ispod proseka za evropske zemlje. Koliko industrija ulaže u zaštitu životne sredine, nije nam poznato.

Moguća rešenja

Usvajanjem skupa sistemskih zakona iz oblasti zaštite životne sredine započet je proces usaglašavanja nacionalne legislative sa zakonodavstvom EU, što je vidan pomak u ovoj oblasti. Kada se uspostave kriterijumi, to je uvek dobra polazna osnova, budući da su oni jednaki za sve. Sledeći korak mora biti uspostavljanje kontrole ispunjenja tih kriterijuma, a kao najvažniji deo, primena sankcija protiv onih koji ih ne poštuju, ali i mogućnost stimulisa-nja onih koji ih poštuju.

Ostvarivanju principa prevencije u ovoj oblasti doprineli bi preciznije definisanje obaveza svih činilaca, dosledna primena važećih propisa, veća kontrola rada državnih (inspekcijskih) službi, uspostavljanje boljeg sistema nadzora i praćenja stanja i promena u životnoj sredini, kao i proces planiranja i kontrole. To je uloga države. Dosad smo se bavili samo saniranjem šteta nastalih u oblasti zaštite životne sredine - to je skupo, a štete su često nepopravljive.

Na nivou lokalnih samouprava, s obzirom na njihovu ograničenu nadležnost u ovoj oblasti, neophodno je izraditi i usvojiti strateške dokumente koji bi odredili prioritetne intervencije, koje obuhvataju nekoliko osnovnih sektora: kvalitet vazduha i vode, upravljanje otpadom, nadzor rizika i životne sredine, reciklažu materijala i unapređenje ljudskih resursa.

Posebna pažnja se mora usmeriti na obrazovanje stanovništva i privrednih subjekata i na razvijanje njihove ekološke svesti. Ovu ulogu na sebe mora da preuzme lokalna zajednica. Veliki značaj treba pridati i razvojnim projektima u oblasti reciklaže. Prerada otpada, ko-ja će mu dati novu upotrebnu vrednost, zadatak je od prioritetne važnosti. Postojeći nivo iskorišćenja otpada u Srbiji je nedovoljan. Uočljivo nedostaje sistem upravljanja ambalaž-nim otpadom, čija se količina neprestano povećava zbog rasta udela nepovratne ambala-že (PET boca i limenki). Ne postoje ni postrojenja za mehanički ili biološki tretman otpada. U ovoj oblasti predstoji mnogo posla, i u tome udeo moraju imati i lokalne zajednice, u vi-du projekata prikupljanja i razdvajanja otpada uz razne stimulativne mere. U nekim opšti-nama (u Čačku i Gornjem Milanovcu) postoji sistem primarnog razdvajanja otpada (papira, PET ambalaže, organskog i drugog otpada), ali su takve opštine i dalje malobrojne, a razdva-janje se uglavnom obavlja samo u gradskim naseljima, dok se u selima ne organizuje ni od-nošenje otpada (primer opštine Gornji Milanovac). Reciklažu ambalažnog otpada je najbolje rešiti sistemski, putem kaucija, ali u nedostatku opšteg rešenja, problem mogu rešavati i lo-kalne samouprave, skromnim ulaganjem u kupovinu kontejnera. Prvi korak je da se građani-ma omogući da prikupljaju i razvrstavaju otpad.


Važan segment je i usvajanje prostornih i urbanističkih planova opština, jer su oni osnova za razvoj naseljenih mesta, ali i za investicije. Oni moraju sadržati procenu uticaja na životnu sredinu i na osnovu njih se moraju sistemski planirati novi privredni kapaciteti u industrij-skim zonama. Planovima se mogu definisati i nužne ekološke karakteristike svih novoizgra-đenih i rekonstruisanih zgrada (potrošnja energije, osunčanost, zasenjivanje suseda itd.), ali to zahteva razvijenu svest planera, a još više političara u lokalnim samoupravama, jer oni planove usvajaju i određuju „pravila igre”. Napokon, ni najbolji planovi ne vrede mnogo ako se ne poštuju, a za to je potrebna ozbiljna država, nepodložna korupciji.

Na kraju, ali ne i najmanje važno - lokalna zajednica može da koristi međunarodne fondo-ve i projekte iz Kjoto protokola da bi finansirala i realizovala planove u oblasti komunalnog opremanja, za sanaciju postojećih i izgradnju novih deponija, unapređenje energetske efika-snosti i obnovljivih izvora energije, svega što doprinosi zaštiti životne sredine, što je posled-njih godina prioritet u svim evropskim zemljama. Deo projekata za zaštitu životne sredine može se finansirati i uspostavljanjem partnerskog odnosa lokalnog zagađivača i lokalne sa-mouprave.


Lokalna samouprava jedino preko članova školskih odbora učestvuje u odlukama koje se od-nose na rad škola. Veza opštinske uprave i članova školskih odbora često je vrlo slaba, jer su to partijski postavljeni ljudi koji najčešće vrlo malo znaju o potrebama školskog života. Pravo lokalne vlasti da imenuje članove po svom nahođenju obično ima pogubne posledice. U mnogim školama je kolektiv podeljen, a prilikom odlučivanja o kadrovskim rešenjima na sednicama školskog odbora ne uvažava se volja većine zaposlenih u ustanovi. Dešava se da potpuno nestručni ljudi biraju nastavno i stručno osoblje, kao i direktora, a da pri tom nisu ni upoznati sa životom i radom škole. Ovaj problem se može rešiti jedino novim pravilnici-ma u gradovima i opštinama, po kojima bi stručnost bila obavezujući kriterijum pri postav-ljanju direktora škola.

Zakon proklamuje decentralizaciju školstva, ali istovremeno izmešta proces odlučivanja o važnim prosvetnim pitanjima u centre izvan gradova i opština. Lokalne samouprave bezuspešno pokušavaju da ostvare veći uticaj na uobličavanje vaspitno-obrazovnog pro-cesa. Jedini način da se napravi pomak jeste usklađivanje profila zanimanja s potrebama tržišta rada lokalne sredine, i to otvaranjem oglednih odeljenja u srednjim školama koja će školovati deficitarne kadrove. Naravno, i za takav proces treba izdvojiti znatna sredstva da bi se stvorili osnovni uslovi za rad, a njih mnoge opštine i nisu u stanju da obezbede. Pored toga, vrlo je problematična stručna osposobljenost ljudi koji se bave resorom obrazovanja. Na osnovu našeg uvida u lokalnim samoupravama, većina njih je školovana za zanimanja koja ne odgovaraju potrebama posla što ga obavljaju. Sistem upravljanja i vrednovanja obrazovne aktivnosti je centralizovan. Planovi i progra-mi se pišu u ministarstvima i zato ne odražavaju potrebe opština i regiona, niti obuhvataju predloge škola, nastavnog kadra, roditelja i predstavnika lokalne zajednice. To je razlog što je neefikasan transfer znanja u privredu i iz škola na izabrane fakultete. Decentralizacijom u upravljanju prenela bi se ovlašćenja i obaveze na regionalne i lokalne vlasti i na same škole.

Ukupan broj učenika se u proteklih petnaestak godina smanjio za 126.000,3 dok se u istom periodu broj nastavnika povećao za približno 9.000, tako da podaci kojima raspolažemo po-kazuju da u obrazovanju ima više od 12.000 prekobrojnih4. Problem racionalizacije obrazov-ne mreže u Srbiji jedna je od gorućih tema u domenu prosvete. Primera radi, u čak 31 školu ide samo po jedan učenik, dok 182 škole pohađa po pet ili manje đaka. Prema istim poda-cima, u 67 odsto škola u Srbiji ide svega 9,4 posto učenika, dok u preostalih 33 odsto škola ide 90,6 procenata đaka.5 To potvrđuje pretpostavku da Srbija ima možda najneracionalni-ji obrazovni sistem u Evropi. Problem škola u udaljenim, ruralnim oblastima uglavnom je mali broj učenika i odeljenja, tako da su nastavnici prinuđeni da rade u nekoliko škola da bi stekli punu kvotu za rad. S druge strane, održavanje velike zgrade u kojoj radi samo 4-5 odeljenja vrlo je skupo. Zatva-ranje škola s malim brojem đaka jeste neminovnost, ali to nameće dva ozbiljna pitanja: šta raditi s prosvetnim radnicima koji će ostati bez posla, i da li će to ubrzati proces "starenja" sela. Prema postojećem zakonskom rešenju, odluku o zatvaranju škola donosi opština, jer ona i pravi mrežu obrazovnih ustanova. Ukoliko opština proceni da škola treba da radi, ma-kar i za jednog đaka, obaveze finansiranja se prenose na državu. Pravo rešenje bi bilo da lo-kalna samouprava obezbedi prevoz i ishranu učenicima koji bi putovali do matičnih škola, dok bi se problem viška kadrova iz škola koje bi bile zatvorene mogao rešavati prekvalifika-cijom.3


Informacije o broju stručnjaka određenih obrazovnih profila koji su potrebni srpskom druš-tvu u celini, ali i opštinama pojedinačno, naprosto ne postoje. Lokalne zajednice u Srbiji ne prate stvarne potrebe regiona za određenim kadrovima. Zato je nužno da se osmisle progra-mi prakse koji će učenicima omogućiti lakši prelazak iz obrazovanja na radna mesta. Nedo-staje i partnerstvo obrazovnih institucija i (javnih i privatnih) preduzeća, koje bi se ogledalo u stipendiranju obrazovnih profila u skladu s potrebama (school-to-work). Stoga i nije ne-obično što je veliki odliv mladih ljudi iz lokalne sredine u gradove (metropolizacija), i što se održava visoka stopa nezaposlenosti.

Grad/opština Broj stanovnika4 Broj stanovnika sa VSS5 Broj nezaposlenih sa VSS6

Beograd 1.576.124 185.417 11.819

Čačak 117.072 5.908 761

Niš 250.518 21.211 1908

G.Milanovac 47.641 1.677 240

Vladičin Han 23.703 647 84

Kovačica 27.890 489 104

Bački Petrovac 14.681 480 39

Novi Bečej 26.924 560 50

Ruma 60.006 1.872 142

Gotovo ni u jednoj sredini ne postoje podaci koji su to obrazovni profili potrebni u bliskoj ili daljoj budućnosti, kakva je strategija sa nastavnim kadrom i koji nastavni kadar će u bu-dućnosti biti potreban na osnovu procene koliko zaposlenih će otići u penziju, i koje struke. Politika LDP u obrazovanju kao jednu od ključnih tačaka navodi ogromnu povezanost svih činilaca obrazovanja (Ministarstva, nastavnika, đaka i studenata, roditelja) sa lokalnom sa-moupravom i privredom u cilju osmišljavanja lokalne obrazovne politike u kojoj bi aktivnu ulogu imali i Nacionalna služba za zapošljavanje i udruženja privrednika. Čvršće povezivanje obrazovanja s tržištem rada, kroz definisanje nacionalnog okvira kvalifikacija i raspravu o nivou na kom država treba da interveniše u obrazovne politike, počevši od potreba za sred-nje stručnim kadrovima, a naročito u domenu visokog obrazovanja, pomoći će i lokalnim sa-moupravama da bolje osmisle svoju ulogu u razvijanju obrazovanja. Potrebno je ubrzavanje procesa škola-radno mesto7,2 kroz razvoj prakse stručnog usavršavanja u postojećim institu-cijama i kompanijama, uz mogućnost otvaranja visokog obrazovanja za obuku kadrova koji su unapred planirani za određene pozicije u radu. Važno je i uspostavljanje sistema ponu-

3 Jedna od stavki u “Politici LDP u obrazovanju” koju je doneo Savet za obrazovanje LDP-a4 Prema podacima sa zadnjeg popisa stanovništva, 2002. godine5 Prema podacima sa zadnjeg popisa stanovništva, 2002. godine6 Podaci dobijeni od odbornika LDP-a u lokalnim skupštinama i uvidom u podatke NSZ (maj 2009).7 Jedna od stavki u “Politici LDP u obrazovanju” koju je doneo Savet za obrazovanje LDP-a


de i potražnje, kao i i procedura za obezbeđenje i unapređenje kvaliteta obrazovanja, i una-pređenje sistema rukovođenja i upravljanja srednješkolskim i visokoškolskim institucijama.

