lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g...
Transcript of lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g...
1
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt
sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg
Dhurba [Date] [Course title]
g]kfn ;/sf/
;fdfGo k|zf;g dGqfno
zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf (PREPARE)
-;+o'Qm /fi6 « ;+3Lo ljsf; sfo{qmdsf] ;xof]udf ;+rflnt cfof]hgf_
k';, @)&!
(l8;]Da/ @)!$)
2
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog
cj:yfsf] k'g/fjnf]sg
cWoogstf{M
hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu
lqe'jg ljZjljBfno
k|:t'tM
g]kfn ;/sf/
;fdfGo k|zf;g dGqfno
zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf
-o'Pg8LkLsf] ;xof]udf ;~rflnt_
@)&! -@)!$_
I
cfef/
xfdL zf;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf, ;fdfGo k|zf;g dGqfno /
o'=Pg=8L=kL= k|lt ulx/f] cfef/ JoQm ug{ rfxG5f}F lsgeg] pk/f]Qm ;+:yfsf] cfly{s nufgL lagf
of] cWoog sfo{ ;kmn x'g] lyPg . ljz]if u/L To; cfof]hgfsf /fli6«o ;Nnfxsf/, 8f=lbg]z kGt
Ho" / ;fj{hlgs ;'wf/ lj1 >L w'|j g]kfn Ho", >L gf/fo0f >]i7, / >L lbks s]=;L=Ho"k|lt xflb{s
s[t1tf k|s6 ug{ rfxG5f}F . ljz]if u/L pxfFx¿n] k|Zg lgdf{0f ubf{, ;"rgf ;ª\sng / tof/
ul/Psf] k|f/lDes k|ltj]bgdf k|ltlqmof lbP/ k'¥ofpg' ePsf] of]ubfg clj:d/0fLo /x]sf] 5 . o;
sfo{sf nflu To; cfof]hgfsf] tkm{af6 ;xof]u k'¥ofpg' ePsf cGo sd{rf/Lx¿k|lt klg cfef/
JoQm ug{ rfxG5fF} .
o; sfo{sf nflu cGtjf{tf{ lbg'x'g] nf]s;]jf cfof]usf k"j{ ;b:ox¿ ;fy} ljleGg sfof{nosf
k|d'v Ho"x¿ / cfˆgf] cd"No ljrf/ JoQm ug{' x'g] ;Dk"0f{ sd{rf/L pQ/bftfx¿k|lt ;fb/ cfef/
JoQm ub{5f}F . pxfF+x¿sf] ljrf/ / ;"rgf k|fKt gePsf] eP of] cWoog k"/f x'g] lyPg . o;
k|ltj]bgnfO{ vFlbnf] agfpg nf]s ;]jf cfof]udf ePsf] k|f/lDes k|ltj]bg dflysf] 5nkmndf
efu lng' eO{ cfˆgf] ljrf/ JoQm u/L ;xof]u ug{'ePsf ;Dk"0f{ dxfg'efjk|lt ulx/f] cfef/ JoQm
ub{5f}F . o;sf cltl/Qm o; sfo{sf] nflu nf]s ;]jf cfof]usf @)^$ b]lvsf jflif{s k|ltj]bgx¿
pknAw u/fO{ ;"rgf ;+sng sfo{df ;xof]u k'¥ofPsf]n] nf]s ;]jf cfof]uk|lt klg cfef/ JoQm
ub{5fF} .
o; xfd|f] cWoog ;d"xdf hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefusf] tkm{af6 of]ubfg ug{'x'g] / n]vfsf] sfo{
;Dkfbg ug{'x'g] ;x–k|zf;s tyf >L /fh's'df/ >]i7 / ;x–k|zf;s >L ef]nfgfy If]qL Ho"k|lt
cfef/ JoQm ug{ rfxG5fF} .
o;}u/L ljleGg lhNnfdf uO{ ;"rgf ;ª\sng sfo{df ;xof]u ug{' x'g] O{= k|ljg afa' 9sfn, >L
k'nlst d08n, >L ;'jf; zdf{, >L jf;'b]j dNn, >LdtL l;h{gf kxf/L nufotk|lt klg xflb{s
cfef/ JoQm ub{5fF} . o;sf ;fy} cGtjf{tf{nfO{ 6fOk u/L ;xof]u ug{'x'g] >L >Ls[i0f kf}8]n
Ho"k|lt cfef/ JoQm ub{5fF} .
k|f=8f=6]sgfy 9sfn, cWoog 6f]nL g]tf
8f=g/]Gb|/fh kf}8]n, cWoog 6f]nL ;b:o
hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu
lqe'jg ljZjljBfno, hdn
II
sfo{sf/L ;f/f+z
;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] nflu lglZrt sf]6f ;ª\Vof, e]befjlj?4sf] Ifltk"lt{,
;sf/fTds pkfo, ;sf/fTds lje]b tyf ljk/Lt lje]bh:tf pkfox¿ ckgfpFb} cfPsf] kfOG5 .
cjwf/0ffut¿kdf ;dfj]zL l;4fGtn] ;dfhdf /x]sf gful/snfO{ d"n ¿kdf Gofo lbnfpg] /
Gofosf] cg'e"lt x'g] aftfj/0fsf] tof/ u/L ;a} txsf gful/ssf] ;xeflutf /fHosf x/]s txdf
;'lglZrt ug{' / u/fpg' xf] . ;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;dfhdf ljBdfg
lje]bx¿sf] cGTo u/L ;fdflhs Gofo :yfkgf u/fpg' xf] . ;fdflhs PsTjsf] efjgf l;h{gf
u/fpg] dfWod klg xf] . ;dfj]zL l;4fGt ;dfhdf /x]sf /Lltl/jfh, hft–hflt tyf pgLx¿sf
kl/rofTds kIfx¿nfO{ ;jn agfpg] k|lqmof klg xf] . o;sf] cnfjf ;dfj]zLtf eg]sf] csf]{
cy{df ;fdflhs k'FhL xf] . ;dfhdf /x]sf ;DaGwx¿nfO{ a9fjf lbg] / dha't agfpg] kIfdf
k[i7kf]if0f ub{5 .
;dfj]zL l;4fGtsf vf;u/L tLgj6f dfGotfdf cfwfl/t /x]sf] kfOPsf] 5 . klxnf], ;fdflhs
clwsf/, ;]jf–;'ljwf tyf cj;/x¿sf] Gofof]lrt ljt/0f / ;dfgtfdf cfwfl/t 5 . bf];|f],
ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiff eflifsfx¿ cfˆgf] k|e'Tj a9fpg ;Fw} ;ª \3if{
ul//x]sf x'G5g\ . t];|f], sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t eO{ PsLs[t ;dfhsf] :yfkgf u/fpg' xf] . k|:t't
cWoog ljif]ztM pk/f]Qm tLgj6} dfGotfdf cfwfl/t eO{ ul/Psf] 5 . g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf
g]kfnL gful/snfO{ ;dfg cj;/, Gofof]lrt ljt/0f, ju{x¿ aLrsf] ;ª\3if{ tyf sfo{ ;Dkfbg
pknlAw xfl;n u/]/ PsLs[t ;dfh l;h{gftkm{ cu|;/tfsf] cfwf/df to ul/Psf] 5 .
g]kfndf ;dfj]zL gLlt sfof{Gjog ug{–u/fpg vf;u/L g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\
k|of;x¿ ul/Psf] kfOG5 . oL k|of;x¿sf] sf/0faf6 g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& tyf
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# df ;dfj]zL l;4fGt cg'zf/ ;dfhdf /x]sf k5f}6]kg, u/LaL,
clzIff, a]/f]huf/, ;dfhdf ljBdfg s'l/lt, s';+:sf/, s'k|rngx¿nfO{ x6fO Goflos tyf
;xeflutf d"ns ;dfhsf] kl/sNkgf tyf Joj:yf u/]sf] kfOG5 . o;} tYonfO{ dgg ub}{
g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL l;4fGt NofOPsf] b]lvPsf] 5 . o; Joj:yfcg';f/ hDdf
vfnL ePsf kbsf] %% k|ltzt v'Nnf / $% k|ltzt ;dfj]zLsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . $%
k|ltztnfO{ ;o dfgL ## k|ltzt dlxnf, @& k|ltzt hghflt, @@ k|ltzt dw];L, ( k|ltzt
blnt, % k|ltzt km/s Ifdtf ePsf / $ k|ltzt kb lk5l8Psf] If]qnfO{ ljefhg ul/Psf] 5 .
pQm k|fjwfgnfO{ lj=;+= @)^$.@)^% ;fn b]lv sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . clxn];Dd sl/a ;ft
xhf/ hgfn] o;af6 cj;/ kfO;s]sf] tYofª\s 5 . o; cy{df s] ;dfhdf cj;/ gkfPsf
hgtfn] cj;/ kfP < s] o; Joj:yfn] gful/ssf] lghfdtL ;]jfdf Gofo / ;xeflutsf]
;'lglZrt u/fof] < s] sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t ;dfh :yfkgf ug{df d2t u¥of] < h:tf
dxTjk"0f{ k|Zgdf cfwfl/t eO{ of] cWoog ul/of] . o; cWoogdf p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf
5g\ .
III
o; cWoogsf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jf P]g @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_n] cjnDag u/]sf] ;dfj]zL
egf{ gLltsf] sfof{Gjog ljifodf ;"rgf ;ª\sng u/L jf:tljs Jojxf/df NofPsf] egf{ k|lqmof,
lghfdtL ;]jfsf] ;+/rgfh:tf kIfx¿sf] ljin]if0f ug{' /x]sf] 5 .o; cWoogn] lghfdtL ;]jfdf
;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] kf/]sf] k|efjsf] ljifodf cWoog ug]{5 . cGo p2]Zox¿
b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .
o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf
lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/ ;ª\sng
u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .
lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf ;dfj]zL egf{ gLltn] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f
ul/g]5 .
v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf
ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
cGTodf ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5 .
pk/f]Qm p2]Zo xfl;n ug{sf] nflu o; cWoogdf ;Gbe{ u|Gysf] k'g/fjnf]sg / :ynut cWoog
ul/Psf] 5 . ;Gbe{ ;fdlu|sf] k'g/fjnf]sgcGtu{t ljleGg cWoog k|ltj]bgx¿, n]vsx¿åf/f
n]lvPsf n]vx¿, ;dfhzf:q s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf cWoog k|ltj]bgx¿ cWoog ul/Psf] 5
. log} cWoog k|ltj]bgx¿df cfwfl/t eO{ k|ZgfjnLx¿ tof/ ul/of] . ltg} k|ZgfjnLnfO{ b]zsf
;ftj6f lhNnfx¿- wg'iff, wgs'6f, uf]vf{, b}n]v, wgu9L, c5fd / sf7df8fF}_df uO{ tYofª\s
;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 . :yntut cWoogsf nflu 5gf]6 ePsf lhNnfdf !$ hgf
u0fsx¿åf/f @@& j6f k|ZgfjnL e/fO{ / @* hgf sfof{no k|d'v;Fu cGtjf{tf{ lnO{ cWoognfO{
dha't ug]{ sfo{ ul/Psf] 5 .
glthfx¿
g]kfndf ;dfj]zL l;4fGt sfof{Gjogsf] nflu sfg'gL ;+/rgf tof/ ul/Psf] 5 . h;df g]kfnsf]
cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, cfjlws of]hgfx¿ -cf7f}F of]hgfb]lv xfn;Ddsf of]hgfx¿_, :yfgLo
:jzf;g P]g, !(((, lghfdtL ;]jf P]g @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_, g]kfn k'ln; lgodfjnL, dlxnf
cfof]u, blnt cfof]u OToflb sfg'gL tyf ;+:yfut ;+/rgfsf] tof/ tyf :yfkgf ul/Psf] kfOof] .
lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bf];|f] ;+zf]wgkZrft\ / o;sf] k|fjwfgcg';f/ lghfdtL ;ª\u7gsf]
:j?kdf qmdzM kl/jt{g x'Fb} cfPsf] kfOof] . lj=;+= @)^$.@)^% df g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf !!
k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf dlxnfsf] ;ª\Vof a9]/ sl/a !% k|ltztdf k'u]sf] kfOof] . o;}u/L
sl/a *% k|ltztsf] xf/fxf/Ldf ePsf] a|fDx0f If]qLsf] ;ª\Vof 36]/ sl/a ^) k|ltztsf]
IV
xf/fxf/Ldf em/]sf] kfOof] . o;}u/L cGo hghflt, dw];L ;d'bfo tyf blntsf] ;ª\Vof pNn]Vo
a9]sf] kfOof] .
;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog nf]s;]jf cfof]udf b/vf:t btf{ u/fPsf] lnª\u, hghflt, wd{,
z}lIfs of]Uotf, z}lIfs ;+sfo, dft[efiff, pd]/, ljsf; If]qsf] cfwf/df ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
lnª\usf] cfwf/df x]bf{ cf=j= @)^$.)^% df dlxnfsf] b/vf:t ;ª\Vof #(
k|ltztaf6 cf=j=@)^(.)&) df $& k|ltzt a9]sf] kfOof] . hDdf sl/a ;f9] rf}w nfv
b/vf:tdWo] dlxnfsf] b/vf:t sl/a ;f9] 5 nfv /x]sf] b]lvof] . dlxnfsf] tkm{af6 b/vf:t lbg]
b/ a9]sf] kfOof] . o;}u/L hfthfltsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f PSn}sf] b/vf:t b/ sl/a
%) k|ltzt /x]sf] afFsL If]qLnufot c¿ hghfltsf] /x]sf] b]lvof] . oBlk ;fIf/tf b/ klg
a|fDx0f, If]qL, g]jf/ ;d'bfosf] al9 /x]sf] b]lvPsf] 5 . o;/L a|fDx0f klxnf], If]qL bf];|f], g]jf/
t];|f], du/ rf}yf], yf¿ kfFRff}F :yfgdf /x]sf b]lvPsf] 5 .o;}u/L /fO{, blnt, ofbj, tfdfª, 7s'/L
OToflb /x]sf] b]lvof] . wd{sf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ klxnf] :yfgdf lxGb'-(#
k|ltzt_, af}4-$ k|ltzt_, O;fO-! k|ltzt_ tyf cGo-@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . Zf}lIfs
of]Uotfsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ Go"gtd cfjZos of]UotfeGbf cltl/Qm of]Uotf ePsf %$
k|ltzt cfj]bs /x]sf] ;d]t kfOof] . Zf}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf al9
cfj]bs lzIff ;ª\sfo-@* k|ltzt_, dfgljsL-@@ k|ltzt_, Joj:yfkg-@! k|ltzt_, lrlsT;f-
(k|ltzt_, lj1fg-%k|ltzt_ tyf cGosf] -!% k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . dft[efiffsf] cfwf/df x]bf{
g]kfnL efiff-&# k|ltzt_, d}ynL -!! k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . cGo efiffx¿sf] ! jf @ k|ltztsf]
xf/fxf/L /x]sf] b]lvof] . pd]/sf] cfwf/df x]bf{ ;aeGbf al9 b/vf:t @! b]lv @% jif{ pd]/
;d"xsf] /x]sf] 5 . ljsf; If]qsf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf al9
dWodf~rn-$@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L k"jf{~rn / klZrdf~rnsf] !*.!* k|ltzt /x]sf]
/ dWo klZrdf~rn !# k|ltzt / ;'b"/ klZrdf~rn ( k|ltzt /x]sf] 5 .b/vf:t lbg] t/
lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] b/ klg cTolws /x]sf] kfOof] . h:t} v'Nnfdf &% k|ltzt
cfj]bsx¿ pkl:yt x'g] u/]sf] kfOof] eg] ;dfj]zLtkm{sf] dlxnf sl/a %$ k|ltzt, cf=h= $&
k|ltzt, dw];L $# k|ltzt, blnt %! k|ltzt, ckfª\u ^% k|ltzt / lk5l8Psf] If]q %^ k|ltzt
lnlvt k/LIffdf pkl:yt ePsf] kfOof] . o;/L x]bf{ hDdf ;ª\Vofsf] sl/a %) k|ltzt
cfj]bsx¿ lnlvt k/LIffdf ;fd]n ePsf] b]lvof] .
;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogsf] ;Gbe{df nf]s;]jf cfof]uåf/f ul/Psf] l;kmfl/;sf] b/nfO{
ljZn]if0f ubf{ lj1fkg sl/a !( xhf/ kbnfO{ ul/P klg sl/j ;f9] ;q xhf/ kbdf dfq
l;kmfl/; ePsf] kfOof] . afFsL kbdf of t b/vf:t g} kg{ g;s]sf] of t b/vf:t k/] klg
pko'Qm pDd]bjf/ ;kmn x'g g;s]sf] kfOof] . o;/L l;kmfl/; x'g g;s]sf kbdf clwsf+z
;dfj]zLtkm{sf /x]sf] ;d]t kfOof] . pbfx/0fsf] nflu l;kmfl/; x'g g;s]sf $%* kbdWo]
cf=j=@)^% df *% k|ltzt, @)^^ df %^ k|ltzt, @)^& df &) k|ltzt, @)^* df @)
k|ltzt, @)^( df &) k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . o;}u/L v'Nnftkm{ klg @)^% df
!% k|ltzt, @)^^ df $$ k|ltzt, @)^& df #) k|ltzt, @)^* df *) k|ltzt / @)^( df
V
#) k|ltzt /x]sf 5g\ . o;/L b/vf:t k/]/ l;kmfl/; x'g g;s]sf cyjf b/vf:t g} gk/]sf
kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, :jf:Yo, s[lif OToflb /x]sf b]lvof] .
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL ;dfhsf] n}lËs, If]qLo
Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/ u/fPsf] kfOof] . ;dfhsf]
jgf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of] gLlt ;f/e"t¿kdf 7Ls
b]lvof] .
nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]zL egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{ ;a}nfO{
;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5 .;jn kIfdf eGbf ;a} ju{sf] ;xeflutf a9\b} uO/x]sf] 5
. b'j{n kIf ljZn]if0f u/L x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf] ;dfj]zLs/0fn] st} g]kfnsf]
lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf] kfOPsf] 5 .o;/L sfof{Gjog ubf{ ;zQmLs/0f
/ ;IfdLs/0fsf sfo{qmdx¿ klg ;Fu} Nofpg'kg]{ cfjZos b]lvPsf] 5 .
cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lsf] ljrf/df nf]s;]jf cfof]usf]
kf7\oqmd pQm ;ª\Vofsf] &$ k|ltztn] ;fGble{s 5 eg]sf 5g\ eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s
/x]sf] atfPsf 5g\ . ;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ljrf/df o;n] ;a} If]qnfO{ ;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf
xfl;n u/]sf] ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\
. nf];]cfn] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ ul/Psf] kf7\oqmd ;a} tf]lsPsf] ;fdfGo of]Uotf
k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg]sf nflu cfjZos kg]{ ljifoj:t'sf] 1fgsf] cfwf/df
kf7\oqmd 7ls 5 eGg]h:tf ts{ cufl8 ;fl/Psf] kfOof] . c;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ljrf/df
o;n] sfof{nodf cfjZos kg]{ 1fg ;LknfO{ ;d]6\g ;s]sf] 5}g eGg] ts{ u/]sf] kfOof] .
hft hfltsf] cfwf/df cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/LdWo] $*
k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt, 5 k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/ k|ltzt /fO
/ ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps÷Ps k|ltztdf zfxL, d08n,
du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps k|ltzteGbf sd 7s'/L, /f]sfo,
/fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/, rf}w/L tyf t]nL /x]sf] kfOof] . k|foM ;a} ;kmn
pDd]bjf/x¿ kxf8Lof, k9}of, u|fdL0f kl/j]zdf x's]{sf, ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx¿
;kmn ePsf 5g\ -kf}8]n, @)!$_ . o;sf] sf/0fx¿ vf]tNbf w]/} lzlIft x'g'-(^ k|ltzt_, g]kfnL
dft[efiff -() k|ltzt_, a9L a]/f]huf/-(@ k|ltzt_, lghfdtL ;]jfdf tna dfgsf] kSsf x'g'-(^
k|ltzt_, lghL If]qsf] ljsf; gx'g'-*! k|ltzt_ nufotsf sf/0f lhDd]jf/ b]lvPsf] 5 .
;dfj]zLleq klg ;aeGbf a9L g]jf/, rf}w/L, sfo:yh:tf ;d'bfosf] ar{:j /x]sf] kfOof] . oL
;d'bfo cGosf] t'ngfdf a9L ;kmn x'g'df pgLx¿ cfly{s, ;fdflhs x}l;ot pRr ePsf]n],
lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff tyf kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOPsf] sf/0fn]
pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ . ;dfj]zLleq g} ;kmn x'g] dlxnfsf] ;fdflhs x}l;ot pRr
/x]sf] b]lvPsf] 5 . ;dfj]zL gLltsf] sfof{Googsf] k|f/lDes cj:yfnfO{ ljrf/ ubf{o;n] g]kfnL
gful/snfO{ Gofo lb+b} hfg] cj:yfsf] cf+sng ug{ ;lsG5 .
VI
;dfj]zL gLlt lj=;+= @)^$.)^% b]lv nfu" ePkZrft\ j[lQ ljsf; ** k|ltztn] l56f] ePsf] 5
eg]sf 5g\ eg] !@ k|ltztn] l9nf] ePsf] 5 egL atfPsf 5g\ . l56f] ePsf] eGg]x¿sf] ts{ 5
hf] ;dfj]zLdf k/]sf] 5 p;n] a9L df}sf kfO/x]sf] 5 . o;af6 gLlt–lgdf{0f txdf pgLx¿sf]
kx'Fr k'u]sf] atfPsf 5g\ eg] ;dfj]zL gLltsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf l9nf] j[lQ ljsf;
ePsfx¿df g}/fZo a9]sf] ts{ u/]sf] klg kfOof] .
lghfdtL ;]jfdf sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf
sd{rf/Lsf] a9L sfo{ ;Dkfbg /x]sf] kfOof] . lghfdtL ;]jf lgodfjnLcg';f/ sfo{ ;Dkfbg
d'VotM tLg k|sf/sf kfOof] . h;dfnIo tf]lsPsf / gtf]lsPsf / JolQmut Ifdtfsf sfo{x¿
/x]sf 5g\ . rfvnfUbf] s'/f s] kQf nfUof] eg] JolQmut Ifdtfsf] t'ngfdf nIo tf]lsPsf eGbf
gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg :t/ sd /x]sf] kfOof] . v'Nnfsf] t'ngfdf ;dfj]zLsf]
sfo{;Dkfbg sd x'g'df sd{rf/LnfO{ ;]jf k|j]zkZrft\ tflnd glbPsf] / JolQmut Ifdtfdf sfo{
ug'{kg]{ jftfj/0fsf] sf/0fn] o;f] x'g uPsf] b]lvof] . vf; u/L h'g sfo{sf] sfd ug]{ tf}/tl/sf
k|i6 5 cyfjf h;sf] k"0f{ lgb]{lzsf tof/ ul/Psf] 5 To:tf sfo{x¿sf] ;Dkfbgdf vf;} km/s
5}g t/ h'g sfo{x¿df ts{ le8fpg kg]{ / vt/f df]Ng kg]{ xf] To:tf sfddf ;dfj]zLsf]
;Dkfbg :t/ ;ª\u7gsf] rfxgfadf]lhd x'g g;s]sf] kfOof] . o; sf/0fn] ubf{ sfd ug{;Sg]x¿
klg pTk|]l/t x'g g;s]sf] ;d]t kfOof] .
lgisif{
o; cWoogaf6 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd sfof{Gjog
nf]s;]jf cfof]udfkm{t sd{rf/Lsf] egf{ xF'b} cfPsf] 5 . nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf
k/LIffx¿df pNn]Vo cfj]bg lbg]x¿ kfOP t/ klg lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt gx'g] ;ª\Vof sl/a
%) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf g} /x]sf] b]lvof] . cem sltko kbdf cfj]bg lbg]sf JolQm g} ge]l6Psf]
kfOof] . dlxnfnufot cGo ;d"xx¿sf] klg b/vf:t lbg] b/x¿ a9]sf] t/ ;kmn x'g]df ;Lldt
;d"xx¿ /x]sf] kfOof] . o;sf] cy{ hf] ;d'bfosf nflu ;dfj]zL gLlt NofOPsf] xf] ;f] ;d'bfosf]
ckjfbafx]s tflTjs ;xeflutf x'g g;s]sf] b]lvof] . nf]s;]jf cfof]un] u/]sf] sfddf
clwsf+zsf] ljZjf; /x]sf] / cf:yf /x]sf] b]lvof] . oBlk o;sf ;'wf/sf kIf;d]t /x]sf] b]lvof] .
sd{rf/L 5gf]6 k|lqmofdf ;kmn x'gsf sf/0fx¿df kfl/jfl/s cled'vLs/0f, s8f ldlxg]t, /fd|f]
z}lIfs of]Uotfh:tf sf/0fx¿ d'Vo /x]sf] b]lvP . ;du|df gful/sn] s]xL xb;Dd Gofosf]
cg'e"lt u/]sf] / ;xeflutfsf] :t/ ;d]t a9]sf] b]lvof] . sfo{;Dkfbgsf] :t/df x]bf{ ;dfj]zLaf6
lgo'lQm kfPsf eGbf l;dfGt ¿kdf v'Nnfaf6 lgo'Qm ePsfsf] sfo{;Dkfbg :t/ a9L ePsf]
b]lvof] . sfo{x¿ h;sf] sfo{ ljj/0f k|i6 ePsf] 5 To;df tflTjs cGt/ b]lvPg t/ nIo
gtf]lsPsf c;+/lrt sfo{x¿df v'Nnf tkm{af6 lgo'Qmsf] ;Dkfbg :t/ a9L /x]sf] t/ ltlgx¿
pTk|]l/t x'g ;s]sf] eGg] lglZrt ug{ ;lsPg . ;du|df lghfdtL ;]jfsf] ;dfj]zL gLltsf]
sf/0fn] ;+/rgfdf kl/jt{g ePsf] t/ k|j[lQdf vf;} cGt/ ePsf] kfOPg .
VII
;'emfjx¿
ljlzi6 1fg, ;Lk / Ifdtf ePsf] :yfoL k|j[lQsf /fHosf] sf]ifaf6 tna ;'ljwf kfpg] u}/;}lgs,
u}/ /fhgLlts, Jofj;flos ;d"xnfO{ lghfdtL ;]jf elgG5 . lghfdtL ;]jf k|bfg ug]{ ;]jf
k|efxnfO{ cem ;zQm / lghfdtL ;]jfnfO{ cem ;dfj]zL agfpFb} n}hfg nf]s;]jf cfof]unfO{
cem lgikIf / k|efjsf/L agfpg'k5{ . To; sfo{sf nflu ;dfj]zLs/0f, ;zQmLs/0f ;d]tnfO{
;dfj]zL gLlt;Fu} cª\ufn]/ ;'Gb/, zfGt Gofok"0f{ / ;dtfd"ns lghfdtL ;]jfsf] lgdf{0f ug{
;lsG5 . o; sfo{sf nflu b]xfosf ;'emfjx¿ k|:t't ul/Psf] 5 .
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]z ePsf ;d'bfox¿ / pQm ;d'bfosf] gfddf ;kmn ePsf
;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts k[i7e"ldnfO{ ljrf/ ubf{ ;fdflhs cfwf/nfO{ dfq
cfwf/ agfO{ ;dfj]zL gLlt nfu" ug'{eGbf ;dfj]zL leqsf] ;dfj]zL rl/q ljsf; ug{
h?/L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfly{s, ;fdflhs / /fhgLlts cj:yfsf] ljin]if0f ubf{ dfgj
;"rsfª\s, ul/aLsf] uxgtf ljZn]if0fsf] ;"rsfª\s, n}lËs ljsf;sf] ;"rsfª\s tof/ u/L
nfu" ug{ pko'Qm b]lvG5 . o;sf] cltl/Qm cGo k|f]S;L ;"rsx¿-h;/L 5fqj[lQsf] nflu
5gf]6 ubf{ g]kfn ;/sf/n] ckgfPsf] 5_ To;}u/L ckgfpg klg ;lsG5 . o;/L ;"rsx¿
JfgfpFbf klxnf] txdf ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{
k|fyldstf lbg], bf];|f] k|fyldstfdf ;fdflhs / cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{,
t];|f] k|fyldstfdf cfly{s / /fhlglts ¿kdf k5fl8 k/]sf] / rf}yf] k|fyldstfdf
;fdflhs / /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{ k|fyldstf lbg'kb{5 .
nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf of]Uo x'gsf] nflu pDd]bjf/sf] z}lIfs of]Uotf;Fu hf]l8Psf]
x'gfn] x/]s txsf hgtfn] k9\g] cj;/jf6 jlGrt x'g gx'g] cj:yfsf] cfjZos 5 .
