liberal ve marksist özgürlük

8/14/2019 liberal ve marksist zgrlk

1/144

T.C.

GAZNVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETMANABLM DALI

SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI

LBERAL VE MARKSST ZGRLKANLAYILARININ KARILATIRILMASI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Murat NCE

Tez Danman

Yrd. Do. Dr. Belma TOKUROLU

Ankara-2008


2/144

ONAY

Murat NCE tarafndan hazrlanan Liberal ve Marksist zgrlk

Anlaylarnn Karlatrlmas balkl bu alma, 01.04.2008

tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl

bulunarak jrimiz tarafndan Kamu Ynetimi Anabilim Dal/Siyaset ve

Sosyal Bilimler Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul

edilmitir.

Prof. Dr. Ahmet DEM (Bakan)

Do. Dr. Ufuk SERDAROLU (ye)

Yrd. Do. Dr. Belma TOKUROLU (ye)


3/144

NDEKLER

Sayfa

NDEKLER........................................................................... i

KISALTMALAR......................................................................... iv

GR......................................................................... .............. 1

BRNCBLM

KAVRAMSAL EREVE

1. ZGRLN KAVRAMSAL ANALZ. 6

1.1. sel zgrlk ve Dsal zgrlk 9

1.2. Bireysel zgrlk ve Toplumsal (Kollektif) zgrlk. 12

1.3. Amasal zgrlk ve Arasal zgrlk.. 15

1.4. Negatif zgrlk ve Pozitif zgrlk 18

KNCBLM

LBERAL VE MARKSST DNCE SSTEMLER

1. LBERAL DNCE SSTEM. 24

1.1. Liberalizm.. 24

1.1.1. Etimolojik Kken ve FarklLiberalizm Tanmlar. 25

1.1.2. Tarihsel Arka Plan 27

1.2. Klasik Liberalizm.. 28

1.2.1. Bireycilik. 30

1.2.2. zgrlk. 321.2.3. Kendiliinden Doan Dzen ve

Piyasa Ekonomisi. 34

1.2.4. Hukukun Hakimiyeti ve SnrlDevlet 36

1.3. Neo-liberalizm, Liberteryenizm ve

Liberalizmde Yeni Araylar 37

2. MARKSST DNCE SSTEM. 41

2.1. Marksizm...... 412.1.1. Klasik Marksizm 45


4/144

ii

2.1.1.1. Diyalektik Materyalizm.. 46

2.1.1.2. Altyap-styaplikisi 46

2.1.1.3. Snf atmasna Dayanan Tarih Kavray 47

2.1.1.4. Meta Fetiizmi.. 48

2.1.1.5. Yabanclama.. 48

2.2. Frankfurt Okulunun Marksizm Anlay. 50

2.3. Neo-marksizm, Post-marksizm ve

Marksizmde Yeni Araylar.. 53

NC BLM

LBERAL ZGRLK ANLAYII

1. LBERALZM VE ZGRLK... 60

1.1. zgrln Temellendirilmesi. 60

1.2. Liberal Mkemmeliyetilik: Bireysellik ve Gelime.. 61

1.3. Liberal Mkemmeliyetilie tirazlar: Ahlak ve Akl Sorunu 62

1.4. zel Mlkiyet ve Piyasa 65

1.5. Negatif zgrlk 67

DRDNC BLM

MARKSST ZGRLK ANLAYII

1. MARKSZM VE ZGRLK. 72

1.1. zgrln Temellendirilmesi: Animal Laborans,

zgrleme (Emancipation) ve Kendini gerekletirme... 72

1.2. Toplumsal (Kollektif) zgrlk ve Zorunluluk Sorunu 74

1.3. retici Glerin Gelimesi ve Siyasal Volontarizm elikisi. 76

1.4. Tarihselcilik 79

1.5. Yabanclamann Almas. 80


5/144

iii

BENCBLM

LBERAL VE MARKSST ZGRLK ANLAYILARININ

KARILATIRILMASI

1. GENEL EREVE. 84

2. LBERAL VE MARKSST ZGRLK ANLAYILARININ

ORTAK BLEENLER.. 87

3. LBERAL VE MARKSST ZGRLK ANLAYILARININ

ELEN YNLER.. 100

SONU 112

KAYNAKA 128

ZET....................................................................................... 135

ABSTRACT.............................................................................. 137


6/144

iv

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik Devletleri

Bas. : Bask

bkz. : baknz

Bl. : Blm

C. : Ciltev. : eviren

der. : derleyen

ed. : editr, editor

eds. : editors

Fak. : Faklte

Haz. : Hazrlayan

MEB : Milli Eitim Bakanl

Univ. : University

. : niversite

: stanbul niversitesi

vb. : ve benzeri, ve benzerleri

Yay. : Yayn, Yaynlar


7/144

GR

Aydnlanma, insann kendi suu ile dmolduubir ergin olmama durumundan kurtulmasdr.

Immanuel Kant

Aydnlanma dneminin en ayrt edici zellii, bireyin tanr ve doa

karsndaki aklczaferi olmutur. Bu zaferin gerisinde sekler (dnyevi) bir

zgrleme felsefesi yatar. Aydnlanmann insan merkezli aklctutumu, birey

ve toplum geriliminde aa kan bir sorun olarak sekler bir zgrlk fikrinin

ykseliine kap aralam ve cokulu bir dnsel yeniden yaplanmayberaberinde getiren bu gelime, zgrln bireysel ve toplumsal koullarna

ilikin son derece zengin bir kuramsal birikimin olumasna yol amtr.

zgrlk fikrinin akn (mteal) referanslardan (insan-tanr geriliminden)

syrlmbir biimde Aydnlanmayla birlikte ilk kez ortaya k, balangta

olumsuz bir ierik tamaktayd. Baka bir deyile, Aydnlanmac ruhun

zgrl; tanr, doa, devlet gibi aknlklardan zgr olma anlamn

tayordu.1

Sekler zgrlk kavraynn, tarih sahnesine ilk kez bu olumsuz(put krc, ykc) ve bireyci muhtevasyla kmolmasolduka anlamldr.

Aydnlanmann kurucu felsefesi olarak liberalizm, Aydnlanma

dneminden gnmze zgrln yukarda sz edilen bireyci ve olumsuz

muhtevasnn istikrarl bir taycs olmutur. zgrln pozitif

kazanmlarndan ok akl boyunduruk altnda tutan aknlklarn

biimlendirdii zgr olmama durumundan kurtuluu merkeze alan liberal

anlay, modern insann zgrle ilikin tarihsel/sekler kavraynn ennemli bileenidir. Bugn zgrln bu negatif ierikten bamsz olarak

dnlemeyiinin nedenini, kklerini Aydnlanmann put krcve kurtuluu

idiografisinden alan liberal dncenin tarihsel srekliliinde aramak

gerekmektedir.

1 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi adl eserinde modernliin kendini ykt eyletanmladnvurgular (Touraine, 1995:16-7). Bu olumsuz tanmyla modernlik tanrdan, kiliseden vetanrsal hak retisine dayalmonarik sistemlerden bir kopuve zgrlemedir. Tourainenin eserinin

ynlendirici temel fikri, Aydnlanmann aklcve zgrleimci yanlarnn (akl ve znenin) birbirlerinibtnleyici ortak mirasna dayalyeni bir modernlik tanmna duyulan ihtiyatr.


8/144

2

Kabaca 19. yzyla kadar zgr bireyin sorunlarzerinde odaklanan

Aydnlanma dncesi, 19. yzyln alkantltoplumsal/siyasal gelimeleriyle

birlikte zgr bir toplum nasl ina edilir sorunu zerinde odaklanmaya

balamtr. Liberal dnce geleneinin bu soruna yant, bireysel zgrl

esas alan toplumsal/ekonomik bir dzenin modellendirilmesi biiminde

olmutur. Bu modele cephe alan marksizm ise, btnlk/niter bir zgrlk

kavraynesas alan ve toplumsal/ekonomik sistemde devrimci bir deiimi

gerekli klan bir tarih kuram ortaya koymutur. Toplumsal zgrlk

sorununun ele alnndaki bu krlma, liberal ve marksist dnce sistemlerini

kar karya getiren en nemli gelimelerden biridir. 19. yzyl, aslnda

zgrln negatif antropolojisiyle pozitif sosyolojisinin att bir yzyl

olmutur. zgrln liberal (bireyci ve olumsuz) konsepsiyonuna kar

kan marksist reti, zgrl aklc ve uyumlu ilikilere dayal ideal bir

toplumsal/siyasal dzenin pozitif bir bileeni olarak gren toplumsal (kollektif)

bir zgrlk anlay ortaya koyarak liberal retiden keskin bir biimde

ayrlmtr.

Bu almann amac, modern toplumsal ve siyasal gelimelerde

etkilerini hala gl bir biimde devam ettirmekte olan liberal ve marksist

dnce sistemlerinin kurucu nermelerinden hareketle, liberal ve marksist

zgrlk anlaylarnn birleen ve ayrlan ynlerini tespit etmek ve

karlatrmal bir zgrlk analizi yapmaktr. Normatif bir zgrlk teorisi

ortaya koymak bu almann amalararasnda yer almamaktadr.

al

mam

z, beblmden olumaktad

r. Kavramsal ereve bal

kl

birinci blmde, liberal ve marksist zgrlk anlaylarnn

karlatrlmasnda olduka yararl bir analiz erevesi sunduunu

dndmz drt kavram ifti incelenmitir. Bunlar srasyla; isel zgrlk

ve dsal zgrlk, bireysel zgrlk ve toplumsal (kollektif) zgrlk,

amasal zgrlk ve arasal zgrlk ve son olarak da negatif zgrlk ve

pozitif zgrlktr. ki zgrlk anlaynn karlatrlmasnda en elverili

kavram ifti, negatif zgrlk ve pozitif zgrlk kavramlardr. Literatrde yer

alan zgrlk analizlerinde ve kuramsal tartmalarda yaygn bir biimde


9/144

3

kullanlmakta olan bu kavramlar, bilinen ve yerlemi anlamlara sahiptir.

Buna karlk, dier kavram iftlerinin literatrde daha gevek ve deiken

anlamlarda kullanld grlmektedir. Bu durumun yol aabilecei olas bir

kavram kargaasn nlemek adna, bu almada, sz edilen bu kavram

iftlerine az ok zgl anlamlar yklenmeye allmtr. Amacmz, iki

zgrlk anlaynn karlatrlmasnda daha kapsaml, ama yetkin olma

iddiastamayan bir kavramsal analiz erevesi oluturmaktr.

almamzn ikinci blmnde, liberal ve marksist dnce sistemleri

klasik dnemlerinden gncel kuramsal tart

malara uzanan geni birerevede ele alnmtr. Liberal ve marksist dnce sistemlerinin her ikisi

de, doumlarndan gnmze olduka kapsaml ve zengin bir gelime

sergilemitir. Bu blmde, bu geliim srelerinin ayrntl bir analizine yer

verilmemektedir. Arlklolarak liberal ve marksist retilerin temel kabulleri

zerinde durulmu ve izleyen alt blmlerde bu retilerin klasik

dnemlerinden gnmze kazandklar yeni biimlerin zetlenmesi ve

deerlendirilmesi yoluna gidilmitir. Bununla birlikte, baz aklamalarda

bulunmakta yarar gryoruz.

ki zgrlk anlaynn karlatrlmasnda, liberal ve marksist

retilerin geliim srelerini dikkate alan metodolojik bir yaklamn son

derece nemli olduuna inanyoruz. Bu retilerin geliim sreleri

incelendiinde; liberalizmin klasik liberal retiye byk lde sadk ve

istikrarl bir dnm geirdii, marksizmin ise, klasik marksist retiden

uzaklama ve hatta kopuynnde kkl bir deiim geirdii gzlemlenir.Liberal ve marksist retilerin geliim sreleri arasndaki bu radikal farkllk,

iki zgrlk anlaynn karlatrlmasnda bazglklerle karlalmasna

yol aar. En nemli glk, karlatrmada hangi liberalizmin ya da hangi

marksizmin esas alnacayla ilgili olarak ortaya kmaktadr. Bunu u ekilde

aklayabiliriz. Liberallerin marksistlere ynelttii en nemli eletirilerden biri,

marksist retinin makro planda akl dncesine dayalbir toplumsal dzen

ina etme abasiinde olmasdr. Bu, dar anlamda klasik marksist retiye

ve bu retinin uzants mahiyetindeki ortodoks marksizm kavraylarna


10/144

4

yneltilmiolan hakl bir eletiridir. Ancak genianlamda marksist dnce

sisteminden sz ediyorsak, szgelimi bu dnce sistemine dahil olan

Frankfurt Okulunun zdelik ilkesinin reddi esasna dayal zne merkezli

marksizm kavray, bu liberal eletiriyi byk lde dayanaktan yoksun

brakr. Nitekim Frankfurt Okulunun marksist dnceye en nemli katks,

makro planda akl dncesine dayaltoplumsal dzen tasavvurlarnn ve her

trl hakimiyet epistemolojisinin ardndaki temel aklclk ilkesinin, arasal

akln eletirisi olmutur. te yandan, marksist cepheden liberal dnceye

yneltilen en nemli eletirilerden biri, liberal teorinin burjuva toplum

formasyonuna mahsus retim ilikilerinin (zel mlkiyet ve piyasa dzeni) ve

dolaysyla da yabanclama ve smrnn yannda yer almasdr. Ancak

yine geni anlamda liberal dnce sisteminden sz ediyorsak, bireysellik

ilkesiyle ekonomik pratikler arasndaki ilikiyi tartmal olarak gren klasik

retiye bal liberal dnrlerin, ya da hakem devlet nosyonuna sadece

refah ya da verimlilik kayb gibi nedenlerle deil, adalet ve hak kayb gibi

nedenlerle de kar kan anarist izgideki liberal dnrlerin az sayda

olmadn grrz. Bu hususlar gz nne alndnda, geni anlamda

liberal ve marksist dnce sistemleri arasndaki cephelemenin sanld

kadar keskin olmad sonucuna varmak mmkndr. Hemen belirtmek

gerekir ki, biz, iki zgrlk anlaynn karlatrlmasnda bu derece geni

bir ereveyi esas almyoruz. Daha ok iki dnce sistemi arasndaki

doktriner farkllklardan hareket eden bir yntem izledik. Bu nedenle, geni

anlamda liberal dnce geleneinin karsnda, zellikle klasik marksizme

ve marksist-leninist retiye ait argmanlarn konumlandrlmas yolunu

benimsemibulunuyoruz.