Pored toga, izuzetno mali procenat romske dece pohađa zakonom obaveznu predškolsku nastavu, što otežava njihov prijem u školu, kao i socijalizaciju ove dece, kojima nepozna-vanje zvaničnog jezika predstavlja veliku prepreku u komunikaciji i izražavanju svojih in-telektualnih sposobnosti. Lokalne zajednice imaju slabu saradnju sa lokalnim centrima za socijalni rad, tako da nema ni preciznih podataka o broju romske dece koja se ne upisuju u školu. Samo u malom broju opština i gradova (kao što su na primer Beograd, i to ne u svim gradskim opštinama, Vršac ili Vladičin Han) postoji programski pristup školovanju ove dece i edukaciji njihovih roditelja. Problemi siromaštva i nezaposlenosti romske populacije najče-šće su rezulat diskriminacije i socijalne izolovanosti Roma. Ovi problemi su povezani sa nji-hovom (ne) zastupljenošću u obrazovanju. Još uvek ne postoje regionalne i lokalne strategije koje sadrže konkretne ciljeve za razvoj romske zajednice i njihovu inplementaciju u građan-sko društvo. Opštine i gradovi treba da omoguće adekvatnije i veće učešće romskih nevladi-nih organizacija u životu lokala i regiona.3

Grad/opština Broj ustanova za decu predškolskog uzrasta

Procenat budžeta koji se odvaja za rad predškolskih

ustanova

Odnos broja vaspitača prema

broju dece8

Beograd 351 7,81 do 1:189

Čačak 42 9,40 1:9

Niš 73 7,34 1:2310

G.Milanovac 5 13,10 1:30

Vladičin Han 12 5,50 1:16

Bački Petrovac 4 10,21 1:12

Novi Bečej 8 9,02 1:10

Informacije o broju stručnjaka određenih obrazovnih profila koji su potrebni srpskom druš-tvu u celini, ali i opštinama pojedinačno, naprosto ne postoje. Lokalne zajednice u Srbiji ne prate stvarne potrebe regiona za određenim kadrovima. Zato je nužno da se osmisle progra-mi prakse koji će učenicima omogućiti lakši prelazak iz obrazovanja na radna mesta. Nedo-staje i partnerstvo obrazovnih institucija i (javnih i privatnih) preduzeća, koje bi se ogledalo

8 Podaci dobijeni od odbornika LDP-a u lokalnim skupštinama i uvidom u izveštaje predškolskih ustanova9 Prema odgovarajućem normativu nadležnog ministarstva, broj dece upisane u predškolske ustanove ne bi

smeo biti veći od 10 dece na 2 vaspitača (za najmlađu decu, do 18 meseci uzrasta), odnosno 30 dece na 2 vaspitača (za najstarije polaznike, 5-7 godina starosti). Normativ dozvoljava povećanje ovog broja za 20%. Sve mogućnosti za povećanje se u Beogradu uveliko koriste, pa i pored toga postoje duge liste čekanja a time i rizik korupcije. Česte pojave su i prebukiranost mnogih predškolskih grupa i preopterećenost vaspi-tača, koji su, u zavisnosti od toga gde rade, u neravnopravnom položaju. Izvor: odbornici LDP u Skupštini Grada Beograda

10 Podaci za 2007. Izvor: Statistički godišnjak Grada Niša za 2007.


u stipendiranju obrazovnih profila u skladu s potrebama (school-to-work). Stoga i nije ne-obično što je veliki odliv mladih ljudi iz lokalne sredine u gradove (metropolizacija), i što se održava visoka stopa nezaposlenosti.


LJUDSKA I MANJINSKA PRAVA,RODNA RAVNOPRAVNOST,MLADI I PROBLEMATIKA OSOBASA POSEBNIM POTREBAMA

Miloš GrozdanovićOdbornik u Skupštini Grada Niša

Uvodna napomena

Ovo poglavlje se dotiče tema od kojih se u Srbiji uglavnom beži i koje su već godinama mar-ginalizovane. Uvek postoje neke važnije teme koje se isture u prvi plan, a o ovima se govori nekako uzgredno, tek radi zadovoljenja osnovnih evropskih pravila i načela.

Ljudska prava

’’Ljudskim pravima se smatraju zagarantovana prava pojedinaca na zaštitu od države, prava koja mu pripadaju na osnovu njegovog postojanja kao čoveka, prava koja u svakom slučaju ostaju održiva i ne mogu biti ograničavana od strane države. Iz perioda borbe protiv apso-lutizma potiču termini urođena i neotuđiva prava.’’1

Zemlje Balkanskog poluostrva, sa izuzetkom Grčke, bile su u drugoj polovini XX veka soci-jalističke. Kada se socijalistički poredak urušio, nisu ga sve balkanske zemlje brzo zamenile novim. Srbija je kasnila na tom putu, a posledice tog zakašnjenja su zbunjenost i kolebanja u ostvarivanju ljudskih prava. Ukupno posmatrano, ljudska prava u Srbiji se štite i poštuju, ali je nivo garantovan zakonom viši od nivoa njihovog ostvarivanja i zaštite u praksi. Zabrinjava tendencija izvršne vlasti da na potrebe i probleme u ostvarivanju ljudskih prava ne reaguje efikasnijom primenom po-stojećih zakona i jačanjem mehanizama kontrole i prevencije.

O poštovanju prava građana u Srbiji stara se Zaštitnik građana. Zaštitnik građana Republi-ke Srbije je nezavisan i samostalan državni organ uveden u pravni poredak 2005. godine, Zakonom o Zaštitniku građana,2 i naknadno utvrđen Ustavom Republike Srbije.3 ’’Zaštitnik

1 Mali rečnik međunarodne politike, Wichard Woyke, Bonn 1994.

2 Zakon o Zaštitniku građana, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 79/05 i 54/07.

3 Ustav Republike Srbije, Peti deo - Uređenje vlasti, odeljak 5 ’’Zaštitnik građana’’, član 138, Službeni glasnik


građana postupa u okviru Ustava, zakona, drugih propisa i opštih akata, kao i ratifikovanih međunarodnih ugovora i opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava.’’4

Okruženje u kom živimo, duboko ukorenjena, često i nesvesna diskriminacija, netolerancija ili netrpeljivost prema onima koji su po nečemu različiti (boji kože, poreklu, religiji, seksual-nom ili nekom drugom opredeljenju), nameće prioritete u angažovanju Zaštitnika građana na očuvanju i unapređenju ljudskih i manjinskih sloboda i prava.

Iako je institucija Zaštitnika građana ustanovljena još 2005. godine, država mu nije odmah omogućila da radi, verovatno zato što joj takva institucija i ne odgovara. Isti odnos država ima i prema institucijama koje se bave borbom protiv korupcije, odlučivanjem o sukobu in-teresa itd.

U toku 2008. godine, na adresu Zaštitnika građana stiglo je 1.030 pritužbi,5 od kojih se naj-veći broj odnosio na rad organa kojima je povereno izvršenje javnih ovlašćenja (254 ili 24,7 odsto), zatim na rad ministarstva (220 ili 21,4 procenat) i na rad organa lokalne samoupra-ve (132 ili 12,8 posto).

Pored republičkog zaštitnika građana, postoje i opštinski. Svako fizičko ili pravno, domaće ili strano lice koje smatra da su mu aktom, radnjom ili nečinjenjem organa uprave opštine povređena prava može da podnese pritužbu opštinskom zaštitniku građana. Pre podnoše-nja pritužbe, to je lice je dužno da pokuša da zaštiti svoja prava u odgovarajućem postup-ku. Uslov da Zaštitnik građana pokrene postupak jeste da su prethodno iscrpljena sva pravna sredstva protiv akta, radnje ili nečinjenja organa uprave koji su predmet pritužbe. Ukoliko to podnosilac nije učinio, Zaštitnik građana će ga uputiti na pokretanje odgovarajućeg prav-nog postupka, ako je on predviđen, i neće pokretati postupak dok ne budu iscrpljena sva pravna sredstva.

Zaštitnik građana i njegov zamenik ustanovljavaju se opštinskom odlukom, kojom se uređu-ju nadležnost i ovlašćenja, način postupanja, i postavljenje i razrešenje zaštitnika građana

Republike Srbije, br. 83/06 i 98/06.

4 Član 2. st. 2. Zakona o Zaštitniku građana.

5 Izvor: Redovan Godišnji izveštaj Zaštitnika građana za 2008.


za teritoriju opštine. Opštinskog zaštitnika građana i njegovog zamenika postavlja skupšti-na opštine, većinom od ukupnog broja odbornika, na period od pet godina. Zaštitnik gra-đana ne može biti član političke stranke, niti sme da obavlja ijednu javnu funkciju, ni bilo koju drugu dužnost ili posao koji bi mogao uticati na njegovu samostalnost i nezavisnost.

Smatramo da bi način izbora trebalo promeniti. Opštinski zaštitnik bi trebalo da štiti pra-va građana i u slučaju spora s rukovodstvom opštine. Dabome, pitanje je da li bi zaštitnik građana napao onoga ko ga je na tu funkciju postavio. Zbog toga se zalažemo za depoliti-zaciju te institucije i njenog izbora i prednost dajemo biranju konkursom.

Osnovno ovlašćenje zaštitnika građana sastoji se od davanja mišljenja, predloga i preporuka u vezi sa utvrđenim stanjem, odnosno nepravilnostima. Kad on oceni da pritužba ispunjava uslove za postupanje, o tome obaveštava podnosioca pritužbe i načelnika uprave, a načelnik rukovodioca subjekta na čiji se akt, radnju ili nepostupanje pritužba odnosi. U obaveštenju načelniku uprave, zaštitnik građana navodi sadržinu pritužbe i određuje rok u kom je ruko-vodilac dužan da se izjasni o iznetim navodima. Zaštitnik građana može zatražiti i dodat-ne podatke i informacije u tom roku, ako oceni da izjašnjenje rukovodećeg radnika ne sadrži sve potrebne podatke.

Primer:

’’Imširović Ana i Đorđević Zoran su dana 16. 7. 2009. g. pristupili u kancelariju Zaštitnika građana i podneli usmenu pritužbu jer su nezadovoljni radom Odeljenja za opštu upravu. Naveli su da žele da zaključe građansko venčanje u opštini Voždovac u septembru mesecu ove godine, i da se u sali za venčanje nalazi ikona. Smatraju da su postojanjem ikone povre-đena njihova građanska prava i da bi želeli da ona bude uklonjena prilikom njihovog ven-čanja. Naveli su da je Republika Srbija sekularna država, i da je u Statutu opštine Voždovac predviđeno da opština ima grb, zastavu i svečanu pesmu. Žalili su se načelniku Odeljenja za opštu upravu, koji je odbio njihov zahtev za uklanjanje ikone.

Zaštitnik građana je utvrdio da je pomenutim osobama uskraćena jednakost u ispoljavanju verskih uverenja, tj. da je prema njima izvršena neposredna diskriminacija koja postoji ako se lice ili grupa lica, zbog njegovog odnosno njihovog ličnog svojstva u istoj ili sličnoj si-tuaciji, bilo kojim aktom, radnjom ili propuštanjem, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj, ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj.6

Stoga, Zaštitnik građana preporučuje organima uprave Gradske opštine da omoguće građansko venčanje gospođici Imširović i gospodinu Đorđeviću.’’7

Prava pripadnika nacionalnih manjina

Položaj građana pripadnika nacionalnih manjina utvrđen je Ustavom i Zakonom o zašti-ti prava i sloboda nacionalnih manjina, kao i drugim zakonima i propisima. Njima se jemče

6 Zakon o zabrani diskriminacije, čl. 6, Službeni glasnik Republike Srbije 22/09.

7 Izvor: Zamenik Zaštitnika građana GO Voždovac Nataša Đurić.


i štite individualna i kolektivna prava pripadnika nacionalnih manjina, a naročito pravo na kulturnu autonomiju, koje podrazumeva oblasti obrazovanja, službene upotrebe jezika, in-formisanja i kulture. Radi ostvarivanja prava na kulturnu autonomiju, pripadnici nacionalnih manjina biraju svoje samouprave, nacionalne savete. Do početka 2009. godine, nacional-ne savete su izabrali: Bošnjaci, Bugari, Bunjevci, Vlasi, Grci, Egipćani, Makedonci, Mađari, Nemci, Hrvati, Rumuni, Rusini, Romi, Slovaci i Ukrajinci.8

Jezici i pisma nacionalnih manjina u službenoj su upotrebi u višenacionalnim sredinama; u tim sredinama postoje i štampani i elektronski mediji na jezicima manjina. U lokalnim vi-šenacionalnim sredinama, pripadnici nacionalnih manjina ravnomerno su zastupljeni među zaposlenima u javnim institucijama i preduzećima, ali u republičkim institucijama i predu-zećima to nije slučaj.