:d/0fLo kIf s] 5 eg] ;dfj]zL gLlt nfu" ePkZrft\ klg nlIft ;d'bfosf] cfj]bg ug{
cfjZos kg]{ Go'gtd of]Uotf klg gk'u]sf] cj:yf ljBdfg 5 . t;y{ g]kfn ;/sf/n]
cleofgsf] ¿kdf k9\gnfO{ hgr]tgf / lzIffdf hf]8 lbg cToGt h?/L b]lvPsf] 5 .x}g
eg] nlIft ;d'bfosf] gfddf ;/sf/af6 ljt/0f ul/Psf] df}sfdf cGo ;d'bfo jf ;f]xL
;d'bfosf ;De|fGtx¿n] kmfObf lng] lglZrt b]lvG5 . o;/L ;dfj]zL gLlt;Fu}
;zQmLs/0f / ;IfdLs/0fdf hf]8 lbg cfjZos 5 .
Kfm/s Ifdtf ePsfsf] xsdf o;sf] k'gM kl/efiff ul/g' lgtfGt cfjZos ePsf] b]lvPsf]
5 . ;fdfGo ckfª\u ePsfn] ;dfj]zL gLltsf] b'?kof]u ePsf k|z:t pbfx/0fx¿
e]l6Psf 5g\ . dlxnfsf] ;Gbe{df klg dlxnfx¿ leqsf] klg dlxnfnfO{ ;dfj]zL egf{
gLltsf] cj;/ lbg cfjZos 5 . h;df dfly pNn]v ul/Psf rf/j6f k|fyldstfx¿sf]
cfwf/df ;"rsx¿ to ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .
sd{rf/L egf{ ug{' eg]sf] cjZo klg sfof{nosf] sfo{ ldtJooL tyf k|efjsf/L tl/sfn]
ug{ g} xf] . o;sf] nflu sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbgsf] :t/ j[l4 ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .
sfo{;Dkfbg :t/ j[l4 ug{sf] lgldQ ;'? lgo'lQm x'Fbfsf] avtdf sfo{ ljj/0f / p;n]
VIII
ug{'kg]{ sfdcg';f/ tflnd k|bfg ul/g'kb{5 . clxn] cj:yfdf JolQmut Ifdtfsf] cfwf/df
sfo{ ug]{afx]s ;+:yfut tl/sfaf6 sfo{ ;Dkfbg / ;ª\u7gsf] p2]Zo xfl;n ePsf]
kfOsf] 5}g . sfo{;Dkfbgsf] nflu sd{rf/Ln] ug]{ sfo{ ljj/0f / ;f]sf] dfkg ug]{
;"rsfª\s tof/ ul/g' cfjZos 5 . olb ;f]xL ;"rsfª\ssf] cfwf/df nIo k|fKt ePdf
af gePdf x'g] kmfObf a]kmfObfsf] km]xl/:t tof/ u/L nfu" ul/g'kb{5 lsgeg] ;+:yfdf
sfo{ ug]{ / sfo{ gug]{ aLr km/s cjZo x'g' kb{5 .
g]kfn ;/sf/n] lghfdtL sd{rf/LnfO{ u/]sf] nufgLsf] k|ltkmn s] xf] eGg] s'/f klg s/
ltg]{nfO{ hfgsf/L u/fpg h?/L 5 . s]xL nufgL ul/G5 eg] To;sf] cfly{s k|ltkmnsf]
lx;faul/g'kb{5 . sd{rf/Lsf] ;dfh cg';f/sf] hLjgofkg ug]{ tna klg lbg] sfd klg
lng] l;4fGt nfu" ug{ h?/L b]lvPsf] 5 . o;n] sfo{;Dkfbgdf j[l4 x'g] ck]Iff lnOPsf]
5 .
nf]s;]jf cfof]un] sdfPsf] lgikIftf sfod /fvL /fVg'kb{5 . o;df nf]s;]jf cfof]usf]
k/LIff k|0ffnL vf;u/L zfvf clws[t;Ddsf] 7Ls ePsf] t/ pk–;lrj / ;x–;lrjsf]
kf7\oqmd / k/LIf0fsf nflu agfOPsf ljlwx¿df k'gd"{Nofª\sg ug{ kg]{ cj:yf b]lvPsf]
5 . o;sf nflu k|:tfj n]vg, n]v n]vg, k|:t'lt lbg], sfg'gcg';f/ eof]÷ePg egL
cf}lrTotf k|:t't ug]{, ;d;fdlos d'2fx¿sf] ljZn]if0f ug]{h:tf uxg tl/sfaf6 k/LIf0f
ug{ ;s] pQd x'g] b]lvG5 .
;dfj]zL egf{ gLltnfO{ sfod /fVb} hfg pko'St b]lvG5 . egf{b]lv lgj[lQ;Dd ;dfj]zLs/0fnfO{
nfu" ug{'eGbf ;dfj]zL gLltnfO{ egf{sf] Pp6f v'8\lsnf] sf] ¿kdf dffq cj;/ lbP/ cGo
l;dfGts[t ePsf ;d'bfonfO{ cj;/ lbP/ o;sf] bfo/f km/flsnf] agfpb} n}hfg pko'St b]lvG5
. cGo j[lQ ljsf;sf cj;/df of]Uotf / Ifdtfsf cfwf/df ul/g'kb{5 .
IX
ljifo ;"rL
cfef/
sfo{sf/L ;f/f+z
cWofo Ps M kl/rofTds k|:t'lt tyf cWoog ljlw !
!=! kl/ro !
!=@ ;d:ofsf] klxrfg @
!=# cWoogsf p2]Zo #
!=$ cWoogsf] pknlAw $
!=% cWoogsf] If]q tyf cWoog ljlw $
!=^ cWoogsf] ;+/rgf ^
cWofo b'O{ M g]kfndf ;dfj]zL zf;g k4ltM ljutb]lv jt{dfg;Dd &
@=! k[i7e"ld &
@=@ ;dfj]zL egf{ gLlt (
@=# ;dfj]zLsf] nflu sfg'gL Joj:yf (
@=$ cfjlws of]hgfdf ;dfj]zL gLlt !)
@=% cWoog k|ltj]bgx¿df ;dfj]zL gLltsf] ;dLIff !!
@=& ;dfj]zL egf{ gLlt / lj1fkg !#
@=* ;dfj]zL egf{ gLlt / b/vf:t !$
@=( b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf !&
@=!) ;dfj]zL egf{ gLlt / lnlvt k/LIff !&
@=!! ;dfj]zL egf{ gLlt / kf7\oqmd !*
@=!@ ;dfj]zL egf{ gLlt / l;kmfl/; !*
cWofo tLg M g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] ;ldIff M ;+/rgfdf kl/jt{g k|j[lQ pxL < !(
#=! lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog !(
#=@ ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogdf nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf @!
#=@=! Efgf{ k|lqmof @!
#=@=@ nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsfsf] k|efjsfl/tf @@
X
#=@=# sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] k|efjsfl/tf @#
#=@=$ nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf @$
#=# ;dfj]zL egf{ gLlt / hflt tyf hghfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf @%
#=$ ;dfj]zL egf{ gLlt / dlxnf #)
#=% ;dfj]zL egf{ gLlt / km/s Ifdtf ePsf #)
#=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / Gofo #)
#=& ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf 32
#=* ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf;32
#=( ;dfj]zL egf{ gLlt / sfo{ ;Dkfbg33
cWofo rf/
;f/f+;, lgisif{ / ;'emfjx¿
$=! ;f/f+;38
$=@ cWoogaf6 k|fKt glthfx?39
$=# lgisif {43
$=$ ;'emfjx¿44
XI
tflnsfsf] ;"rL
tflnsf g+= @=! lghfdtL ;]jfdf dlxnf / k'?ifsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf @&
tflnsf g+= #=! ;fd'bflos :s'nsf pDd]bjf/ ;kmn x'gfsf sf/0fx¿ $^
tflnsf g+= #=@ lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg :t/ %%
lrqx?
lrq g+=@=! kb ;ª\Vof @&
lrq g+= @=@ v'Nnf / ;dfj]zLtkm{sf] lj1flkt kb ;ª\Vof @&
lrq g+ @=# ;dfj]zL ;d"xtkm{sf] kb;ª\Vof @*
lrq g+= @=$ dlxnf k'?ifsf] b/vf:t ljj/0f @*
lrq g+= @=% hghfltsf] b/vf:t ;ª\Vof @(
lrq g+= @=^ wfld{s cfwf/df b/vf:t @(
lrq g+ @=& z}lIfs of]Uotf #)
lrq g+= @=* z}lIfs ;ª\sfo / b/vf:t ljj/0f #)
lrq g+= @=( dft[efiff / b/vf:t ljj/0f #!
lrq g+= @=!) pd]/cg';f/sf] b/vf:t #@
lrq g+= @=!! ljsf; If]q / b/vf:t #@
lrq g+= @=!@ cf}ift cfj]bg ;ª\Vof ##
lrq g+= @=!# v'Nnf tyf ;dfj]zLsf] cf}ift b/vf:t k|ltkb ##
lrq g+= @=!$ b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf #$
lrq g+= @=!% ;dfj]zL tyf v'Nnftkm{sf l;kmfl/; x'g g;s]sf kbx¿ #%
lrq g+= #=! nf]s;]jf cfof]usf] k|efjsfl/tf $)
lrq g+= #=@ sd{rf/L 5gf}6sf ljlwx¿sf] k|efjsfl/t $!
lrq g+= #=# kf7\oqmdsf] ;fGble{stf $#
lrq g=+ #=$lghfdtL ;]jfdf hfthfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf $$
lrq g+= #=% nf]s;]jf cfof]usf] 5gf}6 klqmofaf6 Gofo ePsf] cg'e"lt %)
lrq g+= #=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf %@
lrq g+= #=& ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf; %#
XII
dfldnf !
s'g} vf; hflt ljz]if ;kmn x'g'sf] sf/0f s] xf] <
dfldnf cWoog @
k9fOdf dfq cf/If0f b]pm
dfldnf cWoog @
;dfj]lztfsf] c;/
cWofo Ps
kl/rofTds k|:t'lt tyf cWoog ljlw
!=! kl/ro
;dfj]zLtfsf] d'2f ljZjdf g} clt dxTjsf ;fy jx; 5nkmn ul/+b} cfPsf] ;+j]bgzLn d'2f
xf] . ;dfhdf ePsf x/tx / tKsfsf dflg;nfO{ /fHosf ;+oGqdf s;/L;xeflutf tyf
;fdflhs Gofo lbnfpg ;lsG5 eg]/ vf]h cg';Gwfg x'Fb} cfPsf] ljifo xf] . o;} l;nl;nfdf
;dfj]lztfsf] d'2f g]kfndf klg ljutb]lv rlncfPsf] d'2f xf] . o; d'2fn] cem;Dd klg k'0f{
?k kfpg ;s]sf] b]lv+b}g . o; ;dfj]zL l;4fGtsf k]lrnf cfofdx¿ ljutb]lv jt{dfg;Dd
;do;fk]If kl/jt{g xF'b} cfPsf] kfOG5 . ;g\ !(() sf] bzs cufl8 o;nfO{ e"–If]qsf]
cfwf/df x]l/+b} cfPsf] lyof] eg] clxn] cfP/ o;nfO{ hfthfltnufot /f]huf/L tyf dfgl;s
cj:yfh:tf cGo cfwf/df x]l/g] u/]sf] kfOG5 .
cjwf/0fut¿kdf ;dfj]zL l;4fGt ;xeflutfTds k4lt xf] h;n] k5fl8 k/]sf
hg;d'bfonfO{ /fHosf] d"n k|jfxdf NofO{ ljsf;df ;Fu} cu|;/ ug]{÷u/fpg] ub{5 . csf]{
cy{df ;dfj]lztf eGgfn] ;dfhdf ;fdflhs Gofosf] :yfkgf u/fpg' xf] . ;g\ !(^).&) sf]
bzsdf k|mfG;df of] ;dfj]lztfn] dfgl;s tyf zf/Ll/s ¿kdf c;Qm ePsf, cfTdxTof ug{
cu|;/, j[4, afn clwsf/ xgg ul/Psf tyf nfu" cf}ifwsf] s'ntdf km;]sf o'jf–o'jtLnfO{
nlIft ul/Psf] lyof] (Silver, 1994). ;g\ !(*) sf] bzsdf cfP/ o; zAbn] a]/f]huf/
tyf ;fdflhs cl:y/tfsf] sf/0fn]] ubf{ kl/jf/sf] :yfloTj gePsf], ;fdflhs alxis/0fdf
k/]sf, ;fdflhs Pstfdf vnn ePsf d'2fdf s]lGb|t ePsf] kfOG5 (Haan, 1998) . ;g\
!(() sf] bzsdf cfP/ o;n] ;fdflhs tyf cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf ul/a, c;dfg
Gofo k|0ffnLh:tf kIfdf hf]8 lbPsf] kfOG5 (Kabeer, 2000) .
;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;+:yfut ;fdflhs cj/f]wx¿ h;n] ju{, hfthflt,
If]q tyf lnª\usf cfwf/df ul/Psf lje]bx¿nfO{ cGTo ug{ bzf{pF5 . o; cy{df ;dfj]lztf
Ps /0fgLlt xf] h;n] ljsf; k|lqmofdf k5fl8 k/]sf tyf kfl/Psf ;d'bfonfO{ /fHosf] ;]jf /
;'ljwfdf kxF'r k'¥ofpg] tyf df}sf k|bfg ug]{ sfo{ ub{5 . o; kx'Fr tyf df}sfn] nlIft
;d'bfon] ;lqmo ;xeflutf hgfpg] / cfˆgf] n's]sf] Ifdtf ljsf; u/L cfTdan a9fpg] /
lg0f{o lng ;Sg] kIfnfO{ lglb{i6 ub{5 .
;fdflhs ;dfj]lztfn] ljBdfg c;dfgtfsf] cj:yfnfO{ x6fpg' xf] . o;sf] d'Vo p2]Zo
;fdflhs PsTj l;h{gf ug{' /x]sf] 5 . o;sf] dtna of] xf]Og ls ;dfhdf /x]sf ;d"x¿sf]
kl/ro csf]{ ;d"xdf ldnfg u/]/ ;fdflhs Ps¿ktf sfod ug'{ . o;y{ k|To]s ;d"xn] cfˆgf]
klxrfg sfod ub}{ ;dfhdf ldn]/ ;fdflhs efOrf/fdf /lx/xg' g} ;fdflhs ;dfj]lztf xf] .
;fdflhs ;dfj]lztfsf nflu ;fdflhs ;d:ofsf] ;dfwfg ;dfgsf] l;4fGtdf cfwfl/t eO{
ul/g'kb{5 . o;n] ljj]w/xLt gLltsf] cjnDag u/]/ sfof{Gjogdf n}hfg] kIfnfO{ jsfnt
u/]sf] x'G5 .
2
;fdflhs ;dfj]lztfn] ;dfhdf ljBdfg /Lltl/jfh, hfthflt tyf pgLx¿sf kl/rofTds
kIfx¿nfO{ sdhf]/ agfO csf]{ zlQmzfnL ;d"xdf ljno u/fpg] kIfdf jsfnt ub}{g t/
o;n] ax'ntfdf cfwfl/t dfgjLo ;Eotfdf hf]8 lbPsf] x'G5 . ;a} kIfx¿n] Ps csf{sf]
/Lltl/jfh / ;+:sf/nfO{ ;Ddfg ug]{ k/Dk/fnfO{ hf]8 lbG5 .
;fdflhs ;dfj]lztf csf]{ cy{df ;fdflhs k'FhL klg xf] . Psfk;df ;fdflhs ;DaGwx¿
a9fpg] / cfk;L ;xof]u clej[l4 ug'{xf] . olb cfk;L ;DaGw Ps csf{]pk/ ;Ddfg gx'g]
/fHon] To;nfO{ a]jf:tf u/]sf] cj:yfdf ;fdflhs ;dfj]lztf c;Dej x'G5 . a[xt\ cy{df
;fdflhs ;dfj]lztfn] :jtGqtf / cfk;L ;xof]udf cfwfl/t ax';f+:s[lts ePsf /fli6«o
tyf cGt/f{li6«o hgtf cfk;df PsLs[t x'g' g} xf] .
df]8nx¿ M;fdflhs ;dfj]lztfnfO{ JofVof ug]{ ;Gbe{df tLg lsl;dsf df]8nx¿ k|:t't
ul/Psf 5g\ (Wilson, 2006) . klxnf] df]8n ;fdflhs clwsf/, Gofof]lrt ljt/0f /
;dfgtfdf cfwfl/t 5 . of] cjwf/0ff pbf/ k|hftflGqs tyf k|hftflGqs ;dfhjfbdf
ljZjf; ug]{ bfz{lgsn] /fHosf] gLlt lgdf{0f ug{ k|of]u u/]sf 5g\ . of] cjwf/0ff cg';f/,
lglZrt lqmofzLn ;d"xn] /fHo lgoGq0f ub{5 / glthf ;dfj]zL xF'b}g . c;dfj]lztf 36fpg
/fHon] zlQmzfnL ;d"xaf6 ;DklQ / ;|f]t ;fwg vf];L jlxis[t u/]sf] ;d"xnfO{ k'gM ljt/0f
ul/g'kb{5 .
bf];|f] df]8ncg';f/ ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiffx¿n] cfˆgf] k|e'Tj
a9fpg ;wF} ;ª\3if{ ul//x]sf x'G5g\ . To:tf] ;ª\3if{ cfw'lgs ;dfhsf] Ps cleGg ljz]iftf
xf] . o:tf] ;ª\3if{n] JolQm tyf ;d"x ;dflxt x'g] tyf c;dflxt x'g] ub{5 . xfg]{ ;d"xn]
cfˆg} lsl;dsf k|yf tyf k|rng ljsf; u/]/ :yfloTj k|fKt ub}{ tNnf] ;d"xdf :yfloTj k|fKt
u/]sf] x'G5 . ljrf/sx¿sf] ljrf/df of] df]8n JolQmut :jtGqtf / v'Nnf ahf/ k|lt:kwf{n]
hGdfPsf] xf] . o;af6 JolQm tyf v'Nnf ahf/sf] c;kmntfsf] ¿kdf glhtf NofpFb5 .
t];|f] df]8nrflxF PsLs[t ;dfhsf] l;h{gf u/]sf] 5 . of] df]8n ;dfhsf] sfo{;Dkfbgdf
cfwfl/t 5 . o; df]8nn] /fHo / >d ahf/sf] PsLs[t x'g'kg]{ s'/fdf hf]8 lbG5 . /fHo /
>dahf/ PsLs[t gxF'bf ;fdflhs c;dfj]lztfsf] hGd x'G5 . o; df]8nsf] ts{ 5 sL ;dfh
/ JolQmsf] ;DaGw /fHo c;kmn ePsf] cj:yfdf 6'lqmg k'Ub5 . ha gful/s l;dfGts[t x'g
k'Ub5, pgLx? cfwf/e"t ;fdflhs tyf /fhgLlts clwsf/af6 jl~rt
x'ghfG5 (Alexander, 1985) . To;}n] o:tf] cj:yfdf /fHon] hgtfnfO{ cfwf/e"t¿kdf
lhpg] / ;ª\3 ;+:yfdf /f]huf/L lbg] clwsf/ k|bfg ul/g'kb{5 . To;sf/0f /f]huf/, jf:f:yfg,
:jf:Yo pkrf/, lzIffh:tf gful/s clwsf/ k|bfg ul/g' pko'Qm x'G5 .
;du|df ;fdflhs ;dfj]lztfn] u/LaLsf] b'Zrqm tf]8]/ cj;/df ;dfg kx'Fr / Goflos
;dfhsf] l;h{gf ug{' g} o;sf] p2]Zo xf] .
!=@ ;d:ofsf] klxrfg
g]kfndf ;dfj]lztfsf] cjwf/0ffdf w]/} ljjfb, ax; tyf 5nkmn xF'b} cfPsf] ljifo xf] .
o;df /fhgLlts ljsf; qmd;Fu} hg cfsf+Iff tyf cGt/f{li6«o kl/j]zn] cem a9L dxTj
3
kfpFb} cfPsf] 5 . ;dfj]lztfsf] nflu g]kfn ;/sf/n] k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\ g]kfn
clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& / cf7f}+, gjf}+ tyf b;f}+ of]hgfdf o;sf] Joj:yf u/L nfu" u/]sf]
b]lvPsf] 5 . tt\kZrft\ klg bf];|f] hgcfGbf]ng / kl5sf of]hgfx¿n] ;dfj]lztfsf] nflu
emg\ dxTjsf ;fy cufl8 a9fPsf] kfOG5 . tyfkL ;dfj]zL cfly{s j[l4 / ;dfg ;fdflhs
ljsf;, ;a} hfthflt tyf hghfltsf] ;dfg ;xeflutf / k|ltlglwTj, ;fdflhs Pstf /
;a} ;d"xsf] klxrfgsf] ;Gbe{df dxTjk"0f{ d'2f aGb} cfPsf] b]lvG5 (Tamang, 2014) .
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# n] ;dfgtfsf] xssf] Joj:yf u/]sf] 5 t/ dlxnf, blnt,
cflbjf;L hghflt, dw];L jf ls;fg, dhb'/ jf cfly{s, ;fdflhs jf ;f+:s[lts b[li6n]
lk5l8Psf ju{ jf afns, j[4 tyf ckfª\u jf zf/Ll/s jf dfgl;s ¿kn] czQm JolQmsf
;+/If0f, ;zQmLs/0f jf ljsf;sf nflu sfg'gåf/f ljz]if Joj:yf ug{ ;lsG5 egL pNn]v
u/]sf] 5 . o;sf] cnfjf ;dfg sfdsf nflu dlxnf / k'?ifsf aLr kfl/>lds tyf ;fdflhs
;'/Iffdf e]befj ul/g] 5}g ;d]t pNn]v u/]sf] 5 .
pk/f]Qm ;+j}wflgs Joj:yfcg';f/ g]kfn ;/sf/n] lghfdtL ;]jfnfO{ bf]];|f] ;+zf]wg u/L
cf/If0fsf] Joj:yf u/]sf] 5 . o; P]gadf]lhd hDdf vfnL ePsf] kbdWo] %% k|ltzt v'Nnf
k|ltof]lutf / $% k|ltzt kb cf/If/0fsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . o; $% k|ltzt kbnfO{ ;o
k|ltzt dfgL ## k|ltzt kb dlxnfnfO{, @& k|ltzt kbhghfltnfO{, @@ k|ltzt kb
dw]l;nfO{, ( k|ltzt kbblntnfO{, % k|ltzt kbkm/s Ifdtf ePsfnfO{ / $ k|ltzt
kblk5l8Psf If]qnfO{ Joj:yf ul/Psf] 5 . pk/f]Qm Joj:yfcg';f/ nf]s;]jf cfof]un] lj=;+=
@)^% ;fnb]lv k/LIff ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . clxn];Dd cf/If0ftkm{ sl/a&))) hgfn]
cj;/ kfO;s]sf 5g\ . o; cy{df o; cf/If0f gLltsf] k|efj d"Nofª\sg ug{;lsg] ePsf] 5
.
o; cj:yfdf lghfdtL ;]jf P]gsf] ;dfj]zL gLlt s;/L sfof{Gjog ePsf] 5 < o; gLltsf]
;dfhdf s:tf] k|efj k/]sf] 5 < s] of] gLltn] ;+ljwfgdf eg] d'tfljssf] ;fdflhs, cfly{s
tyf /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf] hgtfn] cj;/ k|fKt ug{;s]sf] 5 < h:tf cg'Ql/t k|Zg
cWoogsf ljifoj:t' /x]sf 5g\ .
!=# cWoogsf p2]Zox¿
o; cWoogsf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_n] cjnDag u/]sf]
;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog ljifodf ;"rgf ;ª\sng u/L jf:tljs Jojxf/df NofPsf]
egf{ k|lqmof, lghfdtL ;]jfsf] ;+/rgfh:tf kIfx¿sf] ljZn]if0f ug{' /x]sf] 5 . o; cWoogn]
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogn] kf/]sf] k|efjsf] ljifodf cWoog ug]{5 . cGo
p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .
o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf
lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/ ;+sng
u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .
lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf ;dfj]zL egf{ gLltn] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
4
nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f
ul/g]5 .
v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf
ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
cGTodf ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5
.
!=$ cWoogsf] pknlAw
o; cWoogn] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zLtf nfu'" ePkl5 o;sf] k|efjsf] af/]df lj:t[t
ljj]rgf ul/Psf] 5 . o;sf] ljZn]if0faf6 ;+ljwfgdf n]lvPadf]lhdsf nlIft ju{sf]
;xeflutf eP÷gePsf] / Gofo kfpg ;s]÷g;s]sf] lgSof]{n u/]/ gLlt lgdf{0fdf ;xof]u
ub{5 .
!=% cWoogsf] If]q tyf cWoog ljlw
o; cWoogdf b]xfoadf]lhdsf /0fgLlt tyf ljlw k|of]u ul/Psf] 5 . o;df ;Gbe{ ;fdu|Lsf]
;ª\sng u/L cWoog / :ynut cWoog b'j} ul/Psf] 5 . o; cWoognfO{ ljj/0ffTds tyf
ljin]if0ffTds cWoogsf] 9fFrfdf cfwfl/t /xL cg';Gwfg ul/Psf] 5 . :ynut cWoogsf]
nflu ;ftj6f lhNnfnfO{ 5gf]6 ul/Psf] 5 .
!=%=! ;Gbe{ ;fdu|Lsf] cWoog
o;cGtu{t ;dfj]zL egf{ gLltsf nflu rflnPsf sbdx¿ / tt\ ;dodf ul/Psf cWoog
k|ltj]bg n]v /rgfx¿nfO{ ;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 h'g ljZn]if0fsf] cfwf/df
;dfj]zL gLltsf d'2fx¿ klxrfg u/L ;f] d'2fnfO{ :ynut cWoogdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .
;dfj]lztfsf] ;Gbe{df 5}6f}+ of]hgf-!(*)–*%_b]lv clxn];Ddsf cfjlws of]hgfsf] ljZn]if0f
ul/of] . cem o; cWoognfO{ vlbnf]¿kdf k|:t't ug{ k~rfot sfn -!(^)–!(()_ ;Ddsf]
cjlwdf eP u/]sf k|of; / o;sf] k|efjsf] ;d]t ljZn]if0f ul/of] . o; sfo{sf]
cnfjf Susan Hagen(2007), David N. Gellner (2007), Ishtiaq
Jamil / Rameshowr Dangal (2009), Ganeshman Gurung(2007) ;fy} ;dfhzf:q
s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf] cWoog k|ltj]bgnfO{ cfwf/df lnO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 . o;
cg';Gwfg sfo{sf] nflu d'Vo ¿kdf nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ub}{ cfPsf] k/LIff k|0ffnL /
gLltut Joj:yfsf] ljj]rgf ul/Psf] 5 . o;}u/L cWoogn] lghfdtL sd{rf/L 5gf]6 ug{
k|sflzt u/]sf] kf7\oqmdsf] ;d]t ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
nf]s;]jf cfof]uaf6 ;dfj]zL egf{ gLltaf6 lj=;+= @)^% ;fnb]lv lj=;+=@)&) ;Dd 5gf]6
ePsf pDd]bjf/x¿sf] uxg ljZn]if0f ul/Psf] 5 . h;af6 cfPsf] glthfnfO{ tflnsfdf
k|:t't ul/Psf] 5 . @)^% ;fnnfO{ g} cfwf/ dfGg'sf] sf/0f g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;f]xL
;fnb]lv nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog ub}{ cfPsf] 5 .