almamzn nc ve drdnc blmleri, liberal ve marksist

zgrlk anlaylarnn incelenmesine ayrlmtr. ki zgrlk anlaynn

birbirinden bamsz bir biimde incelendii bu blmlerde, liberal ve

marksist retilerin zgrln temellendirilmesinde kullandklarargmanlar

ve zgrlk ve ahlak ilikisi, snrl/snrsz zgrlk sorunu, zgrln


11/144

5

bireysel ve toplumsal ierimleri vb. konulardaki zgl yaklamlarayrntlbir

biimde ele alnmtr.

almamzn son blmn oluturan beinci blm, iki zgrlk

anlaynn karlatrlmalbir analizini amalamaktadr. Bu blmde, birinci

blmde ortaya konan kavramsal analiz erevesini esas alan ve nc ve

drdnc blmlerde ulalan sonular zerinden hareket eden bir tartma

yntemi izlenmitir. Beinci blm, alt blmden olumaktadr. Birinci alt

blmde, liberal ve marksist zgrlk anlaylarnn karlatrlmasna ilikin

genel bir ereve ortaya koyuyoruz. kinci alt blmde, iki zgrlkanlaynn ortak bileenleri ele alnmtr. ki zgrlk anlaynn en nemli

iki ortak yn, dsal/siyasal bir zgrlk kavrayn iermeleri ve ilerlemeci

bir zgrlk konsepsiyonuna sahip olmalardr. Bu iki ortak yn, ilgili alt

blmde ayrntlbir biimde ele alnmve tartlmtr. nc alt blmde

ise, iki zgrlk anlaynn elien ynleri zerinde durulmutur. ki zgrlk

anlaynn elien ynleri, ortak ynlerine nazaran ok daha belirgindir. Bu

alt blmde, iki zgrlk anlay arasndaki belli bal elikiler,

karlatrmalbir biimde incelenmitir.


12/144

BRNCBLM

KAVRAMSAL EREVE

Eer insanlar zgr douyorlarsa,neden her yerde zincirlere vurulmulardr ?

J.J. Rousseau

1. ZGRLN KAVRAMSAL ANALZ

zgrlk kavramnn teori ile pratik, kuram ile praksis, birey ile toplum

ve zne ile kollektif olan arasndaki indirgenemez elikilerden kaynaklanan

belirsizlikleri, ona nihai bir tanm vermeyi gletirir. Ancak zgrl

sorunsal (problematik) ve dolaysyla da kavramsal klan eyin bu temel

elikiler ve beraberinde getirdii belirsizlikler olduu da unutulmamaldr.

zgrln sahip olduu belirsizlikler, bir yandan tanm gl yaratan

gerilim uraklarolarak ilev grrken, dier yandan da mmkn bir zgrlk

tanmnn dolaymlarn oluturur. Baka bir deyile, zgrl belirsiz klan

elikiler, aynzamanda zgrl mmkn klan dolaymlardr.

Teori ile pratik, kuram ile praksis, birey ile toplum ve zne ile kollektif

olan arasndaki indirgenemez elikiler olmasayd, ne bir zgrlk kavramna

ne de bir zgrlk imkanna sahip olabilirdik. Bu elikiler, zgrln

oluturucu uraklardr. elikilerin yokluunda karlalan tanmszlk ile

elikilerin younluunda karlalan tanmszlk arasnda yapsal bir farkllk

vardr. lk durumda zgrln ne kavram ne de imkan olarak mevcudiyeti

sz konusu edilemezken, ikinci durumda zgrlk hem kavramsal hem de

imkan olarak mevcuttur. elikilerin mevcudiyeti ifte bir sonu dourur; bir

yandan zgrlk kavramna sahip olabilmemizi olanakl klarlar ve dier

yandan da bizi zgrletirici bir tanmszlkla yz yze brakrlar. Ksacas

zgrln kavramsallatrlabilirlii ve gerekleebilirlii varlk nedenini

oluturan elikilere bamldr.

Ortada ksmen veya tamamen yitirilmibir zgrlk yoksa, bir zgrlk

sorunu da yok demektir. Her zgrlk dncesi ya da zgrlk felsefesi ie


13/144

7

zgr olmama durumunu merkeze alan bir akl yrtme ile balamak

zorundadr. nk her zgrlk dncesi ya da felsefesi, zgrlkten neden

mahrum olduumuza ve bu mahrumiyet durumunun nasl alacana dair bir

k yolu nerir. zgr olmama hali bir kez veri olarak alndnda,

zgrln yukarda sz edilen elikileriyle yzlemek kanlmazdr. Bu

yzleme, elikilerin nasl alacana yahut nasl uyumlatrlacana dair

bir fikri iermek zorundadr. Fikirlerden biri, elikilerin mutlak bir uyum ya da

sentez lehine zmlenmesidir. elikilerin mutlak bir uyum ya da sentez

lehine zmlenmesinin zgrl tehdit eden bir dnce ya da pratie kap

aralamaspek muhtemeldir. Zira zgrlk bylelikle varlk nedenini oluturan

elikilerin almasna dair bir sylem ya da pratie dnebilir. Bu durum,

zgrln sahip olduu temel elikileri mutlak bir uyum ya da sentez

fikriyle amaya alan bir ok topik zgrlk tasavvurunun nasl olup da

zgrl btnyle ortadan kaldran buyurgan bir siyasal/toplumsal

yaplanmaya yol am olduuna ilikin arpc bir aklama sunar.

zgrlk bir mcadele ile iktidar ele geiren bir ok devrimci hareketin

zamanla zgrlkleri askya alan baskcbir yapya dnmesinde de benzer

bir durumun izlerini grmek mmkndr. zgrlk adna yola klm fakat

zgrlk yok olmutur, nk zgrln elikileri yok edilmitir.

zgrln sahip olduu elikilerin zmlenmesinde ikinci bir yol,

herhangi bir nceliklendirme ya da kartlatrma yoluna gitmeksizin

elikilerin uraklar arasndaki gerilim ve indirgenemezlii korumak fikri

olabilir. Burada yle bir zgrlk tasavvuruna sahibizdir ki, szgelimi znel

olan ile kollektif olan arasnda ya da bireysel zgrlk ile toplumsal zgrlk

arasnda ne dlayc bir kartlk, ne de birinin dierinin zorunlu koulu

olmas anlamnda bir nceliklilik ilikisi sz konusudur. zgrl bireysel

alanda mmkn klan koullar ile zgrl toplumsal alanda mmkn klan

koullar arasnda kendiliinden bir uyum olduu dnlebilir. zgrln

bireysel koullar ile toplumsal koullarayn ilkenin gdmnde grlmekle

birlikte, bireysel alan ile toplumsal alan arasndaki indirgenemez elikiyi yok

etmek zgrlk imkann da yok eden bir tehlikeyi beraberinde


14/144

8

getirebilecektir. zgrln eliik doasna daha uygun olduu ileri

srlebilecek olan bylesi bir tasavvur, bireysel olan ile toplumsal olan ya da

znel olan ile kollektif olan arasndaki hangi tr iliki ya da dolaymlanmalarn

zgrlk imkanlarn ak tutacana ve de hangi tr iliki ya da

dolaymlanmalarn bu imkan kapal tutacana dair doyurucu bir aklama

sunmas gerekir. Aksi durum zgrl belirsizlie ve tanmszla terk

etmekle eanlamlolacaktr.

zgrln kavramsal analizi, zgrln sahip olduu elikileri

dikkate alan bir yakla

m

zorunlu k

lar. Btn zgrlk dnceleri,felsefeleri ya da kuramlar bu elikilere ve uraklarna ilikin normatif bir

zmleme sunarlar. Kuramsal dzeyde tm bu zmleme abalarnn, ya

elikilerin mutlak bir uyum veya sentez lehine zmlenerek almas

amacna ya da elikilerin korunarak sentezlenmesi amacna ynelik olduu

sylenebilir. zgrln sahip olduu elikiler, aynzamanda zgrle bir

tanm erevesi salayan ikilemlerdir. Bu ikilemler arasnda belli bir rtme

olduu; szgelimi zgrln isel, negatif, bireysel kavranlarya da dsal,

pozitif, toplumsal kavranlar arasnda hemen gze arpan benzerlikler

olduu aktr. Bu ikilemlerin (ya da kavram iftlerinin) ayn elikinin farkl

grnmlerini yanstan az ok trde ikilemler olduklar doru olmakla

birlikte, bunlarn farkl balamlar konu edinen zgn ierikleri gzden

karlmamaldr. Aada sadece belli bal olanlarn inceleyeceimiz bu

ikilemlerin tketici bir dkmn vermek mmkn deildir. Bylesi bir yola

bavurulmasnn nedeni, liberal ve marksist zgrlk anlaylarnn

karlatrlmasnda yetkin olma iddias tamayan bir kavramsal analiz

erevesi oluturmaktr.

Analiz erevemizi oluturan kavram iftlerini u ekilde belirlemi

bulunmaktayz: sel zgrlk ve dsal zgrlk, bireysel zgrlk ve

toplumsal (kollektif) zgrlk, amasal zgrlk ve arasal zgrlk ve son

olarak da negatif ve pozitif zgrlk. Liberal ve marksist zgrlk

anlaylarnn karlatrlmasnda kullanlabilecek en elverili kavram iftinin

negatif ve pozitif zgrlk kavramlarolduunu dnmekteyiz. Bu nedenle


15/144

9

ilk defa Isaiah Berlin tarafndan sistematik bir biimde ele alnmolan negatif

ve pozitif zgrlk kavramlarzerinde dier kavram iftlerine nazaran daha

ayrntl bir biimde durmay tercih ettik. Zira Berlin zgrln negatif ve

pozitif tasarmlarn analitik bir biimde incelemenin yan sra, bu zgrlk

tasarmlarn birbirine rakip siyasal ideallerin (bireyci ve kollektivist

siyasal/toplumsal modellerin) badamaz yorumlar olarak da ele alm

bulunmaktadr. zgrln isel-dsal, bireysel-toplumsal ve amasal-

arasal tasarmlar literatrde yer alan zgrlk analizlerinde sklkla

kullanlan kavram iftleri olmakla birlikte, bu konuda sistematik bir yaklamn

mevcudiyetinden sz edilemez. Kavramlarn zgl anlamlardan yoksun bir

biimde kullanmna yol aan bu durum, sz edilen kavram iftlerini elverili

bir analiz enstrmanolmaktan da uzaklatrmaktadr. Bu sakncaynlemek

ve analiz erevesini geni tutmak adna almamzda bu kavram iftlerine

az ok zgl anlamlar yklenmeye allmtr.

1.1. sel zgrlk ve Dsal zgrlk

Mistik dnce ve felsefe geleneinin merkezi temasn oluturan

isellik (intrinsical) kavram, insann i dnyasn; kendisiyle olan ilikisini

(vicdan), Tanryla (iman) ya da Doayla (birlik) olan ilikisini ve tm bunlarla

bantl olarak da tekiyle olan ilikisini (ahlak) ifade eder. Yaklak olarak

insan ruhunu, tinselliini karlar. Dinsellik iselliin en yaygn formu olmakla

birlikte, isellik dinsellie indirgenemez. sellikte zgrln nihai erevesi

insann i dnyasdr ve zgrln toplumsal/siyasal balamna yer yoktur

(Yayla, 2000a:25). nsanmutlak geree, erdeme, mutlulua ve dolaysyla

da nihai zgrle ulatracak olan d dnyadaki eylemleri deil, i

dnyasnda barndrdisel (batini, ezoterik) olanaklardr.