Duže od pola decenije vodi se stručna i javna rasprava u vezi s donošenjem zakona kojim bi se uredio položaj manjinskih samouprava. Otvorena su pitanja normativnog ujednačavanja ostvarivanja prava na službenu upotrebu jezika, kulturne autonomije, informisanja i obrazo-vanja na jezicima nacionalnih manjina. Najzad, još nisu definisane ni aktivnosti, nadležnosti i odgovornosti u vezi sa unapređenjem položaja Roma. Obrazovanje Ministarstva za ljudska i manjinska prava doprinelo je oživljavanju aktivnosti u vezi s normativnom zaštitom prava manjina, ali do kraja 2008. godine pobrojana pitanja nisu rešena.

Rodna ravnopravnost

’’Rodna ravnopravnost pretpostavlja da u jednom društvu, zajednici ili organizaciji posto-je jednake mogućnosti za žene, muškarce i osobe drugačijih rodnih identiteta da doprinesu kulturnom, političkom, ekonomskom i socijalnom napretku, kao i da imaju jednake moguć-nosti da uživaju sve koristi i dobrobiti od napretka jedne zajednice.’’9

Načelo rodne ravnopravnosti i nediskriminacije je jedno od temeljnih načela ljudskih prava. Rodna ravnopravnost je, uprkos raširenim patrijarhalnim stereotipima, naročito u seoskim sredinama, ušla u javni diskurs i postala legitimna i priznata tema, kako u radu institucija tako i u svakodnevnom životu. Međutim, nasilje nad ženama ne jenjava. Nepostojanje in-stitucionalne brige za žene žrtve nasilja, koje civilni sektor pokušava da nadoknadi inicija-tivama poput sigurnih kuća, ostavlja utisak da se o nasilju govori, ali da se ženama žrtvama ne pruža dovoljna praktična zaštita. Krupan problem je i diskriminacija žena na radnom mestu, i to od momenta zapošljavanja, a nastavlja se i tokom rada (niže plate u odnosu na muškarce na istim poslovima, seksističko ponašanje itd.). Uočljiva je neproporcionalna zastupljenost na mestima na kojima se donose političke odluke, kao i uvredljivo predstavljanje i omalovažavanje žena u medijima, ali i u javnom i političkom obraćanju.10

8 Izvor: Redovan Godišnji izveštaj Zaštitnika građana za 2008.

9 Evropska povelja o rodnoj ravnopravnosti na lokalnom nivou.

10 Izvor: Istraživanje Udruženja poslovnih žena u saradnji sa agencijom Masmi.


Prema dosad prikupljenim podacima, u trećini opština u Srbiji su ustanovljena tela za rod-nu ravnopravnost: komisije, saveti, odbori, kancelarije i poverenici.11

Važeći Zakon o lokalnim izborima predviđa da na izbornoj listi mora biti najmanje 30 odsto kandidata manje zastupljenog pola, ali ne predviđa i poštovanje iste proporcije pri imenova-nju odbornika. Isto je predviđeno i Nacrtom zakona o izboru odbornika.

Zastupljenost žena u lokalnim parlamentima uglavnom je ispod 30 procenata, osim u Be-ogradu.12 Što se tiče uticajnijih političkih funkcija, žene se po pravilu nalaze na mestima načelnika opštinskih uprava, sekretara skupština i članova opštinskih veća, i to sa ukupnim učešćem od približno deset odsto.

Zbog toga je neophodno da lokalna samouprava, preko mehanizama za rodnu ravnoprav-nost (saveta za rodnu ravnopravnost) unapređuje i obezbeđuje ravnopravno učešće žena i muškaraca u svim sferama javnog života. Mehanizmi za rodnu ravnopravnost na lokalnom nivou treba da razmatraju predloge propisa i drugih pravnih akata sa stanovišta ostvariva-nja rodne ravnopravnosti, da prate vođenje politike, izvršavanje propisa i ostvarivanje rodne ravnopravnosti; da preduzimaju akcije i mere koje bi povećale učešće žena u svim struktu-rama (princip afirmativne akcije pri izboru odbornika, direktora javnih preduzeća i dr., rod-no osetljivo planiranje budžeta i dr.).

Cilj liberalne politike na lokalnom nivou je da, usklađivanjem principa rodne ravnopravno-sti s i invarp vohijn ašjlobop ad i anež ujicanimirksid ešinimile ,movtsvadonokaz mićamoddruštveno-ekonomski položaj. Žene su danas predmet interesovanja i lokalne samouprave i političkih stranaka, ali na formalan način. Problemi su nagomilani, a rešenja neefikasna.

Mladi

Mladi su u Srbiji danas možda i najugroženiji deo društva. Nefunkcionalno obrazovanje, ne-zaposlenost i izolacija ukazuju na ozbiljnost problema. Živimo u zemlji u kojoj se budućnost i ne planira. Zbog nemogućnosti putovanja, neznanja jezika i malog broja kompjutera, mla-

11 Izvor: Izveštaj o radu Uprave za rodnu ravnopravnost, 1. jul 2008 - 30. jun 2009. godine.

12 Izvor: Samostalno istraživanje odbornika članova LiberNeta u svojim ili susednim opštinama.


di u Srbiji su nepismeni i nespremni za savremeno doba, i po mnogo čemu znatno zaostaju za vršnjacima iz drugih delova sveta.

Ministarstvo omladine i sporta obrazovano je tek sredinom 2007. godine. Vlada Republike Srbije je usvojila Strategiju za mlade polovinom 2008, a početkom 2009. i akcioni plan za njegovo sprovođenje.

Nacionalna strategija u mlade ubraja uzrast od 15 do 30 godina. Stopa zaposlenosti mladih u Srbiji je 30,1 odsto, dok je u Evropskoj uniji ona 48 posto.

Isključenost mladih iz procesa odlučivanja otežava razvoj demokratije. Zastupljenost mladih u organima lokalne uprave je niska (25 odsto u Beogradu, ali manje od šest odsto u osta-lim gradovima). 13

Kancelariju za mlade pri lokalnoj samoupravi ima 91 od 174 jedinice lokalne samouprave u Srbiji.14

Ekonomski i socijalni uslovi u kojima žive mladi utiču na njihovu spremnost i mogućnost da participiraju u svojoj lokalnoj zajednici. Kada su mladi nezaposleni ili žive u siromaštvu, ma-nje je verovatno da će imati želju, sredstva i društvenu podršku da budu aktivni građani u lokalnom životu.


14 Izvor: Ministarstvo omladine i sporta.


Lokalne vlasti bi morale, u dogovoru s mladima, lokalnim poslodavcima, sindikatima, obra-zovnim institucijama, telima zaduženim za obuku i zapošljavanje i omladinskim organiza-cijama, da razvijaju programe koji bi pomogli da se što pre otklone uzroci nezaposlenosti mladih.

Problematika osoba s posebnim potrebama

Osobama sa invaliditetom je otežan pristup obrazovanju, zaposlenju, politici, kulturi i rek-reaciji. Mere i praksa političkog i pravnog sistema, ekonomskih struktura i zvaničnih službi često predstavljaju barijere učešću osoba sa invaliditetom.

U Srbiji se i ne zna tačan broj osoba s posebnim potrebama. Predlog zakona o popisu stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. godine predviđa, između ostalog, stvaranje ok-vira za formiranje jedinstvene baze podataka o osobama sa invaliditetom. To će omogućiti da u Srbiji, prvi put posle Drugog svetskog rata, budu prikupljeni podaci o funkcionalnoj sposobnosti osoba sa invaliditetom za obavljanje svakodnevnih aktivnosti.15

Na ograničen pristup tržištu rada ovih osoba utiče i rasprostranjena predrasuda o njiho-voj slaboj produktivnosti, kao i nepostojanje podesnih pristupa do radnih mesta. Približ-no 25.000 osoba sa invaliditetom su registrovane kao nezaposlene,16 ali verujemo da ih ima znatno više, budući da mnogi od njih nisu ni prijavljeni, jer i ne očekuju da bi to moglo ne-što da promeni u njihovom statusu.

Lokalne samouprave se suočavaju s velikim problemima kada je reč o kvalitetnijoj zašti-ti osoba sa invaliditetom. Zakonska regulativa iz ove oblasti usredsređena je na Republiku, tako da opštine i nemaju zakonsku nadležnost u rešavanju ovih problema. S obzirom na to da je većina specijalizovanih udruženja organizovana na republičkom nivou, sistematizova-ni podaci za lokalne sredine i ne postoje. U opštinskim budžetima nisu ni predviđene stavke za pomoć osobama sa invaliditetom - sve što se radi zavisi od dobre volje predstavnika lo-kalne samouprave. Prema raspoloživim podacima, dosad se u lokalnim zajednicama radilo na: posredovanju u obezbeđivanju teleasistencije za obolele od cerebralne paralize, pruža-nju informacija poslodavcima na sajmovima zapošljavanja o pogodnostima koje imaju uko-liko zaposle osobe sa invaliditetom, i poboljšanju prevoza osoba sa invaliditetom i drugim vidovima pomoći udruženjima putem novčanih donacija.17

15 Izvor: Radio televizija Vojvodine i Tanjug.

16 Izvor: Nacionalna služba za zapošljavanje.



KULTURA I MEDIJI

Draginja MaskareliOdbornica u Skupštini Gradske opštine Stari Grad u Beogradu

Ištvan RacBivši odbornik u Skupštini opštine Kovačica

Jelena MiloševićOdbornica u Skupštini Grada Valjeva

Selena PleskonjićOdbornica u Skupštini Grada Beograda

I Kultura

Nesprovođenje decentralizacije u oblasti kulture u Srbiji za posledicu ima velike nejedna-kosti u kulturnom razvoju između pojedinih lokalnih sredina i nemogućnost da građani koji žive van glavnog grada zadovolje svoje kulturne potrebe.1 Na konkursu Ministarstva kultu-re za finansiranje projekata 2006. godine, projektima iz Beograda dodeljeno je 56,9 odsto sredstava (55.000.000 dinara), a 2007. odobreno je 60 odsto (84.000.000); na konkursu za projekte iz Nacionalnog investicionog plana, projektima iz glavnog grada je 2007. godine dodeljeno 59,1 posto sredstava (890.000.000), a na konkursu iz 2008. godine 90 odsto sred-stava (545.000.000).2

Lokalne samouprave su za delatnost kulture u 2009. godini izdvojile 3-7 odsto budžeta, dok su za realizaciju programa planirale različita izdvajanja: od nula odsto u Vladičinom Hanu do približno 30 procenata u Bačkom Petrovcu.3

1 Podaci o dostupnosti ustanova kulture na teritoriji Republike Srbije navedeni su u poglavlju Decentraliza-cija, fiskalna decentralizacija i građansko društvo.

2 Komisija za decentralizaciju Ministarstva kulture Republike Srbije, 2008; Delovanje Ministarstva za kulturu Republike Srbije, treći deo; Nacionalna koalicija za decentralizaciju, Newsletter, http://www.decentraliza-cijasrbije.net/system/files/Delovanje_Ministarstva_za_kulturu_Republike_Srbije.pdf (maj 2009).

3 Podaci dobijeni od odbornika LDP-a u lokalnim skupštinama i uvidom u odluke o budžetu gradova/opština za 2009. godinu (maj 2009).


Grad/opština

Procenat budžet-skih sredstava

namenjen za de-latnost kulture

Procenat izdvoje-nih sredstava od

onih izdvojenih za kulturu namenjen za realizaciju pro-

grama

Iznos name-njen za delat-nost kulture

(EUR)

Sredstva na-menjena za

delatnost kul-ture per capi-

ta (EUR)

Beograd 5,3 % 26,4 % 34.633.474 22,0

Niš 7,2 % 7,8 % 5.732.368 22,6

Pančevo 5,4 % 8,0 % 2.175.332 17,1

Valjevo 4,8 % 13,4 % 961.232 9,9

Ruma 5,9 % 27,5 % 613.066 10,2

Gornji Milanovac 5,4 % 0,7 % 466.642 9,4

Prijepolje 6,9 % 15,4 % 393.573 9,6

Novi Bečej 3,5 % 19,2 % 212.632 7,9

Bački Petrovac 3,9 % 31,3 % 108.074 7,4

Vladičin Han 3,0 % 0,0 % 88.281 3,8

Tabela 1: Lokalni budžeti za kulturu u 2009. godini

U lokalnim samoupravama najčešće i ne postoji organ koji se stara o kulturnoj delatnosti (na primer, sekretarijat za kulturu), a uočljiv je i nedostatak kulturne infrastrukture (objeka-ta i opreme). Gotovo nijedna lokalna samouprava, uključujući glavni grad, nije donela stra-tegiju kulturnog razvoja.