5
!=%=@ cWoogsf] 9fFrf
k|:t't cWoog ljj/0ffTds tyf ljZn]if0ffTds 9fFrfdf cfwfl/t 5 . o; cy{df ljj/0ffTds
xf] ls h;df ljutb]lv jt{dfg;Ddsf gLltut Joj:yf / ltlgx¿sf k|efjnfO{ pNn]v
ul/Psf] 5 . o;af6 ;dfj]zL zf;g k4ltsf] emns lbPsf] 5 . of] cWoog o; cy{df
ljZn]if0ffTds 9fFrfdf cfwfl/t 5 h;n] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] qmddf
cfOk/]sf tTjx¿sf] k|efjsf] d"Nofª\sg ul/Psf] 5 . lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt
sfof{Gjogdf k|efj kfg]{ tTjx¿sf] c;/nfO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
!=%=# hg;ª\Vof tyf gd'gf 5gf}6
nf]s;]jf cfof]un] @)^% b]lv @)&) ;Dd lj1fkg u/]sf kbx¿ sl/a !( xhf/ /x]sf 5g\ .
tL kbx¿ /fhkq cg+lst tyf /fhkqf+lst b'j} /x]sf 5g\ . o; cWoogdf ;ftj6f lhNnfsf
@@& hgf sd{rf/L;Fu ;+/lrt k|ZgfjnL tof/ u/L tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] 5 . o;sf
cltl/Qm @* hgf ;f]xL ;f]xL sfof{nosf sfof{no k|d'vx¿;Fu ;dfj]zL egf{ gLltsf]
;Gbe{df cGtjf{tf{ lnO{ ;+/lrt k|ZgfjnLaf6 cfPsf] tflnsf;Fu} ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
!=%=$ tYofª\ssf] ;|f]t
o; cWoogsf] nflu p2]Zocg';f/ b]xfoadf]lhd k|fylds tyf låtLo tYofª\s k|of]u ul/Psf]
5 .
!=%=% låtLo tYofª\s
låtLo tYofªssf] ¿kdf nf]s;]jf cfof]usf jflif{s k|ltj]bgx¿ lnOPsf] 5 . h;df @)^%
b]lv @)&) ;Ddsf jflif{s k|ltj]bgx¿ kb{5g\ . o;sf] cltl/Qm nf]s;]jf cfof]usf ;Dk"0f{
cf}krfl/stfx¿ kf/ ul/;s]kl5 k/LIffdf ;kmn pDd]bjf/n] nf]s;]jf cfof]un] tof/ u/]sf]
kmd{ eg'{kb{5 . pQm kmd{sf] cfwf/ el/Psf tYofª\sx¿ cfjZostfcg';f/ $&! hgfsf]
tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] 5 . o; kmd{af6 ;kmn pDd]bjf/sf] v'Nnf tyf ;dfj]zL
k|lt:kwf{sf] k|s[lt yfxf nfu]sf] 5 . o;sf cltl/Qm o;jf6 lnª\u, If]q, hfthflt, lzIff,
k];f-afa'–cfdfsf] ;d]t_ /f]huf/sf] cj:yf h:tf kIfx¿sf] kQf nufpg ;lsof] . o:tf]
k|s[ltsf] tYofªsnfO{ cltg} ljZjfl;nf] dflgPsf] 5 lsgsL obL ;kmn pDd]bjf/n] unt
;"rgf lbPsf] cj:yfdf p;nfO{ sf/afxL rnfpg ;lsg] sfg'gL Joj:yf 5 . of] tYofª\snfO{
pk/f]Qm PsfOsf] cfwf/df SPSS k|f]u|fdsf] ;xfotf lnO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
!=%=^ k|fylds tYofª\s
o; cWoogdf k|fylds tYofª\s k|ZgfjnL ljlw / cGtjf{tf{ ljlw åf/f ;ª\sng ul/Psf] 5 .
k|ZgfjnLx¿ wgs'6f, hgsk'/, uf]vf{, b}n]v, wgu9L / c5fd lhNnfsf ;/sf/L
sfof{nox¿df tL;÷tL;j6fsf b/n] ljt/0f u/L ;ª\sng ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm
sf7df8fF}sf] cfGtl/s /fh:j ljefu / :jf:Yo ;]jf ljefuaf6 tL;÷tL;j6fs} b/df ;+sng
6
ul/Psf] 5 . To;}u/L pk/f]Qm lhNnfdf sfof{no k|d'vx¿nfO{ rf/÷rf/hgfsf] b/df ;d]t
cGtjf{tf{ lnOPsf] 5 . o;df hDdf @@& hgf sd{rf/L / @* hgf sfof{no k|d'vx¿ /x]sf
5g\ .
!=%=& tYofª\s ;ª\sngsf nflu pkof]u ul/Psf cf}hf/x¿
o; cWoogsf tYofª\s ;ª\sngsf] nflu k|ZgfjnL / cGtjf{tf{ tyf :ynut cjnf]sg
ul/Psf] 5 .
k|ZgfjnLM ljsNkx¿df ;:ldt ul/Psf k|ZgfjnL tof/ ul/Psf] 5 . pk/f]Qm k|ZgfjnLdf
pQ/bftfsf] ;fdfGo ;"rgfh:t} lnª\u, pd]/, lzIff, kb jfa'–cfdfsf] k];f, cfly{s
cj:yfh:tf kIfx¿sf] ;"rgf ;dfj]z ul/Psf] 5 eg] bf];|f] v08df lghfdtL ;]jfdf ;+nUg
x'gsf sf/0fx¿, kf7\oqmdsf] pko'Qmtf, sd{rf/Lsf] ;xeflutf, o; k4ltn] NofPsf] Goflos
cj:yf, sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbgsf] cj:yf, cf/If0fsf] pko'Qmtf / ;'emfjx¿ ;dfj]z
ul/Psf] 5 . pk/f]QM k|Zgx¿nfO{ Likert Scale df cfwfl/t /x]sf 5g\ .
cGtjf{tf{ McGtjf{tf{sf] nflu csf]{ v'Nnf k|Zgx¿ tof/ ul/Psf] 5 . h;df;+/lrt k|ZgfjnLdf
h:t} o;df klg c;/ ug]{ tTjx¿ kZgdf ;dfj]; ul/Psf] 5 . cGtjf{tf{ dfly pNn]lvt
lhNnfx¿sf ;/sf/L sfof{nosf sDtLdf rf/hgf sfof{no k|d'vx¿;Fu lnOPsf] 5 . hDdf
@$ hgf sfof{no k|d'v / sf7df8fF}af6 rf/hgf lj1;Fu cGtjf{tf{ lnOPsf] 5 . h;cGtu{t
nf]s;]jf cfof]usf k"j{ ;b:o / k|f1x¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 .
:ynut cjnf]sg M o; cWoogsf] bf}/fgdf dfly pNn]lvt lhNnf tyf ljefux¿df
k|ZgfjnLdf pNn]lvt /f;Lx¿sf] cfwf/df @$ j6f sfof{nox¿df :ynut cjnf]sg ul/Psf]
5 .
!=^ cWoogsf] ;+/rgf
o; k|ltj]bg rf/ efudf ljefhg ul/Psf] 5 . klxnf] cWofodf kl/rofTds k|:t'lt tyf
cWoog ljlw pNn]v ul/Psf] 5 . h;df ;dfj]lztfsf] ;}4flGts ljj]rgfsf] ;fy} cWoogsf]
d'2fx¿ pNn]v ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm cWoog ljlw;d]t pNn]v ul/Psf] 5 .
o;}u/L bf];|f] cWofodf ;dfj]zL zf;gk4ltsf] g]kfndf ljutb]lv jt{dfg;Ddsf]
P]ltxfl;stf k|:t't u/L lghfdtL ;]jfdf lj=;+= @)^% ;fnb]lv lj=;+= @)&) ;Ddsf]
tYofª\snfO{ ljZn]if0f ul/Psf] 5 . o;jf6 lgl:sPsf d'2fx¿sf] cfwf/df k|ZgfjnL agfOPsf]
5 h;sf] cfwf/df cfPsf tYofª\snfO{ t];|f] cWofodf ljZn]if0f k|:t't ul/Psf] 5 . pk/f]Qm
d'2fx¿ Hf:t} lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zLtfsf] l:ylt / gLlt sfof{Gjogsf] cj:yfnfO{ j}1flgs
ljlwcg';f/ ljZn]if0f k|:t't ul/Psf] 5 . clGtd cWofodf lgisif{ pNn]v ul/Psf] 5 .
7
cWofo b'O{
g]kfndf ;dfj]zL zf;g k4lt M ljutb]lv jt{dfg;Dd
@=! k[i7e"ld
;+;f/df w]/} h;f] åGåx¿ kl/rosf] vf]hLdf ePsf 5g\ (Brown, 2001; Harff and Gurr,
2004; Harris and Reilly, 1998; Kegley Jr., 2009; Wimmer, 2013Quoted from
Lawoti, 2014) . g]kfndf klg åGb kl/rosf] nflu ePsf] ts{ ul/G5 (Lawoti, 2014) .
;dfj]lztfsf] cfly{s j[l4 tyf ljsf;sf] nflu cfjZos kIf xf] . olb b]zsf] ;|f]t /
;fwgx¿ s'g} lglZrt ju{df hfG5 / pkof]u x'G5 eg] Tof] b]zsf] ;du| ljsf; x'g ;Sb}g .
olb s]jn ;fgf] ;d"xsf] ;|f]t / ;fwgdf kx'Fr x'G5 eg] pgLx¿n] ;du| b]z ljsf;sf]
pQ/bfloTj lng'kg]{ x'G5 t/ o;/L lnOFbf ;du| hgtfsf] ljsf; ;Dej b]lv+b}g . o:tf]
cj:yfdf b]zsf] cfly{s ljsf; l:y/ x'g] cljsl;ttkm{ ws]lng] x'G5 . hxfF ;dfh cflYf{s
tyf /fhgLlts ¿kdf ;dfj]zL 5 ToxfF k|To]s JolQmsf] ;xeflutfdf j[l4 eO{ b]z pGglttkm{
pGd'v x'G5 ( Acemoglu and Robinson, 2012) . h'g ;dfhdf ;dfj]lztfsf] cfwf/df
Jojxf/ ul/+b}g ToxfF lg/Gt/ u/LaL;Fu h'lw/xg'kb{5 . b]zsf] sd{rf/LtGq h;n] hg:t/df
pgLx¿sf] efiff, ;+:sf/, hLjgk4lt, OR5f, cfjZostfh:tf kIfx¿ hfGb}g cyjf a'‰b}g
To;n] pQm ;dfhsf] ljsf;df cj/f]w NofO{ ;du| b]zsf] ljsf;df afws aGb5 (Esman,
1997) . csf]{ kIfdf olb ;+:yfx¿df hlt w]/} ;d"xx¿ eof] Tolt g} sfo{;Dkfbg :t/ a9\b5
/ h;sf] sf/0faf6 ;du|tfdf b]zsf] ljsf; tyf pGglt x'gdf d2t k'Ub5 (Page, 2008) .
/fhgLlts cfofddf klg hlt w]/} /fhgLlts ;xeflutf eof] h;n] ;dfj]lztfnfO{ a9fjf
lbG5 (Hachhethu, 2014) .
zf;g k4ltsf] d"Nofª\sg ubf{ o;sf] P]ltxfl;stf, /fhgLlts rl/q tyf ;fdflhs cfly{s
kIfaf6 ug{;lsG5 . dx]Gb| nfjtL -@)!$_ sf] ljrf/df g]kfnsf] b'O{ ltxfO hg;ª\Vof h'g
blnt, cflbjf;L, dw];L / d'l:nd ;f+:s[lts, ;fdflhs, /fhgLlts tyf cfly{sh:tf
kIfx¿sf] cfwf/df l;dfGts[t x'Fb} cfPsf] / pgLx¿sf] /fHo ;+oGqdf ;xeflutf x'g g;s]sf]
b]lvG5 . pxfFsf] ts{cg';f/ olb b]zsf] dlxnfsf] hg;ª\VofnfO{ ;dfj]z ug]{xf] eg] of]
l;dfGts[t / c;dfj];L rl/q a9]/ *% k|ltzt k'Ub5 . g]kfnsf] cfw'lgs zf;g ;Qf
;'?jft ePb]lv g]kfndf pNn]lvt ju{x¿nfO{ l;dfGts[t ul/+b} cfPsf] ts{ ul/+b} cfPsf]
5 (Bhattachan, 1997; Lawoti, 2005; Neupane, 2000) . k[YjLgf/fo0f zf;n] g]kfnnfO{
PsLs/0f ubf{ tfufwf/L1 / dtjfnLnfO{ ;Fu} k|of]u u/]sf] kfOG5 . pgn] ;Ifd JolQmnfO{
o'4sf] g]t[Tj ug{ lbPsf] ;d]t b]lvPsf] 5 . o'4 ug{ tof/Lsf] qmddf lj;] gurL{h:tf ;fdfGo
k];f c+ufn]sf JolQm;Fu;d]t ctL{ tyf ;'emfj lnPsf] Oltxf;df k|i6 pNn]v u/]sf lyP .
lbJo pkb]zdf g]kfn ;a}sf] ;femf km"naf/L ePsf] pNn]v u/]sf lyP . o:tf sfo{ ubf{
tfufwf/LnfO{ a9L k|>o lbPsf] ts{ ug]{x¿ 5g\ eg] csf{tkm{ ;dfj]zL kIfnfO{ hf]8 lbPsf]
8
ts{ ug]{x¿ klg 5g\ . jf:tjdf kl5Nnf k':tfn] sfdsf] dxTjnfO{ klxrfg ug{ g;s]/
hGdsf cfwf/df lhDdf lb+b} hfg'sf sf/0fn] g]kfndf zf;g ;~rfngdf ;dfj]; gePsf
;d"xx¿ l;dfGts[t x'Fb} uPsf] b]lvPsf] 5 . k[YjLgf/fo0f zfxn] hGdsf] cfwf/df hftsf]
jlu{s[t ubf{ sfo{;DkfbgnfO{ dxTj glbg' g} c;dfj]zL ePsf] dfGg ;lsG5 .
Zff;s ju{sf] cfGtl/s snx / cfˆgf] /St ;DaGwnfO{ zf;g ;Qfdf k'¥ofpg] unt
kl/kf6Lsf] sf/0fn] g]kfndf hxfgLof /f0ffzf;gsf] pbokZrft\ cem c;dfj]zL k|j[lQ
Jojxf/df ?kfGt/0f ePsf] b]lvG5 . /f0ff zf;gdf kl/jf/jfbsf] xfjL x'g', pgLx¿sf]
dxTjfsf+Iff a9\g' tTsfnLg ;dfh sdhf]/ x'g'h:tf sf/0fn] o; kl/kfl6nfO{ a9fjf lbPsf]
b]lvG5 . o; sfo{df kxfl8of lxGb' ;De|fGt ju{sf] e"ldsf /x]sf] 5 (Bhattachan, 1997;
Lawoti, 2005; Neupane, 2000 quoted in Lawoti, 2014) . ;De|fGt ju{afx]s ;a} lxGb'
kl/jf/ ;f+:s[lts tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 gk/]sf]] kfOG5 (Lawoti, 2014) . o;
sfo{nfO{ hª\uaxfb'/n] ;g\ !*%$ NofPsf] d'n'sL P]gn] klg b]zdf ljj]wsf] kIfnfO{ cem
a9fPsf] b]lvPsf] 5 . k'gM /fhf dx]Gb|sf] kfnfdf d'n'sL P]gnfO{ k'gM ;+zf]wg u/L
sfof{Gjogdf NofOof] . o;n] g]kfndf 5'jf5"t tyf ;fdflhs ljj]wnfO{ cGTo ug{ dxTjk"0f{
sbd rfNof] t/ o;n] ;fdflhs lje]b ug]{nfO{ sfg'gL bfo/fdf Nofpg g;Sbf o;sf]
k|efjsfl/tf cem sd eof] . oxL P]gsf] sdhf]/LnfO{ ;RofO{ ;g\ !((@ df olb s;}n]
5'jf5"tnfO{ ;fj{hlgs 7fpFdf dfGotf lbof] cyjf Jojxf/df Nofof] eg] p;nfO{ Ps jif{ b08
jf ?= #))) hl/jfgf ug{;lsg] Joj:yf ul/of] . o;}u/L z]/axfb'/ b]pjfsf] kfnfdf sdn/L
k|yfsf] cGTo egL 3f]if0ff t ul/of] t/ plrt Joj:yfkg gx'Fbf To;sf] glthf pNn]Vo
x'g;s]g . o;}sf]] lg/Gt/tfsf ;fy xlnof k|yf klg cGTo ul/of] o;sf] klg sdn/Lsf] h:t}
x'g uof] .
/f0ff zf;gsfndf g]kfndf ;ª\sng ePsf] /fh:j /f0ffx¿sf] cfˆgf] JolQmut cfDbfgL h:tf]
u/L kmh'n vr{ ub}{ cfP . pQm ;+slnt /fh:j cfln;fg b/af/x¿ agfpg k|of]u eof] .
o:tf] /fh:jaf6 pBf]u wGbf :yfkgf ug{ / ;|f]t / ;fwgsf] ;xL k|of]u x'g g;s]sf]
sf/0faf6 hgtfsf] cfo;|f]t a9\g ;s]g . o;y{ o:tf] k|j[lQaf6 b]zsf] cfly{s cj:yf lalu|P/
uof] . o; sfo{af6 ;De|fGtafx]s s;}sf] klg /fli6«o 9's'6Laf6 h'g ljt/0f x'g'kg]{ xf] ;f]
gePsfn] hgtf cem a9L l;dfGts[t xF'b} uP (Bhattarai, 2003) . cem g]kfnsf] j}b]lzs
Jofkf/sf] cj:yfnfO{ lgofNbf klxnf g]kfn xF'b} ltAat;Dd Jofkf/xF'b} cfPsf]df clxn]
g]kfnsf] Jofkf/ ef/t;Fu a9Ldfqfdf x'g] u/]sf] 5 . g]kfnsf]] j:t' pTkfbg ug]{ / lgof{t ug]{
sfd k|foM ;':t 5 . g]kfndf j:t' Jofkf/ d"ntM j}b]lzs cfoftdf e/ k/]sfn] k'FhL lgdf{0f
sfo{ x'g;s]sf] b]lv+b}g . o; cj:yfaf6 hf] ;d'bfo l;dfGts[t ePsf] 5 Tof] ;d'bfodf emg\
c;/ ePsf] dx;'; ul/Psf] 5 (Bhattarai, 2003) .
s[lif pkhnfO{ x]bf{ e":jfldTj x'g]vfg]sf] kf;df 5 . g]kfndf h;n] ubf{ x'g]vfg]n] hldgaf6
x'g] pTkfbsTj lng ;s]sf] 5}gg\ . x'Fbf vfg];Fu hldg Go"g dfqfdf 5 . o;sf/0f hldgaf6
x'g] pTkfbsTj a9\g ;s]sf] cj:yf b]lv+b}g . o;y{ klg l;dfGts[t ;d'bfo a9L l;dfGts[t
x'Fb} uPsf] b]lvPsf] 5 .
9
g]kfnsf] /fhgLlts ljsf; qmdnfO{ x]g]{ xf] eg] /f0ff zf;g cufl8 s]xL dfqfdf ;xeflutf
ePsf] b]lvG5 lsgls h'g 7fpFnfO{ g]kfndf PsLs/0f ul/Psf] xf] ;f]xL 7fpFsf] zf;snfO{
lhDdf nufPsf] kfOG5 . /f0ff zf;gdf h'g ;xeflutfsf] :t/ slQ klg lyPg . k~rfotsf]
sfndf ;Lldt dfqfdf /fhgLlts ;xeflutf lyof] lsgeg] o;df /fhgLlts bnx¿
k|ltaGwsf] cj:yfdf lyP t/ klg hgjuL{osf] ;b:otfsf] cfwf/df lgjf{rg x'g] ub{Yof] . o;
sfndf /fhfsf] clwsf/ k|r'/ dfqfdf lyof] . k|hftGqsf] k'gM pbo ePkl5 /fhgLlts bn
dfly k|ltaGw km's'jf eof] / /fhgLlts If]qdf hg ;xeflutf a9]/ uof] t/ klg o;} cjlwdf
dfcf]jfbLsf] hgo'4 ;'?eof] . kl/0ffd :j?k dfcf]jfbLsf] o'4n] /fhtGqsf] pGd"ng ug]{
jftfj/0f tof/ eof] / cGo ;ft bnsf] ;xeflutfdf /fhtGqsf] klg cGTo eof] . oL
/fhgLlts bnx¿sf] 7DofO{ rflxFg]kfndf /fhtGqsf] sf/0fn] ;dfj]zL x'g g;Sg' d"n sf/0f
xf] eg]sf] kfOG5 (Hachhethu, 2014).
g]kfnsf] ;+ljwfg !(^@ hf/L ul/of] . o; ;+ljwfgn] g]kfnnfO{ lxGb' /fi6« 3f]if0ff u¥of] .
o;af6 u}/ lxGb' ;d'bfonfO{ lje]b u¥of] eGg] ts{ k]; ePsf] kfOG5 . o; k~rfot sfndf
g]kfndf df6f] ;'xfpFbf] egL k|rf/ ul/of] t/ g]kfndf hfthfltnfO{ Ps¿ktfdf kl/jt{g u/L
hghflt tyf cGo ;d'bfosf] kl/ro nf]k u/fpg vf]lhPsf] eGg] ljåfg\x¿sf] ts{ 5 . g]kfn
clw/fHosf] ;+ljwfg @)$& n] ;dfgtfsf] clwsf/ :yfkgf u¥of] / eGof] hfthflt, lnª\u,
wd{, j0f{ / If]qsf cfwf/df lje]b ug{ kfOg] 5}g . o;}sf] lg/Gt/tf :j?k g]kfnsf] cGtl/d
;+ljwfgn] klg of] clwsf/nfO{ lg/Gt/tf lbPsf] b]lvG5 .
@=@ ;dfj]zL egf{ gLlt
g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokZrft\ ;du|df ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] kfOG5 . o;n]
;dtf, ;dfgtf, ;xeflutf, ax'n ;dfhdf cfwfl/t ;dfj]zL /fhgLlts cfly{s k|0ffnLnfO{
hf]8 lbPsf] 5 . o;}sf] cfwf/df g]kfnsf] ;+ljwfg @)$&, gjf}+, b;f}+ / cGo lqjifL{o
of]hgfx¿, :yfgLo :jzf;g P]g, !(((, /fli6«o blnt cfof]u, @))@, g]kfnsf] cGtl/d
;+ljwfg @))^, /fli6«o dlxnf cfof]u, @))^, lghfdtL ;]jf P]g-bf];|f] ;+zf]wg_, g]kfn k'ln;
lgodfjnL -afx|f}+ ;+zf]wg, @))&_, g]kfn ;z:q k|x/L lgodfjnL-rf}yf] ;+zf]wg, @))&_
OToflb sfg'gL ;+/rgf ;dfj]zL gLltsf] nflu tof/ ul/Psf] 5 .
@=# ;dfj]zLsf] nflu sfg'gL Joj:yf
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] g]kfnnfO{ Ps ax'hftLo, ax'eflifs, ax'wfld{s,
ax';f+:s[lts ljz]iftfo'Qm, ;dfg cfsf+Iff ePsf] :jtGq, cv08 /fi6«sf] ¿kdf kl/eflift
u/]sf] 5 . o;} ;+ljwfgsf] wf/f !# df ;dfgtfsf] xssf] k|Tofe"lt u/]sf] 5 . sfg'gsf] k|of]u
ubf{ wd{, j0f{, lnª\u, hfthflt, pTklQ, efiff jf j}rfl/s cf:yf s'g} s'/fsf] cfwf/df e]befj
gx'g] egL ;dfgtfsf] xssf] k|Tofe"lt u/]sf] 5 t/ dlxnf, blnt, cflbjf;L hghflt, dw];L
jf ls;fg, dhb'/ jf cfly{s, ;fdflhs jf ;f+:s[lts b[li6n] lk5l8Psf ju{ jf afns, j[4
tyf ckfª\u jf zf/Ll/s jf dfgl;s ¿kn] czQm JolQmsf ;+/If0f, ;zQmLs/0f jf ljsf;sf
nflu sfg'gåf/f ljz]if Joj:yf ug{;lsg] Joj:yf u/]sf] x'gfn] hf] pNn]lvt ju{nfO{ ;dfj]z
u/L /fHodf Gofo :yfkgf ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . o; ;+ljwfgn] 5'jf5"th:tf s'/LltnfO{ klg
10
sfg'gåf/f b08gLo egL pNn]v u/]sf] 5 . o;} u/L ;+ljwfgsf] wf/f @! df ;fdflhs Gofosf]
xssf] Joj:yf ul/Psf] 5 h;cg;f/ cfly{s, ;fdflhs jf z}lIfs b[li6n] kl5 k/]sf dlxnf,
blnt, cflbjf;L, hghflt, dw]];L ;d'bfo, pTkLl8t ju{, u/La ls;fg / dhb'/nfO{
;dfg'kflts ;dfj]zL l;4fGtsf cfwf/df /fHosf ;+/rgfdf ;xefuL u/fpg] Joj:yf u/]sf]
5 . o;} qmddf g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfgsf] wf/f ^# sf] pkwf/f $ df /fhgLlts bnx¿n]
pDd]bjf/ rog ubf{ ;dfj]zL l;4fGtnfO{ Wofg lbO{ dlxnf, blnt, pTkLl8t hflt tyf
cflbjf;L hghflt, lk5l8Psf If]q, dw];Lnufotsf cGo ju{nfO{ ;d]t k|ltlglwTj u/fpg]
Joj:yf u/]sf] 5 . dlxnfsf] xsdf Ps ltxfO{ If]qdf clgjfo{ k|ltlglwTj u/fpg'kg]{ sfg'gL
Joj:yf ul/Psf] 5 . o;} sfg'gL Joj:yfcg';f/ lgjf{rg P]gn] dw];LnfO{ sl/a #! k|ltzt,
blnt !#, pTkLl8t tyf hghfltnfO{ #* k|ltzt, lk5l8Psf] If]qnfO{ $ k|ltzt / cGonfO{
sl/a #) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf x'g] Joj:yf ldnfO{ g]kfndf b'O{ k6s;Dd ;+ljwfg ;efsf]
lgjf{rg ePsf] 5 . kl/0ffd :j?k ;+ljwfg;efdf a9L ;dfj]zL rl/qsf] b]lvPsf] 5 . o;}u/L
:yfgLo :jfoQ zf;g P]g, !((( n] klg ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] 5 . h;cg';f/
k|To]s :yfgLo lgsfodf sDtLdf Ps÷Ps blnt / dlxnfsf] k|ltlglwTj x'g'kg]{ Joj:yf u/]sf]
5 . h;cg';f/ lj=;+= @)%^ df Psk6s :yfgLo lgsfosf] lgjf{rg ePsf] 5 .
;+j}wflgs Joj:yfadf]lhd lghfdtL ;]jf P]g, @)$( bf];|f] k6s ;+zf]wg u/L vfnL ePsf
kbx¿sf] $% k|ltzt kbx¿ ;dfj]zL l;4fGtdf k"lt{ ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . h;cg';f/
dlxnf-## k|ltzt_, cflbjf;L hghflt -@& k|ltzt_, dw];L -@@ k|ltzt_, blnt-(k|ltzt_,
km/s Ifdtf ePsf -%k|ltzt_ / lk5l8Psf] If]qnfO{ $ k|ltzt 5'6\ofOPsf] 5 . o;}u/L g]kfn
k|x/L / g]kfn ;z:q k|x/L andf klg km/s Ifdtf ePsfafx]s pNn]lvt ;d"xx¿nfO{ qmdzM
@),#@,@*,!%,% k|ltzt l;6x¿ 5'6\ofOPsf] 5 . lghfdtL ;]jf P]gsf] ;+zf]wgkZrft\ nf]s
;]jf cfof]un] lj=;+= @)^% b]lv pk/f]Qm Joj:yfcg';f/ lghfdtL sd{rf/LnfO{ egf{ ub}{
cfPsf] 5 .