Klasik rneini Helenistik dnem felsefe retisi olan Stoaclkta

grebileceimiz isel zgrlk anlaynda, dsal olarak hangi konumda

olursa olsunlar insanlarn eit tinsel potansiyele sahip olduklar dile getirilir.


16/144

10

Yani kii, ister pleb, ister rahip, ister imparator olsun, d dnyadaki stat

farkllnn isellii zerinde herhangi bir etkisi yoktur, asl olan insann

Doayla ya da Tanryla olan yazgsal ilikisidir.

Stoaclara gre, Evrende her ey tanrsal akl tarafndan dzenlenip

belirlendii iin, doada (dnyada) rastlantya yer yoktur. Doaya btnyle,

ikin ve organik bir zorunluluk, bir yasa egemendir. Doann bir parasolan

insan da, bu zorunlulua baldr, Yazgdan kanmas olanakszdr

(Aaoullar, 1994: 394). Stoaclarn yazgnn deitirilemeyeceine ilikin

bu dncesi, insan

n irade zgrln d

layan mutlak bir yazg

c

l

a(kadercilie) varmaya aktr. Yazg ile insann zgrln uzlatrma

abasnda olan Stoaclar, gerek zgrln, yaamn akla, doaya uygun

klnmasnda, yani kiinin yazgsn anlayarak bilinli bir ekilde btn

benliiyle ona katlmasnda bulunduunu savunurlar. Kiinin kendi

durumunu, konumunu ya da dnyann gidiini deitirmeye almas

bounadr. stelik soyluluk, zenginlik, nllk gibi d deerler doal

olmadklarndan bo, nemsiz eylerdir; bunlarn peinde komak insana

yalnzca mutsuzluk verir. Bu bakmdan birey, yoksul, hatta kle bile olsa,

bunun yazgs olduunun bilincine varmal ve yoksulluunu, kleliini

(zgrce) kabul edip yle davranmaldr (Aaoullar, 1994: 395-6).

zgrln isel olarak kavrannda insanzgr olmama haline iten

ey, insann Doaya, Tanrya ve yazgsna uzaklamasdr. zgrlk isel bir

ynelimle ya da mistik bir deneyimle kazanlr. zgrl devlet

tabiiyetinden, toplumsal ilikiden ve en nemlisi eylemden (aksiyondan,praksisten) bamszlatran ve insanapriori ruhani bir varlk olarak gren bu

anlayta, zgrlk insana ikin bir eydir.2

sel zgrln mistik zgrlk kavrayna karlk dsal zgrlk,

zgrln ddnyann dolaymngerekli klan bir erevede anlalmasn

2sel zgrlk, irade zgrl ya da metafizik zgrlk olarak da isimlendirilmektedir. Friedrich A.Von Hayeke gre, irade zgrl, bireyin eylemlerinde anlk saiklerden veya artlardan ziyade,kendi iradesi, akl ve uzun vadeli kanaatleri tarafndan ynlendirilme derecesiyle ilgilidir (Yayla,

2000a:24). Isaiah Berlin de, i zgrln pozitif bir anlam ierdiini ve bunun akln doru tercihi ilebalantl olduunu belirtmektedir. sel zgrlk kavram bu almada, Hayek ve Berlinin iaretettii aklcbalamda ieren fakat bundan daha genibir anlamda kullanlmtr.


17/144

11

ierir. Dsal zgrlkte zgrlk imkan, ddnya ile kurulan eylemsel bir

ilikide kavramsallatrlr. Bylesi bir eylemsel ilikiyi iermeyen ya da d

dnyaya; zamana, mekana, nesnelere, yasaya ya da siyasal/toplumsal

balamlara ilikin bir dolaym iermeyen herhangi bir dnce ya da pratiin

zgrlk adnalmasmmkn deildir.

zgrln daha ok dsal koullarla ilikili bir fenomen olarak

alglanmas grece modern bir gelimedir. Bu modern anlamnda zgrlk

doal-fiziki olaylarla ya da metafizik temellendirmelerle ilikili grlmekten

ok, toplumsal ve siyasal ilikiler alanna (insanlar aras ilikiler alanna-

Hayek) zg pratik bir sorun olarak anlalr. Ampirik olarak ben zgrm

demek, bir ey yapmaya (zgr olmann koullarnyaratmaya) iznim var, bir

ey yapabilirim ve bir ey yapmaya gcm var demektir. zin sadece

bireyin kendisiyle ilgili olmadiin dsal zgrlk koullaryla ilgilidir ve bu

anlamda dsal zgrlk bamszl, hukuki-siyasal korunmay ve eylem

halini tanmlamaktadr (Sartori, 1996:323-5).3

Dsal zgrlk kavramnn nemli bir yn de, zgrln

deitirilebilir artlarla ilikili grlmesidir. Baka bir deyile, deitirilmesi

mmkn olmayan koullar zgrln konusu olarak grlmez. Buna gre,

eer toplumsal ya da siyasal yaamn belirli bazzellikleri deitirilebilirse, o

zaman zgrlk de arttrlabilir. Ne var ki, neyin deitirilebilir neyin

deitirilemez olduu, zellikle ekonomik alanda, son derece tartmaldr

(Barry, 2004a:218).

3Giovanni Sartoriye gre, bir ey yapabilmek ve bir eye gc olmak isel zgrlk ile ilgilidir vezerklii, kendini gelitirmeyi ve zgr iradeyi tanmlar. Buna karlk dsal siyasal zgrlk, bireyden zgrlktr ve ancak snrlbir iktidarla mmkndr. Birey devlet karsnda tarihsel olarakhep daha gsz olduu iin, devletin snrlandrlmasve bireyin zel alannn ve bireysel haklarnnkorunmas gerekir (Sartori, 1996:325-8). Grld zere Sartori, bireysel ve negatif zgrlkkavramlarnn zel bir bileimini yanstan bir dsal zgrlk tanmyapmaktadr. Bunun dar anlamda

bir tanmlama olduunu dnyoruz. Bizim tanmlamamzda ise dsal zgrlk, bireysel ve negatifieriklerin yan sra toplumsal ve pozitif ierikleri de kapsayan bir genilikte ele alnmtr. Mevcut

toplumsal/siyasal dzeni kollektif bir mcadele yoluyla dntrme amacnda olan herhangi birsiyasal/toplumsal pratik, zgrln negatif ve bireyci bir yorumuna balolmasa da, bu durum, szedilen bu pratiin zgrl dsal koullarla bantlbir olgu olarak grmesine engel deildir.


18/144

12

1.2. Bireysel zgrlk ve Toplumsal (Kollektif) zgrlk

Bireysel zgrlk ile toplumsal (kollektif) zgrlk arasndaki eliki

uzun ve kkl bir gemie sahiptir. Bu eliki, felsefe tarihinin en eski

tartma konularndan biri olan btn ile para arasndaki iliki sorununun

devam niteliindedir. zgrln bireysel ve toplumsal (kollektif) uraklar

arasndaki elikili ilikinin ou zaman kartsal ve dlayc bir anlam

kazand grlr, o kadar ki birinin varl ou zaman dierinin yokluu

anlamna gelir: Bireysel zgrln olduu bir yerde toplumsal (kollektif)zgrlkten, toplumsal (kollektif) zgrln olduu bir yerde de bireysel

zgrlkten sz edilemeyecei eklindeki u fikirlerde grld gibi. Temel

zgrlk elikileri ierisinde uraklar aras en yksek gerilime zgrln

bireysel ve toplumsal (kollektif) tasarmlarnda rastlandnsylemek yanl

olmaz. Gerekten de, szgelimi zgrln negatif ve pozitif tasarmlar,

zgrln bireysel ve toplumsal (kollektif) tasarmlar kadar kartsal bir

anlama sahip deildir.

Gndelik kullanmnda zgrlk, bireysellii vurgulayan bir anlama

sahiptir. Aka ifade edilmese de, zgrlk denince ilk akla gelen ey,

ounlukla bireysel zgrlk ya da zgrlkler olmaktadr.4 Buna karlk

toplumsal (kollektif) zgrlk, tek tek bireylerin zgrlnn tmevarmsal

bir karm olarak anlalmaktadr. Buna gre, zgr bir toplum, o toplumu

oluturan bireylerin tmnn zgr olduu bir toplumdur. Liberal zgrlk

anlayn yanstan bu yarg, bireysel zgrln asl, toplumsal (kollektif)zgrln ise bundan treme ikincil (arzi) bir zgrlk tr olduu kabulne

dayanr. Liberallerin zgrlk tasarmnda bireye asli (kurucu) bir ncelik

verilir ve bu tasarmda bireysellik ve zgrlk hemen hemen ayn eydir.

Bireysel zgrln olmad bir yerde, baka hi bir zgrlkten sz

edilemeyecei gibi toplumsal (kollektif) zgrlkten de sz edilemez.

4

Grup zgrl ya da zgrlklerini de buradaki anlamyla bireysellik kavramna dahil edebiliriz,zira bunlarn toplumsal btne greli olarak bireysel (tikel) nitelik tadklarn ne srmekmmkndr.


19/144

13

Bireysellik ve zgrln birbirinden ayrdnlemeyiinin nemli bir

nedeni, bireyin topluma kar zgrlnn anlaml bir ierii olmasna

karlk toplumun bireye kar zgrl iin ayn eyin sylenememesidir.

Toplumun bir birey ya da gruba kar zgrlnden sz etmek aka

anlamszdr, bu konuda ancak birey ya da gruba ynelik toplumsal mdahale,

baskya da dayatmadan sz etmek anlamlolabilir. Bireysellik ve zgrln

birbirinden ayr dnlemeyiinin baka bir nedeni, toplum karsnda

zgrl tehdit edilebilecek olann daima bireyler ve/veya gruplar olmasdr.

Tersini ileri srmek, yani birey ya da grup karsnda zgrl tehdit

edilebilecek olann daima toplum olduunu ileri srmek totaliter bir dnceyi

barndrr.5

zgrle ilikin btn mesele, u soruya verilecek yantta

dmlenir: zgrln hem bireysel hem de toplumsal imkanlarn ak

tutacak temel zgrlk ilkesi nedir? Yukarda liberallerin bu soruya

bireysellik yantnverdiine deinmitik. arpcolan bir gerek, toplumsal

(kollektif) zgrln hararetli savunucular dahil zgrlk savunusunda

bulunan hemen hi kimsenin bu soruya liberallerle ayn yant vermekten

kanamamasdr. Determinist anlamda marksist bir zgrlk anlayna

sahip olanlar iin de durum ayn mdr? Kanlmaz olarak evet yledir

demek gerekir. ou marksistin bireysellik ilkesine deil de, soyut bir

kategori olarak aknlatrlmbirey dncesine karolmasve bylelikle

sorunu bir tr idealizm kartl erevesinde ele almas son derece

anlamldr. Ama yine de bu tespit, marksistleri toplumsal (kollektif) zgrlk

taraftar olmaktan alkoyan bir anlam iermez, zira onlara gre zgr bir

toplum, o toplumu oluturan zgr bireylerin toplamndan daima daha fazla

bir eydir.

Bireysel zgrlk asl, toplumsal (kollektif) zgrlk ise, ilkine nazaran

ikincil olarak grld srece aynilkenin farklgrnmlerinden sz ediliyor

demektir. Buna gre, toplumsal (kollektif) zgrlk bireysel zgrln glge

5 Berline gre, zgrlkte toplumsaln vurgulanmas monist bir felsefeyi gerektirir ve bu datotalitarizme giden yolun balangcolacaktr (Berlin, 1969:35).