Kultura se, kao neprofitna delatnost, ne može u potpunosti ni odvojiti od budžeta, ali po-red budžetskog finansiranja treba primeniti i model finansiranja putem programa i projeka-ta (konkurisanjem za namenska sredstva u lokalnim samoupravama i njihovim fondovima za kulturu ili domaćim i međunarodnim fondacijama). Zbog toga treba raditi na permanen-tnom obrazovanju kadrova, povezivanju srodnih ustanova na nacionalnom i regionalnom nivou, kao i na razvijanju međunarodne saradnje.

Većina lokalnih ustanova kulture (muzeji, galerije, biblioteke, kulturni centri i dr.) nema profilisanu delatnost ni jasnu programsku koncepciju. Takve ustanove ne zadovoljavaju ni osnovne kulturne potrebe građana i zato se moraju reformisati u smislu racionalizacije, pro-fesionalizacije, departizacije i depolitizacije.

Direktori lokalnih ustanova kulture dosad nisu birani na konkursima, nego su ih imenovale vladajuće partije, a nedostatak strateškog pristupa i partijski upliv dodatno su opteretile te ustanove viškom zaposlenih. Isto tako, do stupanja na snagu Zakona o kulturi, u septembru


2009. godine,4 ulogu krovnog pravnog akta u ovoj oblasti imao je Zakon o delatnostima od opšteg interesa u oblasti kulture iz 1992. godine, ali je on bio usredsređen samo na ustano-ve kulture od nacionalnog značaja.

Kultura je u Srbiji dugo bila vezana za državu i stoga je postala nosilac tradicionalnih znače-nja i funkcija koje se povezuju s nacionalnim identitetom. Takav pristup je doveo do gublje-nja kulturnog identiteta u lokalnim sredinama. Zbog toga treba raditi na stvaranju novog odnosa prema kulturi, koja će biti shvaćena i prihvaćena kao način života. Raznovrsnost kul-turne ponude i sloboda medija doprineće razvoju konkurencije i slobodnog tržišta kulturnih delatnosti. Tako će kultura, kao deo svakodnevice i komunikacije, dobiti nova značenja i bi-ti otvorena prema građanima i potencijalnim strateškim partnerima, što će podstaći moti-vaciju i uslove za njihovo učešće u lokalnim kulturnim projektima i programima. Razvijanje partnerskog odnosa kulture i privrede je od posebnog značaja u manjim lokalnim sredinama, u kojima ne postoji dovoljno mogućnosti za realizaciju kulturnih programa.

U nekim slučajevima, rešenje za efikasniji rad ustanova kulture moglo bi biti njihovo spajanje u višenamenske ustanove (stvaranje kulturnih centara koji realizuju programe iz različitih oblasti, uz objedinjavanje ili izmeštanje nekih usluga kao što su pravna služba, računovod-stvo, služba za održavanje higijene i sl.). Ovakvim pristupom bi se omogućila veća ulaganja u realizaciju projekata i programa, smanjio bi se administrativni aparat, a prostori namenje-ni za kulturne delatnosti bili bi prikladnije korišćeni.

Lokalne ustanove kulture treba aktivno da učestvuju u procesu reformi, definisanju priori-teta i sistema vrednosti, i stvaranju nove kulturne politike na državnom nivou. Pomoć drža-ve mora, pri tome, da bude transparentna i usmerena ka regionalnim, lokalnim, manjinskim, ali i urbanim i supkulturnim umetničkim identitetima. Na taj način bi lokalne ustanove kul-ture bile osnažene i osposobljene da postanu nosioci kulturne politike i razvoja u sredina-ma u kojima se nalaze.

II Mediji

Devedesetih godina je u jedinicama lokalne samouprave nekontrolisano pokrenut veliki broj medija, a posledica toga je današnje haotično stanje u medijskoj oblasti. Zato je nužno ure-diti to područje, budući da mediji imaju vrlo važnu ulogu u informisanju građana, predstav-ljanju njihovih interesa i potreba, kao i kontroli rada lokalne vlasti. Osnaživanje medija je jedan od ključnih činilaca za razvoj građanskog društva i stvaranje javnog mnjenja. Sadaš-nje nedefinisano stanje prouzrokuje velike probleme i zanemaruje iznimno korisne resurse koje mediji pružaju.

Snaga medija se ogleda u činjenici da je većina njih opstala u vrlo teškim uslovima poslova-nja, jer je očigledno da postoji potreba za njihovim radom.

Slabost medija se uglavnom zasniva na skromnoj kupovnoj moći stanovništva, a posledi-ca toga su mali prihodi od korisnika i oglašivača, nelojalna konkurencija (komercijalni i jav-

4 Novi Zakon o kulturi će se primenjivati od marta 2010. godine.


ni mediji)5, kao i loš i usporen proces privatizacije. Sve to zajedno čini ovu oblast rizičnom za ulaganje.

Mogućnosti daljeg razvoja medija treba tražiti u privrednom oporavku i definisanju njiho-vog statusa.

Pretnje medijima su višestruke: od političkih partija i ekonomskih centara moći, usled loše izvedene privatizacije ili od degradacije profesije.

Iz svega navedenog može se zaključiti da su najveći problemi u radu lokalnih medija eko-nomske (finansijske) prirode, ali ništa manje ni nelojalna konkurencija. Problemi proizlaze i iz neusaglašenosti zakonske regulative.

Primera radi, odredba Zakona o lokalnoj samoupravi, član 20 tačka 34, predviđa da jedini-ca lokalne samouprave:

• u skladu sa Ustavom i zakonom stara se o javnom informisanju od javnog značaja i obezbeđuje uslove za javno informisanje na srpskom jeziku i jezicima nacionalnih ma-njina koji se koriste na teritoriji jedinice lokalne samouprave;

• osniva medijske kuće radi izveštavanja na jezicima nacionalnih manjina koji su u služ-benoj upotrebi u jedinici lokalne samouprave, kao i radi izveštavanja na jezicima na-cionalnih manjina koji nisu u službenoj upotrebi kada takvo izveštavanje predstavlja dostignuti nivo manjinskih prava.

Mnogi ovo rešenje osporavaju jer ga smatraju nedemokratskim, prevaziđenim, neustavnim i suprotnim svim ostalim propisima koji regulišu ovu oblast. To se, pre svega, ogleda u či-njenici da je u Srbiji u toku postupak privatizacije svih medija, a Zakon o javnom informisa-nju jasno i nedvosmisleno isključuje mogućnost da lokalna samouprava bude osnivač javnog glasila (član 14 stav 2). Ta odredba glasi ovako: „Osnivači javnog glasila ne mogu biti po-sredno ni neposredno država i teritorijalna autonomija, kao ni ustanove, preduzeća i dru-ga pravna lica koja su u pretežnom delu u državnoj svojini ili koja se u celini ili pretežnim delom finansiraju iz javnih prihoda, osim ako je to predviđeno posebnim zakonom kojim se uređuje oblast radio-difuzije“. S druge strane, Ustav predviđa, u članu 50 stav 2, da osniva-nje medijskih kuća reguliše zakon koji uređuje tu oblast.

5 Komercijalni i javni mediji rade pod istim uslovima, iako javni mediji dobijaju subvencije od države ili lo-kalne samouprave.


Grad/opština TV Radio Pisani mediji Ostali

Beograd 13 24 26 3 novinske agencije

Niš 9 10 1

Čačak 4 10 2

Valjevo 4 5 2

Pančevo 1

Gornji Milanovac - 3 2

Novi Bečej - 1 -

Kovačica 1 1 -

Vladičin Han - 1 -

Tabela 2: Broj i vrsta medija na teritoriji gradova i opština

Grad/opština PrivatizovanoOsnivač lokalna

samouprava

Lokalna samouprava prisutna u finansiranju privatizovanih medija

BeogradZavršena privatizacija štam-

panih i delimično elektronskih RTV Studio B NE

NišZavršena privatizacija štam-

panih i delimično elektronskih TV Niška NE

ČačakZavršena privatizacija štam-

panih i delimično elektronskihTV Čačak NE

ValjevoZavršena privatizacija štam-

panih i delimično elektronskihTV Valjevo NE

PančevoZavršena privatizacija štam-

panih i elektronskihDA

Gornji MilanovacZavršena privatizacija štam-

panih i elektronskihDA

Novi BečejZavršena privatizacija štam-

panih, elektronskih ne radio NE

KovačicaZavršena privatizacija štam-


Vladičin HanZavršena privatizacija štam-


Tabela 3: Trenutno stanje kada je u pitanju privatizacija


Lokalna samouprava i dalje finansira rad lokalnih medija u kojima nije završena privatiza-cija, što se vidi iz tabele 1.3. Međutim, tamo gde je taj proces završen, lokalne samouprave su uvele novi oblik finansiranja lokalnih medija - primer za to su opštine Pirot i Zrenjanin (ugovori s komercijalnim medijima). Kada je reč o privatizovanim medijima, nameće se pita-nje da li će budući vlasnici biti zainteresovani (zbog profita) da informišu i edukuju, neguju i čuvaju kulturu i da se bave očuvanjem jezika nacionalnih manjina. S obzirom na to da se ne radi o komercijalnim aspektima rada medija, o njihovom sprovođenju trebalo bi da vodi računa lokalna samouprava.

Lokalna samouprava treba da omogući da informacije od javnog značaja dopru do građana, ali i da istovremeno obezbedi razvoj nezavisnog i objektivnog informisanja. Izmena zakona o lokalnoj samoupravi trebalo bi da omogući transparentno i efikasno finansiranje rada lo-kalnih medija.

Mogući model za to je ustanovljavanje medijskih fondova. Kao što smo predočili, lokalna sa-mouprava je sada na različite načine zastupljena u medijskoj sferi. U lokalnim samouprava-ma u kojima je završena privatizacija (Pirot i Zrenjanin), ova obaveza se rešava tako što se zaključuju ugovori s komercijalnim medijima i u njima preciziraju obaveze koje lokalni me-diji treba da ispune u pogledu informisanja o radu te samouprave. Ovakav vid finansiranja je znatno bolji i jeftiniji od osnivanja i vođenja javnog preduzeća, ali i ovde postoji problem koji treba rešiti, a tiče se mogućih zloupotreba. Naime, u nekim sredinama se već dešava da sredstva budu usmerena ka medijima povezanim s političkim partijama. Zbog toga bi Zakon o lokalnoj samoupravi trebalo preciznije da definiše ovu oblast, obavezujući lokalnu samo-upravu da sredstva namenjena za informisanje građana dodeljuje isključivo putem javnog konkursa.

Osim lokalnih medija, lokalna samouprava bi za informisanje građana trebalo da koristi i no-ve modele koje omogućava napredak informacionih tehnologija. Trebalo bi osnovati centre za informisanje u čiji sastav bi ušao postojeći, unapređeni šalter za informacije, a PR služ-bu reformisati tako da se može baviti kampanjama i prezentacijama novih zakona, propisa, uredbi i programa. Neophodno bi bilo i oformiti Internet centar. Najveći broj lokalnih sa-mouprava već ima svoje Web portale, ali oni nisu dovoljno funkcionalni i ne ažuriraju se re-dovno.


SOCIJALNA ZAŠTITAI PRIMARNA ZDRAVSTVENA ZAŠTITA

Zorica PavlovićOdbornica u Skupštini Grada Beograda

Dejan ObradovićOdbornik u Skupštini opštine Rača

Marina JovanovićOdbornica u Skupštini Grada Niša

Miodrag ZdravkovićOdbornik i šef Odborničke grupe LDP u Gradskoj opštini Medijana u Nišu

I OBLAST SOCIJALNE ZAŠTITE

Uvod

Negativne tendencije započete devedesetih, raspadom države, ratovima i izolacijom, na-stavljene su do danas. Teški socijalni problemi u sferi zapošljavanja, stanovanja, zdravstve-ne zaštite, socijalne zaštite ugroženih kategorija (dece, mladih, starih, invalida i raseljenih) i penzijskog osiguranja, posledica su takvih nedaća.

Reforme započete 2001. zaustavljene su ubistvom premijera Đinđića, tako da su izostale strateške, suštinske promene sistema socijalne zaštite. Reforme su zamenjene donošenjem strategija i parcijalnih izmena sistemskih zakona.