@=$ cfjlws of]hgfdf ;dfj]zL gLlt
k|hftGqsf] k'Mg pbokZrft\ lgjf{lrt ;/sf/n] u/LaL lgjf/0fsf] p2]Zo lnO{ cf7f}+ of]hgf-
!((@–!((&_ Nofof] . o; of]hgfdf ;dfhdf ePsf unt k|rng / plTk8gx¿nfO{ x6fO{
;fdflhs, cfly{s cj:yfdf ;'wf/ Nofpg] p2]Zosf ;fy ;dfj]zL l;4fGtnfO{ cª\uLsf/
u/]sf] b]lvG5 . o;}u/L gjf}+ of]hgf -!((&–@))@_n] klxnf]k6s cflbjf;L, hghfltsf]
;Gbe{df cnUu} cWofo /fvL o; ;dfj]zL gLltnfO{ cem a9L k|fyldstf lbPsf] b]lvG5 . o;
of]hgfdf a]lhª ;Dd]ngdf k|lta4tf hgfPadf]lhd dlxnf / ljsf; ;Gbe{df ;d]t 5'§}
cWofo /fv]/ dlxnf ;zQmLs/0f, d"nk|jfx, ;dfgtf / ;dtfh:tf kIfdf hf]8 lbPsf] 5 .
klxnf]k6s ;fj{hlgs If]qdf dlxnf ;xeflutf @) k|ltzt x'g'kg]{ k|fjwfg cufl8 ;f/]sf] 5 .
o:t} kIfsf] lg/Gt/tf ;fy} b;f}+ of]hgf -@))@–@))&_n] u/LaL lgjf/0f / dfgj ljsf;sf]
;"rsfª\ssf] cfwf/df sdhf]/ kIfnfO{ ljsf;sf] d"n k|jfxdf NofO{ ;dtf ;dfh ljsf; ug]{
sfo{df hf]8 lbPsf] 5 . o; of]hgf cjlwdf dlxnf cfof]u, blnt cfof]u, hghflt
k|lti7fgnufot cGo ;+:yfx¿ v8f eP . lqjifL{o cGtl/d of]hgf -@))&–@)!)_n] åGå,
u/LaL / c;dfj]zLnfO{ cGt/ ;DalGwt ePsf] hgfPsf] 5 . åGå / u/LaLsf] sf/0fn]
11
;dfhdf ePsf sdhf]/ kIfnfO{ cem a9L l;dfGts[t ub}{ hfG5 egL ;d:ofsf] klxrfg u/L
sfo{qmd NofPsf] 5 . o; of]hgfsf] cjlwdf ;dfg'kflts k|ltlglwTjnfO{ sfof{Gjogdf
Nofpg ;lsPsf] 5 . csf]{ lqjifL{o of]hgf-@)!)–@)!#_n] cl3Nnf] of]hgfn] cufl8 NofPsf
sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbPsf] 5 . t]x|f+} of]hgf-@)!#–@)!^_sf] cfwf/kqn] klg ;dfj]zL
l;4fGt / dlxnf ljsf; sfo{qmdx¿nfO{ k|d'v k|fyldstfdf /fv]sf] 5 . tyflk pk/f]Qm
k|of;sf] afah't p2]Zocg'?ksf] k|ult xfl;n ug{ ;lsPsf] 5}g . o;df ljBdfg ;fdflhs
jgf]6, c1fgtf, sfof{Gjog :t/df tbf?stf gx'g'h:tf k|d'v sf/0fx¿ /x]sf 5g\ .
@=% cWoog k|ltj]bgx¿df ;dfj]zL gLltsf] ;dLIff
u+ufbQ cj:yL / /ljGb| clwsf/L-@)!@_df u/]sf] cWoogn] l;dfGts[t tyf k"0f{¿kn] ;]jf–
;'ljwfdf ljd'v /x]sf cflbjf;L hghflt, dw];L tyf dlxnfnfO{ ;sf/fTdx lje]bsf] gLltaf6
kmfObf x'g g;s]sf] b]lvPsf] 5 . o:tf] x'g'df z}lIfs ;+:yfx¿df u'0f:t/ Ps} lsl;dsf] gx'g'
xf] . hf] pDd]bjf/ ;x/sf z}lIfs ;+:yfdf cWoog ub{5g\ h'g nf]s;]jf cfof]usf]
kf7\oqmd;Fu d]n vfG5 pgLx¿n] g} l;6 ;'/lIft ug{ ;Sb5g\ c¿x¿n] k|lt:kwf{df efu
lng'afx]s c¿ x'Fb}g . ;du|df z}lIfs k|0ffnL, nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd / ;ª\u7gsf]
cfjZostfdf km/s /x]sf] pgLx¿n] kQf nufPsf 5g\ .
Zofds'df/ k'/sf]6L, uf]ljGb kl/of/, ls/0f e08f/L / uLtf ;f]j-@))(, k]= #%_ sf]
cWoogcg';f/ g]kfnsf] zf;g k|0ffnLdf, gLlt lg0f{o ug]{ txdf, u}/;/sf/L txdf, ;d'bfodf
cfwfl/t ;ª\u7gdf / /fhgLlts bnx¿sf] g]tfdf blnt ;d'bfo l;dfGts[t x'g'df If]qLsf]
babaf x'g'n] xf] . pbfx/0fsf] nflu g]kfnL ;]gfdf If]qLsf] babaf 5, z}lIfs ;+:yf,
lghfdtL;]jf / Gofo ;]jfdf afx'gsf] babaf 5 , g]kfn k'ln;, ;z:q k|x/L an, k//fi6«
;]jf, /fhgLlts bnx¿df afx'g, If]qLsf] ;+o'Qm babaf 5 . pgLx¿sf]blntnfO{ x]g]{ ;f]r g}
o;sf] d"n sf/0f xf] .
/fli6«o Goflos k|lti7fg-@)!#, k]=#_ Gofo If]qdf ;dfj]zLtf lnª\u, hflt, hghflt tyf cGo
;d"xsf] cfwf/df c;Gt'lnt /x]sf] 5 . pbfx/0fsf] nflu dlxnf h;sf] s'n hg;ª\Vof %!=%
k|ltzt 5, p;sf] k|ltlglwTj s]jn !#=( k|ltzt 5 . a|fDx0f, If]qLsf] s]jn #@=! Kf|ltzt
hg;ª\Vof ePsf]df o; ;d'bfosf] k|ltlglwTj &&=^ k|ltzt /x]sf] 5 . o;}u/L #^ k|ltzt
hg;ª\Vof ePsf] hghfltsf] s]jn !$=% k|ltzt 5 . sl/a @& k|ltzt hg;ª\Vof ePsf]
blnt / cToGt l;dfGts[t ePsf] ;d'bfosf] ;xeflutf s]jn ^=* k|ltzt /x]sf] 5 . u}/
lxGb' ;d'bfosf] kfFr k|ltzteGbf sd ;xeflutf /x]sf] 5 . o:tf] cj:yfsf] c;Gt'lnt
;xeflutf x'g'sf] k5fl8 sfg'g ljifosf] cWoog ug]{ ljBfyL{df ePsf] c;Gt'ng g} k|d'v
sf/0f xf] lsgsL ;g\ @))* df g]kfn n SofDk;df cWoog ug]{ ljBfyL{dWo] *#=$ k|ltzt
afx'g÷If]qL, !$=^ k|ltzt hghflt, blnt / cGo ;d"x sl/aPs k|ltzt /x]sf] kfOof] .
h;dWo] dlxnf s]jn @#=( k|ltzt ljBfyL{ /x]sf] b]lvof] . o;y{ sfg'g ljifosf] cWoog ug]{
ljBfyL{ pNn]lvt ;d'xx¿df sd / a9L x'gfsf] sf/0fn] Goflos ;]jf / sfg'g Joj;flodf
c;Gt'ng cyjf sd / a9L eO{ c;/ u/]sf] kfOof] .
12
of]u]Gb| a= u'?ª, eLd/fh ;'jfn, dLtf k|wfg, d'Qmf tfdfª -@)!$, k]= &%_n] lghfdtL ;]jfdf
ljleGg hfthfltsf] k|ltlglwTjaf/] u/]sf] lj:t[t cWoogn] /fhk't, sfo:y / t/fO{ a|fDx0fsf]
lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf w]/} k|ltlglwTj -hg;ª\Vofsf] cfwf/df_ /x]sf] b]vfPsf] 5 . rf}yf]
w]/} k|ltlglwTj x'g]df kxf8] afx'g /x]sf] kfOPsf] 5 .
lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf w]/} k|ltlglwTj ePsf] /fhk't -l;+x, rf}w/L_sf] hDdf hg;ª\Vof eg]
yf]/} 5 . s'n hg;ª\Vofsf] )=!%* k|ltzt dfq cf]u6\g] /fhk't ;d'bfosf] c+; eg] )=**(
k|ltzt 5 . cyf{t\ hg;ª\Vofsf] t'ngfdf ;f9] % u'0ffeGbf a9L k|ltlglwTj 5 . lghfdtL
;]jfdf /x]sf] sfo:y-s0f{, nfn, dlNns, >Ljf:tjnufot_sf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf $=$
u'0ff w]/} k|ltlglwTj 5 . To:t} t/fO{ a|fDx0f-emf, ld>f, ltjf/Lnufot_sf] #=# u'0ff / kxf8]
a|fDx0fsf] #=@ u'0ff 5 . o; cWoogdf ;d]l6Psf (& hfthfltdWo] @) hfthfltsf] cfˆgf]
hg;ª\VofeGbf w]/} cg'kftdf lghfdtL ;]jfdf k|ltlglwTj 5 . o;sf cltl/Qm ;'9L, a+ufnL,
d]r], kx/L, ls;fg, ysfnL, b'/f tyf cGosf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf a9L k|ltlglwTj 5 .
o;} cWoogcg';f/ hg;ª\Vofsf] t'ngfdf sd k|ltlglwTj ePsf hfthfltx¿df du/, yf¿,
tfdfª, sfdL, d';ndfg, /fO{, u'?ª / lnDa" kb{5g\ .
Olitofs hldn / /fd]Zj/ b+ufn-@))(, k]= @)!_sf cg';f/ ;g\ @))) b]lv @))# ;Ddsf]
cjlwnfO{ lnP/ ul/Psf] cWoogdf g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf pkNnf] hflt eg]/ lrlgg]
a|fDx0f, If]qLsf] afx'Notf /x]sf] 5 . oBlk pgLx¿sf] ;xeflutfsf] dfqf &^ k|ltztaf6 %#
k|ltztdf 36]sf] b]lvPsf] 5 . hasL pgLx¿sf] hg;ª\Vof s]jn #@ k|ltzt /x]sf] 5 . o:t}
blnt / cGo hghfltsf] hg;ª\Vofsf] t'ngfdf cToGt sd k|ltlglwTj ePsf] 5 . cem
gLlt–lgdf{0f txdf afx'g, If]qL / g]jf/ ;d'bfosf] afx'Notf /x]sf] b]lvG5 .
j]g]6 -@))%_sf cg';f/ g]kfndf k|hftGqsf] k'gM pbokl5 v'Nnf ¿kdf jfs\ :jtGqtf eP
klg k/Dk/fut¿kdf cu|0fL /x]sf] lxGb' a|fDx0f, If]qL g} g]kfndf a9L k|efjzfnL /x]sf] 5 .
o;kl5 ;x/ s]lGb|t lzlIft g]jf/sf] k|e'Tj /x]sf] 5 .
g/]Gb|/fh kf}8]n-@)!$, k]= @^(_cg';f/ g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf a|fDx0f, If]qL ;d'bfo hf]
lzlIft a9L hfgsf/ 5 To;sf] k|ltlglwTj /x]sf] 5 . hals pgLx¿sf cleefjs ;fdfGo
lzlIft /x]sf 5g\ . hf] lghfdtL ;]jfdf ePsf sd{rf/Lx¿sf 5f]/fx¿ ;fdfGotof oxL
k];fnfO{ bf]x¥ofPsf] kfOPg t/ pgLx¿sf>LdtL tyf dlxnf gft]bf/x¿n] cf/lIft l;6x¿
;'/lIft u/]sf] kfOof] . ;du|df kxfl8of k9}of afx'g ;fdfGo s[lif k];f ePsf] cleefjs
;fdfGo ;fIf/ / ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf] pDd]bjf/n] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff pQL0f{
u/]sf] b]lvof] .
@=^ lghfdtL ;]jfdf ;dfj]lztfsf] jt{dfg l:ylt
nf]s;]jf cfof]un] lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgnfO{ lj=;+= @)^%
;fnb]lv sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . lghfdtL ;]jfdf b]zsf] hghfltsf] agf]6adf]lhdsf]
tl:a/ b]lvg'kb{5 eGg] dfGotfcg';f/ g]kfndf ;dfj]zL egf{ gLlt c+ufn]sf] 5 . o;sf]
cfwf/df b]xfoadf]lhdsf] l:ylt b]lvPsf] 5 . tYofª\scg';f/ Gf]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf
lghfdtL sd{rf/Lsf] ;ª\Vof ptf/ r9fjsf] cj:yfdf b]lvPsf] 5 . of] ;ª\Vof ;dfj]zL egf{
13
gLlt nfu" ePkl5 dlxnfsf] ;ª\Vof s]jn !! k|ltztdf /x]sf] ;ª\Vof a9]/ cf=j= @)^(.&)
df sl/a !% k|ltztsf] xf/fxf/Ldf k'u]sf] 5 . hasL of] ;+Vof Tof] ;doeGbf cufl8 s]jn
&.* k|ltztdf sfod lyof] . o;}u/L k'?if sd{rf/Lsf] ;ª\Vof sl/a *( k|ltztaf6 36]/ *%
k|ltztdf k'u]sf] 5 . dlxnf sd{rf/Lsf] ;ª\Vof a9\g'sf] sf/0f lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{
gLltadf]lhd sd{rf/Lsf] lgo'lQm x'g' xf] . csf]{tkm{, k|zf;g ;'wf/ cfof]u @)$* n]
sd{rf/Lsf] ;ª\Vof 36fpFb} n}hfg] ;'emfj lbPkl5 sd{rf/Lsf] ;ª\Vof sl/a Ps nfvaf6 c;L
xhf/sf] ;ª\Vofdf NofOPsf] b]lvPsf] 5 .
Tfflnsf g+= @=! lghfdtL ;]jfdf dlxnf / k'?ifsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf
qm=;= cf=j= dlxnf k'?if hDdf
;ª\Vof k|ltzt ;ª\Vof k|ltzt ;ª\Vof k|ltzt
! @)^$÷)^% *&&$ !!=)( &)#^* **=(! &(!$@ !))
@ @)^%÷)^^ *&!# !!=(^ ^$!@% **=)$ &@*#* !))
# @)^^÷)^& (&$( !# ^%@@% *& &$(&$ !))
$ @)^&÷)^* !)&&# !#=*$ ^&)&% *^=!^ &&*$* !))
% @)^*÷)^( !!^&( !$=^& ^&(@* *%=## &(^)& !))
^ @)^(÷)&) !@@^# !%=# ^&*$% *$=& *)!)* !))
hDdf ^!(%! !@.(# $)@%^^ *&.)& $^$%!& !))
;|f]tM lghfdtL lstfavfgf, @)&!
h;sf] sf/0faf6 klg dlxnf sd{rf/Lsf] k|ltzt;d]t a9\g uPsf] b]lvPsf] 5 . ljBdfg
cj:yfdf sd{rf/Lsf] agf]6nfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a @@ k|ltzt clws[t txsf sd{rf/L
/x]sf 5g\ eg] ;xfos :t/sf sd{rf/Lx¿ sl/a %@ k|ltzt /x]sf 5g\ . o;}u/L sfof{no
;xfos txsf sd{rf/L sl/a @^ k|ltzt /x]sf 5g\ . ;xfos :t/sf sd{rf/LnfO{ sfo{s'zn
gePsf] egL lghfdtL ;]jfnfO{ clws[t d"ns agfpg] k|zf;g ;'wf/ cfof]usf]
l;kmfl/;adf]lhd ;xfos :t/sf sd{rf/Lsf] ;ª\Vof 36fpFb} n}hfg] /0fgLltsf ;fy cufl8
a9]sf] b]lvG5 .
ljljw hghfltsf] cfwf/df lghfdtL ;]jfnfO{ ljZn]if0f ubf{ jt{dfg lghfdtL ;]jfdf a|fDx0f
sl/a %& k|ltzt, t/fO{sf a|fDx0f If]qL sl/a # k|ltzt, kxf8sf If]qL sl/a !% k|ltzt,
hghflt !% k|ltzt, blnt sl/a% k|ltzt, t/fO{sf] dWod ju{ sl/a * k|ltzt / cGo
sl/a ! k|ltzt /x]sf] b]lvPsf] 5 -Paudel, 2014, p264_.
@=& ;dfj]zL egf{ gLlt / lj1fkg
lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd ;dfj]zL egf{ gLltnfO{
sfof{Gjog ug{sf] nflu lj1fkg clgjfo{ ;t{ xf] . lj1fkg gul/sg ;DalGwt kIfx¿n]
hfgsf/L kfpg ;Sb}gg\ . ;f]xL P]gsf] k|fjwfgcg';f/ lj1fkg v'Nnf, cfGtl/s k|lt:kwf{,
sfo{Ifdtfsf] d"Nofª\sgåf/f x'g] a9'jf, sfo{ ;Dkfbg tyf cg'ejsf] d"Nofª\sgaf6 x'g]
;dfof]hg / ;dfj]zL gLltcg';f/ x'g] ub{5 . nf]s;]jf cfof]un] lj1fkg ubf{ uf]/vfkqsf]
a'waf/sf] cª\s, nf]s;]jf cfof]usf] cfˆg} a'n]l6g, nf]s;]jf cfof]usf] j]j k]haf6 lj1fkg
u/L b/vf:t cfXjfg ug]{ u/]sf] kfOof] .
14
lj=;+=@)^% ;fnb]lv sl/a 5
xhf/sf] ;ª\Vofdf lj1fkg
ePsf] b]lvPsf] 5 . oL
lj1fkgdWo] @)^% df !&
k|ltzt, @)^^ df !! k|ltzt,
@)^& df !& k|ltzt, @)^*
df !% k|ltzt / @)^( df
@) k|ltzt lj1fkg ePsf]
kfOG5 . oL lj1fkgaf6 sl/a
!( xhf/ kbx¿ k"lt{ ul/Psf]
b]lvPsf] 5 . lj=;+ @)^% ;fndf sl/a rf/ xhf/, @)^^ df sl/a b'O{ xhf/, @)^& df
sl/a kfFr xhf/, @)^* df sl/a rf/ xhf/, @)^( df klg sl/a rf/ xhf/ / @)&) df
sl/j kfFr xhf/ kbsf] k"lt{ ePsf] b]lvof] .
;dfj]zL egf{ gLltadf]lhd v'Nnf / ;dfj]zL u/L b'O{ ju{df lj1fkg xF'b} cfPsf] kfOof] .
klxnf] jif{ @)^% df @( k|ltzt / &! k|ltztsf] cg'kftdf /x]]sf]df @)&) ;fndf df $%
k|ltzt / %% k|ltztsf] cg'kftdf sfod /x]sf] kfOof] . o;/L o; cg'kft ;'?df sfod x'g
g;Sg'df kb ;ª\Vofsf] ljefhgdf cndn x'g' /x]sf] 5 . oBlk tYofª\saf6 of] k|:6 b]lvPsf]
5 sL k|ltztsf] dfldnf Ps jif{kl5 csf]{ / csf]{ jif{kl5 csf]{df qmdzM ldnfg x'Fb} uPsf]
b]lvPsf] 5 .
lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+zf]wg_ k|fjwfgcg';f/ ;dfj]zL egf{ gLlt pQm P]gn]
jlu{s[t u/]sf ju{x¿nfO{
5'6\ofOPsf] $%
k|ltztnfO{ !)) dfgL
kb ;ª\Vof lgwf{/0f u/]sf]
kfOof] . o; cy{df ljut
kfFr jif{ tYofª\snfO{
ljZn]if0f ubf{ dlxnfnfO{
#$ k|ltzt, cflbjf;L
hghfltnfO{ @^ k|ltzt,
dw];LnfO{ @@ k|ltzt,
blnt nfO{ !) k|ltzt, km/s Ifdtf ePsfnfO{ % k|ltzt / lk5l8Psf] If]qnfO{ # k|ltzt kb
;ª\Vof ljefhg u/]sf] kfOof] .
@=* ;dfj]zL egf{ gLlt / b/vf:t
;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] ;Gbe{df b/vf:t cfXjfg / cfj]bg btf{ ug]{ k|lqmof
dxTjk"0f{ sfo{ xf] . hlt w]/} b/vf:t btf{ u/L ;DefJo pDd]b/jf/nfO{ Nofpg ;lsof] Tolt g}
w]/} /fd|f] pDd]bjf/ 5gf]6 ug{;lsg] cfwf/ tof/ x'ghfG5 . o; b/vf:tsf]
4013
1864
45253665 3592
5078
2064÷065 2065÷066 2066÷067 2067÷068 2068÷069 2069÷070
kb ;+Vof
lrq g+ @=!
29 3141 40 46 45
71 6959 60 54 55
2064÷065 2065÷066 2066÷067 2067÷068 2068÷069 2069÷070
v"Nnf / ;dfj]zL tkm{sf] lj1flkt kb;+Vof
;dfj]zL k|ltzt v'Nnf k|ltzt
lrq g+ @=@
15
ljZn]if0f cf=j=@)^$.)^% b]lv cf=j= @)^(.)&) ;Dd nf]s;]jf cfof]udf btf{ ePsf
b/vf:tnfO{ ;dfj]z ul/Psf] 5 . To;}n] ;dfj]zL egf{ gLltadf]lhd k|To]s kIfaf6 b/vf:t
btf{ eP ePgg\ o;n] o; k|lqmofdf dxTjk"0f{ cy{ /fVb5 . b]xfosf cg'R5]bdf lnª\u,
hghflt, wd{, pd]/, ljsf; If]q, cWoog ;ª\sfoh:tf cfwf/x¿df ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
s_ lnª\usf] cfwf/df b/vf:t ;ª\Vofsf] ljZn]if0f ubf{ cf=j=@)^$.)^% df dlxnfsf] #( /
k'?ifsf] ^! k|ltztsf] cg'kftdf b/vf:t kb}{ cfPsf]df pQm cg'kft tyf cGt/ sd x'Fb}
cf=j=@)^(.&) df dlxnf $& / k'?if %# k|ltztdf cfPsf] kfOof] . o; tYofª\saf6 of] k|:6
x'g cfpF5 sL dlxnfsf] b/vf:tsf] b/ qmdzM a9\b} uPsf] kfOG5 . o;sf sf/0fx¿df
dlxnfsf] ;fIf/tf b/ a9\b} uPsf], dlxnfsf] ;Ifdtfsf] cj:yfdf j[l4 ePsf], dlxnf cfkm}Fn]
hflu/ vfg k5{ eGg] dfGotfdf ljsf; ePsfh:tf sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvPsf 5g\ . o;sf]
cy{ of] xf]Og sL k'?ifx¿ sdhf]/ eP/ o;f] x'g uPsf] sbflk xf]Og . o;/L dlxnfsf]
b/vf:t btf{ u/fpg] sfo{df ;aeGbf lhDd]jf/ sf/0f ;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] ubf{ g}
ePsf] dfGg ;lsG5 .
v_ hghfltsf] cfwf/df b/vf:tsf] btf{ u/]sf] cfwf/df ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog
kIfnfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a b'O{ bh{g hfthflt tyf hghfltn] b/vf:t btf{ u/fPsf] kfOof]
. ;aeGbf a9L b/vf:t a|fDx0f If]qL ;d'bfoaf6 btf{ ePsf] kfOof] . ljut kfFr jif{sf]
tYofª\snfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f ;d'bfo PSn}n] sl/a %) k|ltzt btf{ u/fPsf] / cGo
;d'bfoaf6 sl/a %) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf btf{ ePsf] kfOof] . o:t} cGo hfthfltdf If]qL,
g]jf/, du/, /fO{, yf¿x¿ qmdzM /x]sf] b]lvof] . hasL g]kfndf :yfgLo ljsf; dGqfnosf]
cf+s8fdf %( a6f hghflt / cGo a|fDx0f, If]qL, blnth:tf hfthflt /x]sf 5g\ . o;/L
b/vf:t btf{ ug]{ qmddf a|fDx0f If]qLafx]s cGo ;d'bfoaf6 pgLx¿sf] hg;ª\Vofsf]
cg'kftdf b/vf:t g} sd kg{ uPsf] b]lvPsf] 5 .cGo ;d'bfoaf6 b/vf:t g} gkg{'df ljljw
sf/0fx¿ /x]sf 5g\ . h:t} ;fIf/tf b/ sd x'g' -cj:yL / clwsf/L, @)!@_, pgLx¿nfO{
nf]s;]jf cfof]uaf6 ;/sf/L gf]s/L kfOG5 eGg] s'/fsf] hfgsf/L gx'g', nf]s;]jf cfof]uaf6
hflu/ vfg sl7g 5 eGg] cjwf/0ff JofKt x'g', g]kfnsf] ;fdflhs agf]6 / pgLx¿sf] ;+:sf/
o;sf lhDd]jf/ sf/0fx¿ b]lvPsf 5g\ -/fli6«o Goflos k|lti7fg, @)!#_ .
Wffld{s cf:yfsf cfwf/ ljut kfFr cf=j=sf] b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ (# k|ltzt
cfj]bs lxGb' /x]sf 5g\ . o;kl5 af}4 $ k|ltzt, O;fO{ / d'l:nd !.! k|ltzt / cGo sl/a
@ k|ltzt /x]sf 5g\ . x'g t g]kfn wd{ lg/k]If d'n's eP klg g]kfndf lxGb'x¿sf] afx'Notf
/x]sf] 5 t/ klg cGo wdf{jnDaLx¿n] cfˆgf] hg;ª \Vofsf] cg'kftdf cfj]bg btf{ u/]sf]
kfOPg .
u_ Zf}lIfs of]Uotf / b/vf:tsf] b/nfO{ x]bf{ ;DalGwt ;]jf ;d"xsf nflu cfof]un]
tf]lsPadf]lhd b/vf:t lbg]x¿eGbf cltl/Qm z}lIfs of]Uotf ePsfn] b/vf:t lbg] u/]sf]
kfOof] .h;dWo] Go"gtd z}lIfs of]Uotf ePsfx¿ dfq $^ k|ltzt /x]sf] kfOof] eg] o;sf
cltl/Qm z}lIfs of]Uotf ePsf %$ k|ltzt /x]sf] b]lvof] . o;sf k5fl8sf sf/0fx¿df k9\b}
hfg] / ;fgf] txsf] lghfdtL sd{rf/L eP klg hflu/ vfg] dg;fo b]lvG5 eg] csf]{tkm{
16
z}lIfs k|df0fkq eP klg pQm k|df0fkqcg';f/sf] hflu/ tyf cGo sfo{x¿ kfpg g;s]sf]
cj:yfnfO{ bzf{pF5 .
3_ z}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df b/vf:t ljt/0f kIfnfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L b/vf:t
lzIff ;ª\sfoaf6 @* k|ltzt k/]sf] 5 eg] o;kl5 dfgljls / Joj:yfkg ;ª\sfo tkm{af6
qmdzM @@ / @! k|ltzt b/vf:t k/]sf] b]lvG5 . o;}u/L lrlsT;fdf ( k|ltzt, lj1fgdf %
k|ltzt, OlGhlgol/ªdf # k|ltzt b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . b/vf:t lbg] cGo
;ª\sfox¿df sfg'g-@ k|ltzt_, s[lif-@ k|ltzt_ / cGo -% k|ltzt_ /x]sf 5g\ eg] ;+:s[t /
jgdf gu0o dfqfdf b/vf:t k/]sf 5g\ . o;/L b/vf:tsf] b/nfO{ ;ª\sfo cg';f/ ljZn]if0f
ubf{ w]/} hgzlQm pTkfbg ePsf / tb\g';f/ cfjZostf ePsf] cfwf/df b/vf:t k/]sf]
b]lvPsf] 5.