20/144

14

grngsdr (epifenomen) ve her iki zgrlk tasarmnn ayn ad

tamasnda herhangi bir saknca yoktur. Ancak kurucu ncelik toplumsal

(kollektif) zgrle verildiinde, bireysel zgrln bir glge grng

olmaktan ok daha azna karlk geldii grlr. Ksacas, toplumsal

(kollektif) zgrlk, toplumu oluturan tm bireylerin ya da gruplarn

zgrl olarak anlalmad mddete bu eit bir zgrlk tasarmnn

ancak bir totolojiye karlk geleceini sylemek gerekmektedir.6

Birey ve toplum geriliminde zgrl eliik klan temel sorunun,

bireyin ve toplumun ba

ms

z kendilikler (tle,2006:233-9) olarakkavranmasndan kaynakland ne srlebilir. Bamsz kendilikler olarak

birey ya da toplum dncesi, akn bir gereklilie atfta bulunulmasn

zorunlu klan bir uslamlamay beraberinde getirir. Bir kez bireye toplum

karsnda ya da topluma birey karsnda oluturucu bir ncelik

atfedildiinde, nceliin zorunlulua, zorunluluun da ontolojiye dnmesi

artk an meselesidir. Ontik birey ya da toplum tasarmnn zorunlulukla ve

determinizmle bu yakn ilikisi, zgrlk konusunda nemli bir tehlikeye iaret

eder; kesinlik olarak zgrlk. Mutlak bir zgrlk lksnn benimsenmesini

tetikleyen tm kesinlik araylar, zgrln varlk nedeninin byk lde

ngrlmezlikte7 yatt gereinin perdelenmesine hizmet eder. Sonu,

6Mnci Kapani, bizim burada toplumsal (kollektif) zgrlk ad nverdiimiz kendisinin ise kamuhrriyetleri adnverdii zgrlk eidinin, zgrln pozitif yorumuna dayandnve bireydenok vatandakavramnn plana kardnbelirtmektedir. Ona gre, burada zgrln konusunudevletin vatandaa kar olumlu bir tavr iinde bulunmas ve vatandan devletten hizmet, yardm

veya hak talebinde bulunmasoluturur. Burada zgrlk daha ok bir hak olarak kabul edilir. Salkhakk, sosyal gvenlik, renme hakk, alma hakk, bu tr haklardandr. yelerinin bu haklarasahip olduu toplum kamu hrriyetlerinin olduu toplumdur (Kapani, 1993:7-14). Kapaninin, kamuhrriyetleri kavramyla betimlemeye altey, zgrln pozitif-toplumsal anlamdr. Ne var ki,

biz toplumsal zgrln pozitif zgrlkle zde grlemeyecei ya da ona zglenemeyeceikanaatindeyiz. Bu almadaki anlamyla toplumsal (kollektif) zgrlk kavram, zgrln salt

pozitif yorumunu iermez. Liberal teoride olduu gibi tek tek bireylerin zgrlnn toplumsalkarm anlamnda zgrln toplumsal negatif bir kavrannn da pekala mmkn olduunudnmekteyiz. Bu yaklammzn ardnda, bireysel ve toplumsal zgrlk kavramlarna pozitif venegatif zgrlk kavramlarndan farklve zgl anlamlar ykleme ve bu kavram iftlerini birbirindenayrtutma kaygsyer almaktadr.7Hayek, zgrln amacnn ngrlebilir, tahmin edilebilir gelimeler deil, yeni ve beklenmeyengelimeler olduunu belirtmektedir. zgrln deeri, onun nceden tahmin edilemeyen eylemler

iin frsatlar salamasna dayanr (Hayek, 1994:87). Hayekin zgrlkle ngrlmezlik arasndakurduu yakn ilikinin gerisinde, insan bilgisinin yapsal snrll hakkndaki dncesi yatar.zgrlk de adalet de ancak snrl bilgiye sahip insanlar arasnda geerli olabilir, her eyi bilen


21/144

15

zgrlk lks hari zgrln lk ya da lklerle pek az badaabilen

bir yanolduu gereinin unutulmasdr.

1.3. Amasal zgrlk ve Arasal zgrlk

Akl ve duygu arasndaki atmal ilikinin en dolaysz

grnmlerinden biri, zgrlk dncesinde aa kar. Felsefi anlamda iyi,

doru ya da gzel idealarnda olduu gibi zgrlk ideasnda da yitirmiliin

ve yoksunluun yetkin bir telafisi gizlidir. zgrlkten yoksunluun iddeti

arttka zgrlk kendini duygularn alkantl diliyle da vurur. zgrlk

eriilebilir amalara yneldiinde ise, zgrle klavuzluk eden akldr.

zgrln duygularla yakn ilikisi premodern bir olgudur.

Modernlikle birlikte zgrlk akla ait bir olgusalla brnmtr. Jean-Luc

Nancy zgrlk Deneyimi (2006) adl eserinde bu konumu u ekilde

savunur;zgrlk, sahip olduumuzu kantlamamz gereken bir has zellik

(propriete), ya da meruluunu (Kantanlamda) karsamamz gereken bir

yeti deildir. zgrlk akln bir olgusudur, yani akla has bir olgusallktr ya da

olgusal olduu lde akldr (Nancy, 2006:24-5).

zgrln akla has bir olgusallk olarak dnlmesinin nemli bir

nedeni vardr; daha nce insan iin eriilmez olduu dnlen bir ok eyin

modernlikle birlikte eriilebilir bir hale gelmi olmas. nsann doa

karsndaki cokulu zaferi, akla duyulan snrsz gven ve bilim ve teknik

alanndaki sarsc gelimeler, zgrlk araynn nne somut, eriilebilir

hedefler koyulmasna yol amtr. Aklc hedefler zgrlkle, bu hedeflere

ulama abas da zgrlemeyle e anlaml hale gelmitir. Bugn modern

insann akl ve duygu arasndaki elikiyi, bir modern-premodern elikisi

olarak deneyimlemesi tesadf deildir. Bu deneyimde ayn zamanda

insanlarn meydana getirdii bir toplumda bu deerlerin hibir anlam olmayacaktr (Hayek,1995:171).


22/144

16

kendinde deer olarak zgrlkle (amasal zgrlk) ara deer olarak

zgrln (arasal zgrlk) elikisi sakldr.8

zgrlk ihtiyacnn temel nedeni nedir? Bu soruya verilebilecek farkl

yantlar, bizi amasal zgrlkle arasal zgrlk arasndaki elikiye

gtrr. zgrlk ihtiyacnn en nemli nedeni ondan yoksunluumuzdur,

ancak bu kestirme yant yeterli deildir. ou insan iin zgrlk, kendinde

deere sahip olan bir kavramdr. Ve yine ou insan iin, var olmak iin

kendinden baka bir eye gereksinim duymayan, kendinde ey olarak

zgrlk, iyinin ve ycenin mutlak bir imgesidir. Bu imgede zgrlkihtiyacnn nedeni yine zgrlk olarak sunulur. zgrln salt kendinde

deer ya da ama deer olarak grld bu tasarma amasal zgrlk

adnveriyoruz. Buna karlk zgrle, zgrlkten baka amalara eriim

iin de ihtiya duyulabilir. Szgelimi bolluk, adalet, eitlik, refah ya da

verimlilik gibi amalarn baskn ncelii, zgrle bu amalarn

gerekletirilmesinde ilevsel bir deer ykler. Arasal zgrlk adn

verdiimiz zgrln bu tasarmnda, zgrlk kendinde deer olmaktan

kar ve bir ara deere dnr, zira eylem ve arzunun birincil ncelii

zgrlk deildir.9

Amasal zgrlk, nesnesiz bir zgrlk tasarm olarak

anlalmamaldr, nk, zgrlk daima bir nesneye ya da dolayma

gereksinim duyar. Nesnesiz bir zgrlk, aka var olmayan bir zgrlktr.

8

zgrln akla has bir olgusallk kazanmas, arasal akln tzsel (amasal) akl karsndakistnlnn modern bir anlatmolarak da okunabilir. Nitekim, Horkheimer ve Adorno, Aydnlanmadncesinin en nemli karakteristiinin arasal akln hakimiyeti olduunu belirtmilerdir. Budnrlerin arasal akl ile tzsel akl arasnda yapt ayrma gre; tzsel akl bize iyiyaamn ne olduunu syleyen, iyi yaam kavram reten bir akldr. Buna karlk arasal akl,sadece keyfi olarak seilmi birtakm hedeflere en ksa ve en verimli yoldan nasl gidebileceimizisylemek zere kullanlan basit bir aratan ibarettir (Horkheimer ve Adorno,1995:19-25). zgrlnmodernlikle birlikte giderek arasal bir anlam kazanmasolgusunun gerisinde, doru yaam retisiolarak akl kavrayndan uzaklam arasalc bir aklclama srecinin etkilerini grmekmmkndr. zgrlk sorunu, bugn artk felsefenin doru yaam nedir sorusunun asli bir unsuruolarak alglanmamaktadr. zgrln kazandmodern anlamlardan hemen hi birinin, refah, bollukve dzen gibi arasal hedeflere ulama abalarndan bamsz olarak dnlemeyii, bunun arpc

bir kantdr.9

Berlin'e gre, toplumsal eitlik, toplumsal dayanma, toplumsal adalet gibi gerekelerle zgrolmann maddi artlarnn yaratlmasve bu amala bireylerin tm hak ve zgrlklerini anlayacak vekullanacak hale getirilmeleri, zgrln bir ara olarak kullanlmasdr (Berlin, 1969:55).


23/144

17

Amasal zgrlkte sz konusu olan ey, zgrlk amacnn olaszgrlk

aralarnn tmne nceliidir. zgrln bu tasarmn daha ok

nesnesine indirgenemeyen bir fazlalk karakterize eder. Buna zgrln

apriori ilkesi diyebiliriz. Benzer ekilde arasal zgrlk de, nesnesine

indirgenmibir zgrlk olarak anlalmamaldr. zgrlk kendinden baka

amalarla ille de badamaz deildir. Refah, adalet ya da eitlik gibi olumlu

amalarla birlikte dnlmeyen pek az zgrlk tasarm vardr. Arasal

zgrlkte, zgrlk aralar zgrl perdeleyecek bir ncelie kavuur.

zgrln nesnesi, zgrln ayna imgesi ya da nesnel bir temsili olarak

grlr.

zgrln amasal ve arasal tasarmlar, birbirinden yetkinlikle ayrt

edilemez. Bu tespitin ardnda nemli bir psikolojik olgu yatar; arzu ve eylemin

mutlak ayrt edilmezlii. Psikolojik adan zgrlk, arzu ve eylemin diyalektik

bir ilikisi olarak kavranlabilir. Bunun anlam, zgrln ne tek bana

arzuya ne de tek bana eyleme indirgenebilmesidir. Bu yzden, zgrln

amasal ya da arasal tasarmlarndan birinin dierine gre daha sahici

olduu iddiaspsikolojik dayanaktan yoksundur. zgrln her iki tasarmn

da bekleyen tehlikeler vardr. Amasal zgrlk, nesnesinden uzaklatka

bir mistifikasyona dnerek zgrln masalsbir imgesine dnme riski

tar. te yandan arasal zgrlk de, nesnesine yaklatka zgrln

tepetaklak simgelerine mahkum olma riski tar. lkinde eylemden arnmsaf

bir arzu grnmne brnen zgrlk, ikincisinde eyleme indirgenerek

katlam bir hale gelir. Her iki durum iin de ortak olan tehlike, zgrlk

yokluudur.

Ksacas, akl ve duygu ya da arzu ve eylem ikileminde zgrlk, ayn

zamanda bir ama-ara elikisi ierir. zgrlkten yoksunluun iddeti

arttka zgrleme amac baskn hale gelir, zgrlk talebi eriilebilir

amalara yneldiinde ise baskn hale gelen zgrleme aralardr.

Aralardan bak bir zgrleme amacnn zgrlkle pek az ilikisi vardr.

zgrleme aralarnn mutlak bir dkm de yaplamaz. Bunun

savunulmas, totaliter dnce sistemlerinin karakteristik bir zelliidir. Son


24/144

18

olarak zgrlk, zgrleme aralarnn bolluk ve eitliliiyle anlamldr,

ancak bu aralarn bolluk ve eitliliinde zgrln mutlak gvencesini

grmek yanltcdr.

1.4. Negatif zgrlk ve Pozitif zgrlk

Negatif zgrlk; engelleme, kstlama ya da snrlamalarn yokluu

anlamn tar. Negatif anlamda kii, eylemleri kendi asndan imkan

dahilinde olduu srece zgrdr. Pozitif zgrlk ise, kiinin kendi hayatn

kontrol edecek ve temel amalarn gerekletirecek ekilde hareket etme

olananifade eder. Negatif zgrlk ounlukla bireylere atfen kullanlrken,

pozitif zgrln kollektif yaplara veya bu kollektif yaplarn yeleri olarak

kabul edilen bireylere atfen kullanldgrlr.10

zgrln negatif ve pozitif anlamlar arasnda ayrm yaplmas, en

az

ndan Kanta kadar uzanan bir gemie sahiptir, ancak bu ayr

m ayr

nt

l

vesistematik olarak ilk defa Isaiah Berlin tarafndan 1950li ve 60lyllarda ele

alnmve savunulmutur. Bu ayrm hakkndaki tartmalar, genelde siyaset

ve toplum felsefesi balamnda yrtlr. Bu tartmalar zgr irade

hakkndaki felsefi tartmalardan temelde ayrlmakla birlikte, bunlardan

btnyle bamsz da deildir. zellikle kiisel zerkliin11 doas

10 Bununla birlikte, pozitif zgrln hem bireysel hem de toplumsal ynleri vardr. Dolaysyla,

negatif zgrln bireysel, pozitif zgrln ise toplumsal yaam alanile ilgili olduu eklindekidikatomik tezin yanltcolduu kanaatindeyiz. Bu tezin savunulmasnda Berlinin negatif ve pozitifzgrl, belirli bir siyasal idealin birbirine rakip ve badamaz yorumlar (bireyci ve toplumcusiyasal ideallerin rakip zgrlk anlaylar) olarak grmesinin pay olduu inkar edilemez. Ancakyine de Berlin, zgrln birey temelli pozitif ierimlerinin rasyonalist olmayan dzlemdesavunulabilir olduuna kanidir. Ayrca Berlin, negatif zgrlk ve pozitif zgrlk kavramlararasnda balang noktasnda byk bir mantksal uzaklk olmadn da dile getirir (Berlin,1969:12). Buna gre, bu kavramlar arasndaki temel farkllk, zerlerine ina edilen teorilerin farklynlerde gelimesinden ve toplumsal ve siyasal yaama ilikin son derece farkl tavrlarn ortayakoyulmasna yol amolmalarndan kaynaklanmaktadr.11 zerklik kavram (autonomia) ilk defa Eski Yunanda topluluklarn i ve d ilikilerinde

bamszl ve kendi kaderini tayin hakk (self-determination) anlamnda kullanlmtr (Sartori,1996:344). Kavram zamanla, bireyin kendi kendini denetlemesi, kendi kaderini belirlemesi, kendi

seimini kendisi yapmas ve kendini deitirmesi anlamlarn iererek zgrlk kavramndanfarkllamtr. Kanta gre insanlar, akl yetisine sahip olduklar zaman, zerklik iin de yetkindir.Mill de benzer ekilde, eer bir insann karakteri olduunu kabul ediyorsak, onun zerk olduunu da