Strategije preživljavanja domaćinstava u Republici Srbiji, prema rezultatima empirijskih istraživanja, svedene su na: redukciju potreba, samostalno obavljanje proizvodnje i uslu-ga za sopstvene potrebe, zanemarivanje štednje, prodaju imovine i bavljenje sivom ekono-mijom.1

1 „Siromaštvo u Srbiji i reforma državne pomoći siromašnima“, CLDS, strana 9, Beograd 2002.


Socijalni problemi u Republici Srbiji koji iziskuju prioritetnu primenu socijalno-zaštitnih mera

Nezaposlenost

Nezaposlenost je dostigla stopu od preko 20 procenata,2 s više od 800.000 nezaposlenih, i ima tendenciju daljeg rasta. Problem je alarmantan, jer se ekonomski „tolerantnom“ sma-tra stopa od šest odsto, ali i zato što su od ukupnog broja nezaposlenih 63 posto mladi ko-ji prvi put traže posao.

Siromaštvo

Siromaštvo pogađa preko 50 odsto stanovništva, dok 10,6 posto stanovnika živi u apsolut-nom siromaštvu. Budući da je nezaposlenost jedan od najvažnijih kauzalnih faktora siromaš-tva, s tendencijom rasta, očekuje se i porast procenta siromašnog stanovništva. Otežavajuće okolnosti su što se među siromašnima nalaze i penzioneri i što je sve veća potreba za držav-nom intervencijom, jer penzioni sistem nije reformisan pa su penzije u velikoj meri socijalna kategorija. Pogoršana demografska struktura u Srbiji (pad nataliteta i produženje životnog veka), odnosno povećano učešće broja starih u ukupnom broju stanovnika, proširenje pra-va iz penzijskog osiguranja, liberalizacija uslova za sticanje prava na penziju i za utvrđiva-nje penzijskog osnova, kao i rast nezaposlenosti, imaju za posledicu finansijsku neodrživost tog sistema.

Ogroman broj korisnika socijalnih prava

U oblasti dečje, socijalne i invalidske zaštite, to je posledica „propustljive“ i nedorečene za-konske regulative, nepovezanosti institucija i nepostojanja kontrolnih mehanizama. To je, s jedne strane, veliki trošak za budžet, a s druge strane je evidentna nedovoljna zaštićenost najugroženijih i najranjivijih kategorija. Procenjuje se da u Srbiji različita socijalna prava ko-risti približno 800.000 građana.3

Karakteristike sistema socijalne zaštite u Republici Srbiji:

• neusaglašenost s međunarodnim standardima i preporukama,

• neusaglašenost s potrebama građana i materijalnim mogućnostima države-sistem je nedovoljno ekonomičan,

• sistem je centralizovan, pretežno institucionalan i skup, birokratizovan, paternalistički, neelastičan i nedovoljno efikasan,

2 „Nezaposlenost u Srbiji 21 odsto u 2009. godini“, Poslovni magazin, 4. 5. 2009, Beograd.

3 Mladenka Miletić: „Siromaštvo i socijalna zaštita“, Ministarstvo za socijalna pitanja Republike Srbije, 2001.


• sistem javnih socijalno-zaštitnih institucija i usluga takođe je centralizovan, ekonomski neopravdan i socijalno nepravedan, destimulativan, čak i diskriminatoran, zbog nedo-stupnosti usluga svim građanima i nemogućnosti slobodnog izbora,

• nedovoljna razvijenost mreže socijalnih usluga,

• nema dovoljno razvojnih, stimulativnih i podsticajnih mera u sistemu usluga.

Kakav je odnos države prema socijalnoj problematici može se sagledati i iz dela iska-za ministra za ovu oblast, izrečenog u bliskoj prošlosti:

„...Zatekao sam stanje, još uvek je takvo, da u stvari ne znamo kome isplaćujemo ra-zne oblike socijalnih davanja. Najmanje četvrtina onih koji primaju dečije dodatke ne-maju to pravo. Od 500 hiljada dodataka koliko isplaćujemo za 150 hiljada sigurno ne postoje zakonska prava, tj. imaju veću platu nego što je potrebno za dečiji dodatak...“4

Uloga i nadležnosti gradova i opštinau oblasti socijalne i dečje zaštite

Oblast socijalne zaštite je regulisana Zakonom o socijalnoj zaštiti i obezbeđivanju socijal-ne sigurnosti. U članu 9 stav 1 utvrđena su prava od opšteg interesa, za čije se ostvarivanje sredstva obezbeđuju u budžetu Republike. To su prava na: materijalno obezbeđenje poro-dice, dodatak za pomoć i negu drugog lica, smeštaj u ustanovu socijalne zaštite ili u dru-gu porodicu i osposobljavanje za rad i usluge socijalnog rada. U stavovima 3 i 4 člana 9, opštinama/gradovima je data mogućnost da svojom odlukom prošire obim prava utvrđen Zakonom, definišu povoljnije uslove za njihovo ostvarivanje, i uvedu druga prava i oblike so-cijalne zaštite koji nisu predviđeni tim zakonom, i to u granicama svojih finansijskih moguć-nosti i ako su prethodno u svom budžetu obezbedili sredstva.

Negativni efekti navedenih zakonskih rešenja

Neravnopravan status nerazvijenih opština, koje nemaju budžetskih sredstava da finansi-raju dodatna prava. Neravnopravan status opština se lako uočava upoređivanjem iznosa koji se u budžetu izdvaja za socijalnu i dečju zaštitu, od najnižih 0,27 odsto u Novom Bečeju do 15 posto koliko se izdvaja iz budžeta Grada Beograda (Odluka o izmenama i dopunama od-luke o budžetu Grada Beograda za 2009. godinu, jun 2009). Opštine iz svojih budžeta izdva-jaju, u proseku, manje od dva odsto5 sredstava za socijalnu zaštitu, a od toga se isplaćuju i jednokratne pomoći građanima, što takođe ukazuje da socijalna zaštita i nije prioritet u pro-cesu raspodele budžetskih sredstava, već da se ona povremeno koristi u promotivne svrhe.

4 Izjava tadašnjeg ministra Slobodana Lalovića, Specijalni dodatak NIN-a, 2005.

5 Bilten o primeni strategije, broj 9, decembar 2006. godine, Okrugli sto „Decentralizacija socijalne zaštite“ o statusu socijalno ugroženih kategorija.


Rušenje osnovnih vrednosnih principa socijalne politike i jednakih mogućnosti za sve, što se može ilustrovati primerom starih osoba i osoba sa invaliditetom - sve one imaju iste po-trebe za vaninstitucionalnim oblicima podrške kao što su dnevni centri, pomoć u kući i slič-no, ali ih mogu ostvariti samo u nekoliko opština i gradova u Srbiji, jer u preko sto opština oni i ne postoje.6

Zloupotreba socijalnih aktivnosti u funkciji očuvanja vlasti: Budžetska sredstva se opre-deljuju stihijski i neplanski - ciljanom biračkom telu, što je karakteristično i za najviši nivo vlasti (iz lokalnih budžeta, kao i iz republičkog, isplaćuju se jednokratne pomoći, na primer penzionerima s najnižim penzijama, iako svi penzioneri s najnižim penzijama nisu jednako, a neki nisu uopšte pogođeni siromaštvom).

Uloga regiona

Pošto pitanje socijalne zaštite nije samo problem lokalne samouprave nego i državne orga-nizacije u celini, osnovni preduslov za rešavanja pitanja rada i operativnosti sistema soci-jalne zaštite jeste decentralizacija države i osnivanje regiona kao funkcionalnih i interesnih oblika državne uprave. Osnovne usluge garantovane regionalnim propisima o socijalnim uslugama trebalo bi da budu:

• informisanje i orijentacija

• kućne usluge

• alternativan smeštaj

• prevencija i socijalna integracija

• finansijska pomoć najugroženijem stanovništvu (jednaka na celoj teritoriji regiona).

Te usluge obavljaju centri za socijalni rad na opštinskom nivou i one predstavljaju primar-ni nivo socijalnih usluga.

Na regionalnom nivou trebalo bi da postoje i specijalizovani centri koji bi se bavili pojedi-nim ranjivim grupama (na primer, beskućnicima ili narkomanima) i koji bi predstavljali dru-gi nivo socijalnih usluga.

Regione u ovom kontekstu posmatramo kao jedinice lokalne samouprave i kao osnovne no-sioce sistema socijalne zaštite, a centre za socijalni rad lokalnih samouprava kao davaoce socijalnih usluga. Osnovni preduslov za ovakvo organizovanje jeste uvođenje tri nivoa oporezivanja.

6 NVO Amity - Istraživanje „Starost u Srbiji“, Politika, 20. 1. 2008.


Organizacija i nadležnosti lokalnih samouprava

Centar za socijalne usluge trebalo bi da ima sledeća odeljenja:

• za socijalni rad (primarni rad i područni rad)

• za programe (za prevenciju i porodicu i za stare)

• administrativno odeljenje.

Klijent u centru najpre odlazi u administrativnu jedinicu, gde se vrši primarna selekcija pre-ma urgentnosti. Klasifikacija je na urgentne, nove i poznate slučajeve. Novi i urgentni slu-čajevi se prosleđuju jedinici za primarni socijalni rad, koja sprovodi dalje ispitivanje i tu se građani mogu primati dnevno. Poznati slučajevi se prosleđuju jedinici za područni rad, u ko-joj se može voditi znatno intenzivniji postupak.

Sledeći korak je odeljenje za programski rad, sa specijalnim programima za porodice i stare. Centri za dnevnu brigu i za svakodnevne aktivnosti za ciljne grupe su deo aktivnosti ovoga odeljenja. U centrima se pružaju sledeće usluge:

• lične usluge

• upravljanje materijalnom pomoći klijentima

• prevencija socijalne marginalizacije i rizičnih situacija, i promocija normalizacije grupa sa specijalnim problemima

• podsticanje pojedinaca ili grupa da se integrišu u društvo ili socijalno okruženje.

Upravljanje centrima je odgovornost lokalnih zajednica.

Region ima zakonodavnu i finansijsku nadležnost u pogledu socijalnih usluga, a time i pla-niranje razvoja, dok grad vodi operativne, svakodnevne poslove. Regioni, kada je potrebno, pružaju opštinama tehničku pomoć. Naravno, lokalne (opštinske i gradske) vlasti učestvuju svojim sredstvima u finansiranju socijalnih usluga kada to ocene potrebnim.

U primeni ovakvog načina organizovanja sistema socijalne zaštite mogu se pojaviti različiti problemi. Zbog fokusiranja na decentralizaciju, povećava se udaljenost između građana, re-giona i države. Procesiranje podnesaka može se odvijati i drugačije nego što je zamišljeno, jer državni organ može da kasni ili da ne radi na odgovarajući način. Veliki izazov je i stva-ranje nove kulture rada nekoliko nivoa državne uprave, a problem je što treba da ga inicira najniži nivo. Lokalni nivo je često preopterećen poslom, jer dobija pitanja i inicijative koje pripadaju regionu ili centralnoj vlasti.

Uprkos mogućim problemima i izazovima, ovo je najprimereniji oblik organizovanja siste-ma socijalne zaštite u postojećim prilikama, jer uz mane koje može da ima, i verovatno će ih imati, ima i jedan kvalitet, koji otklanja najizraženiji problem u lokalnoj socijalnoj zašti-ti-nejednaku ekonomsku snagu lokalnih samouprava u Srbiji.


II OBLAST PRIMARNE ZDRAVSTVENE ZAŠTITE

Uvod

Zakonom o zdravstvenoj zaštiti iz 2005. godine započet je proces prenošenja osnivačkih prava nad ustanovama primarne zdravstvene zaštite (PZZ) na lokalnu samoupravu.7 Bio je to prvi korak u procesu decentralizacije primarnog zdravstva.

Sistem PZZ u Srbiji je od 2007. godine pod kontrolom lokalnih samouprava. To je bio pokušaj dalje decentralizacije sistema zdravstva, sa osnovnim ciljem da se stvori odgovoran, depoli-tizovan i edukovan lokalni menadžment, koji bi u svojim opštinama razvijao i planirao PZZ shodno potrebama lokalne zajednice. Lokalne vlasti bi, tako, bile u stanju da svojim građa-nima pruže najkvalitetniju zdravstvenu zaštitu upravo u onim sferama u kojima je ona nji-ma najpotrebnija, jer one, bar teorijski, najbolje poznaju situaciju u svojoj sredini.