ª _ dft[efiff / b/vf:t ;ª\VofnfO{ ljZn]if0f ubf{ ;a}eGbf a9L&# k|ltzt b/vf:t g]kfnL
dft[efiff ePsfx¿ /x]sf 5g\ . bf];|f] pRr b/vf:tb/ ePsfx¿ d}ynL efiff ePsfx¿ 5g\
h;sf] cfotg !! k|ltzt /x]sf 5 . o;}u/L cGo !* j6f dft[efiffx¿ sl/a ! af @
k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf 5g\ . o;cy{df g]kfndf sl/a !@^.@& j6f dft[efiff af]lng]
ul/P klg hDdf @).@@ j6f dft[efiff af]lng] ul/Psf ;d'bfox¿ nf]s;]jf cfof]usf] kxF'rdf
/x]sf b]lvPsf] 5 . g]kfnL efiffsf] pNn]Vo pkl:ylt /xg'df g]kfnL efiff dft[efiff
ePsfx¿sf] hg;ª\Vof g} pNn]Vo /x]sf] b]lvG5 . o;sf ;Defljt sf/0fdf of t afFsL /x]sf
;d'bfosf pDd]bjf/ g} 5}gg\ of t pgLx¿nfO{ hfgsf/L g} 5}g .
r_ pDd]bjf/sf] pd]/ / b/vf:tsf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L pDd]bjf/ @! jif{b]lv
@% jif{ pd]/ ;d"xsf $) k|ltzt pDd]bjf/sf] b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . To;kl5 @^ b]lv
#) jif{ ;d"xsf @% k|ltzt pDd]bjf/n] cfj]bg u/]sf] kfOof] . o;kl5 #! b]lv #% jif{
;d"xsf !& k|ltzt /x]sf 5g\ . :d/0f/xf];\ lghfdtL ;]jfdf ;]jf k|j]zsf nflu !* jif{ /
pd]/sf] xb #% jif{ tf]lsPsf] 5 t/ lghfdtL ;]jfdf axfn /x]sf sd{rf/LnfO{ pd]/sf] xb
nfUb}g . #% jif{eGbf dflysf k'?if sd{rf/Lsf] xsdf pgLx¿ ;]jf/t /x]sf] b]lvPsf] 5 t/
dlxnfsf] xsdf eg] pgLx¿n] $) jif{sf] pd]/;Dd cfj]bg lbg ;Sg] cj:yf /x]sf] 5 .
5_ ljsf; If]qut txdf b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L dWodf~rnaf6 $@
k|ltzt cfj]bg k/]sf] b]lvPsf] 5 . o;}u/L k"jf{~rn / klZrdf~rnaf6 a/fa/ !*.!*
k|ltzt b/vf:tk/]sf] kfOG5 . o;}u/L dWo klZrdf~rn / ;'b"/ klZrdf~rnaf6 qmdzM !#
/ ( k|ltztdf b/vf:t k/]sf] b]lvPsf] 5 . dWodf~rn b]zsf] /fhwfgL ePsf] / ;aeGbf
a9L hg;ª\Vof klg o;} If]qdf /x]sf 5g\ . o;sf] cltl/QmcGo If]qaf6 klg o;} If]qdf a;fO{+
;/fO klg x'g] u/]sf] 5 . b/vf:tsf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ k"j{af6 klZrdtkm{sf] b/vf:t b/
qmdzM 36\bf] cj:yfdf /x]sf] 5 . o; tYosf] k5fl8 ;DalGwt If]qsf] hg;ª\Vof, ;fIf/tf
b/, z}lIfs ;+:yfx¿sf] pkl:ylth:tf sf/0f /x]sf 5g\ .
h_ cf};t cfj]bg b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ clws[t txsf kbx¿df k|ltkb $&# hgfsf] cfj]bg
k/]sf] b]lvof] eg] gf=;'= kbsf] k|ltkb @&( hgf pDd]bjf/ /x]sf] kfOof] . o;}u/L vl/bf/
kbsf] nflu k|ltkb !&@ hgfsf] cfj]bg k/]sf] kfOof] . o; tYofª\saf6 of] k|:6 x'g hfG5 sL
clws[t txdf a9L k|lt:kwf{ x'g] u/]sf] b]lvG5 .
17
b/vf:t cfj]bg / ;dfj]zLtfnfO{ ljZn]if0f ubf{ v'Nnfdf cfj]bg lbg]sf] cf}ift b/ pRr
/x]sf] 5 . ;dfj]lztfsf] xsdf eg] dlxnfdf !!$ k|ltkb, cflbjf;L hghfltdf &% b/vf:t
k|ltkb, dw];Ldf &@ b/vf:t k|ltkb, blntdf #* b/vf:t k|ltkb, km/s Ifdtf ePsf] xsdf
@^ b/vf:t k|ltkb / lk5l8Psf] If]qdf ^) b/vf:t k|ltkb /x]sf] kfOof] .
@=( b/vf:t / lnlvt k/LIffdf ;+nUgtf
pDd]bjf/x¿n] b/vf:t lbg] t/ k/LIffdf cg'kl:yt x'g] k|j[lQ k|d'v¿kdf b]lvPsf] 5
. cf=j=@)^$.)^% b]lv @)^(.)&) ;Dd k|fKt tYofª\snfO{ ljZn]if0f ubf{ ;a} ;]jf ;d"xdf
u/]/ &% k|ltzt pDd]bjf/x¿ lnlvt k/LIffdf pkl:yt x'g] u/]sf] kfOof] . ;dfj]zLtkm{sf]
tYofª\s ljZn]if0f ubf{ dlxnfdf %#=^ k|ltzt, cflbjf;L hghfltdf $^=^ k|ltzt,
dw];Ltkm{ $#=@ k|ltzt, blnttkm{ %)=* k|ltzt, km/s Ifdtf ePsf]tkm{ ^$=( k|ltzt /
lk5l8Psf] If]qtkm{ %%=% k|ltzt pDd]bjf/ lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt x'g] u/]sf] kfOof] .
o;/L pNn]Vo dfqfdf k/LIff cfj]bg lbg] / lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] s'/fn] ubf{ o;sf]
cfsif{0fk|lt k|Zg pAhfPsf] b]lvPsf] 5 . v'Nnftkm{ a9L pDd]bjf/ lnlvt k/LIffdf ;+nUg
ePsf] b]lvof] eg] ;dfj]zLtkm{sf sl/a %) k|ltzt pDd]bjf/ dfq lnlvt k/LIffdf ;+nUg
ePsf] kfOof] .
@=!) ;dfj]zL egf{ gLlt / lnlvt k/LIff
nf]s;]jf cfof]un] o; cfof]udf btf{ ePsf cfj]bsx¿ dWo]af6 ;aeGbf pko'Qm pDd]bjf/
5gf]6 ug{sf nflu ;alGwt kb / ;f]cg';f/sf] kf7\oqmddf cfwfl/t eO{ lnlvt k/LIff
;~rfng ub{5 . lnlvt k/LIff ;~rfng ug{sf] nflu ljifo lj1af6 k|Zgx¿ tof/ ug]{ /
kl/dfh{g ug]{ sfo{ ub{5 . ljifo lj1af6 k|Zgx¿ agfpg nufpFbf sf]8 g+= sf] cfwf/df
agfpg nufpg] / l;naGbL u/L a'emfpg nufpg] ub{5 . o;}u/L Tof] sf]8 g+= Ps zfvfaf6
csf]{ zfvfsf] sd{rf/Ln] klg yfx kfpg g;Sg] / Pp6f lj1n] csf]{ lj1sf] kQf] g} gkfpg]
;+/rgf tof/ u/]sf] 5 . ;f]lwPsf k|Zgx¿df Ps¿ktf Nofpg lj1dfkm{t g} kl/dfh{g ug{
nufOg] u/]sf] kfOG5 . Pp6} kbsf] nflu klg leGg leGg k|Zg ;]6x¿ tof/ u/L k/LIffyL{n]
klg rf]g{ g;lsg] u/L lnlvt k/LIff ;~rfng u/]sf] b]lvG5 . lnlvt k/LIff ;DkGg
ePkZrft\ k/LIff s]Gb|af6 l;naGbL u/fO{ nf]s;]jf cfof]usf sfof{nodf sfkLx¿ NofOG5 .
pQm sfkLdf cWoIf / ;lrjn] leGbfleGb} sf]8 g+= /fvL sfkLx¿nfO{ hfFRg lj1x¿nfO{
k7fOG5 . To;/L cfPsf] cª\sx¿ sf]8 efiffdf clGtd glthf tof/kZrft\ dfq sf]8 g+=
le8fO JolQmsf] glthf of]Uotfqmdsf] cfwf/df ;fj{hlgs ul/G5 .
To;kl5 cGtjf{tf{ lnOG5 . cGtjf{tf{sf] nflu klg nf]s;]jf cfof]u tof/ u/]sf] /f]i6/df gfd
;+nUg ul/Psf lj1x¿nfO{ lgdGq0ff u/L of]UoeGbf of]Uo JolQmsf] 5gf]6 ul/G5 . pk/f]Qm
k|lqmofaf6 of] k|:6 x'G5 ls nf]s;]jf cfof]uaf6 s;}nfO{ klg sfvf / kfvf nufO{ kIfkft
k"0f{ Jojxf/ u/]sf] kfOPsf] 5}g . nf]s;]jf cfof]usf] sfo{k|ltsf] d"Nofª\sg lje]bk"0f{ 5}g eGg]
hgljZjf; /x]sf] 5 -hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu, @))*_ .
18
@=!! ;dfj]zL egf{ gLlt / kf7\oqmd
nf]s;]jf cfof]un] ljleGg kbx¿sf] lnlvt kl/Iff tof/ ug{sf] nflu $%( j6f kf7\oqmd
tof/ u/L ;DalGwt pDd]bjf/nfO{ k'l:tsf tyf j]j k]haf6 hfFr x'g'eGbf sDtLdf # dlxgf
cufj} hfgsf/L u/fPsf] 5 . kf7\oqmd tof/ ubf{ sfdsf] k|lqmlt, ;d;fdlos ljifoj:t',
pDd]bjf/n] cWoog u/]sf] ljifo / cª\u|]hL efiff / sDKo'6/sf] lzIffsf] hfgsf/Lh:tf
cfofdx¿df cfwfl/t eO{ tof/ u/]sf] b]lvPsf] 5 . o;n] ubf{ hf] ;'s} JolQm cfˆgf]
ljifocg';f/ ldNbf] kbdf / z}lIfs of]Uotfcg';f/ k|lt:kwf{ u/L lghfdltL sd{rf/L x'g;Sg]
Joj:yf u/]sf] 5 . o;sf cfnf]rsx¿ sf]xL s;}nfO{ ljz]if u/L g]kfnL efifLx¿nfO{ nf]s;]jf
cfof]usf] kf7\oqmd cg's"n /x]sf] ts{ u/]sf] kfOG5 . clxn] nf]s;]jf cfof]un] cª\u|]hL
dfWodaf6 klg k/LIff lbg ;Sg] Joj:yf u/]sf] 5 . nf]s;]jf cfof]un] ;do ;Gbe{cg';f/
kf7\oqmdnfO{ kl/dfh{g ub}{ cfPsf] 5 .
@=!@ ;dfj]zL egf{ gLlt / l;kmfl/;
nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff k|0ffnLaf6 cf=j=@)^% b]lv cf=j= @)&) ;Dd v'Nnf / ;dfj]zL
l;4fGtcg';f/ hDdf !&^%( hgf pDd]bjf/ ;kmn ePsf 5g\ . h;dWo] ;dfj]zL tkm{dfq
%#%& hgf /x]sf 5g\ . v'Nnf tyf ;dfj]zLdf lnlvt k/LIffaf6 ;kmn ePsf t/
cGtjf{tf{df ;kmn x'g g;s]sf pbfx/0fx¿ /x]sf 5g\ . b'j}tkm{ u/]/ lnlvt k/LIffdf g} $%*
kbx¿ ;kmn x'g g;s]sf] b]lvof] .
oL $%* kbdWo] cf=j= @)^% df ;dfj]zLtkm{ *% k|ltzt / v'Nnftkm{ !% k|ltzt /x]sf]
b]lvof] . o;}u/L cf=j=@)^^ df ;dfj]zLtkm{ %^ k|ltzt / v'Nnftkm{ $$ k|ltzt,
cf=j=@)^& df ;dfj]zLdf &) k|ltzt / v'Nnftkm{ #) k|ltzt, cf=j=@)^* df ;dfj]zLtkm{
@) k|ltzt / v'Nnftkm{ *) k|ltzt / cf=j= @)^( df ;dfj]zLtkm{ &) k|ltzt / v'Nnftkm{
#) k|ltzt /x]sf] kfOof] . oL kfFrj6f cf=j=df @)^* afx]s ;a}df ;dfj]zLtkm{ a9Ldfqfdf
l;kmfl/; x'g g;s]sf] kfOof] eg] cf=j= @)^* df v'Nnftkm{sf a9L pDd]bjf/ ;kmn x'g
g;s]sf] kfOof] .
o;} qmddf lnlvt k/LIffdf ;kmn ePsf t/ l;kmfl/; x'g g;s]sf kbx¿df kfFrj6}
cf=j=df u/]/ hDdf @&* kbx¿ /x]sf 5g\ . o;/L x]bf{ hDdf @&* kbsf] sl/a #) k|ltzt
;dfj]zLtkm{sf l;kmfl/; x'g /x]sf] kfOof] eg] v'Nnftkm{ sl/a&) k|ltzt /x]sf] b]lvof] .
o;/L ;kmn x'g g;s]sf kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, Ol~hlgol/ª, :jf:y ;]jf /
s[lif /x]sf 5g\ . pk/f]Qm ;dfj]zLtkm{ dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt, dw];L ;a}
pk;d"xsf pDd]bjf/ /x]sf] kfOof] .
19
cWofo tLg
g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] ;dLIff M
;+/rgfdf kl/jt{g k|j[lQ pxL <
o; cWofodf ;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] cj:yfdf ljZn]if0f ug]{, nf]s;]jf cfof]un]
v]n]sf] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogdf v]n]sf] e"ldsf / ;dfj]zL egf{ gLltaf6 5gf]6
ePsf / v'Nnftkm{af6 5gf]6 ePsf lghfdtL sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbgh:tf kIfx¿df
ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
#=! lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog
g]kfn ;/sf/n] ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog ug{ lghfdtL ;]jf P]g, @)$( nfO{ bf];|f]
;+zf]wg u/L dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L, lk5l8Psf] If]q, km/s Ifdtf ePsfh:tf
cfwf/df juL{s/0f u/L sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . o; cjwf/0ffnfO{ cf=j=@)^$.)^% b]lv
sfof{Gjogdf NofO;s]sf] 5 . o;sf] lj:t[t ljZn]if0f bf];|f] cWofodf ul/;lsPsf] 5 . o;
cjlwdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogdf NofPkZrft\ sltn] o;n] k"0f{ ;dfj]zL u¥of] egL
ts{ ub{5g\ eg] sltkon] of]Uotf k|0ffnLdf c;/ k'¥ofof] / sltkon] o;n] cf+lzs ¿kdf
dfq ;Daf]wg u/]sf] ts{ u/]sf 5g\ . o;sf] cnfjf of] k4lt g} 7Ls 5}g eGg]x¿ klg sd
5}gg\ .
o; ;dfj]zL egf{ lgLlt sfof{Gjog NofPkZrft\ o;n] k"0f{ ;dfj]zL ePsf] ts{
ug]{x¿sf] wf/0ffdf g]kfnsf] jt{dfg kl/k|]Iodf lghfdtL ;]jfdf cjnDag ul/Psf]
;dfj]zL egf{ k|lqmof ;do;fk]If, Gofk"0f{, k|ultjfbL / ;/fxgLo 5 . jf:tjdf
u'0f:t/ / kl/0ffdsf] lx;fan] x]bf{ v'Nnf / ljz'4 of]Uotf k|0ffnLdf cfwfl/t egf{
k|lqmofnfO{ /fd|f] dfGg ;lsG5 t/ of] k|0ffnL ToxfF pko'Qm a9L x'G5, hxfF hgtf ;a}
;'lzlIft, ljsl;t / ;"rgfdf k"0f{ kxF'r ePsf] x'G5g\ . xfd|f] h:tf] cljsl;t b]z
hxfF ;Lldt hgtf dfq b]zsf] ljsf; / zf;g k|0ffnLsf] d"nwf/df /x]sf tyf
;"rgfdf kxF'r eP]sf] x'gfn] ToxfF clwstd hgtf cem klg ljsf;sf b[li6sf]0fn]
lgs} k5fl8 k/]sf 5g\ . ;a}nfO{ cj;/ k|bfg u/]/ ;dtfsf] b[li6n] ;a}nfO{ Psrf]6L
d"nwf/df k'Ug] cj;/ o; ;dfj]zL egf{ gLltn] lbPsf] 5 . To;sf/0f klg o; egf{
gLltnfO{ pko'Qm dfGg ;lsG5 . o;sf] cnfjf o; egf{ k|lqmofn] b]zdf Pp6f
o'ufGtsf/L kl/jt{g Nofpg ;Sg] ;Defjgf af]s]sf] x'gfn] Pp6f lglZrt
;dofjlw;Dd o;nfO{ hf/L cfjZos 5 .
g]kfn Ps ljljw hflt, If]q, wd{, ju{nufotsf ljljwtfn] el/k"0f{ 5 . oxL
ljljwtfsf] Joj:yfkgsf] p2]Zosf ;fy ;'? ul/Psf] ;dfj]zL egf{ ;'? ul/Psf] xf] .
20
;sf/fTds lje]bsf] dfWodaf6 JolQmnfO{ ;zQmLs/0f ub}{ egf{ x'gsf] nflu of]Uo
agfOPsf] v08df g t /fHosf] d"nwf/df cfpgsf] nflu cj;/ gkfPsf] u'gf;f]
cfpFYof] gt a|fDx0f k'?ifn] /fHon] lje]b u/]sf] cfefif kfpFYof] . o; tYonfO{
cfTd;ft\ u/]/ lzIff, :jf:Yo tyf ljkGg ju{ klxrfg u/]/ dfq ;sf/fTds
lje]bdfkm{t ;dfj]lztf vf]lhof] eg] ;dfj]zL egf{ gLlt ;kmn x'g;Sg] b]lvG5 .
of] Joj:yf cf+lzs ¿kdf 7Ls 5 lsgls o;n] lghfdtL ;]jfdf ;a} ju{, j0f{, If]q,
lnª\usf] k|ltlglwTj x'g kfpg] cj;/nfO{ s]xL xb;Dd ;+:yfut ug]{ k|of; u/]sf] 5
t/ o; k|lqmofaf6 s]jn ;xl/of ;De|fGt ju{sf]dfq kx'Fr k'u]sf] b]lvG5 . lk5l8Psf
blnt, ckfª\u dlxnf cflbn] ;dfj]zL egf{ k|lqmofsf] sfg'gL tyf gLltut
Joj:yfaf6 kmfObf k|fKt ug{;s]sf] kfOsf] 5}g . To;}n] of] k|lqmofn] s]jn
cf}krfl/stfnfO{ dfq hf]8 lbg'eGbf Jojxfl/s ¿kdf lk5l8Psf, cNk;ª\Vos dlxnf
cflbjf;L, blnt, k5fl8 kfl/Psfx¿nfO{ o; gLltaf6 kof{Kt kmfObf lng ;Sg]
jftfj/0f tof/ ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .
of] k|0ffnL klxnf]k6snfO{ pQm ju{nfO{ ;]jf k|j]z u/fpg] ;Gbe{df 7Ls eP klg ;]jf
k|j]z eO;s]sf ju{nfO{ eg] pQm ;dfj]zL gLltsf] e¥ofª r9\b} cj;/ lnO/xg] /
sf]xLn] cj;/ g} gkfpg] cj:yfsf] l;h{gf ePsf] b]lvPsf] 5 . ctM o; ;dfj]zL egf{
gLlt;Fu} ;zQmLs/0f / ;Ifdtfdf ;jnLs/0f ub}{ sfof{Gjogdf hfg ;s] o;n]
;dfhdf ;sf/fTds k|efj kfg{;Sg] b]lvG5 .
clxn]sf] of] ;dfj]zL egf{ k|lqmof Tolt pko'Qm 5}g lsgeg] cf/If0fsf] gfdaf6
;]jfdf k|j]z u/]sfx¿ / v'nf k|lt:kwf{af6 leq k|j]z u/]sfx¿n] ug]{ / u/]sf]
sfdaf6 cfPsf] sfo{ k|ltkmnsf] t'ngf ubf{ ;Lldt k|lt:kwf{ eGbf v'Nnf k|lt:kwf{af6
5gf]6 ePsfsf] k|ltkmn /fd|f] b]lvPsf] 5 . olb cf/If0f lbPdf Ps JolQmnfO{
Psk6s dfq} cf/If0f lbg' pko'Qm x'G5 .
sf]xL cGtjf{tf{ lbg]x¿ of] ;dfj]zL k|lqmof 7Ls 5}g eGGf]x¿ ts{ ub{5g\ lsgeg]
;dfj]zL ;d"x -dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L OToflb_ pkNnf]txsf of]Uo JolQmn]
dfq ;'ljwf kfPsf] x'gfn] o;sf] kmfObf nlIft ;d"x;Dd k'Ug ;s]sf] b]lvPsf] 5}g /
cfly{s, ;fdflhs ¿kn] k5fl8 k/]sf] ;d'bfon] o; cf/If0fsf] df}sfsf] pkof]u ug{
;s]sf] b]lvPsf] 5}g .
;f/f+;df lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL
;dfhsf] n}lª\us, If]qLo Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/
u/fPsf] 5 . ;dfhsf] agf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of]
gLlt ;f/e"t¿kdf 7Ls ePsf] dflgPsf] 5 . ;fy} of] gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{
;a} lnª\u, ju{ / hfthfltsf] ckgTjsf] efjgf hufpg] e"ldsf lgjf{xf u/]sf] kfOG5 . o;
k4ltsf] pNn]lvt ju{, ;d'bfo / If]qsf kx'Fr ePsf tL ju{, ;d'bfo / If]qsf JolQmnfO{
;xh cj;/ lbPsf] 5 . o; k4ltn] jf:tljs ¿kdf cfly{s, ;fdflhs ¿kn] kl5 k/]sf ju{,
;d'bfo, If]q tyf cGo ;dfj]zL k|lqmofdf gk/]sf ljkGg ju{nfO{ cj;/ k|bfg ug{ eg] ;s]sf]
b]lv+b}g . pbfx/0fsf] nflu dlxnfsf] gfddf lghfdtL ;]jfdf kx'Fr ePs} ju{sf dlxnfx¿dfq
21
kmfObf kfpg ;s]sf 5g\ . hghflt, dw];L, blnt, lk5l8Psf] If]qsf] gfdaf6 tL If]qsf
cfly{s, ;fdflhs / z}lIfs kx'Fr ePsfnfO{ dfq cj;/ lbPsf] b]lvPsf] 5 . t;y{ ;dfj]zL
egf{ gLlt sfod /fVb} nlIft ju{;Dd k'Ugsf] nflu ;IfdLs/0f / ;zQmLs/0f ub}{ n}hfg kg]{
cfjZostf b]lvPsf] 5 .
#=@ ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogdf nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf
#=@=! Efgf{ k|lqmof
nf]s;]jf cfof]un] sd{rf/Lsf] egf{ ug]{ qmddf sfg'gn] tf]s]adf]lhdsf] k|lqmof cjnDag
u/]sf] 5 . o;n] cfˆgf] ;do tflnsf ;fj{hlgs u/]sf ] 5 . ;j} vfnL kbx¿sf] ;ª\sng /
k|ltzt lgwf{/0fh:tf sfo{x¿ sfo{ tflnsfcg';f/ g} ug]{ u/]sf] 5 . ;a}nfO{ ;"rgf k|jfx ug{
;a} lj1fkgsf] nf]s;]jf cfof]usf] a'n]l6g, uf]/vfkq / j]j k]haf6 ;fj{hlgs ug]{ u/]sf] 5 .
o; k|lqmofnfO{ d"Nofª\sg ub}{ pQ/bftfx¿sf] cjwf/0ffdf nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]zL egf{
gLlt dof{lbt, ;'wf/f]Gd'v, ;fk]If¿kdf 7Ls / s]xL xb;Dd q'l6 /x]sf] atfPsf 5g\ .
nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof lglZrt¿kdf lgikIf / dof{lbt eP klg o;nfO{
;do;fk]If cem a9L j}1flgs, snª\s / q'l6/xLt / cem a9L dof{lbt agfpFb}
n}hfg'kb{5 . lj1fkgsf] ;Gbe{df s'/f ubf{ lj1fkg cem j}1flgs / k|rf/d'vL
x'g'kg]{ b]lvG5 . nf]s;]jfcfof]usf] lj1fkg cem 6L=eL=, /]l8of], OG6/g]6 kqklqsfh:tf
x/]s dfWodaf6 / ;a} of]Uo gful/snfO{ ;"rgf kxF'r x'g]u/L k|rfl/t ul/of]
eg] k|lt:kwf{ cem s8f / Tolt g} /fd|f] x'g] b]lvG5 .
cGtjf{tf{ lbg]x¿sf] ljrf/df jf:tjdf ;dfj]zL egf{ k|lqmof ;'wf/f]Gd'v 5 t/
k|zf;lgs If]qsf kbsf kf7\oqmd cToGt hl6n agfOPsf] 5 eg] ;dfg tna vfg]
k|fljlws tkm{sf sltko kbdf %) j6f j:t'ut kZgsf] dfq hjfkm lbg'kg]{ l:ylt
klg 5 . glthf k|flKtdf cem} ! jif{;Dd s'g'{kg]{ l:ylt 5 . k/LIff cem} df]km;n;Dd
ljs]lGb|t x'g g;s]sf] x'gfn] b/vf:t ;ª\sngsfo{ cgnfOg k|0ffnLdfkm{t t'?Gt nfu"
ug{;s] cem a9L kl/IffYfL{ a9\g ;Sg] ;Defjgf b]lvPsf] 5 .
nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{
;a}nfO{ ;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5, ;jn kIfdfeGbf ;a} ju{sf]
;xeflutf a9\b} u}/x]sf] 5 eg] b'j{n kIfnfO{ x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf]
;dfj]zLs/0fn] st} g]kfnsf] lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf]
b]lvG5 .
nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof ;fk]If¿kdf l7s} 5 . ;do ;dodf k/LIff k|0ffnLnfO{
cfw'lgsLs/0f ub}{ cfPsf] ;d]t kfOPaf6 o;sf] ljZj;gLotf ;d]t xfl;n u/]sf] 5 .
csf]{tkm{ 3f]lift jflif{s sfo{tflnsfnfO{ cjnDag u/L k"jf{g'dfg of]Uo;d]t agfPsf]
5 . h;sf] ;fgf] pbfx/0fsf] /f=k= låtLo k|yd >]l0fsf] lj1fkg x/]s jif{ c;f]h
dlxgfsf] clGtd a'waf/ k|sfzg ub{} cfPsf] 5 .;jnkIfsf] s'/f ubf{ of]Uotf
Ifdtfsf] cfwf/df egf{ tyf 5gf]6 ug]{ sfo{sf] lg/Gt/tf g} k|d'v /x]sf] 5 eg] b'j{n
22
kIfsf] xsdf ljifout k|Zgkq hfFr ug]{ k2ltnfO{ cem Jojl:yt, j}1flgs /
ljZj;gLo x'g g;s]sf] s'/f xfdL ;a} aLr phfu/ /x]sf] 5 .
nf]s;]jf cfof]usf] egf{ k|lqmof q'l6k"0f{ /x]sf] 5 . s'g kbn] s:tf] e"ldsfsf] ck]Iff
ub{5 eGg] ljifodf cWoog g} gu/L zfvf clws[t, pk;lrj / ;x;lrj :t/sf
k|Zgkq, 5gf]6 ljlw, d"Nofª\sg ljlw km/s km/s x'g'kg]{df k|foM Ps} ljlw ckgfPsf]
5 . zfvf clws[tnfO{ ;f]lwg] k|Zg ;x–;lrjnfO{ ;f]lwPsf 5g\ . 5gf]6 k|0ffnLdf
/x]sf] q'l6sf/0fn] xfnsf ;lrj, ;x–;lrj, pk–;lrjx¿sf] sfo{ ;Dkfbg 36\bf] 5 .
;du|df nf]s;]jf cfof]un] ;DalGwt kIfx¿nfO{ Wofgdf /flv egf{ k|lqmofdf ePsf
sdL sdhf]/Lx¿nfO{ ;Rofpg cfjZos b]lvG5 .
;du|df nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltnfO{ sfg'gsf] kl/lwdf /xL ;a}nfO{ kbcg';f/sf]
kf7\oqmd lgdf{0f u/L ;do tflnsfcg';f/ lj1fkg ug]{, k/LIff ;~rfng ug]{ / glthf
k|sf;g ug]{ sfo{ ub}{ cfPsf] 5 . o;sf cltl/Qm cfGtl/s Joj:yfkg klg cfˆg} lsl;dsf]
k|0ffnL ljsf; u/]sf] 5 . h;sf] sf/0fn] egf{ gLlt sfof{Gjogdf nf]s;]jfcfof]usf e"ldsf
lgikIftf / dof{lbt b]lvPsf] 5 t/ klg ;do;fk]If / sfo{cg'?ksf] of]Uo JolQm rog / ;f]
sfo{sf] nflu k|lta4 pDd]bjf/ 5gf]6df nf]s;]jf cfof]usf] e"ldsf yk ug'{kg]{ cfjZostf 5
.