25/144

19

hakkndaki dncelerin pozitif zgrln doas hakkndaki dncelerle

byk lde rtt grlr.

zgrln negatif ve pozitif anlamlararasndaki ayrm, bireye isel

olan ve bireye dsal olan etkenler arasndaki ayrm zerinden ele almak

yararl olabilir. Negatif zgrlk teorisyenleri, ncelikle bireylere veya

gruplara d dnyadan gelebilecek mdahalelerin derecesiyle ilgilenirken,

pozitif zgrlk teorisyenleri, daha ok bireylerin veya gruplarn zerk bir

ekilde hareket etmelerine etki edecek i etkenler zerinde dururlar. Bu ayrm

dikkate al

nd

nda, negatif zgrlk kavram

zerinde durulmas

n

n siyasetfelsefesi asndan daha anlaml olaca dnlebilir. Zira pozitif zgrlk

kavram, siyasal ve toplumsal kurumlardan ok psikoloji veya bireysel ahlaka

ilikin bir kavramm gibi gzkmektedir. Ne var ki bu aceleci bir tespittir,

nk siyaset felsefesinde en scak tartmalara neden olan sorular unlar

olmutur: Pozitif zgrlk kavram siyasal bir kavram mdr? Bireyler veya

gruplar siyasal eylem yoluyla pozitif zgrl elde edebilir mi? Devletin,

yurttalarnn pozitif zgrlklerini gelitirmesi mmkn mdr? ayet bu

mmknse, bu devlet ve/veya birey iin arzu edilebilir bir ey midir? Siyasal

dnceler tarihinin bu ve benzeri sorulara verilen yantlar etrafnda ciddi

blnmelere sahne olduu grlmektedir. Klasik liberal gelenek iinde yer

alan ve siyasal zgrln negatif anlamn savunan B. Constant, W.

Humboldt, H. Spencer ve J.S. Mill gibi dnrler, bu sorulara hayr yantn

veren tarafta yer almaktayken, bu gelenee muhalif olan ve siyasal

zgrln pozitif anlamn savunan J.J. Rousseau, F. Hegel, K. Marks ve

T.H. Green gibi dnrler de, bu sorulara evet yantn veren tarafta yer

almaktadrlar.

kabul etmemizin zorunlu olduunu dile getirmitir. Erdoan zerklii, (iradenin zgr olmasndandolay) bireyin kendi kuralnve kendi varlk tarznkendisi belirlemesi olarak tanmlamaktadr. Onagre, zerklik iin belli bir otonom kapasite gerekmekle beraber, kiinin otonom karar kapasitesinesahip olmas onu zorunlu olarak zgr yapmaz. zerklik ancak bir eylem ile ifade edildii zamananlamldr, eylem dsaldr ve insann zgrl ile ilgilidir. Bu anlamda zerklik, zgrln zdr

ve zerklik ancak zgrlkle pratikleir. Ayrca, doal engellerden dolayzerk olmadmz bir okdurumda, insanlardan kaynaklanan bir bask ile karlamadmz srece zgr olduumuzu ifadeetmek gerekir (Erdoan, 2001:21-35).


26/144

20

Siyasal anlamda pozitif zgrln ancak kolektivite araclyla elde

edilebilir bir ey olduu dnlmtr. Bu dncenin en ak savunusu,

bireysel zgrln, birey zerinde genel iradeye12 uygun olarak kollektif

kontrol uygulayan bir toplulua katlm yoluyla elde edilebileceini savunan

Rousseaunun zgrlk dncesinde grlebilir. Toplumsal yapnn genel

iradeci bu konfigrasyonu, demokratik bir toplumun zgr bir toplum

olduunu, zira bu toplumun kendi kendini belirleyen bir toplum olduunu ne

srer ve bu mantk uyarnca da, bu toplumun yesi olan biri demokratik

srece katlmda bulunduu srece zgr olabilecektir.

Berlinin gsterdii ekliyle negatif ve pozitif zgrlk, zgrln

sadece birbirinden farklolan iki tr deildir, belirli bir siyasal idealin birbirine

rakip ve badamaz yorumlar olarak da grlebilirler. Pek az insan

zgrle kar olma iddiasnda olduundan, zgrln yorumlanma ve

tanmlanma tarzlarnn nemli siyasal ierimleri vardr. Siyasal liberalizm

zgrln negatif tanmnsavunur: liberallere gre, eer bir kimse bireysel

zgrl savunuyorsa, devlet faaliyetlerinin sk bir biimde

snrlandrlmasndan yana olmas gerekir. Liberalizm eletirmenleri bu

dnce tarzna, zgrln negatif tanmn eletirmek suretiyle kar

karlar. Bu eletirmenlere gre, kendini gerekletirme veya kendini

belirleme anlam tayan (ister bireysel, ister kollektif) bir zgrln elde

edilmesine ynelik negatif abalar, liberallerin normalde meru grmeyecei

bir devlet mdahalesini gerektirebilir.

12 Hrriyet, genel iradenin icrasdrErk, bakasna geebilir ama irade geemez...Genel irade,yalnzca ortak menfaati gz nnde tutar, ancak asla zel iradeyi yok etmez (Rousseau, 1997: 31-35). Rousseau'nun genel irade kuramna gre, kollektif irade bireysel iradelerin tek tek toplamndanibaret deildir; onlarn toplamndan farklolarak, onlarn stnde kendine zg varlolan iradedir.Bu iradenin karar verme ekli oyokluu ilkesidir (nk bazkonularda oybirlii ile karar verilemez)ama, buna ramen bu iradenin verdii kararlarda aznlkta kalanlarn iyisini dlamadvarsaylmtr, nk genel iradenin stn ve yanlmaz bir irade olduu varsaylmtr (Kapani,1992:72). Berlin'e gre Rousseau'nun zgrlk anlay, belli bir zel alanda bireyin zgr kalmasnaizin veren, ona mdahale etmemeyi amalayan negatif karakterli deildir. Aksine, herkesin kamusalg sahibi olarak, herkese mdahale etmeye ve herkesin herkes zerinde g kullanmaya hakk

olduu pozitif karakterlidir (Berlin, 1969:245). Volpe de Rousseau'nun temel yanlgsn, zgrlnyararna olduu dnlen ve bu yzden ok sk bavurulan toplumsal szlemeyi, her trdendespotizmin en korkutucu yardmcsyapmasnda grmektedir (Volpe, 1991:56).


27/144

21

lk defa 1958 ylnda yaynlanan mehur makalesinde Isaiah Berlin,

zgrln negatif ve pozitif kavramlarna aklk getirmitir (Berlin, 1969).

Negatif adan alndnda zgrlk, daha ok belirli bir eylerin yokluunu

(rnein engellerin, snrlamalarn veya bakalarnn mdahalesinin

yokluunu) ifade etme eilimindeyken, pozitif adan zgrlk, daha ok bir

eylerin varln (rnein kontroln, kendine hakim olmann, kendini

belirlemenin veya kendini gerekletirmenin varln) gerektiren bir anlama

sahiptir. Berlin, negatif zgrl, (-den zgrlk-freedom from) bireye

bakalar tarafndan dayatlan snrlamalarn yokluu eklinde tanmlamtr.

Pozitif zgrl (-e zgrlk- freedom to) ise, amalanm hedeflerin

peinden gitme ve bunlargerekletirme yetenei (sadece frsatdeil) ve

ayn zamanda bakalarna baml olmaya kart olarak bireysel zerklik

veya kendi kendine ynetim olarak tanmlamtr.13 Berlinin ifadesiyle negatif

zgrlk kavram, u sorunun cevaplandrlmas iin kullanlr: Dier

insanlarn mdahalesi olmakszn znenin -bir kii veya grubun- iinde

yapmaya olanak tanndveya olanak tannmasgerektii veya yapabilecei

eyi yapmaya veya olabilecei eyi olmaya olanak tanndalan nedir? te

yandan pozitif zgrlk kavram da, u sorunun cevaplandrlmas iin

kullanlr: Bir kimsenin undan ziyade bunu yapmasnveya undan ziyade

bunu olmasnbelirleyebilen bir ey olarak kontrol veya mdahalenin kayna

nedir veya kimdir? (Berlin, 1969: 121-22).

Berlin, negatif ve pozitif zgrlk kavramlarnbirbirinden farklbenlik

kurgularyla ilintili grmektedir. Bireylere kendi deerlerine uygun olan tm

yol ve seenekleri sunan negatif zgrle karlk, snrlsaydaki tercihlerin

fiili imkann ieren pozitif zgrlkte, kiilik yksek ve aaben olarak ikiye

blnmtr. Rasyonel ve uzun vadeli amalarn kaynaolan yksek ben,

gelip geici ve irrasyonel arzularn kaynaolan aabeni denetim altnda

tuttuu lde kii pozitif anlamda zgrdr. Buna gre bir kimse, harici

gler tarafndan snrlanmam olma anlamnda zgr olsa da, irrasyonel

arzularnn klesi olarak kalabilir (Barry, 2004a: 229; Erdoan, 1993:118).

13Berlin (1969), pozitif ve rasyonel kelimelerini aynanlamda kullanmaktadr.


28/144

22

Yine Berlin, negatif ve pozitif zgrlkler arasndaki kartln sadece

teorik ve felsefi olarak deil, aynzamanda pratik olarak da geerli olduunu

dnmektedir. Negatif zgrlk, sonunda ulalacak kesin amalar

iermedii gibi zgrl nasl elde edileceini ieren pozitif aralar da

sunmaz; ama buna ramen bireysel ve toplumsal yaam asndan sonu

serap olmayan bir anlay ve pratie sahiptir. Pozitif zgrlk ise, sadece

zgrlk deil, toplumsal yaamda itibar gren tm deerleri (eitlik, adalet,

mutluluk, yaratclk ve insanlarn uruna aba harcadklar dier amalar)

kapsayan kark deerler topluluudur, ama bir zgrln tm deerleri

ierecek kark bir yapda olmas onun bireysel deerleri koruyan ve

salayan en iyi zgrlk tr olduunu gstermez. Berline gre deerleri

hiyerarik sralamaya koymak, bir toplumda herkesin istek ve ihtiyalarna

uymayacaktr ve bu nedenle de negatif zgrle greceli bir ncelik verip,

deerlerin oulculuunu savunmak ve deerlerin seimini bireylere

brakmak gerekmektedir (Berlin, 1969:62).

Grld zere Berlin, pozitif zgrl aslnda zgrln ierii ile

uyumayan, hatta zgrln zne zarar veren bir anlayolarak grmekte,

negatif zgrlk anlayn ise buna kart bir ekilde, zgrln zn

yanstan bir anlayolarak sunmaktadr.14Buna gre negatif zgrlk, kiinin

kendisine ve mlkiyetine ynelik fiziksel bir saldr-tecavz ve mdahale

anlamndaki tm d etkenlerin yokluudur (mdahalesizlik ilkesi). Berlin,

kurucu rasyonalist felsefelerde grlen kendini gerekletirmeci zgrlk

anlaylarnn toplumsal alana tanmasnzgrlk iin son derece sakncal

grmektedir. Zira zgrlk bu durumda, daha yksek bir iyinin

gereklemesi iin bir araca indirgenmekte ve bylelikle kendi zddna

dnmektedir. Berlin'e gre tehlikeli ve bir lde de nlenemez olan ey,

pozitif zgrlk anlayna sahip olan insanlarn alkanlk haline getirdikleri

konuma, dnme ve davrantarzlarntoplumsal kurumlara da yanstmak

14 Berlin'e gre, ister negatif isterse pozitif anlamda olsun, zgrlk fikrinin temelini bireyin

zgrlnn bir eyden veya birinden gelecek tehlikeye kar korunmas oluturur. zgrlk,bireyi nevrozlara, irrasyonel glere veya toplumsal despotlara kar korumak ve onlardan uzaktutmaktr (Berlin, 1969:241).