Osim dobre namere centralnih vlasti da se ova važna delatnost prenese lokalnim vlastima, izgleda da se u praksi, za ove dve godine, nije mnogo šta promenilo. Moglo bi se čak kon-statovati da je situacija u primarnom zdravstvu lošija nego što je bila.

Primarno zdravstvo se finansira dvojako: plate zaposlenih i zdravstvene usluge iz republi-čkog budžeta, a održavanje objekata, materijalni troškovi i manja investiciona ulaganja iz lokalnih budžeta. Lokalna vlast postavlja rukovodstva zdravstvenih ustanova primarnog zdravstva na svojoj teritoriji. Takav sistem je samo dodatno iskomplikovao situaciju i otvorio vrata za dvovlašće, neefikasnost i neracionalno trošenje sredstava, uz visoku cenu i loš kva-litet pruženih zdravstvenih usluga.

Osnovni problemi u funkcionisanju primarnog zdravstva na lokalnom nivou su:

• Finansiranje ustanova

• Nedefinisana nadležnost lokalne samouprave nad ustanovama

• Neprimerene cene zdravstvenih usluga

• Neadekvatno normiranje obima poslova izabranog lekara

• Nemotivisanost lekara

• Nedovoljno angažovanje na zdravstveno-vaspitnom radu i preventivnim pregledima

• Nedovoljan kapacitet službe kućnog lečenja i nege i polivalentne službe

• Neravnopravnost ustanova državnog i privatnog sektora

• Višak nemedicinskog osoblja.

7 Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Službeni glasnik Republike Srbije, 107/05.


Cene usluga, plate, troškovi i motivacija lekara

Precizni podaci o tome koliko u proseku košta jedan pregled u državnom domu zdravlja u Srbiji i ne postoje, ali se posredno mogu izvući neki zaključci. Ukoliko se uzme u obzir da je na PZZ iz državnog budžeta u prošloj godini potrošeno približno 40.000.000.000 dinara (450.000.000 evra) i da je u istom periodu, nezvanično, obavljeno oko 10.000.000 pregle-da u domovima zdravlja i ambulantama, ili pak pruženo drugih usluga, lako je izračunati da je cena jednog pregleda ili usluge približno 4.000 dinara, odnosno oko 45 evra.8 Kad se to uporedi s cenom prosečnog pregleda u privatnim ordinacijama, a ona je u rasponu od 1.800 dinara (20 evra) do 2.500 dinara (27 evra), očigledno je da postoji problem. Kako je mogu-će da privatnici s nižom cenom pregleda ostvaruju i zaradu, dok državne ordinacije s mno-go višom cenom uvek prijavljuju gubitke? To je dokaz da je državni sistem PZZ u Srbiji skup i neefikasan.

Podaci iz najnovije studije Svetske banke pokazuju da više od polovine od 159 domova zdravlja u Srbiji radi s dve trećine svog maksimalnog kapaciteta, ili čak manje. Razlike u pro-duktivnosti pojedinih ustanova su takođe ogromne. Analizom rada u primarnom zdravstvu, ali i u bolnicama, ustanovljeno je da bi se postojeći nivo kvaliteta pruženih usluga mogao održavati i s mnogo manje troškova. Otuda je hitna racionalizacija u funkcionisanju javnog zdravstva neophodna, a uloga lokalnih vlasti mogla bi biti presudna u tom procesu. Lokalne samouprave treba, dakle, da naprave novu organizacionu mrežu zdravstvenih usluga na svo-joj teritoriji, sa odgovarajućim brojem i veličinom ustanova i potrebnim osobljem.

Lekari primaju plate iz republičkog budžeta, nezavisno od broja i kvaliteta pruženih usluga. Samim tim, oni nisu ni motivisani da rade i zato veliki broj pacijenata bespotrebno upućuju na dalje bolničko lečenje, čime se troškovi dodatno povećavaju.

Mogući izlaz je promena načina finansiranja, koji treba da bude stimulativniji za zaposle-ne u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Ukoliko bi se iz republičkog budžeta troškovi primarnog zdravstva naplaćivali po pacijentu a na višim nivoima po učinku, potrošnja bi bila racional-nija i za ustanove i osoblje stimulativnija.

Neadekvatan broj i struktura zaposlenih u zdravstvu

Analizom situacije u pojedinim opštinama i gradovima u Srbiji uočili smo da postoje znatne razlike u kapacitetu i resursima. Izdvajanja iz budžeta lokalne samouprave za zdravstvenu zaštitu iznose približno jedan odsto, ali i tu ima velikih razlika, jer ne postoje jasno defini-sani kriterijumi po kojima se izdvajaju novčana sredstva. Primer za to su dve opštine s pri-bližno istim brojem stanovnika i stepenom razvoja, pri čemu se iz lokalnog budžeta jedne opštine izdvaja samo 0,27 odsto (Novi Bečej), a u drugoj 1,4 posto (Ruma). Razumljivo je da će ova razlika u novčanim sredstvima uticati i na značajne razlike u stepenu razvoja i rada zdravstvenih ustanova.

8 Politika online (www.politika.rs), članak: Terapija za zdravstvo, 31. 8. 2009.


Opremljenost ustanova primarnog zdravstva uređajima za preglede i dijagnostiku (apara-ti za laboratorijsku dijagnostiku, rendgen aparati, aparati za UZ dijagnostiku) uglavnom je dobra, s tim što je u većim opštinama i gradovima ona bolja, ali je u njima i veći broj pre-gleda i duže su liste čekanja, jer pacijenti iz manjih opština gravitiraju prema bolje opre-mljenim centrima.

Osim neadekvatne cene usluga koje pružaju ustanove primarnog zdravstva, dodatno opte-rećenje je i nepotrebno veliki broj zaposlenih u njima. Prekomeran je broj zaposlenih lekara u primarnom zdravstvu - jedan lekar na samo 782 stanovnika. Ukoliko se u obzir uzme sa-mo broj odraslih stanovnika (preko 19 godina), na jednog lekara u službi opšte medicine do-lazi 1.693 stanovnika.9 Ove se brojke razlikuju od okruga do okruga: od jednog lekara opšte medicine na 2.300 stanovnika u Pčinjskom okrugu do jednog lekara na 1.500 stanovnika u Nišavskom okrugu. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, u zemljama EU jedan lekar u primarnom zdravstvu dolazi na približno 3.500 stanovnika.

Broj odraslih stanovnika (preko 19 godina starosti) na jednog lekarau službama opšte medicine

Evropska unija Srbija (prosek) Nišavski okrug Pčinjski okrug

oko 3.500 1.693 oko 1.500 oko 2.300

U Srbiji je ogroman i procenat nemedicinskog (administrativnog i pomoćnog) osoblja u pri-marnom zdravstvu, čak 26 odsto od ukupnog broja zaposlenih. Te kategorije su se najlakše zapošljavale po političkoj liniji.

Još 2005. godine je počeo proces racionalizacije broja zaposlenih u zdravstvu, tako da je u naredne dve godine, uz otpremnine, posao napustilo skoro 15.000 osoba. Međutim, ukupan broj zaposlenih se povećao, sa 108.000 u 2005. na 111.000 u 2008. godini. To pokazuje da lokalne vlasti i rukovodstva zdravstvenih ustanova prevođenje primarnog zdravstva pod in-gerenciju opština i gradova doživljavaju samo kao sredstvo za ostvarivanje političke moći i dodatno partijsko zapošljavanje.

Partitokratija u zdravstvu i pokušaji departizacije

Zapošljavanje u ustanovama PZZ prema stranačkoj pripadnosti, odnosno bliskosti vlasti, sa-mo je senka onoga što se dešava pri postavljanju rukovodilaca u PZZ. Postavljanje rukovo-dilaca (direktora, načelnika službi i dr.) u nadležnosti je skupština opština / gradova. Nigde nije jasno definisan kriterijum stručnosti i/ili menadžerskih sposobnosti tako postavljenih li-ca. Najveći broj direktora ustanova PZZ članovi su stranaka koje su u vlasti u lokalnoj sredini ili koje „drže“ čelna mesta u Ministarstvu zdravlja, te se lako nameće zaključak da je osnov-ni kriterijum za izbor direktora bila njihova partijska pripadnost.

9 Zdravstveno-statistički godišnjak Republike Srbije 2007, Institut za javno zdravlje Republike Srbije „Dr Milan Jovanović-Batut“.


Otpori partijskim oligopolima, naročito onima u zdravstvu, sve su veći, i ne pružaju ih samo organizacije civilnog društva i šira javnost nego i pojedine političke partije. Tako je, na pri-mer, posle lokalnih izbora u maju 2008, Liberalno-demokratska partija (LDP) uslovila svoj ulazak u skupštinsku većinu u Beogradu pokretanjem procesa departizacije PZZ u glavnom gradu. Umesto nekog istaknutog partijskog funkcionera, za gradsku sekretarku za zdravstvo je postavljena osoba visoke stručnosti i iskustva koja nije bila član nijedne partije. Redovne ili vanredne smene direktora domova zdravlja u Beogradu su iskorišćene da se da veći zna-čaj konkursima i stručnosti pri izboru direktora. Posle samo godinu dana, već je primetno poboljšan rad domova zdravlja.

Privatni sektor u PZZ

Uvođenje privatnog sektora u primarno zdravstvo i veća uloga lokalne samouprave mogli bi da budu od presudnog značaja za racionalizaciju u zdravstvu.

Da bi se poboljšala efikasnost i povećao kvalitet usluga u primarnom zdravstvu, i omogu-ćio zaista slobodan izbor lekara, neophodno je pristupiti izradi strategije o uvođenju privat-nog sektora u ovu sferu. Uvođenje privatne zdravstvene službe u sistem primarnog zdravstva podrazumeva izjednačavanje prava i mogućnosti pacijenta da zdravstvenu uslugu dobiju od privatnog lekara, a ne samo u državoj ambulanti ili domu zdravlja. Država bi morala da potpiše ugovore o saradnji s privatnim ordinacijama koje se bave primarnom zdravstvenom službom. To podrazumeva i reorganizaciju sistema zdravstvenog osiguranja.

Treba svakako naglasiti i to da, zbog izuzetnog značaja za zdravlje i kontrolu bolesti u lo-kalnoj zajednici, neke delatnosti ne mogu biti privatizovane ni u kom obliku, na primer hit-na pomoć, higijensko-epidemiološka služba, patronaža i medicina rada.

Odbori za zdravstvo na lokalnom nivou

S druge strane, u zavisnosti od veličine opštine i opštinske administracije, trebalo bi ofor-miti svojevrstan odbor za zdravstvo, odnosno odrediti osobe zadužene za zdravstvenu za-štitu na nivou opštine. Na taj način bi lokalna samouprava kvalitetnije planirala ustanove primarnog zdravstva, bolje ih kontrolisala i njima efikasno upravljala. U sastav takvog stal-nog odbora (radnog tela) ušli bi predstavnici doma zdravlja, lokalne samouprave i korisnika. Smisao osnivanja odbora je da se stvori široka partnerska mreža na nivou lokalne zajedni-ce radi maksimiziranja dobrobiti građana, kako na nivou pružanja PZZ tako i na drugim ni-voima, da se povežu mreže socijalnih usluga, i da se planiraju zdravstvene i socijalne usluge usmerene na poboljšanje opšteg zdravstvenog statusa populacije.

Sve to bi doprinelo transparentnosti poslovanja, uspostavljanju bolje saradnje s višim orga-nima upravljanja u zdravstvu i otvorilo mogućnost za regionalno povezivanje zdravstvenih ustanova. Pokazatelji zdravstvenog stanja populacije bi se lakše pratili, a saradnja između zdravstvenih ustanova i lokalne samouprave bila bi bolja.


Ustavne promene

U sklopu aktuelnog stanja i najvažnijih problema s kojima se suočavaju lokalne samoupra-ve u procesu decentralizacije zdravstava, značajno olakšanje i bitan doprinos ubrzanju i ve-ćoj efikasnosti dala bi ustavna administrativna regionalizacija i prenošenje bitnih poslova u zdravstvu na niže, građanima bliže organe vlasti.


MEĐUOPŠTINSKA IPREKOGRANIČNA SARADNJA

Branislav MiljkovićBivši predsednik Skupštine opštine Vladičin Han

I Međuopštinska saradnja

Proces decentralizacije još nije završen, a opštinske uprave nemaju odgovarajući kapacitet da bi mogle odgovoriti mnogim svojim osnovnim nadležnostima i izvući korist iz projekata koji prevazilaze mogućnosti pojedinačnih opština.