#=@=@ nf]s ;]jf cfof]usf] e"ldsfsf] k|efjsfl/tf
nf]s;]jf cfof]un] ub}{ cfPsf] sfo{;Dkfbgsf] nflu lgikIf 5 jf 5}g egL k|Zg ul/Psf]df
;dfj]zLtkm{sf (# k|ltzt sd{rf/Lx¿n] / v'Nnftkm{sf (% k|ltzt lghfdtL sd{rf/Ln]
nf]s;]jf cfof]usf] sfo{ ;Dkfbg u/]sf] cj:yf lgikIf ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;}u/L
nf]s;]jf cfof]usf] k|lti7fsf] d"Nofª\sgsf nflu ;f]lwPsf] csf]{ k|Zgsf] hjfkmdf klg
nf]s;]jf cfof]u :jR5 5 eGg]x¿dWo] (! k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf 5g\ eg] ** k|ltzt
v'Nnftkm{ sd{rf/L /x]sf 5g\ . o; dfg]df nf]s;]jf cfof]un] cfˆgf] e"ldsfnfO{ lgikIf /
:jR5 5jL agfpg ;s]sf] b]lvPsf] 5 .
o;}u/L nf]s;]jf cfof]un] ;Dkfbg u/]sf] sfdsf/afxLaf6 o;sf ;/f]sf/x¿n] cg'e"t u/]sf
k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df l;dfGt ¿kdf ;dfj]zLx¿n] v'Nnfsf] t'ngfdf a9L k|efjsfl/tf
/x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;df *# k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf sd{rf/Ln] nf]s;]jf cfof]u
k|efjsf/L /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ eg] v'Nnftkm{sf *@ k|ltzt sd{rf/Ln] o; s'/fnfO{ k'li6
u/]sf 5g\ . o;df pNn]Vo s'/f s] 5 eg] sl/a !&.!* k|ltzt lghfdtL sd{rf/Ln] of]
nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L 5}g egL pNn]v u/]sf 5g\ . nf]s;]jf cfof]un] l;dfGt ¿kdf
eP klg cfˆgf] sfdsf/afxL ubf{ ;'wf/ ug{'kg]{ s'/f o; tYofª \saf6 k|:6 x'g hfG5 .
;du|df nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L ePsf] kfOPsf] 5 .
23
#=@=# sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] k|efjsfl/tf
nf]s;]jf cfof]un] ljBdfg P]g, sfg'gadf]lhd sd{rf/L 5gf]6 ubf{ lnlvt k/LIff ;~rfng
ug]{, cGtjf{tf{ lng], cfOSo" k/LIf0f ug]{ / k|of]ufTds k/LIff ;~rfng u/L of]Uotf ;"rL
k|sfzg u/L kbcg';f/sf] of]Uotf qmddf /x]sf pDd]bjf/nfO{ 5gf]6 ug]{ ub{5 .
s_ lnlvt k/LIffM nf]s;]jf cfof]un] k|To]s ;]jf, ;d"xcg';f/ k[ys\ kf7\oqmd agfP/
k|sflzt ;do tflnsfcg';f/ lnlvt k/LIff ;~rfng u/]sf] 5 . pQ/bftfx¿sf] ljrf/df
;/b/ (& k|ltztn] lnlvt k/LIff k|efjsf/L /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf
sd{rf/Ln] ($ k|ltzt k|efjsf/L /x]sf] eg]sf 5g\ eg] v'Nnftkm{sf (* k|ltzt
sd{rf/Lx¿n] k|efjsf/L ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . lnlvt k/LIff k|efjsf/L x'g'sf] k5fl8
tf]lsPsf] ;dodf k/LIff x'g] u/]sf] 5 . k|To]s ljifosf] k|To]s v08sf] 5'§} pQ/k'l:tsf x'g]
h;sf] sf/0faf6 lgikIf x'gdf ;xof]u k'u]sf] 5 . lnlvt k/LIffdf ;a} lsl;dsf k|Zgx¿
;dfj]z ePsf] PsLs[t k/LIff x'gfn] ;a}nfO{ ;dfg b]lvG5 . lnlvt k/LIffdf ;a} ljifonfO{
;d]6\g vf]lhPsf] 5 . k|of]ufTds ;LknfO{ s]xL xb;Dd :jLsfl/Psf] 5 . PlR5s ljifo
;dfj]z 5 . sfd;Fu ;DalGwt ljifoj:t'nfO{ klg :yfg lbOPsf] 5 . o;/L lgikIftfdf hf]8
lbPsf] x'gfn] lnlvt k/LIffsf] ljZj;lgotf pRr 5 . o;sf] cnfjf ;d;fdlos ljifo
j:t'cg';f/ kf7\oqmd kl/dfh{g ub}{ cfPsf] 5 . o; lnlvt k/LIff k|0ffnLn] ;a} ljwfsf
ljBfyL{sf pkof]uL x'g] u/L ljlzi6 P]lR5s ljifox¿ ;df]j]z u/]sf] 5 . pQ/k'l:tsf k/LIf0f
klg ;du|df lgikIf 5 .
cGtjf{tf{ lbg]x¿n] o; lnlvt k/LIff k|0ffnLsf sdhf]/L kIfx¿ klg cf}+NofOPsf 5g\ .
pgLx¿sf] ljrf/df lnlvt k/LIffn] dfq of]Uotfsf] k/LIff xF'b}g . nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng
u/]sf] lnlvt k/LIff 3f]Sg ;Sg] JolQmx¿sf nflu ;xh 5 .o;df ljifoj:t' 5l/Psf 5g\
.lnlvt k/LIff kf; ug]{ / gug]{ aLrsf] b"/Lsf] xb hfgsf/L 5}g . Nff]s;]jf cfof]un] lnlvt
k/LIffdf k/LIffyL{n] k|fKt u/]sf] k|fKtfª\s ;fj{hlgs ub}{g. lnlvt k/LIffsf] tof/Ldf nfdf]
;do vr{g'kg]{ afWotf /x]sf] 5 .lnlvt k/LIffsf] dfWod g]kfnL efiffdfq ePsf]n] g]kfnL
efiff dft[ efiff ePsfx¿nfO{ ;xh 5 g]kfnL dft[efiff gePsfx¿sf nflu eflifs sl7gfO
5 . sfo{nodf ul/g] sfd / nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd aLr tfnd]n 5}g .lnlvt k/LIffsf]
nflu tof/ ul/g] k|Zgx¿ cj}1flgs lgdf{0f ePsf 5g\ .cfhef]nL pQ/k'l:tsf k/LIf0fsf]
a}wtfdfg} k|Zg p7fOPsf] dx;'; ul/Psf] 5 . cflv/ h] eP klg nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng
ug]{ u/]sf] lnlvt k/LIffdf ljZj;gLotf / lgikIftf ePsf] kfOPsf] 5 .
v_ cGtjf{tf{M nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf] cGtjf{tf{sf] k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df
;dfj]zLaf6 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] cg'ejdf ($ k|ltztnfO{ k|efjsfl/tf ePsf]
kfOPsf] 5 . o;}u/L v'Nnftkm{af6 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] cg'ejdf klg (# k|ltztnfO{
k|efjsf/L ePsf] / ;du|df (# k|ltzt k|efjsf/L ePsf] kfOof] . cGtjf{tf{sf] k|lqmof /
cª\s k|bfg tl/sf ;s];Dd lgikIf xf];\ eGg] tl/sfaf6 o;nfO{ l8hfOg ul/Psf] 5 .
s;}k|lt klg kIfkft x'g g;sf];\ eGg] lsl;dsf] th{'df ul/Psf] 5 . gftf ;DaGw ePsf
JolQm cGtjf{tf{df a:g gkfpg] Joj:yf ul/Psf] 5 . gftfjfb / lqmkfjfb dfgjLo :jefj xf]
. o:fnfO{ lgld6\ofGg ug{ ;lsGg Go'gLs/0f ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
24
cGtjf{tf{sf] qmddf To:tf] wfFwnL ePsf] b]lvPsf] 5}g t/ cf/lIft ;d"xdf kg{sf] nflu
gSsnL sfuhft agfpg]sf] k|rng a9\bf] kfOof] . h:t} ckfª\usf] xsdf ;fdfGo ckfª\utf
ePsf JolQmn] klg l;kmfl/; lnO{ pDd]bjf/ x'g], lk5l8Psf] If]qdf slxNo} ga;]sf] t/
gful/stf ;f]xL :yfgaf6 lnPsf] sf/0fn] p;n] sfg'g k|bQ cj;/ lnPsf] b]lvPsf] 5 .
pNn]lvt ljifox¿ ;dfj]zL egf{ gLltsf] dd{ ljk/Lt /x]sf] b]lvof] .
oBlk cGtjf{tf{df kx'Fr / jr{:j ePsf JolQmx¿sf] eg;'gsf] cfwf/df ljz]; u/L ;x–
;lrjsf] xsdf d"Nofª\sgstf{n] klg leqL¿kdf rnv]n ug]{ u/]sf] eGg] cGtjf{tf{sf] qmddf
cfPsf] 5 . pkNnf] kbdf cGtjf{tf{sf] qmddf ;Lldt JolQmx¿ x'g] / pDd]bjf/n] kxF'r
k'¥ofpg ;Sg] / ;f]xL d'tfljs x'g]h:tf cj:yf b]lvPsf] 5 . ;du|df nf]s;]jf cfof]un] lng]
cGtjf{tf{sf] ;Gbe{df h:tf ;'s} s'/f ul/P klg cGtjf{tf{ lgikIf / wfwnL/lxt kfOPsf] 5 .
u_ cfO{ So" M nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ cfOSo" k/LIffsf] klg ;du|df k|efjsfl/tf g}
kfOPsf] 5 . ;dfj]zL tyf v'Nnf b'j} ;d"xsf (@ k|ltzt pQ/bftfn] k|efjsf/L ePsf]
pNn]v u/]sf 5g\ . o;sf k|Zgx¿ h;n] /fd|f];Fu lbdfv lvofpg ;S5 p;}n] pQ/ lbg
;Sg] u/L ljsNk rog ug{ ;Sg] / lbdfvsf] kl/l:ylt;Fu h'Wg ;Sg] Ifdtfsf] hfFr ub{5 .
3_ k|of]ufTds k/LIff M nf]s;]jf cfof]un] tf]lsPsf] ljifox¿df k|of]ufTds k/LIff;d]t
;~rfng u/]sf] 5 . o;sf] k|efjsfl/tfsf] ;Gbe{df pQ/bftfx¿n] cf};tdf (# k|efjsf/L
ePsf] pNn]v u/]sf 5g\ . h;dWo] ;dfj]lztftkm{sf ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (# k|ltzt
/x]sf 5g\ .
#=@=$ nf]s ;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf
nf]s;]jf cfof]un] pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6sf] nflu ;]jf, ;d"xcg';f/ kf7\oqmdsf] lgwf{/0f
u/]sf] 5 . kf7\qmdcg';f/ lj1x¿nfO{ kl/rfng u/L k|Zg lgdf{0f ug]{ / k/LIf0f ug]{ u/]sf] 5
.
nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stfsf] ;Gbe{df ;f]lwPsf] k|Zgsf] hjfkmdf cf}iftdf
&$ k|ltztn] ;fGble{s /x]sf] pNn]v u/] eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] pNn]v u/]sf
5g\ . ;dfj]zL / v'Nnf k|lt:klw{x¿sf] ljrf/df v'Nnftkm{sf &@ k|ltzt sd{rf/Ln] ;fGble{s
/x]sf] atfPsf 5g\ / @* k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . o;}u/L
;dfj]zLtkm{sf *! k|ltzt sd{rf/Ln] ;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ eg] !( k|ltztn]
c;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ .
nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmd ;fGble{s x'g'sf] k5fl8sf sf/0fx¿df o;n] ;a} If]qnfO{
;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf xfl;n u/]sf] ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo
dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\ . nf]s;]jf cfof]usf] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ ul/Psf]
kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg] / cfjZos kg]{
ljifoj:t'sf] 1fg ePsfx¿nfO{ kf7\oqmd 7Ls ePsf] kfOof] .
25
nf]s;]jf cfof]un] tof/ kf/]sf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf k'u]sfnfO{ pko'Qm g} 5 t/
o;df x'g] tLj| k|lt:kwf{n] ;fdfGo of]UotfeGbf a9Lldlxg]tL, nugzLn, k|oTgzLn e/kbf]{
k':tsx¿ cWoog ug]{ ljleGg ljifosf lj1x¿;Fu ;Nnfx ;'emfj kfpg]x¿sf] nflu a9L
pkof]uL b]lvof] .
kf7\oqmd tyf k/LIff k|0ffnL lghfdtL ;]jfsf] k|j]z k/LIff / kf7\oqmd g]kfnL efiff d}qL 5 .
Kff7\oqmd k':ts / k|Zgkqx¿df kxf8L If]qsf hfthflt, wd{, ;+:s[lt, /xg;xg, e]ife'iffsf
af/]df w]/}h;f] pNn]v ul/Psf 5g\ . dw];L, hghflt, yf¿, /fhj+zLnufotsf hfltsf af/]df
yf]/} dfq pNn]v u/]sf] kfOG5 . nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff g]kfnL dft[efiffx¿sf nflu
;'ljwfhgs ePsf] ts{ u/]sf] kfOof] .
lghfdtL ;]jfdf w]/} ;]jf, ;d"x, pk;d"x / >]0fLsf kb /x]sf] xF'bf ;a} tx / kbsf
kf7\oqmdnfO{ j}1flgs÷cj}1flgs jf pko'Qm cg'ko'Qm 5 eGg] eGbf klg ;dofg's"n
cBfjlws ug{ h?/L 5 t/ cfof]usf] kf7oqmd÷d"Nofª\sg zfvf :jo+sf] Ifdtf ljsf; h?/L
5 . kl5Nnf ;dodf cfˆg} ;]jf, ;d"xsf ;DalGwt P]g, lgod sfo{ k|s[lt ga'e]msfx¿ g}
l;kmfl/; x'g yfn]sfn] k/LIffdf ;kmnePsf sd{rf/LnfO{ sfd ug{ c;lhnf] k/]sf] dx;';
u/]sf] a'lemof] .
clwsf+z pQ/bftfsf] ljrf/df nf]s;]jfcfof]usf] kf7\oqmd ;do cg's"n ePsf] kfOof] eg]
s]xL pQ/bftfx¿sf] ljrf/df o;n] sfd / kf7\oqmd aLr tfnd]n x''g g;s]sf] ts{ u/]sf]
kfOof] .
#=# ;dfj]zL egf{ gLlt / hflt tyf hghfltsf] k|ltlglwTjsf] cj:yf
g]kfndf :yfgLo ljsf; dGqfnosf cg';f/ %( j6f hghflt /x]sf 5g\ . hgu0fgf @)^*
sf cg';f/ !@% j6f hghflt /x]sf] kfOPsf] 5 . k|ltlglwTjd"ns sd{rf/Lsf] l;4fGtcg';f/
;du| hg;ª\Vofsf] agf]6cg';f/ lghfdtL ;]jf klg x'g'kb{5 eGg] dfGotf /x]sf] 5 . cWoog
ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lsf] hfthfltsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{
$* k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt3, 5 k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/
k|ltzt /fO{ / ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ .o;}u/L Ps÷Ps k|ltztdf
zfxL, d08n, du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ . o;}u/L Ps k|ltzteGbf
sd 7s'/L, /f]sfo, /fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/, rf}w/L tyf t]nL /x]sf]
kfOof] .
jf:tjdf ;du| lghfdtL ;]jfnfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f sl/a %% k|ltzt, If]qL !$ k|ltzt,
afx'g If]qL t/fO{ sl/a # k|ltzt, hghflt sl/a !% k|ltzt, blnt % k|ltzt t/fO{sf *
k|ltzt /x]sf] kfOPsf] 5 -kf}8]n, @)!$_ . o;/L t'ngfTds ¿kdf o; cWoognfO{ ljZn]if0f
ubf{ ldNbf]h'Nbf] b]lvPsf] 5 . o; tYofª\sn] lsg s'g} lglZrt ;d'bfosf] p;sf] hg;ª\Vofsf]
cfsf/ eGbf a9L jf sd ePsf] xf] To;;DaGwL vf]hL ug{ dxTjk"0f{ kIf /x]sf] 5 .
s'g} vf; hft ljz]ifsf] a9L cfj]bg kg'{ / ;kmn x'gfsf] sf/0fx¿df w]/} lzlIft x'gfn] /
g]kfnL efiff dft[efiff ePsf] x'gfn] atfPsf 5g\ . (@ k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿ /
26
(& k|ltzt v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿n]] lzlIft a9L x'gfn] a9L cfj]bg lbPsf] / ;kmn x'g
;s]sf] atfPsf 5g\ . o;}u/L (^ k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿ / ** k|ltzt
v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿n] g]kfnL efiff dft[efiff ePsf] sf/0fn] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf
a9L cfj]bg lbg] / ;kmn ePsf] ts{ u/]sf 5g\ . o;} qmddf nf]s;]jf cfof]usf] kxF'r -%$
k|ltzt_, gftfjfb lqmkfjfb -@* k|ltzt_ / /fHon] lje]b u/]sf] -#! k|ltzt_ h:tf sf/0fx¿
klg s]xL xb;Dd lhDd]jf/ ePsf] cf}+NofPsf 5g\ .
s'g} vf; ;d'bfo, ufpFsf pDd]bjf/, sfo{/t sd{rf/L, s[lif k];f ePsf, lghL :s'nsfeGbf
a9L o;sf] k5fl8 kxf8L kl/j];df /f]huf/sf] cGo ljsNk gePsf]n] klg nf]s;]jfk|lt
cfslif{t 5g\eg] lzlIft a|fDx0fsf] lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfg'k5{ eGg] ;f]rsf] ljsf; ePsf]
kfOG5 t;y{ k/LIffdf a9L pQL{0f ePsf] kfOG5 . o;} qmddf cGo ;d'bfosf] kf7\oqmdcg';f/
ldlxg]t / k9fOsf] :t/ gk'u]sf] klg x'g;S5 -cGtjf{tf{, @)!$_ .
;j{k|yd a|fDx0f / If]qLnfO{ Pp6} af:s]6df xfNg' xF'b}g . a9L k|ltzt If}qL eP klg g]kfndf
If}qLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf xfnsf lbgdf sd k|ltzt 5 . a|fDx0fsf] k|ltlglwTj w]/} pRr
&% k|ltzteGbf a9L 5 . a|fDx0fx¿ a9L nugzLn k"vf{b]lv g} k9\g], n]Vg] sfddf nfUg] /
nfu]sf 5g\ . To:t} a|fDx0fx¿ b'Mv si6, x08/ vfP/ klg k9\g ;s]sf] kfOof] . pRrkbx¿df
w]/} a|fDx0f ePsfn] tnsfnfO{ ;xof]u ug]{, /fd|f] 7fpFdf kb:yfkg x'g] / cfocfh{g u/L
cfly{s l:ylt /fd|f] agfPsfn] g} pgLx¿ cu| k+ltdf /x]sf] dx;'; ug{;lsG5 -cGtjf{tf{,
@)!$_ .
pQ/bftfx¿n] ufpFsf pDd]bjf/x¿ a9L ;kmn x'g'sf] k5fl8sf sf/0f;d]t cf}+NofPsf 5g\ .
pQ/bftfx¿n] ;a}eGbf a9L lhDd]jf/ sf/0fdf kfl/jfl/s cled'vLs/0f -(% k|ltzt_ /
a]/f]huf/-(@ k|ltzt_ cf}+NofPsf 5g\ . o;dWo] ;dfj]zL (^ k|ltzt / v'Nnftkm{sf
(%k|ltztn] kfl/jfl/s cled'vLs/0fnfO{ lhDd]jf/ 7x¥ofPsf 5g\ . o;}u/L a]/f]huf/nfO{ klg
;dfj]zLtkm{sf ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (@ k|ltztn] bf];|f] dxTjk"0f{ sf/0f pNn]v u/]sf
5g\ .
tflnsf g+= #=! ;fd'bflos :s'nsf pDd]bjf/ ;kmn x'gfsf sf/0fx¿
s'g} vf;
;d'bfosf]
a9L cfj]bg
kgf{sf]
sf/0fx¿
sf/0fx¿ ;dfj]zL v'Nnf hDdf
c=w]/} lzlIft x'gfn] (@ (& (^
cf=Gf]kfnL dft[efiff ePsfx¿nfO{ ;xh ePsf] x'gfn] (^ ** ()
O= Nff]s;]jf cfof]u glhs ePsf]n] ^) %@ %$
O{= Gfftfjfb s[kfjfbsf] sf/0fn] $^ @# @*
P= /fHon] g} lje]b u/]sf] x'gfn] $( @^ #!
ufpFsf
pDd]bjf/
a9L ;kmn
x'gfsf]
sf/0fx¿
c= u|fdL0f ;+:sf/ &) &$ &#
cf= ;xl/of ;+:sf/ && ^% ^*
O= kfl/jfl/s cled'vLs/0f (^ (% (%
O{= a9L lzlIft &( *% *$
p= a9L kxF'r ^* ^^ ^&
pm= Af9L a]/f]huf/ ($ (! (@
27
P= Nff]s;]jf cfof]usf] k/LIffafx]s ljsNk gePsf] &) ** *#
P}= Gf]kfnL efiffn] ;xh agfPsf] &( *# *@
lghfdtL
;]jfdf
sfo{/t
sd{rf/L g}
;kmn x'gfsf
sf/0fx¿
c= Nff]s;]jf cfof]usf] k|0ffnL;DaGwL cg'ejL ePsf] x'gfn] (^ (& (&
cf= Nff]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIff;DaGwL cg'ejL ePsf]
x'gfn]
($ (^ (^
O= lghfdtL ;]jfdf a9L sl/o/ If]q ePsf]n] ($ (^ (^
O{= lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds ¿kdf 5gf}6 ug'{kgf{sf] sf/0fn] (^ *( ()
p= lghfdtL ;]jfdf /xFbf v]/L ;dfhn] x]g]{ b[li6sf]0f g} km/s 5 .
o;df a9L ;Ddfg tyf kfj/ pkef]u ug{ kfOg] x'gfn] .
** && &(
pm= ;dfhdf ljBdfg OHhtsf] sf/0fn] () &( *@
s[lif k];fsf
pDd]bjf/
;kmn x'gfsf
sf/0fx¿
c= s[lif k]zfdf cToGt sl&g lhjg ofkg ug{ kgf{n] &^ *% *@
cf= u|fld0f kl/j]zn] ws]nL/x]sf] x'gfn] *@ *% *$
O= nf]s ;]jf cfof]usf] kl/Iffsf] nflueGbf cGo k];fdf nfUgnfO{
lgj]zsf] nflu cfjZos ;|f]t ;fwg gePsf] x'gfn]
(! *( ()
O{= of] g} JolQmut Ifdtf b]vfpg] pRrtd ljsNk ePsf] x'gfn] (^ *( (!
p= lghfdtL ;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff ePsf] x'gfn] !)) ($ (^
pm= g]kfndf lghfdtL ;]jf;lxt ;/sf/L ;]jfafx]s cGo ;+:yfut
cfwf/ lbg] c¿ lghL If]q gePsf] x'gfn]
^( *$ *!
lghL eGbf
;/sf/L
:s'nsf
pDd]bjf/
;kmn x'gfsf
sf/0fx¿
c= lghfdtL ;]jfsf] ;Gbe{df a9L cle?lrsf] sf/0fn] () () ()
cf= lghfdtL ;]jf;DaGwL a9L ?lr ePsf] x'gfn] (^ (! (@
O= a9Lldlxg]tL ePsf x'gfn] (@ (^ (%
O{=lghfdtL ;]jfdfafx]s e/kbf]{ ljsNk gePsf] x'gfn] *^ () *(
p= lghfdtL ;]jfdf a9L cfly{s nfe x'g] x'gfn] %! #^ #(
pm= hfgsf/Llagfg} ufpFn] hLjgn] ldlxg]t ug{ l;sfPsf] x'gfn] && &^ &^
P= lghfdtL ;]jfdf ePsf sd{rf/Lx¿sf]hLjg k4ltn] a9L cfsif{0f
u/]sf] x'gfn]
(@ *& **
hDdf ;ª\Vof %$ !&# @@&
;|f]tM :ynut cWoog, @)!$
o;}u/L u|fdL0f ;+:sf/-&# k|ltzt_, ;x/Lof ;+:sf/-^* k|ltzt_, lzlIft-*$ k|ltzt_, kxF'r-
^& k|ltzt_, nf]s;]jf cfof]u ljsNk /xLt-*# k|ltzt_ / g]kfnL efiff-*@ k|ltzt_ /x]sf]
atfPsf 5g\ .
nf]s;]jf cfof]un] lng] k/LIffdf lghfdtL ;]jfleq ePsf lghfdtL sd{rf/Lx¿ g} a9L ;kmn
ePsf] kfOPsf] 5 . o;f] x'g'df klxnf] sf/0fdf lghfdtL sd{rf/Lx¿ nf]s;]jf cfof]usf]
k|0ffnLdf cg'ejL ePsf] x'gfn] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf (^ k|ltzt, v'Nnftkm{sf (&
k|ltzt / cf}ift (& k|ltzt pQ/bftfn] pk/f]Qm sf/0f /x]sf] atfPsf 5g\ . o;}u/L bf];|f]
sf/0fdf pgLx¿ nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIffsf] nflu klg cg'ejL ePsf] atfPsf
5g\ . ;dfj]zLtkm{sf ($ k|ltzt, v'Nnftkm{sf (^ k|ltzt / cf}iftdf (^ k|ltzt
pQ/bftfx¿ /x]sf 5g\ . t];|f] sf/0fdf lghfdtL ;]jf g} pgLx¿sf] sl/o/ ePsf] x'gfn]
;kmn ePsf 5g\ . h;df ;dfj]zL ($ k|ltzt / v'Nnftkm{sf (^ k|ltzt pQ/bftfn]
atfPsf 5g\ . o:t} cGo sf/0fdf lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds ¿kdf 5gf]6 ug{'kgf{sf]
sf/0f-() k|ltzt_, ;dfhn] lghfdtL ;]jfnfO{ x]g]{ lb|i6Lsf]0f-&( k|ltzt_ / OHHt-
*@k|ltzt_ /x]sf] cf}+NofPsf 5g\ .
28
csf]{ 3tnfUbf] s'/f s] 5 eg] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;kmn x'g]x¿ clwsf+zsf
cleefjsx¿ s[lif k];fdf ;+nUg /x]sf] kfOPsf] 5 . h;sf sf/0fn] pgLx¿sf afn
aRrfx¿nfO{ lghfdtL ;]jfn] cfsif{0f u/]sf] kfOPsf] 5 . pQ/bftfsfcg';f/ lghfdtL
;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff x'g' k|d'v sf/0f /x]sf] 5 . ;dfj]zLtkm{sf zt k|ltzt /
v'Nnftkm{sf ($ k|ltzt sd{rf/Ln] pQm sf/0f atfPsf 5g\ . o;}u/L bf];|f] sf/0fdf nf]s;]jf
cfof]usf] k/LIffdf pQL0f{ ug'{ g} JolQmut Ifdtf b]vfpg] pQd ljsNk /x]sf] atfPsf 5g\ .
t];|f] sf/0fdf cGo Jofkf/ Joj;fodf nfUgsf nflu nufgL ug]{ ;|f]t / ;fwg gePsf]
atfPsf 5g\ . rf}yf] sf/0fdf u|fdL0f kl/j]zn] afn aRRffnfO{ lghfdtL ;]jfdf nfUgnfO{
3r]6L/x]sf]] ;d]t kfOof] . o:t} s[lif k];fdf nfUbfsf] sl7gfO / lghL If]qsf] ljsf; gePsf]
sf/0fn] ubf{ lghfdtL ;]jf pRrtd ljsNk ePsf] kfOof] .