29/144

23

istemeleridir. Ona gre, yksek beni snf, ulus, kilise, rk, devlet, kltr, parti

veya genel irade gibi belli bir biimi olmayan toplumsal zdelemeler yolu ile

bir kurum, gelenek veya kollektif bir yaay tarz iinde ifade etmeye

alan pozitif dnce, bir yerden sonra baskcve otoriter bir hal alacaktr

(Berlin, 1969:247). Berlinin ifadesiyle pozitif zgrlk, her bireyin kendi

alannda kalmakla yetinmeyen, baka kiilerin alanlarna mdahaleyi hak

sayan bir efendi olma mant ile birleerek toplumsal alana tandnda

zgrlk iin tehlikelidir ve negatif zgrln zdd bir anlaya dnr

(Berlin, 1969:45-6).

Berlinin ortaya koyduu kavramsal ereve, M. N. Rothbard ve N.

Barry gibi gnmz zgrlk teorisyenleri tarafndan da byk lde

benimsenmektedir.15Rothbarda gre, Berlinin ortaya koyduu bu ilk negatif

zgrlk tanm, bireyleri zgr hareket edebilecekleri bir zel alanla birlikte

tanmlayan ve onlara bu zel alanda istedii gibi hareket etme zgrln

veren bir tanmdr. Bir birey kendi zel alannda, kendi iradesiyle istedii gibi

hareket edebiliyorsa ve onun eylemlerinin akn bozan, engelleyen bir

dsal g yoksa, birey bu durumda zgr olarak kabul edilmitir. Bu alanve

bu alandaki bireyin zgrln kamusal olarak salayan siyasal zgrlk

ise, bireyin istedii eylemleri yapmasn mmkn klan ve onu dsal

mdahalelerden koruyan, ona yasal anlamda koruma salayan bir alan

sunmaktadr (Rothbard, 2002:217). Benzer bir argman dile getiren N.

Barrye gre de, negatif zgrlk retisinin temel siyasi aksiyomu, herkesin

kendi karn en iyi bildii ve bireylerin hedeflerini ve amalarn devletin

belirlememesi gerektii dncesi olmutur (Barry, 2004a:229).

15nemli bir farkla ki, M.N. Rothbard, Berlinin negatif zgrl, bir bireyin istek ve amalarnngerekletirilmesi nndeki potansiyel tm d engellerin yokluu olarak tanmlamasn doru

bulmamaktadr. Ona gre, eer bir bireyin isteklerinin nndeki fiili tm engellerin yokluusalanrsa, bu durum toplumda bazbireylerin isteklerine dierlerinden daha fazla nem ve ncelikverilmesini gerektirecektir, dolaysyla Berlinin tanm, bazlarna daha fazla zgrlk, bazlarna isedaha az zgrlk verilmesi gibi bir anlam tayabilir. Krmz sallardan holanmad iin onlaratepkili davranan birinin bu tepkilerinin yasaklanmas, krmz sal olanlarn rahatsz olmama

isteine stnlk vermek anlamtar. Rothbard'a gre, negatif zgrln kabul edilebilir tanm; birbireyin tanmnoluturan, bireyin kendisine, mlkiyetine ve mlkiyetinden kaynaklanan haklarnntm trevlerinefiziksel bir tecavznolmamasdr (Rothbard, 2002: 218).


30/144

KNCBLM

LBERAL VE MARKSST DNCE SSTEMLER

zgrlk ilkesi, bir kiinin zgrolmamakta zgr olmasngerektiremez.

J.S. MILL

1. LBERAL DNCE SSTEM

1.1. Liberalizm

Liberalizm, bireyin hak ve zgrlklerini esas alan ve bata devlet

iktidarolmak zere bireyin hak ve zgrlklerine mdahalede bulunabilecek

her trl iktidarn snrlandrlmasgereini savunan siyasal ve ekonomik bir

dnce sistemidir. Genianlamda liberalizm; zgrl birincil deer olarak

kabul eden (1) siyasal bir gelenek, (2) siyasal bir felsefe (ideoloji) ya da (3)

siyasal bir felsefenin (ideolojinin) yansra belirli bir deer teorisini, belirli bir

insan kavraynve belirli bir ahlak anlaynieren genel bir felsefi dnce

sistemi olarak anlalabilir.

Genel anlamda liberalizm, bireylerin ifade zgrlne sahip olduu,

din, devlet ve kimi zaman kurumlarngcnn snrlandrld, dncenin

serbest bir ekilde dolat, zel teebbse olanak salayan bir serbest

piyasa ekonomisinin olduu, hukukun stnln geerli klan effaf bir

devlet modeli ve toplumsal hayat dzeni hedefler. Liberal demokrasiolarak

adlandrlan bu devlet dzeni, ak ve adil bir seim sistemi ile birlikte tm

vatandalarn kanun nnde eit olduu ve frsat eitliinesahip olduu bir

sistem olarak modellendirilir.

Liberalizm, krallarn doal ynetim hakk, veraset sistemi, devlet dini

gibi eski devlet teorisini oluturan birok temel kabule kar kar. Tm

liberaller bireyin yaama hakk, zgrl ve mlkiyet hakkgibi temel insan

haklarn kabul eder ve desteklerler. Bununla birlikte birok lkede modern
http://tr.wikipedia.org/wiki/Bireyhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0fade_%C3%B6zg%C3%BCrl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0fade_%C3%B6zg%C3%BCrl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0fade_%C3%B6zg%C3%BCrl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Dinhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Devlethttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%96zel_te%C5%9Febb%C3%BCs&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%96zel_te%C5%9Febb%C3%BCs&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%96zel_te%C5%9Febb%C3%BCs&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_piyasa_ekonomisihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_piyasa_ekonomisihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Huku%C4%9Fun_%C3%BCst%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Huku%C4%9Fun_%C3%BCst%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Huku%C4%9Fun_%C3%BCst%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Liberal_demokrasi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C4%9Fal_y%C3%B6netim_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C4%9Fal_y%C3%B6netim_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C4%9Fal_y%C3%B6netim_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C4%9Fal_y%C3%B6netim_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Veraset_sistemi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Devlet_dini&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Devlet_teorisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%BClkiyet_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%BClkiyet_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%BClkiyet_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Devlet_teorisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Devlet_dini&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Veraset_sistemi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C4%9Fal_y%C3%B6netim_hakk%C4%B1&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C4%B1rsat_e%C5%9Fitli%C4%9Fi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Liberal_demokrasi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Huku%C4%9Fun_%C3%BCst%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_piyasa_ekonomisihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Serbest_piyasa_ekonomisihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%96zel_te%C5%9Febb%C3%BCs&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kurumhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Devlethttp://tr.wikipedia.org/wiki/Dinhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0fade_%C3%B6zg%C3%BCrl%C3%BC%C4%9F%C3%BC&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birey


31/144

25

liberalizm, toplumsal refahn salanmasasndan, devletin bireyzgrl

zerinde minimal bir kstlaycgc olmasnsavunarak klasik liberalizmden

ayrlr.

Liberalizmin kkleri bat aydnlanma srecine dayansa da, bugn iin

terim sadan sola siyasal yelpazenin farkl noktalarn kapsayan, zgrlk

temelli bir dnce izgisini tanmlamaktadr.

1.1.1. Etimolojik Kken ve FarklLiberalizm Tanmlar

Trk Dil Kurumu Szl, liberal kelimesinin Franszca libralden

geldiini belirtir ve u anlamlar verir: (1) Hrriyet ve serbestlikle ilgili, (2)

Serbest ekonomiden yana olan (kimse, parti vb.), (3) (mecaz) Hogrl.

Liberal kelimesi, Latince liber (zgr adam) kknden tremitir.

Kelimenin ilk defa, zgl bir toplumsal ayrm iinde, zgr olmayanlardan

farklolarak zgr olan insanlarn snfnanlatmak zere ortaya ktnesrlmtr (Williams, 2005:216). Maurice Cranstona gre, liberal tanm

itibariyle zgrle inanan biridir (Cranston, 1968:459). Yayla, etimolojik

bakmdan liberalizm ve liberty (zgrlk) kelimeleri arasndaki

balantya/birlemeye dikkat ekmektedir. Ona gre, bireysel zgrln

nemi hakkndaki ortak bir kanaat ou liberalizm yorumlarnn kalbinde

yatmaktadr (Yayla, 2000b:14). Buradan hareketle liberalizmi, belli zorunlu

zgrlklere dair bir reti, ama ayn zamanda z bakmndan bireyciliedair bir reti eklinde tanmlamak mmkndr (Williams, 2005:219).

Liberalizm kavram, zaman iersinde mulak ve esnek anlamlar

kazanmtr. Gndelik dilde liberalizm, olumlu ya da olumsuz ok eitli

anlamlara gelebilmektedir. rnein, dnce zgrl ya da serbest ticaret

gibi olumlu anlamlarda liberalizm tanmlaryla karlalabildii gibi, olumsuz

anlamda laissez faire, laissez passer (braknz yapsnlar, braknz

gesinler) kapitalizmi ile zde bir liberalizm tanmyla dakarlalabilmektedir. Hatta liberalizmin olumsuz anlamnn olumlu
http://tr.wikipedia.org/wiki/Bireyhttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zg%C3%BCrl%C3%BCkhttp://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Dil_Kurumuhttp://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Dil_Kurumuhttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zg%C3%BCrl%C3%BCkhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birey


32/144

26

anlamlarndan daha popler olduunu sylemek yanl olmaz. Yayla,

liberalizmin monolitik bir dnce sistemi olmadn vurgular. Ona gre,

Liberalizm ne 19. yzylda, ne de 20. yzylda yeknesak bir reti olarak

kalmtr. Tpksosyalist reti gibi kendi iinde byk bir canllk ve eitlilik

gstermitir. Ayrca bazen dier sosyal doktrinlerle i ie gemitir. O kadar

ki, zaman zaman sosyalizm, muhafazakarlk, liberalizm gibi kavramlar

birbirinden ayrmak ok g olmaktadr (Yayla, 2000b:16).

Literatrde yer alan farkl liberalizm yaklamlar, birbirinden olduka

farkl

liberalizm tan

mlar

na yol am

t

r. Liberalizmin a

rl

kl

olarak siyasalbir doktrin mi, yoksa ekonomik bir doktrin mi olduu tartma konusudur

(Yayla, 2004a:19). Baz yazarlar, liberalizmi siyasal bir doktrin ya da teori

olarak tanmlama yoluna gitmiken, dier birok yazar liberalizmin ncelikle

ekonomik bir doktrin olduunu vurgulamtr. rnein George Sabine, siyasal

bir liberalizm tanm yaparak liberalizmi, dar anlamda muhafazakarlkla

sosyalizm arasnda yer alan, genianlamda ise komnizme ve faizme kar

olan bir siyasal teori eklinde tanmlamtr (Sabine, 1991:119). Buna karlk

Ludwig von Misese gre, liberalizm bir teori deil, praxeology (insan

davrann inceleyen disiplin) ve zellikle ekonomi ilmi tarafndan insann

davran problemlerine ynelik olarak gelitirilmi teorilerin uyguland

siyasal bir doktrindir (Mises, 1949:153). Hayek ise, liberalizmin doktriner bir

dogma olmadnvurgular;

Liberalizm prensiplerinde, liberalizmin deimez bir dogma haline

gelmesini icap ettirecek hi bir cihet yoktur; liberalizmin bir defaya mahsusolmak zere tespit edilmisabit kaideleri mevcut deildir. Bir temel prensip

vardr; ilerin idaresinde kendiliinden doan (spontane) itimai kuvvetlere

kabil olduu kadar ok yer verilmeli ve zorlayc, tazyik edici tedbirlerden kabil

olduu kadar kanlmaldr. Fakat bu prensibin sonsuz derecede eitli tatbik

ekilleri olabilir (Hayek, 2004:22).

Liberalizmin doktriner bir tanmn yapmaktan kanan bir baka

dnr de, siyasal bir liberalizm anlay

na sahip olan John Rawlsd

r.Rawlsa gre, siyasal liberalizm kapsamlbir doktrin deildir, aksine kapsaml


33/144

27

doktrinlerin oulculuunu doal karlayan siyasal bir adalet anlay ierir.

Siyasal liberalizminin temel sorunsal, anayasal bir (liberal) demokratik rejim

erevesinde, dinsel olan ve olmayan, liberal olan ve olmayan, makul

doktrinler topluluunun doru nedenlere balolarak onaylayacabir siyasal

adalet anlaygelitirmektir (Rawls, 2007: 24-5).

1.1.2. Tarihsel Arka Plan

Liberal kavramnn ahlaka, deerlere ve insan doasna ilikin eitli

dnceleri ieren genikapsamlbir felsefi dnce sistemini ifade edecek

ekilde kullanldgrlr (Rawls, 2007). Bu felsefi anlamnda liberalizmin,

Aydnlanma ruhunun cisimleerek form kazandbir paradigma, episteme ya

da Weltanschauunga karlk geldii sylenebilir. Merkezinde belirli bir doa

gr ve zincirlerinden kurtulmu birey anlay olan bu felsefenin izlerini

tm modern dnce hareketlerinde grmek mmkndr.