Premda međuopštinska saradnja nije, niti može biti, adekvatna zamena za fiskalnu decen-tralizaciju, ona može doprineti da se bolje iskoriste ograničeni resursi. Tom vidu saradnje se prvenstveno teži kada ona vodi ekonomskoj efikasnosti, i to kombinovanjem opštinskih re-sursa i podelom zadataka prema odgovarajućoj stručnosti. Cilj svakog projekta međuopštin-ske saradnje treba da bude poboljšanje kvaliteta lokalnih javnih usluga, naročito siromašnim i ugroženim grupama.

Osnovna strategija projekata međuopštinske saradnje jeste da se analiziraju postojeći op-štinski resursi i nadležnosti i da se utvrdi da li saradnja ima ili nema dobro ekonomsko opravdanje. U Srbiji brojne opštine nemaju ni finansijske ni ljudske resurse za obavljanje svih nadležnosti koje su im poverene, tako da saradnja s drugim opštinama može poboljšati kadrovsku i ekonomsku efikasnost. U nekim slučajevima, ona može učiniti opštinu privlač-nijom za buduće investicije u razvojne projekte, na primer za razvoj infrastrukture (puteva, sistema za navodnjavanje, vodosnadbevanje i sanitarne sisteme).

Ako bismo nivo međuopštinske saradnje u Srbiji uporedili s većinom zemalja u regionu, br-zo bismo ustanovili da u tom pogledu zaostajemo za okruženjem. Razlozi za to su različiti, ali jedan verovatno preovlađuje: zbog veličine opština, potreba za udruživanjem radi pru-žanja standardnih komunalnih usluga je znatno manja nego u okruženju. Veoma su indika-tivne oblasti u kojima se saradnja najčešće uspostavlja, a to su razvojne agencije, deponije i udruživanje manjih opština određene regije.

Teško je zamisliti bolju potvrdu potrebe za nekim oblikom regionalizacije od činjenice da su lokalne samouprave, pritisnute potrebom i vođene uvidom u međunarodnu praksu, po-čele da se samoorganizuju na regionalnom nivou, osnivanjem regionalnih razvojnih agen-cija. Većina regionalnih razvojnih agencija nastala je u periodu 2001-2003. godine, često uz značajnu podršku međunarodnih razvojnih organizacija. Asocijacija regionalnih razvoj-nih agencija Srbije danas okuplja 13 članica, sa sedištima u Beogradu, Novom Sadu, Kra-gujevcu, Nišu, Leskovcu, Vranju, Zrenjaninu, Subotici, Kruševcu, Zaječaru, Somboru, Užicu i Novom Pazaru. Agencije imaju različite nazive: Regionalna agencija za ekonomski razvoj


Šumadije i Pomoravlja, Regionalni centar za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzet-ništva u Beogradu i sl., ali pružaju vrlo slične usluge svojim korisnicima kao što su izrada strategija i analiza, savetovanje i povezivanje privrednih subjekata, obuka, izrada predloga projekata i upravljanje projektima.

Primer saradnje manjih opština u okviru jedne regije jeste Grupacija malih opština zapad-ne Srbije, osnovana početkom 2006. godine. Grupacija je nastala potpisivanjem Protokola o saradnji predsednika 11 opština te regije (Bogatić, Vladimirci, Koceljeva, Krupanj, Lajkovac, Ljig, Ljubovija, Mali Zvornik, Mionica, Osečina i Ub). Ova inicijativa opštine Koceljeva ostva-rena je uz podršku donatora, Stalne konferencije gradova i opština kao nacionalne asocija-cije lokalnih vlasti, i Regionalne privredne komore u Valjevu. Predviđene oblasti delovanja Grupacije su poljoprivreda, seoski turizam, preduzetništvo, marginalne grupe, nezaposle-nost, kultura i podrška članicama u definisanju strategija lokalnog razvoja.

Drugi primer saradnje između opština je Program razvoja opština u jugozapadnoj Srbi-ji (PRO). On se realizuje u osam opština ovog dela zemlje (Ivanjica, Novi Pazar, Nova Varoš, Priboj, Prijepolje, Raška, Sjenica i Tutin), od leta 2006. godine, u vidu podrške opštinama u njihovim naporima da poboljšaju kvalitet života građana u tom području, da reformišu upra-vu i da smanje siromaštvo, a na osnovu praćenja relevantne nacionalne strategije.

Najveće interesovanje za saradnju među opštinama ispoljeno je u rešavanju zajedničkih problema u oblasti zaštite životne sredine, izgradnje zajedničke deponije ili reciklažnih cen-tara. Realizovani su i projekti izgradnje vodovoda, postrojenja za prečišćavanje otpadnih vo-da i protivgradne zaštite. U skoro svim slučajevima bilo je i saradnje na području kulture.

Problem u većini opština je što nemaju službu ili osobe koje bi se isključivo bavile međuop-štinskom saradnjom. Sve je svedeno, po pravilu, na kontakte presednika opština, ali su i oni često uslovljeni pripadnošću političkim opcijama ili sastavom skupštinske većine koja je na vlasti u njihovim opštinama. Malobrojne su opštine koje imaju kadrove osposobljene za izradu projektnih dokumentacija, a u većini opština ne postoje ni programi edukacije zaposlenih za pripremu projekata među-opštinske saradnje ili za upravljanje njima. S obzirom na to da će Srbiji na raspolaganju biti sve više pretpristupnih fondova EU, potrebno je unaprediti i proširiti saradnju među opšti-nama, što bi kasnije mogao biti istinski generator regionalnog razvoja.

II Prekogranična saradnja

Prekogranična saradnja je okvir za ubrzane ekonomske integracije radi smanjivanja postojećih razlika u nivou razvijenosti regiona, kao i za unapređenje sveobuhvatne kultur-ne, socijalne i naučne saradnje između lokalnih i regionalnih zajednica. Ciljevi ove saradnje svakako bi trebalo da budu ekonomski prosperitet pograničnih regiona, politička bezbednost i što lakši i bezbolniji proces evropskih integracija.

Programi prekogranične saradnje između Srbije i okolnih zemalja nisu realizovani u prethod-nom periodu, ili barem nisu realizovani u meri koju su omogućavala finansijska sredstva Evropske unije dostupna za tu namenu. Razlog tome je sigurno bila činjenica da nisu posto-


jali neophodni programski dokumenti niti kapaciteti u pomenutim zemljama za izradu i po-tonju realizaciju programa.

Prekogranični programi su osnovni dokumenti kojima se reguliše primena svih inicijativa prekogranične saradnje. Svaki pojedinačni prekogranični dokument se izrađuje na osnovu strateških dokumenata Evropske unije, kao i na osnovu relevantnih nacionalnih i regional-nih strateških dokumenata.

Strateški cilj prekogranične saradnje jeste povezivanje ljudi, zajednica i privreda putem zajedničkog učešća u razvoju, i to korišćenjem ljudskih, prirodnih i privrednih resursa i po-godnosti koje imaju opštine ili regioni s različitih strana državne granice. Proces formiranja regiona Niš-Skoplje-Sofija (Evrobalkan), prvog i najvećeg prekograničnog regiona u ovom delu Balkana, pokrenut je na inicijativu gradonačelnika ovih gradova, uz aktivnu podršku Saveta Evrope i Instituta Istvest. Jedan od rezultata povezivanja ovog re-giona, koji obuhvata više od 6.000.000 stanovnika, jeste održavanje ekonomskog foruma Sofija–Skoplje –Niš, koji je velikom broju preduzeća iz pograničnih regiona sve tri zemlje pružio priliku da predstave svoju delatnost, razmene iskustva iz stručnih oblasti i intenzivi-raju međusobnu saradnju.

Dobar primer saradnje prekograničnih opština jesu Mali Zvornik u Srbiji i Zvornik u Bosni i Hercegovini, s ciljem da se poveća kapacitet vodovoda, poboljša kvalitet vode i proširi ka-nalizaciona mreža. Predstavnici lokalnih vlasti Sjenice iz Srbije i Bijelog Polja u Crnoj Gori postigli su dogovor o zajedničkim projektima u oblastima kulture i socijalne zaštite. Na te-ritoriji sjeničke opštine planira se izgradnja odmarališta za decu s posebnim potrebama, a zajednički projekat na planu kulture odnosi se na kompjuterizaciju i umrežavanje bibliote-ka, što bi omogućilo razmenu knjiga - u prvom redu zavičajne književnosti - između dve su-sedne opštine.

Velika prepreka prekograničnoj saradnji je interna ekonomska migracija pograničnog sta-prekograničnoj saradnji je interna ekonomska migracija pograničnog sta-novništva u gradske centre, što ta područja lišava kvalifikovane, produktivne radne snage. Negativan rast stanovništva za posledicu ima nepovoljne demografske tendencije. S obzi-rom na to da je životni standard u pograničnim oblastima nizak, mladi ljudi odlaze a pro-sečna starost stanovništva se povećava.

Nepostojanje dobre putne mreže, naročito autoputeva, smanjuje mobilnost stanovništva u pograničnom području, što znači da putna i železnička mreža ne mogu ni podneti mogući povećani obim saobraćaja.

Bez obzira na sve probleme koji prate prekograničnu saradnju, ipak se radi o sredinama u kojima istorijske veze pružaju solidan osnov za izgradnju međusobnog poverenja, a u većini tih sredina nema ni velikih jezičkih barijera.


LOKALNA SAMOUPRAVA UBOSNI I HERCEGOVINI

Muharem MusićPredsednik Skupštine opštine Gračanica u Bosni i Hercegovini, gostujući autor u ovoj publikaciji

„Države nastaju i propadaju, a u njima gradovi i sela i dalje traju, možda baš zbog toga što ih je povijest prerasla i svoja vrenja i sukobe preselila na šire razine.”

Akademik Eugen Pusić, redoviti profesor Pravnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu

Bosna i Hercegovina je država sastavljena od dva entiteta i jednog distrikta.

U ustavima, kao najvažnijim i hijerarhijski najvišim aktima države, entiteta i kantona, posto-je odredbe koje se odnose na sistem i zakone o lokalnoj samoupravi.Najvažniji zakoni, koji imaju najviše utjecaja na jedinice lokalne samouprave u Bosni i Her-cegovini, jesu:

1. Ustavi entiteta, kantona i Statut Brčko Distrikta BiH

2. Izborni zakon BiH

3. Zakon o direktnom izboru načelnika u Federaciji BiH

4. Evropska povelja o lokalnoj samoupravi

5. Zakon o principima lokalne samouprave u Federaciji BiH

6. Zakon o lokalnoj samoupravi Republike Srpske

7. Zakon o slobodi pristupa informacijama Federacije BiH

8. Zakon o sukobu interesa u organima vlasti u Federacije BiH

9. Etički kodeks ponašanja za izabrane zvaničnike

Bosna i Hercegovina

Republika Srpska61 opština idva grada

Federacija Bosne i Hercegovine 10 kantona

78 općina i dva gradaBrčko Distrikt BiH


Pravni okvir lokalne samouprave i BH

Ustav Bosne i Hercegovine (Dejtonski ustav) ne sadrži odredbe o lokalnoj samoupravi. Na ni-vou Bosne i Hercegovine nije donesen ni zakon koji bi uređivao ovu oblast, iako je bilo ini-cijativa da se on donese. To znači da je lokalna samouprava izvan ingerencija državne vlasti Bosne i Hercegovine.

Bosna i Hercegovina je ratifikovala Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi 12. jula 2002. godine, a što je bila obaveza preuzeta prijemom Bosne i Hercegovine u članstvo Savjeta Evrope, aprila 2002. godine.

Što se tiče ustava entiteta, oni sadrže odredbe o lokalnoj samoupravi, a oba entiteta ima-ju i sopstvene zakone kojima uređuju status lokalne samouprave, dok Federacija BiH ima i kantonalne ustave i zakone o lokalnoj samoupravi, s relevantnom regulativom za ovu oblast.

Jedinice lokalne samouprave

Oba entitetska zakona o lokalnoj samoupravi kao jedinice lokalne samouprave definišu op-ćine i gradove.

Općina je jedinica lokalne samouprave koja je na osnovu ispunjavanja propisanih kriterija uspostavljena zakonom, a grad je jedinica lokalne samouprave koja predstavlja urbanu, in-frastrukturnu cjelinu povezanu svakodnevnim potrebama stanovništva.