;fdflhs ¿kn] o; ju{n] lghfdtL ;]jfnfO{ dof{lbt¿kdf lnPsf] kfOG5 . z}lIfs¿kn] of]
;d'bfo Hofbf lzlIft 5 . of] ;d'bfosf] vf;u/L s[lif If]qdf ;Lldt 5 . s[lifafx]s cGo
/f]huf/Lsf cj;/x¿ gePsf] . of] ;d'bfodf s8f ldlxg]t ug{ ;Sg] Ifdtf, cWoog/t
cj:yfdf ePsf] cfˆgf] cfTdan, kfl/jfl/s JolQmaf6 lbOg] k[i7e"ld, cGo cj;/sf] sdL,
dWod:t/sf] kl/jf/ ePsf]n] Jofkf/ Jofj;fodf nufgL ug{ g;Sg] cj:yf, lzlIft ePsfn]
j}b]lzs /f]hufl/df hfg'eGbf nf]s;]jfsf] k/LIffnfO{ tof/L ug{lt/ nfUg' pko'Qm b]Vg'h:tf
sf/0fx¿n] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf cfj]bg lbg] / ;kmn ePsf] b]lvPsf] 5 -cGtjf{tf{,
@)!$_ .
dfldnf !
s'g} vf; hflt ljz]if ;kmn x'g'sf] sf/0f s] xf] <
k|fljlws If]qdf dw];L a9L x'g], la|l6z÷ef/tLo ;]gfdf u'?ª, du/nufotsf] jr{:j
/xg]h:tf ljifo oyft{ x'g\ . To;} u/L ;flxlTos, k|zf;lgs ljifodf If]qL, afx'gsf] s]xL
k|efj a9L b]lvG5 .
efiffut ¿kdf / lzIffdf clwst/ kxF'rsf lx;fan] ;fdfGo elgPtf klg, eP klg
jf:tjdf o;f] gePsf]n] s0ff{nL / ;''b"/ klZrd / b'u{d t/fO{ / kxf8sf slyt elgPsf
pkNnf hfltsf JolQmsf nflu klg nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff pko'Qm x'g ;s]sf] kfOPg .
s]xL jif{ klxnfsf] l:ylt x]g]{ xf] eg] lzIffdf pkNnf] hfltsf] a9L kxF'r tyf ;ª\Vof
ePsf]n] nf]s;]jf cfof]unufot lzIffsf w]/} h;f] If]qdf pkNnf] ju{sf] a9L ;xeflutf
lyof] t/ jt{dfgnfO{ x]g]{ xf] eg] /fHon] lnPsf] ;dfj]zLs/0f gLlt / ;a}sf] nflu lzIffn]
ubf{ s]xL jif{df ;dtfd"ns ;dfhsf] lgdf{0f x'G5 .
sfg'gL¿kdf ;dfj]zL k|lqmofnfO{ j}wflgstf k|bfg ul/Psf] eP klg k|frLg sfnb]lv g}
ljkGg lk58f ju{x¿ k5fl8 kb}{ cfPsfn] pgLx¿n] kfpg'kg]{ plrt lzIffsf] ljsf; x'g
g;s]sfn] / a|fXd0f ljleGg ljifosf] 1fg, ;Lk xfl;n ug'{h:tf sf/0fn] klg pgLx¿
lzIff If]q tyf lghfdtL ;]jfdf cufl8 a9]sf] b]lvG5 .
hftLo lx;fan] pkNnf] jf tNnf] eGg'eGbf klg g]kfnL ju{>dcg';f/ k/fk"j{sfnb]lv g}
ljz]if¿kdf ub}{ cfPsf] jf ;+nUg ePsf] sfo{cg';f/ g} gofF k':tfn] klg cfˆgf] k];f
Joj;fo cjnDag u/]sf] sf/0f o:tf] ePsf] b]lvG5 . pbfx/0fsf] nflu kxf8L a|fDx0f /
t/fO{sf ofbj, s0f{, l;+xh:tf hflt ljutb]lv g} cWoog cWofokgdf nfu]sf] x'gfn]
ltgLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf ks8 sfod 5 eg] zf/Ll/s an / ;'u7gdf Wofg lbg] ;d"x
29
jf hfltx¿sf] afx'Notf ;]gf tyf k|x/L ;]jfdf a9L kfpg ;lsG5 . To;} u/L ysfnL,
g]jf/x¿ a9L dfqfdf Jofkf/ Joj;fodf ;+nUg /x]sf 5g\ .
;|f]tM :ynut cWoog, @)!$
cem csf]{ dxTj k"0f{ kIf s] 5 eg] lghfdtL ;]jfdf ;kmn x'g]x¿dWo] clwsf+z lghL
:s'ndf cWofkg u/]sf] geO{ ;fd'bflos :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx¿ ;kmn ePsf] kfOof]
. o;sf] k|d'v sf/0fdf a9Lldlxg]tL x'g'-(% k|ltzt_, lghfdtL ;]jftkm{sf] cfsif{0f -(@
k|ltzt_, cle?lr -() k|ltzt_, ufpFn] hLjgk4lt -** k|ltzt_ h:tf sf/0fx¿ cf}+NofPsf
5g\ .
Nff]s;]jf cfof]usf] ;+/rgf kxf8d'vL 5 . cfof]usf kfFrj6} sfof{nox¿ kxf8L If]qdf dfq
5g\ . k/LIff s]Gb| / cfj]bg kmf/fd;d]t ;DalGwt sfof{nodf a'emfpg'kg]{ x'Fbf tyf df};dsf
sf/0fn] klg oftfoftdf ;d:of b]lvg] ePsfn] w]/} h;f] pDd]bjf/n] k/LIffdf ;dfj]z x'g
g;s]sf] cj:yf b]lvG5 . g]kfnsf] z}lIfs 8f6fnfO{ s]nfP/ x]bf{ klg a|fDx0f, If]qLx¿sf]
;ª\Vof g} lzlIft ePsf] / cfly{s ;DkGgtfsf lx;fadf klg pgLx¿ g} cufl8 ePsf] b]lvG5
. l;dfGts[t ju{x¿ k5fl8 kgf{sf] sf/0f klg cfly{s ljkGgtf, lzIffsf] cefj / eflifs
sl7gfO{ g} xf] -cGtjf{tf{, @)!$_ .
elgG5 h;sf] h] df nufgL 5 To;sf] k|ltkmn;d]t p;n] g} xfl;n ub{5 . ljutsf]
k"vf{x¿b]lv cWoog cWofkgdf ;d0o latfPsf kxf8L kl/j]zsf a|fXd0f, If]qLx¿sf] cfhsf]
lbgrof{;d]t cWoogdf g} ;+nUg /x]sf] kfOG5 . h;sf] kmn:j?k nf]s;]jf cfof]uh:tf
;+:yfx¿n] lng] k/LIffdf ;d]t ltgLx¿s} jr{:j /x]sf] kfOG5 . h;/L z]kf{x¿ lxdfn r9]
h'g pgLx¿sf] k'vf{n] dfu{bz{g u/]sf] af6f] lyof] . To;/L g} kxf8L kl/j]zsf a|fDx0f If]qLx¿
cWoogsf] dfWodn] nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;fd]n eO{ ;kmntf xfl;n u/]sf kfOof] -
cGtjf{tf{, @)!$_.
/fHon] cfly{s, ;fdflhs ¿kdf k5fl8 k/]sf ju{nfO{ cf/If0f gLlt NofPsf] eP klg To;sf]
klxrfgsf] ;"rs ljsf; u/L nfu" gul/Psf] sf/0f cf/lIft ju{sf pkNnf] txdf /x]sf
JolQmn] g} cj;/ lnPsf 5g\ . ljBdfg cj:yfdf g} ;dfj]zL gLltn] ;ª\VofTds
;dfj]zLs/0f afx]s s]xL glthf k|fKt x'g] b]lvGg . HfghfltcGtu{tsf g]jf/, sfo:y,
rf}w/Lh:tf hfltx¿sf] a;f]af; d'Vou/L ;x/L If]qdf g} ePsf] / pgLx¿sf] lghfdtL ;]jfdf
a9L ;kmn b]lvG5g\ . ;x/L kl/j]z tyf cfly{s¿kdf ;DkGg ePsf oL hghfltcGtu{tsf
JolQmn] ;"rgfsf] xsdf klg cufl8 ePsf / nf]s;]jfn] lbg] tof/L sIff klg ;x/Ld'vL dfq}
ePsf sf/0fn] logLx¿ ;kmn ePsf b]lvG5g\ .
dflyNnf] txsf ;d'bfo a9L k9]n]v]sf x'gfn] pgLx¿ ;kmn ePsf] kfOG5 . ;fy} pgLx¿
cfly{s, ;fdflhs x}l;ot pRr ePsfn] lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] k/LIff tyf
kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOG5 . To;} sf/0fn] pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ .
30
#=$ ;dfj]zL egf{ gLlt / dlxnf
;dfj]zL l;4fGtsf] sfof{Gjogsf] qmddf clwsf+z dlxnf hf] ;kmn x'g;s]sf 5g\ pgLx¿
sd{rf/Lsf >LdtL, 5f]/Lx¿, cyjf cfkmGtx¿ Gf} ;kmn ePsf] kfOPsf] 5 . o;sf k5fl8sf
sf/0fdf 3/fo;L jftfj/0f, k9\g] ;+:s[lt, cfTdlge{/ aGg rfxg] rfxgf, ;"rgfdf klg
kx'Frh:tf OToflb sf/0fx¿ /x]sf] kfOPsf] 5 .
lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lx¿sf] kfl/jfl/s jftfj/0f klg nf]s;]jfd'vL x'G5 .
pgLx¿n] cfˆgf >LdtL, 5f]/L, a'xf/LnfO{ klg o; ;]jfdf nfUg clek|]l/t ug]{ / cfˆgf]
cg'ejsf] cfwf/df kf7\oqmd tyf k/LIff ;fdu|Lx¿ ;dodf g} / ;xh¿kdf pknAw
u/fpg;Sg] ePsf]n] / dlxnfx¿ cf/If0fcGtu{tdf ;d]t kg]{ ePsf] sf/0fn] klg sd{rfl/sf
>LdtL jf 5f]/L, a'xf/L g} clwsf+z ;kmn ePsf] b]lvG5g\ .
sd{rf/L :jo+ cfk"m nf]s;]jf pQL0f{ u/]sf] x'gfn] s;/L tof/L ug]{, s] k9\bf pko'Qm x'G5
k|Zgx¿sf] pQ/ s;/L n]Vg] pQ/x¿ s;/L s07 ug]{ h:tf ljleGg gLlt lgb]{zg / d2t
kfpg] x'gfn] ;DalGwt JolQm a9L ;kmn x'g] ub{5 .
cGo sf/0fdf of] t'ngfTds ¿kdf ;'/lIft k];f x'g'sf ;fy} hf]lvd cToGt} Go'g 5 . dflg;
:jflejs ¿kdf hf]lvdo'Qm / c;'/lIft If]qdf k|j]z ug{ rfxFb}g .
csf]{tkm{ k/LIffdf ;kmntf xfl;n ug{ cfTdan / ;Gbe{ ;fdu|Lsf] ;xh pknAwtf cfjZos
kb{5 . oL b'j} cfTdansf nflu k|]/0ff / ;fdu|Lsf] ;xh pknAwtf x'g] ePsfn] g}
pQm;d"xsf dlxnfx¿ c¿sf] t'ngfdf ;kmn x'g ;s]sf] b]lvPsf] 5 .
#=% ;dfj]zL egf{ gLlt / km/s Ifdtf ePsf
;dfj]zLtkm{sf] ;aeGbf a9L b'?kof]u km/s Ifdtf ePsftkm{ ePsf] b]lvof] . h:t} b]a|] xftsf]
sfG5L cf}+nf afª\uf] x'g], afNosfndf xft efFlrPsf], kfj/jfnf r:df nufpg]x¿ e6fe6
lrlsT;ssf] l;kmfl/; agfP/ jf:tljs km/s IfdtfnfO{ sfg'gL clwsf/ lbOPsf] cj;/sf]
b'?kof]u ePsf] kfOof] . nf]s;]jf cfof]un] of] b]Vbfb]Vb} s]xL ug{ ;ls/x]sf] 5}g .
#=^ ;dfj]zL egf{ gLlt / Gofo
;dfj]zL l;4fGtsf] Pp6f dxTjk"0f{ kIf eg]sf] ;fdflhs Gofo :yfkgf ug'{ xf] . b]zsf
hgtfn] /fli6«o :yfO{ ;/sf/df /x]/ jf g/x]/ Gofosf] cg'e"lt ug{ ;Sb5g\ . g]kfn ;/sf/n]
lghfdtL ;]jfdf ;a} tx / tKsfsf hgtfsf] ;xeflutfdf ;fdflhs Gofo :yfkgf ug{
vf]h]sf] 5 . Gofo eg]sf] cg'e"lt xf] . b]vfP/ dfq Gofo ;Dkfbg x'g ;Sb}g . o; cWoogdf
pQ/bftfx¿nfO{ tkfO{+n] nf]s;]jf cfof]usf] 5gf]6 k|lqmofaf6 s:tf] Gofo cg'e"t ug{'ePsf]
5 egL ;f]lwPsf] lyof] .
hjfkm lbPsf @@& hgfdWo] cf};tdf *# k|ltztn] Gofo ePsf] atfPsf 5g\ . h';df !&
k|ltzt pQ/bftfn] Gofo gePsf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zL / v'Nnftkm{sf pQ/bftfx¿dWo]
;dfj]zLtkm{sf pQ/bftfx¿n] t'ngfTds ¿kdf a9L Gofo ePsf] atfPsf 5g\ . o;df
31
;dfj]zLtkm{sf (! k|ltzt / v'Nnftkm{sf *) k|ltzt /x]sf] kfOof] . Gofosf] cg'e"lt
gx'g]x¿dWo] v'Nnftkm{sf @) k|ltzt / ;dfj]zLtkm{sf ( k|ltzt /x]sf 5g\ .
lglZrt¿kdf of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ Gofo lbPsf] 5 . cr]n of] k|lqmof nfu"
ePkZrft\ a9LeGbf a9L jl~rtLs/0fdf k/]sf tyf lk5l8Psf ju{x¿ lghfdtL
;]jfdf k|j]z kfPsf 5g\ . cflv/ Ifdtf ;a}leq plQs} x'G5, Ifdtfsf] k|:km'6g /
ljsf; ug]{ cj;/ / jftfj/0f s;n] kfpF5 eGg] km/s dfq xf] . t;y{ cj;/ /
jftfj/0f lbg ;Sof] eg] h;n] klg /fd|f] ug{;Sg] ;Defjgf x'G5 . ToxL cj;/ /
jftfj/0f kfP/ clwstd lk58f ju{ lghfdtL ;]jf / b]zsf] d"nwf/df k|j]z ug]{
df}sf kfO/x]sfn] -sDtLdf ;dfj]zL dfWodåf/f_ of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ Gofo lbPsf]
5 -cGtjf{tf{, @)!$_.
cGtjf{tf{ lbg]x¿ o;n] cf+lzs ¿kdf Gofo lbPsf] cg'e"lt u/]sf 5g\ lsgeg]
lglZrt hft, ju{, lnª\u / If]q k/Dk/fb]lv g} k5fl8 kl/Psf] 5 / Ifltk"lt{ :j?k
cf/If0fsf xsbf/ 5g\ t/ To:tf ju{sf klg ;De|fGt JolQm;Fusf] k|lt:kwf{af6 km]l/
ToxL ju{sf k5fl8 k/]sf ju{ kLl8t 5g\ . h:t} x'Dnf, h'Dnfsf If]qL, a|fDx0f
sf7df8f}Fsf hghflt -g]jf/_;Fu k|lt:kwf{ uO{ ;s] cfjZos /xFb}gg\ . ef}uf]lns
¿kdf, ;fdflhs ¿kdf cfly{s, ;f+:s[lts ¿kdf lk5l8Psf dlxnf, cflbjf;L
hghflt, blntn] ;dfj]zLsf] kmn rfVg kfPsf 5}gg\ .
sd{rf/L tGqdf k|j]z ug{ gkfPsf s]xL ju{x¿sf] ;xeflutf eof] . lghfdtL ;]jfdf
pgLx¿sf] ckgTjsf] ljsf; ePsf] t kfOG5 t/ ;dfgtfsf] l;4fGtnfO{ o;n]
c:jLsf/ ub{5 . t}klg lglZrt ;do;Ddsf] nflu k5fl8 k/]sf] ju{nfO{ ;zQmLs/0f
ub}{ ;dfj]zL ug'{ pko'Qm g} x'g] x'Fbf Gofo lbPsf] klg b]lvG5 .
c¿n] o; k|lqmofn] ;Dk"0f{ g]kfnLnfO{ Gofo glbPsf] ts{ u/]sf 5g\ lsgsL o;
k|lqmofaf6 lghfdtL ;]jfdf ;'ljwf lnO/x]sf JolQm / clwsf+z ¿kdf kx'Frjfnf,
wgf8\o, ;'ljwf ;DkGg kl/jf/s} JolQmn] ;dfj]zLsf] gfddf sfg'gk|bQ ;'ljwf
lnO/x]sf 5g\ . h:tf] dw];Lsf] xsdf s'/f ug]{ xf] eg] lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf a9L
/fhk't, a|fDx0f / sfo:x¿sf] k|ltlglwTj /x]sf] b]lvG5 t/ pgLx¿ Dfw];sf kx'Frjfnf
/ wgf8\o kl/jf/cGtu{t kb{5g\ eg] afFsL dw];Lx¿n] klg t lghfdtL ;]jfsf]
cj;/af6 jl~rt ePsf 5g\ . To:t} cfly{s ¿kn] ljkGg, kx'Fr gePsf / b"/b/fhdf
a:g] a|fXd0f, If]qL, hghflt, blnt, lk58f ju{, dlxnf klg jl~rt /x]sf 5g\ eg] of]
k|lqmof s;/L Gofof]lrt x'g;S5 .
of] k|lqmofn] s]xL g]kfnL hf] lzIff r]tgf tyf cj;/df kx'Fr /fVg ;Ifd 5g\ cf/If0f
leqsf To:tf ;d"xn] kmfObf kfO/x]sf 5g\ . oBlk hf] uPklg d]/} hflt uPsf] 5 hf]
uPklg dlxnf g} uPsf] eGg;Ddsf] ckgTj dx;'; x'G5 t/ klg hf] lzIff, r]tgf
tyf cj;/df kx'Fr g/fVg] lk5l8Psf ju{sf g]kfnL x'g\ tLgLx¿n] cfkm"nfO{ Gofo
ePsf] kQf] kfPsf 5}gg\ . ;du|df of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ ;wF} / cgGtsfn;Dd Gofo
lbg ;Sb}g o;nfO{ k'g/fjnf]sg ug'{k5{ . u'0f:t/;Fu ;Demf}tf gug]{ / jf:tljs
lk5l8Psf ju{sf] klxrfg u/L hfg' /fd|f] x'G5 .
32
o; ;dfj]zL egf{ k|lqmofn] Gofo lbg] k|of; u/]sf] 5 . ;dfj]zL k|lqmofsf] d'Vo Wo]o
;a} kIfjf6 kl5 k/]sf JolQm tyf ;d'bfox¿nfO{ lghfdtL ;]jfdf kx'Fr / cj;/
lbg] xf] t/ Jojxfl/s ¿kdf tL ;d'bfo tyf JolQmx¿n] ;|f]t tyf ;fwg /
u'0f:tl/otfnO{ sfodf ug{;s]sf] b]lvPsf] 5}g . o;af6 Gofo k|fKt ug{sf nflu
lglZrt If]q tyf ;d'bfonfO{ hf]8 lbO{ pgLx¿ d}qL jftfj/0f tof/ul/of] eg] Gofo
k|fKt x'g ;Sb5 .
#=& ;dfj]zL egf{ gLlt / cfly{s kIf
lghfdtL ;ª\u7gn] ;]jf k|jfx ubf{ / ug{ nufpFbf cfly{s kIf;Fu hf]l8Psf] x'G5 . o;
cWoogdf cfly{s kIf eGgfn] lghfdtL sd{rf/Ln] k|fKt ug]{ tna / cGo ;'ljwfnfO{ hgfpF5
. o;sf] cltl/Qm hflu/ vfPkZrft\ hLjg:t/df k/]sf] k|efj / hflu/sf] ;'/IffnfO{ hgfpg
vf]lhPsf] 5 .
cWoogdf ;dfj]z ePsf @@& hgf pQ/bftfx¿n] lbPsf] pQ/cg'lf/ ;a}eGbf w]/} ()
k|ltztn] lghfdtL ;]jfdf tnaeQf lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLtkm{sf (@
k|ltzt / v'Nnftkm{sf () k|ltzt pQ/bftfx¿n] tna eQf lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ .
o;}u/L bf];|f] kIfdf lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfP/ &) k|ltzt sd{rf/Lx¿n] hLjg:t/ ;'wfg{
;lsPsf] s'/f;d]t pNn]v u/]sf 5g\ h;dWo] ;dfj]zLtkm{sf &^ k|ltzt / v'Nnftkm{sf ^(
k|ltzt /x]sf 5g\ . sl/a %) k|ltzt sd{rf/Ln] lghfdtL ;]jfdf cGo ;'ljwfx¿ ePsf] /
sfd u/] klg gu/] klg tna lglZrt ePsf] atfPsf 5g\ . sl/a Ps rf}yfO sd{rf/Ln]
;du|df a9L cfly{s nfe /x]sf] / tna a9L ePsf] ;d]t atfPsf 5g\ .
#=* ;dfj]zL egf{ gLlt / j[lQ ljsf;
j[lQ ljsf; eGgfn] hflu/ vfPkZrft\ pkNnf] txdf a9'jf x'g] / gofF–gofF r'gf}tLnfO{ ;fdgf
ug{ ;Ifd x'g] eGg] s'/fnfO{ hgfpFb5 . o;sf] cnjf o;n] gofF pmhf{ tyf lIflthLo tkm{sf]
lhDd]jf/L axg ug]{;Sg] eGg] a'emfpFb5 .
o; cWoogdf k|Zg ;f]lwPsf @@& hgf pQ/bftfx¿dWo] ** k|ltztn] lghfdtL ;]jfdf j[lQ
ljsf; l56f] x'g] atfP eg] !@ k|ltztn] l9nf] x'g] atfPsf 5g\ . oLdWo] ;dfj]zLtkm{sf ()
k|ltztn] l56f] / !) k|ltztn] l9nf] x'g] atfP eg] v'Nnftkm{sf *& k|ltztn] j[lQ ljsf;
l56f] / !# k|ltztn] l9nf] x'g] ljrf/ JoQm u/] .
;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0f lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;df c;/ k/]sf] atfPsf
5g\ . o;sf] sf/0fn] Ifdtfjfg\ / sfo{s'zn / sd{7 sd{rf/L k5fl8 k/]sf]
cg'ej u/]sf] kfOof] . af:tjdf j[lQ ljsf;nfO{ JolQmsf] sfo{;Dkfbg / ;du|df
;ª\u7gn] k|fKt u/]sf] pknlAw;Fu t'ngf u/]/ cj;/ k|bfg ug{ cfjZos 5 h'g s'/f
g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ePsf] kfOPg .
clxn]sf] k4ltn] ljz]ifu/L dlxnfnfO{ ;dfj]zL egf{ gLltn] ;fy lbPsf] 5 t/ xfn
;ª\Vof yf]/} eP/ l56f]l56f] a9'jf ePsf] b]lvP klg kl5 kl5 ;ª\Vof a9L ePkZrft\
33
;dfj]zL eP/ klg l5§} a9'jf x'g] ;Defjgf b]lv+b}g . pbfx/0fsf] nflu klxn] Gofo
;]jf ;/sf/L jlsn ;d"x sfg'g ;d"xdf $–% jif{ k'Ug] lalQs} a9'jf ePsf lyP eg]
xfn a9'jfsf] nflu !@–!$ jif{ nfUg] u/]sf] kfOPsf] 5.
;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf g}/fZo a9]sf] ts{ klg ul/Psf] 5 .
o;n] ubf{ of]Uon] sfd gug]{ k|j[lQ klg b]lvG5 . ;dfj]zL egf{ k|lqmofdf dfq ;Lldt
x'g'kg]{df sfddf ;dfj]zL j[lQdf ;dfj]zL, ;a} cj;/df cyf{t\ egf{b]lv lgj[lQ;Dd
;dfj]zL gLlt cjnDjg u/]sf]n] o:tf] cj:yf l;h{gf x'g uPsf] b]lvPsf] 5 .
sfd 7u]/ k9\g] / sfd gePsf 7fpFdf dfq ;?jf ePsf / To; 7fpFdf cfˆgf] ;do
cfˆg} JolQmut j[lQ ljsf;df nufpg]n] 58 \s] k|j]zaf6 a9L ;kmn ePsf] b]lvPsf] 5
t/ pgLx¿n] g]t[Tj u/]sf] ;ª\u7gsf] sfo{;Dkfbgsf] :t/ eg] v:sbf] cg'ej ePsf]
kfOG5 -cGtjf{tf{, @)!$_ .
;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;sf] cj;/ cGo If]qsf] eGbf t'ngfTds ¿kdf
s]xL ;f3'/f] b]lvG5 . To;df klg v'Nnftkm{sf] eGbf ;dfj]zLtkm{af6 lgo'Qm ePsf
sd{rf/Ln] Psk6s kfPsf] ;dfj]zL cj;/ ;w}Fel/ pkef]u ug{ kfO/xg] ePsfn] o;}
ePsfn] o;} e¥ofª r9\b} r9\b} dfly uPsf] b]lvG5 .
;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQljsf;sf] cj:yf /fd|f] 5}g eGg]x¿sf] klg sd 5}gg\ . zfvf
clws[tdf ;]jf k|j]z u/]sf] JolQmn] cGo s'g} Ps txsf] k/LIffdf ;kmn geP;Dd pm
ljlzi6 >]0fL;Dd k'Ug] ;Defjgf cToGt Go'g b]lvG5 . Psk6s ;]jf k|j]z ul/;s]kl5 ;]jf
g6'6\bf;Dd kl9/xg'kg]{ k/LIff lbO/xg'kg]{ t/ To; sd{rf/Ln] PslrQ eP/ ;ª\u7gsf] sfd
slxn] ug]{ eGg]h:tf k|Zgx¿ plAhPsf 5g\ .
#=( ;dfj]zL egf{ gLlt / sfo{ ;Dkfbg
lghfdtL ;ª\u7gsf] u7g ug{'sf] k|d'v p2]Zo g} tf]lsPsf] sfo{ ;Dkfbg ug{' / u'0f:t/Lo
;]jf k|jfx ug{' xf] . zflAbs cy{df sfo{ ;Dkfbgn] tf]lsPsf] sfo{ ;DkGg ug{' xf] .
sfo{;Dkfbgn] ;ª\u7gsf] p2]ZonfO{ Jojxf/df ?kfGt/0f ug]{ cf}hf/sf] ¿kdf lnOPsf] 5 .
o;n] ;ª\u7gsf] p@]Zo sd{rf/LaLr k|:6 kfg'{ klg xf] tfsL pgLx¿n] ;lx / ;xh tl/sfn]
sfd ;DkGg ug{ ;s'g\ . sfo{;Dkfbgn] sd{rf/LnfO{ ank"j{s lgoGq0f ug]{ geO{ ;xdlt /
;xsfo{df hf]8 lbG5 . e/t /fh uf}td -@)!@_ sf] ts{ 5 olb ;ª\u7gsf] p2]ZonfO{
;ª\u7gsf] OsfO / sd{rf/Lsf] sfo{ ljj/0f;Fu hf]l8Psf] cj:yfdf ;ª\u7gn] ;lx tl/sfaf6
p2]Zo xfl;n ub{5 . o;/L ul/Psf] sfo{nfO{ u'0ffTds tyf ;ª\VofTds tl/sfn] d"Nofª\sg
ul/g'kb{5 .
sfo{;Dkfbg :t/sf] d"Nofª'sg ug{sf] lgldQ lghfdtL ;]jf lgodfjnL @)%) sf] lgod &*
sf] pklgod ! n] Joj:yf u/]sf] 5 . o;n] d'Votof nIo tf]lsPsf sfo{ -kl/df0f, nfut,
;do / u'0f:t/_, nIo gtf]lsPsf sfo{-kl/df0f, nfut, ;do / u'0f:t/_, JolQmut Ifdtfx¿
–gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf, 5nkmn tyf jftf{ug]{ Ifdtf, ljj]ssf] k|of]u ug]{ Ifdtf, g]t[Tj /
;ª\u7gfTds Ifdtf, ;~rf/sf] Ifdtf, sfo{ jxg ug{;Sg] Ifdtf, Odfgbfl/tf h:tf
34
kIfx¿nfO{ hf]8 lbPsf] 5 . o; cWoogn] log} ljifoj:t'nfO{ cfwf/ agfO{ cWoog ubf{
b]xfosf] glthf k|fKt ePsf] 5 .nIo tf]lsPsf sfo{ ;DkfbgM cWoogaf6 k|fKt
tYofª\scg';f/ NfIo tf]lsPsf sfo{x¿ klg sl/a &) k|ltzteGbf a9L ;Dkfbg u/]sf]
kfOPg . nIo tf]lsPsf sfo{x¿sf] kl/0ffd, nfut, ;do
Tfflnsf g+= #=@ lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg :t/
sfo{x¿ ;dfj]zL v'Nnf hDdf
nIo
tf]lsPsf
sfo{x¿
c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
kl/0ffd
70 80 77
cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
nfut
69 75 73
O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do 69 72 71 O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
u'0f:t/
70 71 70
nIo
gtf]lsPsf
sfo{x¿
p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
kl/00fd
61 66 65
pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
nfut
59 64 63
P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do 59 60 60 P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf]
u0f:t/
57 66 64
JolQmut
Ifdtf;Fu
hf]l8Psf
sfo{x¿
cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf 72 83 79 cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf 74 86 83 c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg 74 84 82 cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf 74 86 83 cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ 76 85 83 ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk 76 88 85 cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk 76 86 83 cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf 74 85 82 cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ 70 80 78
cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf 74 84 82 cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf 76 76 76 cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ 70 80 78 cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{;Sg] Ifdtf 76 83 81 ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf 82 83 82 ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf 80 84 83 cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g 74 84 82 ccM pRr g}ltstf 72 84 81 cfc= sfddf ?lr / pT;fx 74 82 80 cfcf= uNtL gbf]x¥pg] k|j[lQ 68 72 71
hDdf ;ª\Vof 54 173 227
Gff]6M cWoogdf Go'g / pQd :s]ndf /flvPsf] xf] . dflysf] 6]andf pQd :s]nsf] k|ltzt dfq /flvPsf] 5.