Liberalizme ait temel fikirler, 16. yzyl Avrupa din savalarnn (Otuz yl

savalarnn) yol atkorkulara karsavunmacbir tepki olarak domuve

formel ifadelerine ilk kez, Thomas Hobbes ve John Locke tarafndan

kavuturulmutur. Bu dnrler, egemenin sahip olduu iktidarn nihai

meruluunun tanrsal hak retisine deil, kurgusal bir toplumsal

szlemede ierilmi olan ynetilenlerin rzasna dayandn

savunmulardr. Ekonomik alanda 19. yzyl liberalleri, toplumun ekonomik

yaantsna devlet mdahalesinin son bulmas iin youn aba

sarfetmilerdir. Adam Smithin izinde giden bu liberaller, serbest piyasaya

dayalekonomik sistemlerin devlet kontrolnde olan sistemlerden daha etkin

olduunu ve daha ok refah rettiini ne srmlerdir. Servet ve zenginliin

dalmndaki byk eitsizlikler ve Avrupa ve Kuzey Amerikada patlak veren

sanayi devriminin neden olduu dier toplumsal sorunlara tepki olarak 19.

yzyln sonu ve 20. yzyln balangcndan itibaren liberalizm taraftarlar,
http://www.britannica.com/ebc/article-9367171http://www.britannica.com/ebc/article-9370435http://www.britannica.com/ebc/article-9370435http://www.britannica.com/ebc/article-9367171


34/144

28

piyasaya snrl devlet mdahalesini ve serbest eitim ve salk gvencesi

gibi devlet destekli kamu hizmetlerini savunur hale gelmilerdir.

Bir ideolojiolarak liberalizmin kkenleri, kilisenin otoritesine karkan

Rnesans hmanizmine ve halkn kendi kraln semeye ynelik taleplerde

bulunduu, halk egemenlii kavramnn nemli yaptalarndan olan 1688

ngiliz devrimine dek uzanr. Ancak gerek anlamda liberal olarak

tanmlanabilir hareketler, Aydnlanma dnemi sonras, zellikle ngiliz Whig

partisi, Fransz reformu ve Amerika'nn bamszlna ynelik mcadelelerin

balang

c

na uzan

r. Bu ak

mlar mutlak monari, merkantilizm, eitli diniortodokslukve klerikalizmhakimiyetine karkmlardr. Ayrca bu akmlar,

ilk kez hukuk gvencesi altndaki bireysel haklar kavramnn erevesini

oluturmular ve halkn seilmi temsilciler vastas ile kendi kendini

ynetmesinin nemini vurgulamlardr.

Bir siyasal gelenek olarak liberalizmin tarihsel kkenleri, farkllkelerde

farkl biimler sergiler. Bir ok bakmdan liberalizmin doum yeri olan

ngilterede liberal gelenek, siyasal alanda dinsel hogr, rzaya dayalynetim, kiisel ve zellikle de ekonomik zgrlkler zerinde younlamtr.

Fransada liberalizm, daha ok seklarizm ve demokrasiyle sk bir iliki

iinde olmutur. Amerika Birleik Devletlerinde liberallerin, kiisel zgrle

duyduklar sadakati kapitalizme duyduklar honutsuzlukla birletirdikleri

gzlemlenir. Buna karlk, Avustralya liberalizminin kapitalizme daha ok

sempati besledii, ancak sivil zgrlkler konusunda daha az coku

sergileme eiliminde olduu grlr.

1.2. Klasik Liberalizm

Klasik liberalizm, biri siyasal dieri ekonomik olmak zere iki boyutlu

bir gelime sreci takip etmitir. Doal hukuk ve insan haklar teorilerinden

oluan siyasal boyutun ok eski dnemlere kadar uzand sylenebilir

(Yayla, 2000b:25). yle ki, doal hukuk dncesinin ilk izlerini Eski Msrda,
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0deolojihttp://tr.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6nesanshttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCmanizmhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0ngiliz_Whig_partisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0ngiliz_Whig_partisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0ngiliz_Whig_partisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Monar%C5%9Fihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Monar%C5%9Fihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Monar%C5%9Fihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Merkantilizmhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ortodokshttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Klerikalizm&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Klerikalizm&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ortodokshttp://tr.wikipedia.org/wiki/Merkantilizmhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Monar%C5%9Fihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0ngiliz_Whig_partisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0ngiliz_Whig_partisi&action=edithttp://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCmanizmhttp://tr.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6nesanshttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0deoloji


35/144

29

Antik Yunan felsefesinde ve Stoaclarda grmek mmkndr. Liberalizmin

ekonomik boyutunun ise, daha ok 18. ve 19. yzyllardaki dnsel birikim

ve katklarla ekillendii dikkati ekmektedir. Liberal ekonomik dncenin

geliiminde Adam Smith ve ardllarnn tartmasz bir nemi vardr. Modern

anlamda klasik liberalizm, liberalizmin kurucularnn ilki olduu genellikle

kabul edilen ngiliz filozof John Lockela birlikte balatlmaktadr. Dolaysyla

siyasal ve ekonomik boyutlaryla bir btn olarak klasik liberalizme ait temel

fikirlerin, 17. yzylda Lockela birlikte balayp 18. ve 19. yzyllardaki dier

liberal dnrlere kadar uzanan Aydnlanma dnemi sonras dnsel bir

miras kapsadn ne srmek mmkndr. Klasik liberal dncede en

nemli krlma ve ayrmalarn 19. yzylda ortaya kt grlmektedir.

Rasyonalist ve pragmatist ekoller arasndaki ayrma, kukusuz bunlardan en

kayda deer olandr. 19. yzyla gelinceye kadar bugn klasik liberalizm

olarak bilinen felsefi/siyasal dnce izgisiyle geni anlamda Aydnlanma

dncesinin felsefi temellerinin hemen hemen ayn olduunu sylemek

mmkndr. Bunun nedeni, liberalizmin Aydnlanma akmnn kurucu

felsefesi olmasnda ve en azndan 19. yzyla kadar Aydnlanma ile

zgrlemenin bir ve ayney olarak alglanmasnda yatar.

Klasik liberalizmin temel unsurlarnn neler olduu konusunda liberal

dnce geleneinin iinde ve dnda yer alan yazarlarn farkl grleri

vardr (Yayla, 2000b:125). Bu yzden klasik liberalizmin temel kabullerinin ya

da felsefi temellerinin tketici bir listesini vermek son derece gtr. Klasik

marksizm btnyle Marks ve Engelsin dncelerine dayanan kanonik bir

mirasa sahipken, klasik liberalizm iin ayn eyin sylenemeyecei aktr.

Klasik marksizmin aksine, klasik liberalizm son derece zengin bir dnce

geleneine, geni ve yaygn bir entelektel birikime sahiptir. Nitekim

liberalizme ait klasik dncelerin oluumunda ve geliiminde J. Locketan

I.Kanta, D. Humedan J.S. Mille kadar ok sayda dnrn katks sz

konusudur. Ama yine de bu tespit, klasik liberalizmin felsefi temellerine dair

ayrt edici ortak unsurlarn bulunmad ve liberalizmin btnlkl bir

toplumsal teori iermedii anlamna gelmez.


36/144

30

Liberalizmin felsefi bir dnce gelenei ya da ekonomik/siyasal bir

teori biiminde alglanmasna bal olarak, ne kartlan noktalar farkllk

arzetmektedir. Klasik dnem liberal dnrlerin grleri sistematik bir

biimde ele alndnda, belli bal ayrt edici ortak temalarn unlar olduu

grlr; doal hukuk, doal haklar, zgrlk, doal dzen, pazar ekonomisi,

bireycilik, mlkiyet, devletin snrll, msamaha, zel hayat, gnll ibirlii,

bar, adalet gibi kavram ve kurumlar (Yayla, 2000b:127). Bu ortak temalarn

hepsinin birbiriyle mantksal balara sahip olduunu ve bazlarnn

dierlerinden karsanabileceini belirten Yayla, bu durumu dikkate alarak

klasik liberalizmin drt temel unsurunun varlndan sz etmektedir. Yaylann

ngrd snflandrma esas alndnda, klasik liberalizmin temel

kabullerinin u unsurlardan olutuunu sylemek mmkndr: Bireycilik,

zgrlk, kendiliinden doan dzen ve piyasa ekonomisi ve son olarak

hukukun hakimiyeti ve snrldevlet (Yayla, 2000b:127-77).16

1.2.1. Bireycilik

Snf ya da halk gibi kollektif yaplara kart olarak bireye atfedilenmerkezi nem, klasik liberalizmin en ayrt edici zelliidir. Birok liberal

siyasal dnce (rnein hukukun stnl, serbest ticaret gibi) zgr ve

ahlaken zerk birey eklindeki felsefi dncenin uzantsnitelii tar. Klasik

liberallere gre birey temel bir varlktr.17 Bireyin varl, snf, halk ya da

16George Sabine, liberalizmin temel ilkesinden sz etmektedir: snrldevlet, serbest giriim ve en

genive zgr ekilde szlemelerle yaplan dzenlemeler. Ona gre, btn kollektivist giriimlerekar bireycilik ve bireyler arasndaki ilikilerin ahlakilik lt liberalizmin iki temel postulasdr(Sabine, 1991:103). Andrew Belsey ise, liberalizmin temel ilkelerini be zellikte toplamaktadr;

bireycilik, zgrlk, serbest giriim toplumu, laissez faire ve minimal devlet (Belsey, 1986:173). Bizbu almada, Yaylann yapmolduu snflandrmayesas almaktayz.17Bireyin merkezi nem ve stnlne dair en arpcaklamalardan biri Immanuel Kant tarafndandile getirilmitir. Kanta gre birey, doal ilikilerin belirleyicilii dnda emprik, rasyonel, moral ve

politik bakmdan stn bir varlktr. nsan kendi bana bir son amatr, asla bir ara deildir. nsannstnl, onun akl sahibi olmasndan kaynaklanr. nsan dier eyler gibi bir nesne olmadndan,

bir ara olarak dnlemez. Btn dncelerin ve eylemlerin bireyin ara deil ama olmasndandomasgerekir (Kant, 1982:45). Kendi bana bir ama olarak en temel ve gerek varlk olan bireyin,asla ara durumuna drlmemesi gerektii fikri Hayek tarafndan da gl bir biimdesavunulmutur (Hayek, 2004:28). Yaylaya gre, liberal dnce bu bireycilik anlayndan yola

karak kamu yarar, toplumun iyilii, ortak iyilik gibi toplumsal btnlere atfedilen amalarreddeder. Bireylerin, bireysel karlar dnda ve onlara stnlk tayan bir takm ortak karlarolduunu kabul etmez. Bireyi toplumun kariin kullanmak onu ara olarak kabul etmek anlamna


37/144

31

devlet gibi btnlerin varlklarndan daha gerektir (Yayla, 2000b:128). Birey

teorik olarak toplumdan nce var olmutur ve dolaysyla bireyin haklar da

toplumdan nce vardr. Tabii haklar anlaynn temelinde bu fikir yatar

(Arblaster, 1984:15-38).

Bireyciliin en gl savunularn Wilhelm von Humboldtun The

Limits of State Action (1791) ve John Stuart Millin On Liberty (1859) adl

eserlerinde grmek mmkndr. Ne var ki, birok liberal dnrn

Humboldt ve Millinki kadar ar bir bireycilik anlayna sahip olmad

grlr. rnein bir liberal olmas

na kar

n Alexis de Tocqueville, a

r

bireyciliin potansiyel olarak blc anlamlar ieren anti-sosyal ierimlerine

ihtiyatla yaklam ve Amerikada radikal bireyci anlaylarn yaygnlk

kazanmasnn toplumsal paralanma sorunlarn beraberinde getirebilecei

konusunda derin endie duymutur (Tocqueville, 1994).18

Bireycilik konusunda benzer bir ihtiyatll Hayekte de grmek

mmkndr. Hayek, iki farklliberal gelenek arasnda yaptayrm zerinden

hareketle gerek ve sahte olarak niteledii iki bireycilik kavraynbirbirinden ayrmaktadr. Hayeke gre, Mill ve Spencer gibi Fransz ve baz

ngiliz radikallerin ar derecede rasyonalist bireycilikleri sahtedir. Onun

benimsedii gerek bireycilik, pragmatist ve anti-rasyonalist ngiliz

bireyciliidir (Hayek, 1948: 3-4). Hayeke gre, gerek bireyciliin iki temel

zellii vardr: 1) Bireycilik esas olarak bir toplum teorisidir, insann toplumsal

hayatn belirleyen gleri anlama abasdr. 2) Ayn zamanda bu toplum

grnden kaynaklanan bir siyasal ilkeler dizisidir (Hayek, 1948: 6).

gelir. Aslolan bireylerin kardr. Bireylerin karndan toplumsal kar doacaktr (Yayla,2000b:140).18Tocqueville'ye gre, insann toplumdan kopmas, toplum iinde yalnzlamas, toplum ve devletleilgili temel sorunlardan uzaklamas olarak ar bireycilik ve eit klelik demokrasinin iki

bozulmu deerleridir. nk ar eitlik sonucu bireyler zerkliklerini yitirirler; istedikleri hibireyi tek bana yapamazlar ve kendilerine argvensizlik duymalarndan dolaydevletin yetkileriniarttrarak kendilerini garantiye almak isterler. Oysa devletin yetkilerinin artt rlmas zel alann vezgrln yok edilmesi demek olacaktr. Ayrca arbireycilik, yurttaolmann siyasal ve toplumsal

sorumluluklarn yerine getirmekten kamak olduu iin, birey aslnda yurttalk ncesi kullukhaline geri dnm olacaktr. Her iki halde de yasa koyanlar, yasayuygulayanlar, yarglar hepounluun oylarile baa gelecektir ve aznlk susmaya mahkum olacaktr (Gze, 2000:250-4).