Prema odredbama Zakona o lokalnoj samoupravi, grad se uspostavlja na osnovu sporazu-ma o udruživanju dviju ili više općina. Prema tome, grad u svom sastavu može imati jednu gradsku općinu ili više njih. Ako grad nema više općina, onda on ima i nadležnost općine, s tim što mu se zakonom mogu dodijeliti i dodatne nadležnosti. U Federaciji BiH se općina može, na osnovu odluke općinskog vijeća, proglasiti gradom ukoliko ima najmanje 30.000 stanovnika i u čijem gradskom središtu, kao zaokruženom urbanom području, živi najmanje 10.000 stanovnika.

Entitetskim zakonima o lokalnoj samoupravi predviđena je 31 nadležnost jedinice lokalne samouprave, od kojih su najvažnije:

• osiguranje i zaštita ljudskih prava i osnovnih sloboda u skladu sa Ustavom;

• donošenje budžeta jedinice lokalne samouprave;

• donošenje programa i planova razvoja jedinice lokalne samouprave i stvaranje uvjeta za privredni razvoj i zapošljavanje;

• utvrđivanje i provođenje politike uređenja prostora i zaštite čovjekove okoline;

• donošenje prostornih, urbanističkih i provedbenih planova, uključujući zoniranje;


• utvrđivanje i provođenje stambene politike i donošenje programa stambene i druge iz-gradnje;

• utvrđivanje politike korištenja i utvrđivanje visine naknada za korištenje javnih dobara;

• utvrđivanje i vođenje politike raspolaganja, korištenja i upravljanja građevinskim zemlji-štem.

Poslovi viših nivoa vlasti mogu biti povjereni jedinici lokalne samouprave nakon konsultova-nja organa lokalnih vlasti kojima se navedeni poslovi povjeravaju, uzimajući u obzir princip supsidijarnosti i sposobnosti lokalnih vlasti i njihove administracije da te poslove efikasno obavljaju. Prenos i povjeravanje novih poslova jedinicama lokalne samouprave bit će praće-ni dodjelom sredstava potrebnih za njihovo efikasno obavljanje.

U spisku nadležnosti jedinice lokalne samouprave je navedena i obaveza osnivanja, finan-siranja i unapređenja ustanova osnovnog obrazovanja i upravljanja njima. Tu aktivnost još uvijek sprovodi kantonalni nivo vlasti u Federaciji BiH, mada je Zakon o principima lokalne samouprave donesen 2006. godine. Drugim riječima, viši nivoi vlasti još uvijek ne omogu-ćuju jedinici lokalne samouprave da realizira sve nadležnosti koje su joj propisane pomenu-tim zakonom.

Finansiranje jedinica lokalne samouprave

Finansiranje jedinice lokalne samouprave se ostvaruje vlastitim prihodima u koje spadaju:

• porezi za koje jedinice lokalne samouprave samostalno određuju stopu u skladu sa za-konom,

• lokalne takse i naknade čije iznose utvrđuje vijeće u skladu sa zakonom,

• kazne i kamate u skladu sa zakonom,

• prihod od upotrebe i prodaje imovine,

• prihod od preduzeća i drugih pravnih lica u vlasništvu jedinice lokalne samouprave, kao i prihod od koncesija u skladu sa zakonskim propisima,

• darovi, nasljedstva, pomoći i donacije,

• prihodi od samodoprinosa,

• prihodi od budžetskih korisnika,

• drugi prihodi utvrđeni zakonom ili odlukom vijeća;


kao i prihodi od viših nivoa vlasti

• od dijeljenih poreza koji su definirani zakonom,

• transferi i grantovi od viših nivoa vlasti,

• dug u skladu sa zakonom. Kada su u pitanju porezni prihodi, koje jedinici lokalne samouprave dodjeljuju viši nivoi vla-sti, treba napomenuti da su oni različiti od općine do općine te da se kreću u rasponu 10-20 procenata od ukupno realiziranih poreza s područja jedne općine. Ovdje je važno spomenuti da Federacija BiH već nekoliko godina ne naplaćuje porez po osnovu dobiti od poljoprivred-ne djelatnosti, koji je bio prihod isključivo jedinice lokalne samouprave. Osim toga, prihodi od koncesija se dijele s kantonalnim vlastima u Federaciji BiH, u omjeru 80 odsto lokalnoj samoupravi i 20 posto kantonima, ali je u pojedinim kantonima u završnoj fazi procedure usvajanje zakona koji predviđaju jednaku podjelu koncesionih naknada (50-50 posto) lokal-noj samoupravi i kantonima.

U pogledu nadležnosti jedinice lokalne samouprave u oblasti privrede, poljoprivrede, ekolo-gije, obrazovanja i socijalne i zdravstvene zaštite, one su uglavnom simboličnog karaktera. Jedinica lokalne samouprave prije svega obezbjeđuje neophodne komunalne pretpostavke za privredne i vanprivredne subjekte.U obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, jedinica lokalne samouprave se pojavljuje u ulo-zi osnivača te ima pravo da sprovodi procedure oko imenovanja organa za upravu i nadzor u tim ustanovama.

Kada je u pitanju oblast zdravstvene zaštite, u Federaciji BiH ne postoje jednoobrazna rješe-nja u svim kantonima. Tako su u nekim kantonima općine osnivači javnih zdravstvenih usta-nova , a u nekima ulogu osnivača ima kanton.

Zajednička odrednica pomenutih institucija je da općine, iako su njihovi osnivači, prema nji-ma nemaju nikakvih finansijskih obaveza, pošto se njihovo poslovanje finansira preko nad-ležnih ministarstava kantonalnog i federalnog nivoa vlasti.

Javnim ustanovama kao što su centri za socijalni rad, institucije kulture, sporta, lokalni me-diji i ustanove predškolskog obrazovanja, jedinica lokalne samouprave u ulozi osnivača ima obavezu obezbjediti osnovne potrebe za njihov rad, a to su plaće uposlenima i materijalno-tehničko održavanje objekata.

Organi jedinice lokalne samouprave

Organi jedinice lokalne samouprave su općinsko / gradsko vijeće (kao predstavnički organ građana i odlučivanja) i općinski načelnik / gradonačelnik (kao izvršni organ), svaki sa svo-jim zakonom propisanim obavezama i nadležnostima.


Međusobni odnosi oba ova organa se zasnivaju na principima uvažavanja i saradnje, uz po-jedinačnu odgovornost za ostvarivanje vlastitih nadležnosti i zajedničku odgovornost za funkcionisanje i razvoj jedinice lokalne samouprave.

Da bi se izbjegle moguće blokade u funkcionisanju jedinice lokalne samouprave, zakon o lo-kalnoj samoupravi je izvršnom organu omogućio donošenje budžeta, što je inače u nadlež-nosti predstavničkog organa, ukoliko on ne poštuje zakonom propisane rokove.

Nacionalna, manjinska i rodna ravnopravnost,omladinska politika

U Bosni i Hercegovini skoro svi najvažniji državni i entitetski akti posvjećuju izuzetno veli-ku pažnju nacionalnoj zastupljenosti u organima na svim nivoima vlasti. Tako u općinama, u kojima nijedan konstitutivni narod ne čini više od 80 posto stanovništva, predsjedavaju-ći općinskog vijeća i općinski načelnik ne mogu biti iz reda istoga naroda ukoliko je sastav općinskog vijeća višenacionalan.

Od 2008. godine se započelo s primjenom pravila koja regulišu učešće pripadnika nacional-nih manjina u izborima za općinski nivo vlasti. Prema tim pravilima, pripadnicima svih naci-onalnih manjina, koji u ukupnom broju stanovništva izborne jedinice učestvuju s više od tri procenta, garantira se najmanje jedno mjesto u predstavničkom organu jedinice lokalne sa-mouprave, a što se utvrđuje statutom jedinice lokalne samouprave.Prilikom prijavljivanja izlaska na izbore svaki politički subjekt je obavezan na svojoj kandi-dacijskoj listi imati najmanje trećinu kandidata iz reda manje zastupljenog spola.

Nadzor nad radom jedinica lokalne samouprave

Nadzor nad aktivnostima jedinica lokalne samouprave obavljaju nadležni organi viših nivoa vlasti, u okviru svojih odgovarajućih područja nadležnosti, i to samo u slučajevima utvrđe-nim zakonom. Kada je u pitanju zaštita interesa jedinice lokalne samouprave, zakonodavac je smatrao da je njoj dovoljno omogućiti da višim nivoima vlasti podnosi zahtjeve, sugestije i inicijative koje će oni razmotriti i o svom stavu i poduzetim aktivnostima obavijestiti jedinicu lokal-ne samouprave u roku od 30 dana. Osim toga, viši nivoi vlasti imaju zakonsku obavezu da u najvećoj mogućoj mjeri konsultuju jedinice lokalne samouprave u postupku donošenja pro-pisa koji ih se direktno tiču.


Na izradi ove publikacije su sarađivali:

Dušan Dinićregionalni koordinator Fridrih Nauman fonda-cije za slobodu za Za-padni Balkan, urednik ove publikacije

Draginja Maskareliodbornica u Skupšti-ni Gradske opštine Stari Grad u Beogradu

Muharem Musićpredsednik Skupšti-ne opštine Gračanica u Bosni i Hercegovini, gostujući autor u ovoj publikaciji

Mirjana Balog Korma-njošodbornica u Skupštini Grada Pančeva

Srđan Pešićodbornik u Skupštini Grada Niša, predsednik Saveta za decentrali-zaciju i lokalnu samou-pravu LDP

Ištvan Racbivši odbornik u Skup-štini opštine Kovačica

Duško Selakovićodbornik u Skupštini Grada Čačka

Jaroslav Popovićodbornik i bivši pred-sednik Skupštine opšti-ne Bački Petrovac

Aca Jevtićpredsednik Skupštine Gradske opštine Palilu-la u Beogradu

Vladimir Đorićkoordinator Radne gru-pe za urbanizam LDP

Ranko Tomićodbornik u Skupšti-ni opštine Gornji Mila-novac

Dejan Obradovićodbornik u Skupštini opštine Rača


Miloš Pajićodbornik u Skupštini opštine Lučani

Dejan Zdravkovićodbornik u Skupštini Grada Zaječara

Marija Bugarčićodbornica u Skupštini opštine Lučani

Isidora Injacčlanica Privremenog or-gana i bivša odbornica Skupštine Gradske op-štine Voždovac u Beo-gradu

Jelena Miloševićodbornica u Skupštini Grada Valjeva

Kosta Folgićbivši odbornik u Skup-štini Gradske opštine Voždovac

Hajrija Bugujevcibivša odbornica u Skupštini opštine Pri-jepolje

Ljubiša Kesićodbornik u Skupšti-ni Grada Pančeva, biv-ši narodni poslanik u Skupštini Srbije

Branislav Miljkovićbivši predsednik Skup-štine opštine Vladičin Han

Marina Jovanovićodbornica u Skupštini Grada Niša

Dejan Čabarkapaodbornik u Skupštini opštine Prijepolje

Milana Grbićpotpredsednica Saveta za obrazovanje i nauku LDP


Predrag Jelenkovićodbornik i šef Od-borničke grupe LDP u Skupštini Grada Niša

Zorica Pavlovićodbornica u Skupštini Grada Beograda

Miloš Grozdanovićodbornik u Skupštini Grada Niša

Miodrag Zdravkovićodbornik i šef Odbornič-ke grupe LDP u Gradskoj opštini Medijana u Nišu

Selena Pleskonjićodbornica u Skupštini Grada Beograda

Ivetta Holubekbivša odbornica u Skup-štini opštine Kovačica

Svetlana Lalovićbivša odbornica u Skupštini opštine Bač-ka Topola

Stana Miljkovićodbornica u Skupštini opštine Vladičin Han

Živojin Davidovićodbornik u Skupštini Gradske opštine Stari Grad u Beogradu

Dušan Gamserbivši odbornik u Skup-štini Gradske opštine Zemun u Beogradu, in-ternacionalni sekretar LDP

Izdavač:

Fridrih Nauman fondacija za slobodu(Friedrich-Naumann-Stiftung für die Freiheit)Zapadni Balkan Bulevar kneza Aleksandra Karađorđevića 13/a8, Beograd, Srbija

Telefon: +381(0)11.3066-824Fax: +381(0)11.3066-824westbalkan@fnst.orgwww.westbalkan.fnst.orgwww.freiheit.org

Štampa:Manuarta, Beograd

Liberalna lokalna politika u SrbijiLi

bera

lna

loka

lna

polit

ika

u Sr

biji

www.westbalkan.fnst.org

cmyk

Liberalna lokalna politika u...

Documents

Transcript of Liberalna lokalna politika u...