38/144

32

Birey ve bireycilik kavramlarok farklanlamlar ierebilmektedir. Tm

liberaller iin bireyin ncelik ve nemi merkezi bir tema olmakla birlikte,

zellikle klasik liberalizm balamnda bireye izafe edilen merkezi anlam ya da

stnln ontolojik bir sorun mu, yoksa metodolojik bir sorun mu olduu

tartmaldr. Bireyciliin tarihiyle liberalizmin tarihinin bir anlamda ayn ey

olduunu vurgulayan Yayla, liberalizmin bireyciliine ilikin u tespitlerde

bulunmaktadr;

Liberalizmin bireycilii hem ontolojik hem de metodolojik bir

bireyciliktir. Esasen, bu ikisini birbirinden ay

rmak mmkn deildir. Onun iinliberalizmin bireyciliinin, ontolojik ve metodolojik veheleri olan bir bireycilik

olduunu sylemek daha dorudur. Bununla beraber ontolojik bireycilii

reddeden ve arlmetodolojik bireycilie veren birok liberal yazar vardr.

Bunun balca sebebi, ontolojik bireycilii benimsemenin, liberalizme kar

olanlarca, toplumun reddedilmesi gibi alglanmasdr (Yayla, 2000b:128).

1.2.2. zgrlk

Klasik liberalizmin en nemli felsefi temellerinden bir tanesi de

zgrlk19 dncesidir. yle ki, liberalizmin bal bana bir zgrlk

felsefesi olduu sylenebilir. Locketan balayarak 19. yzyla varncaya

kadar birok klasik liberal dnrn eserlerinin odak noktasn zgrlk

dncesi oluturmutur. Bu alanda bilinen en klasik eser kukusuz yine

Millin Hrriyet stnesidir.

zgrlk odakl liberal dnce geleneinin 20. yzyln belli bal

liberal yazarlar tarafndan da srdrld dikkati ekmektedir. Szgelimi

Isaiah Berlin, Two Concepts Of Liberty adlnceki blmde incelediimiz

klasiklemi makalesinde, liberalizmi belirli bir zgrlk anlaynn (negatif

zgrlk) teori ve pratii olarak karakterize etmektedir (Berlin, 1969:118-72).

Yine F. A. Hayek, The Constitution of Liberty (1960) adl eserinde klasik

liberalizmi bir zgrlk teorisi olarak sistematize etmektedir.

19

Liberalizmin zgrlk anlay, bu almann nc ve izleyen blmlerinde ayrntlolarak elealnacandan, bu alt blmde klasik liberalizmin zgrlk dncesine ilikin baznemli noktalarzerinde ksaca durulacaktr.


39/144

33

Liberalizmin zgrlk anlay genellikle negatif zgrlk olarak

bilinmektedir. Negatif zgrln zn, bireyin dardan gelen keyfi bir

zorlama (coercion) altnda kalmakszn davranabilmesi, serbeste hareket

edebilmesi oluturur (Barry, 2004a:228-34). Birey, davranlarna,

hareketlerine, dierleri tarafndan mdahale edilmedii lde zgrdr.

nsann herhangi bir dmdahaleye maruz kalmadan davranabildii alan ne

kadar genise, zgrl de o kadar genitir (Berlin, 1969:122).

Negatif zgrlk anlaynn geni anlamda liberalizmden ok klasik

liberalizmin zgrlk anlay

n

yans

tt

n

sylemek yanl

olmaz. NitekimYayla, negatif zgrlk yannda, bu kavramn alternatifi olan pozitif zgrlk

kavramnn da ilk nce geni anlamdaki liberal gelenek iinde yer alan

yazarlarca ilenmive gelitirilmi, daha sonralarliberal olmayan akmlarca

da sahip klm bir kavram olduuna dikkat ekmektedir (Yayla, 2000b:

138).20

Klasik liberalizmin zgrlk anlay yakndan incelendiinde, sre

iersinde negatif zgrlk savunusundan pozitif zgrlk savunusuna dorubir eksen kaymasnn yaandn gzlemlemek mmkndr. Bu srecin

izlerini, radikal bir liberal olan Herbert Spencerin (1820-1902) tm devlet

faaliyetlerine kkl bir biimde cephe alan tutumunun yerini, 19. yzyln

20 Liberal dnrler arasnda zgrln birey temelli pozitif ierimlerini ele alan yaklamlarnazmsanmayacak sayda olduunu grmekteyiz. Szgelimi, T.H. Green gibi toplumcu liberaldnrler, zgrln hem bireysel hem de toplumsal ynlerini ieren pozitif bir zgrlksavunusunda bulunmulardr. Bu balamda, liberal gelenek iinde pozitif zgrlk kavramnileyen

dnrlerden birinin Hayek olmas da olduka anlamldr. Negatif zgrlk dncesine sonunakadar bal olan Hayek, The Constitution of Libertyde, zgrl negatif anlamda bir insannbakalarnn zorlamas altnda kalmakszn davranabilmesi, hareket edebilmesi olarak grmekte vegerek zgrl, bakalarnn keyfi uygulamalarndan masun olmak eklinde tanmlamaktadr(Hayek, 1960:11-2). Ne var ki, Hayekin liberal zgrlk teorisine en nemli katklarndan biri,hukukun hakimiyeti altnda zgrlk dncesini ilemi olmasdr. Hayeke gre hukukunhakimiyeti, zgrl zorlamaya karkoruyan, zor kullanma tekelini devlete veren, ama devleti desnrlandran genel bir kuraldr. Hayek, zgrln drt temel zelliini saymaktadr: bireyin herkesintabi olduu kanunlara tabi olmas, bireyin keyfi uygulamalardan masun olmas, bireyin almakta veiini bulmakta serbest olmas ve bireyin mal ve eya kazanmaya, mlkiyet sahibi olmaya hakknnolmas (Hayek, 1960:47). Saylan bu zelliklerden bireyin keyfi uygulamalardan masun olmasdndaki unsurlarn tamamnn zgrln birey temelli pozitif kavramsallatrlmasn iermesidikkat ekicidir. Zira, bu unsurlarda zgrln kazanmcyanlarna vurgu yaplmaktadr. Buradan u

sonuca varmak mmkndr; bireyin keyfi uygulamalardan masun olmas ilkesi Hayeki zgrlkanlaynn temel ilkesidir, ancak gerek zgrlk iin tek bana bu ilke yeterli deildir, zgrlk

birey temelli pozitif unsurlarla desteklenmelidir. Hukukun hakimiyeti bu amaca hizmet eder.


40/144

34

sonlarna doru yava yava zellikle refah teorileri erevesinde devlet

mdahalesine daha msamahal bir tutum taknan pozitif bir anlaya

brakmaya balamasnda grmek mmkndr.

1.2.3. Kendiliinden Doan Dzen ve Piyasa Ekonomisi

Klasik liberalizmin kendiliinden doan dzen ve piyasa ekonomisi

anlay, daha nce ele aldmz bireycilik ve zgrlk ilkelerinin toplumsal

ve ekonomik ilikiler alanna tercme edilmi ifadeleridir. Baka bir deyile,

bireycilik ve zgrlk ilkelerinin doal sonucu, kendiliinden doan dzen ve

piyasa ekonomisi anlay olmaktadr. Bireysel zgrlkle piyasa dzeninedayal zel mlkiyet arasnda zsel bir iliki olduu tezi, klasik liberallerce

sklkla savunulan bir tez olmutur. Bu tezin dayandtemel argmanlardan

biri, piyasa dzenine dayal zel mlkiyetin olmad bir yerde bireysel

zgrlkten (ve aynzamanda zgrln olasbaka biimlerinden de) sz

edilemeyecei eklindedir.

Kendiliinden doan dzenle piyasa ekonomisinin hemen hemen ayn

anlama geldii sylenebilir. Yaylaya gre bu durum, kendiliinden doan

dzenin esasta yalnzca ekonomik ilikilerden ibaret olduu tarznda yanl

bir izlenim uyandrmaktadr. Kendiliinden doan dzen eitli veheleri olan

bir sosyal ilikiler dzenidir. Ekonomik hayat bunlardan yalnzca biridir ve

kesinlikle hepsi deildir (Yayla, 2000b:161).

Klasik liberalizmin kendiliinden doan dzen anlayn Lockeun

doal haklar dncesinden kartmak mmkndr. Her insann doutan

sahip olduu hayat, zgrlk ve mlkiyet haklar Lockeun izinde

yorumlandnda, kendiliinden doan dzen anlayyla karlalr. Yayla

bunu u ekilde aklamaktadr: Her bireyin hayatn idame ettirmek iin

gerekli eylemleri yapmak hakk vardr. Bireylerin zgrlnn

korunmasndaki en nemli nokta, siyasal toplumun oluturulmasndan sonra,

onlarn siyasal ynetime kar korunmasdr. Devletin bireylerin hayatna

mdahalesi snrlanmaldr ve bireylerin ne devletin ne de baka bireylerin

tecavz edebilecei bir zel alan vardr. Mlkiyet ise, hayat ve zgrlk


41/144

35

haklarnn szde kalmann tesine geerek bir anlam kazanmas, somut

haklara dnebilmesi iin kanlmaz olarak var olmasgereken bir haktr.

Eer bu haklar varsa, byle yorumlanyor ve uygulanyorsa ortaya kacak

dzen, kendiliinden doan dzen olacaktr (Yayla, 2000b:155).

Klasik liberal gelenekte kendiliinden doan dzen ve piyasa

ekonomisi anlaynn en veciz ifadelerinden birini Adam Smithin mehur

grnmez el (invisible hand) metaforunu kullandu satrlarnda grmek

mmkndr;

Her insan, srekli olarak, sahip olduu sermayeye en yksek kazancsalayacak alanlar aratrr. Ferdin peinden kotuu kazan, toplumun

deil kendisinin kazancdr. Kendi karn kollayarak ie koyulan insan,

farknda olmayarak, toplumun da karlarna en uygun den alana yatrm

yapar. O halde kendi karpeinde koan insan, grnmez bir el yardmyla,

balangta hi dnmedii toplumsal bir amaca hizmet eder (Smith,

1976:477).

Adam Smithin grnmez el metaforuyla betimledii ve aka merkezi

bir planlamann ya da kumandann konusu olmadanlalan ey, gerekte

fiyat mekanizmasndan ibarettir. Buna gre, zel mlkiyete ve szleme

zgrlne dayalbir ekonomide, piyasa fiyatlar, kendi karlarndnen

bireylerin eylemleriyle toplumun refahnbtnletirir, ahenkli bir hale getirir.

Klasik liberalizmin en nemli yorumcularndan biri olan F. A. Hayek,

fiyat mekanizmasnn harikulade bir ileyie sahip olduunu belirtmektedir.

Zira fiyat mekanizmas, zerinde anlamaya varlan hedefler veya karlacak

talimatlar gerektirmemekte ve herhangi bir bilince sahip olmamakla beraber

binlerce eitlilikteki malen verimli kullanm terkibine yneltmektedir (Hayek,

1948:87). Yine Hayeke gre, piyasann, ortak amalar hiyerarisine hizmet

etmeyen, ama her kiinin kendi bireysel amalarntakip ederken dierleriyle

karlkl olarak yardmlaarak ibirlii yapabildii kendiliinden ileyen bir

dzeni vardr ve bu dzenin ileyiinden daha fazlasn istemek makul

deildir (Hayek, 1948:42).


42/144

36

Benzer bir argman ada liberalizmin gl simalarndan Norman

Barry tarafndan da dile getirilmektedir. Barry, piyasann bireysel istekleri

belirlemenin ve tatmin etmenin bir aracolduunu ve mantksal olarak bir dizi

sahiplik/mlkiyet sistemiyle uyuabildiini kaydetmektedir. Ona gre, piyasa

sistemi, znde, bir ademi merkeziyet

liberal ve marksist özgürlük

Documents

Transcript of liberal ve marksist özgürlük