:f|f]tM :ynut cWoog, @)!$
35
/ u'0f:t/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L && k|ltzt dfq ;Dkfbg u/]sf] kfOof] . h;dWo]
;dfj]zLtkm{sf] &) k|ltzt / v'Nnftkm{sf] *) k|ltzt /x]sf] kfOof] . o;}u/L nfut, ;do /
u'0f:t/sf] b[li6sf]0faf6 klg sl/a p:t} kl/df0fdf glthf b]lvPsf] 5 . nIo gtf]lsPsf] sfo{
;DkfbgM t'ngfTds ¿kdf nIo gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg nIo tf]lsPsf sfo{x¿sf]
t'ngfdf sd /x]sf] kfOof] . h;df nIo gtf]lsPsf] sfdsf] kl/df0f cf}iftdf ^% k|ltzt
;Dkfbg u/]sf] kfOof] . o; sfo{sf] nflu ;dfj]zLtkm{sf ^! Kf|ltzt / v'Nnftkm{sf ^^
k|ltzt sd{rf/Lx¿ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L nIo gtf]lsPsf] sfdsf] nfut-^# k|ltzt_, ;do-
^) k|ltzt_, u'0f:t/-^$ k|ltzt_ sd{rf/Lx¿ /x]sf] kfOof] . oL ;a} PsfOx¿df
;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf] pRr /x]sf] b]lvof] .
JolQmut Ifdtf;Fu ;DalGwt sfo{x¿ nIo tf]lsPsf] / nIo gtf]lsPsf] sfo{x¿sf] t'ngfdf
;fk]If¿kdf /fd|f] cj:yfsf] glthf kfOof] . h:t} gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf-&( k|ltzt_,
5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdt-*# k|ltzt_, ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf-*@ k|ltzt_,
k];fut ;+j]bgzLntf-*# k|ltzt_, ;~rf/ ;Lk-*# k|ltzt_ sd{rf/Lx¿ ePsf] b]lvof] . oL
;a} ;"rsfª\sdf ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf sd{rf/L l;dfGt¿kdf /fd|f] b]lvPsf 5g\
.
t/ pk/f]Qm glthfnfO{ ljZn]if0f ubf{ nIo tf]lsPsf sfo{ / nIo gtf]lsPsf sfo{ ug{
JolQmut Ifdtf geO{ ug{ ;ls+b}g . JolQmut Ifdtf / sfo{;Dkfbgdf ;DaGw /x]klg
glthfn] s] b]vfof] eg] JolQmut Ifdtfdf cAan t/ tf]lsPsf sfo{;Dkfbg ug{ sd;n
/x]sf] b]lvof] .
cGtjf{tf{sf] qmddf ;dfj]zL jf v'Nnf k|0ffnLdfkm{t lgo'Qm x'g] sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbgdf
lgtfGt km/s k5{, s'g} km/s kb}{g / cf+lzs ;To xf] eGg] ts{ u/]sf] kfOof] . sfo{;Dkfbgdf
km/s k5{ eGg]x¿sf] ts{ 5 sL s'g} j}1flgs dfkb08lagf xr'jf cfwf/df NofOPsf] ;dfj]zL
gLltn] s'g} g s'g}¿kdf of]Uotf k|0ffnLnfO{ xfgL k'¥ofPsf] 5 .
klxnf] ts{, ;]jf k|j]zkZrft\ plrt tflndsf] Joj:yf ;j{;'ne x'g g;s]sf]
cj:yfdf sfo{ ;Dkfbg sdhf]/ x'g' . of] ts{ ;lx xf] lsg eg] t'ngfTds ¿kdf
sdhf]/ ju{ aLr k|lt:kwf{dWo]sf cln /fd|f] pDd]bf/ ;kmn x'g] ePsfn] v'nf
k|lt:kwf{df pQL0f{ ePsf] pDd]bjf/eGbf :jefljs ¿kdf sfo{;Dkfbgdf sdhf]/L
kfOG5 .
bf];|f] ts{, lghfdtL ;]jf of]Uotf k|0ffnL / ;dfj]zL k|lqmof ljk/Lt w|'j x'g . To;}n]
:jefljs 5 . of]Uotf k|0ffnLdf ul/Psf] ;+Demf}tf xf] h;n] ubf{ sdhf]/ glthf lbG5
.
t];|f] ts{, t'ngfTds ¿kdf x]bf{ s]xL sdhf]/ b]lvG5 . To;}n] ;zQmLs/0f;lxtsf]
;dfj]zLs/0f gLlt cjnDag ub}{ sfof{Gjog ug{ ;s]sf] v08df pQm cf/f]kaf6 d'Qm
x'g ;lsG5 .
36
rf}yf] ts{, v'Nnf tkm{af6 k|foM u/L lghfdtL sd{rf/Lnufot lghfdtL;Fu a9L
hfgsf/L ePsf] pDd]bjf/ cfpg] u5{ h;n] ubf{ lghfdtL ;]jf s] xf], sfd ug]{
k|lqmof, To;sf] Jojxfl/s k|Zgsf] af/]df a9L hfgsf/L ePsf]n], sfd ug{ ;xh
ePsf] cg'ej ul/Psf] 5 t/ ;dfj]zLs/0faf6 cfPsf blnt, hghflt dw];L,
lk5l8Psf] If]qsf pDd]bjf/sf] Tolt Jojxfl/s kIf s] ug]{, s;/L ug]{ eGg] s'/fsf]
sd hfgsf/L ePsf] x'Fbf t'ngfTds ¿kdf sfddf bIftf sd cg'ej ulPsf] 5 .
dfldnf cWoog @
k9fOdf dfq cf/If0f b]pm
s]bf/gfy sf]O/fnf-@)!$_n] lzIfs ;]jf cfof]uaf6 lnOPsf] lzIfs 5gf]6 k|lqmofnfO{ ljifoj:t' agfO ;dfj]zL
l;4fGtn] ubf{ b]lvPsf d'2fx¿nfO{ ljj]rgf ug{'ePsf] 5 . lzIfs ;]jf cfof]un] !^ jif{kl5 cyf{t\ @)^( k';
!( ut] l/Qm !#,)%( lzIfs kbsf] :yfoL kbk"lt{sf nflu dfWolds, lgDgdfWolds / k|fylds txsf] v'Nnf
k|ltof]lutfTds k/LIffsf nflu @)&) h]7df lnlvt k/LIff lnPsf] 5 . @)&! c;f/ d;fGt;Dd lnlvt /
df}lvs cGtjf{tf{af6 5gf]6 ePsf !@,&$# lzIfsnfO{ ;DalGwt lhNnf lzIff sfo{nonfO{ lgo'lQmsf nflu
kqfrf/ ul/;s]sf] 5 . o; k|ltof]lutfdf efu lngsf] nflu $,*!,&&% hgfn] k/LIff kmd{ e/]sf lyP . tLdWo]
$,!#,@^( hgf lnlvt k/LIffdf ;xefuL ePsf lyP . !# xhf/ %( lzIfssf] l/Qm kbdWo] v'Nnftkm{ &@%*
hgf lyP eg] ;dfj]zLtkm{ %*)! hgf sfg'gadf]lhd 5'6\fOPsf] lyof] t/ oL b'j}dWo] #!^ :yfg b'j} tkm{af6
36]sf] cj:yf 5 . tLg} txdf u/]/ b'u{d, kxf8L / lxdfnL lhNnfdf 5a6f lj1fkgdf s'g} b/vf:t g} k/]g .
tLg txs} v'Nnf / ;dfj]zLtkm{sf !!^ j6f lj1fkgdf Pshgf klg #% cª\s NofP/ pQL0f{ ePgg\ .
lzIfssf nflu v'Nnf / ;dfj]zL b'j}df pQL0f{ x'gsf nflu #% cª\s clgjfo{ 5 . v'Nnftkm{ sf7df8fF}nufot
;'ud If]qsf k/LIffyL{n] *% b]lv ()cª\s NofPsf 5g\ t/ ;dfj]zLtkm{sf clwsf+zn] #% cª\s / s]xLn] $)
b]lv $% cª\s k|fKt u/]sf] cj:yf 5 . v'Nnftkm{ lnlvtd} ()cª\s k|fKt ubf{;d]t lzIfs ;]jfdf k|j]z ug]{
df}sf kfPsf 5}gg\ eg] ;dj]zLtkm{ lnlvt / df}lvs k/LIffdf $% b]lv $* cª\s NofPsf k|lt:kwf{df sdhf]/
b]lvPsf JolQm ljBfno lzIffdf lzIfs aGg ;kmn ePsf 5g\ . o;/L lzIff h:tf] If]qdf ljifo j:t'df bVvn
ePsf JolQm ahf/df k|fKt x'FbfxF'b} ;dfj]zLsf gfddf lzIfs agfO{ k7fpFbf pgLx¿n] k9fPsf ljBfyL{sf]
cj:yf s:tf] x'G5 of] ljifo ;f]rgLo 5 . o;af6 eljiosf s0f{wf/x¿sf] lzIff kfpg] clwsf/ ;d]t s'l07t
x'g] lghL ljBfno;Fu ;fd'bflos ljBfnon] k|lt:kwf{ ug{ c;Ifd x'g hfg] cj:yfsf] l;h{gf x'g uPsf] 5 .
clxn]sf] cj:yfdf ;fd'bflos ljBfnodf k9\g] eg]sf s]xL ckjfbnfO{ 5f]8]/ lgDg, dWod ju{sf hgtf g} x'g\
t;y{ /fHoaf6 lnOPsf] gLltn] k'gM ul/a ju{nfO{ g} bL3{sfnLg c;/ k'¥ofPsf] b]lvG5 . o;/L lzIfs k];fnfO{
g} ;dfj]zL agfpg'eGbf ul/a tyf lgDg ju{ / cGo l;dfGts[t ePsf hgtfnfO{ / pgLx¿sf 5f]/f5f]/LnfO{
u'0f:t/Lo lzIff clgjfo{ u/fO{ pgLx¿sf] Ifdtf clej[l4 u/fpg ;s] k|lt:kwL{ eO{ hLjgofkgdf ;xh x'g
hfg] b]lvG5 .
kfFrf}Fts{, cf/If0fn] ubf{ Ifdtf ePsfx¿ kfvf nufP/ jf:tjdf c;Ifdx¿sf] k|j]z
ePsf] 5 . o;sf] k|ToIf k|efj sfo{;Dkfbgdf kb{5 . o;} t ;/sf/L sd{rf/L abgfd
ePsf] cj:yfdf hgtfnfO{ l56f] 5l/tf] ;]jf lbg' cfhsf] cfjZostf xf] t/
sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg k|efjsf/L gePdf hgtfn] To;sf] cg'e"lt ug{ kfpFb}gg\ .
hflu/ vfgsf nflu hflt, efiff, lnª\u jf pTklQsf] gfddf cf/If0f cfjZos 5}g .
tyflk o:tf] cf/If0f ljz'¢ hflt, efiff, lnª\u hflt, efiff, lnª\u jf pTklQsf]
cfwf/df dfq ;Lldt geO{ cfly{s, ;fdflhs / ;Ifdtfsf] cfwf/df Jojl:yt ug{
;lsPdf b]zn] Pp6f ;Ifd bIf hgzlQm kfpg] / b]zsf] ;du| ljsf;df 6]jf k'Ug]
s'/fdf ;fob s;}sf] b'O{dt 5}g . ha;Dd j}1flgs tj/n] cf/If0f Jojl:yt ug{
;ls+b}g ta;Dd ;dfhdf /x]sf] ljljw ljj]wx¿ lg/fs/0f ug{ ;St}g .
37
;dfj]zL egf{ gLltn] sfo{;Dkfbg :t/df vf;} km/s kfb}{g eGg]x¿sf] ts{ 5 ;dfj]zL ;'?
ePsf] w]/} ;do ePsf] 5}g To;f] x'Fbf pkNnf] txdf ;dfj]zL JolQm k'lu;s]sf] jf k'Ug]
cj:yf 5}g . a|fDx0f, If]qL g} pkNnf] txdf ePsf] sfo{;Dkfbgdf gDa/ lbg]x¿ pgLx¿ g}
ePsf] tyf ;dfj]zLsf] lj/f]w pgLx¿af6} ePsf]n] sfo{;Dkfbgdf pgLx¿n] ;dfj]zLnfO{ sd
gDa/ lbP/ sfo{;Dkfbg sdhf]/ ePsf] ts{ ul/Psf] 5 .
bf];|f] ts{, v'nf eGbf ;dfj]zLsf] sfo{;Dkfbg sdhf]/ b]lvPsf] 5}g . s'g} 7fpFdf
;dfj]zLn] /fd|f] u/]sf] 5 eg] s'g} 7fpFdf v'Nnfn]] sfdsf] k|s[lt / cg'ejcg';f/ x'G5
. ;dfj]zLaf6 pQL0f{ u/] klg p;sf] sfo{ Ifdtfdf sdL cfpg ;Sb}g lsg eg]
cfof]usf] pQL0f{cª\s NofP/} ;dfj]zL klg pQL0f{ u/]sf] 5 . ;fy} ljZljBfnosf]
k/LIff pQL0f{ ug{ ;dfj]zL x'g' kb{}{g of]Uotf / Ifdtfsf] cfwf/df pQL0f{ u/]/ x'G5 .
dfldnf cWoog @
;dfj]lztfsf] c;/
g]kfnsf ;/sf/L hflu/dWo] g]kfn /fi6« a}Ísf] hflu/ jaL cfsif{s dflgG5 . ;dfj]zL gLltadf]lhd @)^(
;fndf a}Ín] @) hgf l;6df cfj]bg dfUof] . ;dfj]zL gLltadf]lhd v'Nnfdf !) l;6 5'6\ofOof] eg] blntsf]
nflu @, dw];L @, cflbjf;L hghflt @, dlxnf # / ckfª\utf nflu ! l;6 ljefhg ul/of] . a}Ísf] clGd
glthfdWo] cflbjf;L hghfltsf] ln:6df k|tLIff ;"rLdf /x]sf ;d]t u/]/ rf/hgfsf] gfd lgl:sof] h;df
ah|rfo{, lzNksf/, k|wfg / dxh{g lyP . lsgsL oL ;a}hgf g]jf/ ;d'bfosf lyP . o;}u/L dw];L l;6df klg
lqkf7L, zfx / rf}w/L lyP . oL ;a} t/fO{sf pRr ju{sf] ¿kdf lrlgG5g\ . o; glthfaf6 of] k|:6 b]lvPsf] 5
sL hghflt tyf dw];L ju{sf] gfddf g]jf/ -h'g g]kfnnsf] ljsf; ;"rsfª\sdf Ps g+= hfltsf] ¿kdf
:yflkt 5_ / dw];sf pRr ju{-s]xL ckjfbnfO{ 5f]8]/_ df}sf kfO/x]sf] b]lvG5(www.setopati.com) .
t];|f] ts{ 5 s]xL ¿kdf km/s b]lvP klg vf;} cGt/ b]lv+b}g . o:tf] cj:yfdf
sdhf]/nfO{ tflnd, uf]i7Lnufot s'/fx¿ pknAw u/fP sfo{;Dkfbgdf k|efjsfl/tf
Nofpg ;lsG5 .
rf}yf] ts{ 5 sfo{ ;Dkfbgdf s]xL km/s gkfOP kgL ;dfj]zL tkm{af6 lgo'Qm
sd{rf/L cfkm" sdhf]/ g} 5' eGg] dx;'; u/]sf] cfkm"nfO{ v'nfaf6 cfPsf ;dfg cfkm}F
g7fg]sf] kfOof] of] dfgjLo sf/0f klg xf]nf of] ;dfj]zLdf dfq xf]Og cfGtl/sdf klg
5 .
cflv/ ;dfj]zL jf v'Nnf b'O{j6} af6f]af6 lgo'Qm x'g] sd{rf/Lx¿ Pp6} ju{ leq kb{5g\ . of]
5gf]6sf] k|lqmof dfq xf] . 5gf]6kZrft\ sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/df a9f]Q/L Nofpg
sd{rf/Lsf] ljsf;n] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ub{5 . t;y{ sfo{;Dkfbg :t/df k|efjsfl/tf
Nofpg] ;Gbe{df 5gf]6 eGbf ljsf;sf] r/0fn] a9L :yfg cf]u6\g] ePsf]n] sd{rf/L ljsf;df
s'g} klg ;+:yfn] ljz]if Wofg lbP/ tflnd, cled'vLs/0fh:tf sfo{x¿ ;DalGwt sfof{non]
ug{;s]df sfo{;Dkfbg /fd|f] x'g] b]lvPsf] 5 . sfo{ ;Dkfbfg :t/sf] s'/f ubf{ v'Nnfsf]
t'ngfdf a9'jfaf6 cfPsf sd{rf/Lsf] sfo{ :t/ s]xL xb;Dd /fd|f] ePsf] kfOG5 . h;sf]
d'Vo sf/0f g} sd{rf/L ljsf;df ePsf] nufgL lhDd]jf/ sf/0f b]lvPsf] 5 .
38
cWofo rf/
;f/f+z, lgisif{ / ;'emfjx¿
$=! ;f/f+z
;dfj]zL l;4fGtsf] d'2f ;g\ !(&) sf] bzs b]lv ;dfhdf sdhf]/ cj:yfdf /x]sf
gful/snfO{ d"n k|jfx tyf ;Ddfg hgs hLjgofkg ug{ u/fpgsf nflu NofOPsf] cjwf/0ff
xf] t/ of] d'2f ;dfhdf :yflkt u/fpg TotL ;xh / ;lhnf] 5}g t/ o;sf nflu lg/Gt/
cWoog cg';Gwfg tyf k|of]u x'Fb} cfPsf] kfOG5 . cWoogx¿n] lglZrt sf]6f ;ª\Vof,
e]befjlj?4sf] Ifltk"lt{, ;sf/fTds pkfo, ;sf/fTds lje]b tyf ljkl/ts lje]bh:tf
pkfox¿ ;'emfpFb} cfPsf] kfOG5 .
cjwf/0ffut¿kdf ;dfj]zL l;4fGtn] ;dfhdf /x]sf gful/snfO{ d"n¿kdf Gofo lbnfpg] /
Gofosf] cg'e"lt x'g] jftfj/0fsf] tof/ u/L ;a} txsf gful/ssf] ;xeflutf ;'lglZrt ug{' /
u/fpg' xf] . ;fdfGotof ;fdflhs ;dfj]zL eGgfn] ;dfhdf ljBdfg ljj]wx¿ h:t} lzIff,
:jf:Yo, cfly{s, ;fdflhs tyf /fhgLlts x/]s lx;fadf kl5 k/]sf jf k5fl8 kfl/Psf
gful/ssf] ;zQmLs/0f / d"n k|jfxLs/0f k|lqmofnfO{ hgfpFb5 . o; cy{df of] /0fgLlt klg
xf] h;n] ;dfhdf Gofo / ;xeflutf :yfkgf u/fpFb5 . ;fdflhs ;dfj]lztfn] ;dfhdf
ljBdfg c;dfgtfnfO{ x6fpg' xf] . h;af6 ;fdflhs PsTjsf] efjgf l;h{gf u/fpg] dfWod
klg xf] . ;dfj]zL l;4fGt ;dfhdf /x]sf /Lltl/jfh, hfthflt tyf pgLx¿sf kl/rofTds
kIfnfO{ ;jn agfpg] k|lqmof klg xf] . o;sf] cnfjf ;dfj]lztf eg]sf] csf]{ cy{df
;fdflhs k'FhL xf] . ;dfhdf /x]sf ;DaGwx¿nfO{ a9fjf lbg] / dha't agfpg] kIfdf
k[i7kf]if0f ub{5 .
;dfj]zL l;4fGtnfO{ JofVof ug]{ ;Gbe{df tLgj6f df]8]nx¿ cufl8 ;fl/Psf] 5 . klxnf]
df]8]n ;fdflhs clwsf/, ;]jf–;'ljwf tyf cj;/x¿sf] Gofof]lrt ljt/0f / ;dfgtfdf
cfwfl/t 5 . bf];|f] df]8n ljleGg ;fdflhs kl/j]z ePsf hghflt tyf efiff–eflifsfx¿
cfˆgf] k|e'Tj a9fpg ;w}F ;ª \3if{ ul//x]sf x'G5g\ . t];|f] df]8]n sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t eO{
PsLs[t ;dfhsf] :yfkgf u/fpg' xf] . k|:t't cWoog ljif]ztM pNn]lvt tLgj6} df]8]nx¿sf]
dfGotfdf cfwfl/t eO{ ul/Psf] 5 . g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf g]kfnL gful/snfO{ ;dfg
cj;/, Gofof]lrt ljt/0f, ljljw ju{x¿ aLrsf] ;ª\3if{ tyf sfo{ ;Dkfbg pknlAw xfl;n
u/]/ PsLs[t ;dfh l;h{gftkm{ cu|;/tfsf] cfwf/df to ul/Psf] 5 .
g]kfndf ;dfj]zL l;4fGtnfO{ sfof{Gjog ug{ u/fpg vf;u/L g]kfndf k|hftGqsf] k'gM
pbokZrft\ k|of;x¿ ul/Psf] kfOG5 . oL k|of;x¿sf] sf/0faf6 g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg,
@)$& tyf g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# df ;dfj]zL l;4fGtcg';f/ ;dfhdf /x]sf
k5f}6]kg, u/LaL, clzIff, a]/f]huf/, ;dfhdf ljBdfg s'/Llt, s';+:sf/, s'k|rngnfO{ x6fO
Goflos tyf ;xeflutf d"ns ;dfhsf] kl/sNkgf tyf Joj:yf u/]sf] kfOG5 . o;} tYonfO{
39
dWogh/ /fvL g]kfnsf] lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt NofOPsf] b]lvPsf] 5 . o;
Joj:yfcg';f/ hDdf vfnL ePsf kbx¿sf] %% k|ltzt v'Nnf / $% k|ltzt kbx¿
;dfj]zLsf] nflu 5'6\ofOPsf] 5 . $% k|ltztnfO{ ;o dfgL ## k|ltzt dlxnf, @& k|ltzt
hghflt, @@ k|ltzt dw];L, ( k|ltzt blnt, % k|ltzt km/s Ifdtf ePsf / $ k|ltzt
kbx¿ lk5l8Psf] If]qnfO{ ljefhg ul/Psf] 5 . pQm k|fjwfgnfO{ lj=;+=
@)^$.@)^% ;fnb]lv sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . clxn];Dd sl/a ;ft xHff/ hgfn] o;af6
cj;/ kfO;s]sf] tYofª\s 5 . o; cy{df s] ;dfhdf cj;/ gkfPsf hgtfn] cj;/ kfP <
s] o; Joj:yfn] gful/ssf] lghfdtL ;]jfdf Gofo / ;xeflutsf] ;'lglZrt u/fof] < s] sfo{
;Dkfbgdf cfwfl/t ;dfh :yfkgf ug{df d2t u¥of] < h:tf dxTjk"0f{ k|Zgdf cfwfl/t eO{
of] cWoog ul/of] . o; cWoogdf p2]Zox¿ b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\ .
o;/L lghfdtL ;]jfdf v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 k|j]z ug{ ;kmn ePsf
lghfdtL ;]jfsf sd{rf/Lsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] ;Gbe{df pgLx¿sf] ljrf/
;ª\sng u/L] ljZn]if0f ul/g]5 .
lghfdtL ;]jfsf] :f+/rgfdf o;n] kf/]sf] k|efjsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
nf]s;]jf cfof]un] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjog kIfdf v]n]sf] e"ldsf] ljZn]if0f
ul/g]5 .
v'Nnf tyf ;dfj]zL egf{ k|lqmofaf6 ;kmn ePsf sd{rf/Lsf] sfo{ If]qdf
ul//x]sf] sfo{;Dkfbgsf] ljZn]if0f ul/g]5 .
cGTodf ;dfj]zL egf{gLltnfO{ k|efjsf/L agfpg /0fgLlt tyf gLlt ;'emfp ul/g]5 .
pk/f]Qm p2]Zo xfl;n ug{sf] nflu o; cWoogdf ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k'g/fjnf]sg / :ynut
cWoog ul/Psf] 5 . ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k'g/fjnf]sgdf ljleGg cWoog k|ltj]bg, n]vsx¿åf/f
n]lvPsf n]vx?¿ ;dfhzf:q s]Gb|Lo ljefuåf/f ul/Psf cWoog k|ltj]bgx¿ cWoog
ul/Psf] 5 . log} cWoog k|ltj]bgx¿df cfwfl/t eO{ k|ZgfjnLx¿ Tfof/ ul/of] . ltg}
k|ZgfjnLnfO{ b]zsf ;ftj6f lhNnfx¿ -wg'iff, wgs'6f, uf]vf{, b}n]v, wgu9L, c5fd /
sf7df8fF}_df uO{ tYofª\s ;ª\sng u/L ljZn]if0f ul/Psf] 5 . :yntut cWoogsf nflu
5gf]6 ePsf lhNnfdf !$ hgf u0fsx¿åf/f @@& a6f k|ZgfjnL e/fO{ / @* hgf sfof{no
k|d'v;Fu cGtjf{tf{ lnO{ cWoognfO{ k'li6 ul/Psf] 5 .
$=@ cWoogaf6 k|fKt glthfx?
g]kfndf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjogsf] nflu sfg'gL ;+/rgf tof/ ul/Psf] 5 . h;df
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, cfjlws of]hgfx¿ -cf7f}+ of]hgfb]lv xfn;Ddsf
of]hgfx¿_, :yfgLo :jzf;g P]g, !(((, lghfdtL ;]jf P]g, g]kfn k'ln; lgodfjnL, dlxnf
cfof]u, blnt cfof]u OToflb sfg'gL tyf ;+:yfut ;+/rgfsf] tof/ tyf :yfkgf ul/Psf]
kfOof] .
40
lghfdtL ;]jf P]gsf] ;+zf]wgkZrft\ / o;sf] k|fjwfgcg';f/ lghfdtL ;ª\u7gsf] :j?kdf
qmdzM kl/jt{g xF'b} cfPsf] kfOof] . lj=;+= @)^$.@)^% df !! k|ltztsf] xf/fxf/Ldf /x]sf
dlxnfsf] ;ª\Vof a9]/ sl/a !% k|ltztdf k'u]sf] kfOof] . o;}u/L sl/a *% k|ltztsf]
xf/fxf/Ldf ePsf] a|fDx0f If]qL lghfdtL sd{rf/Lx¿sf] ;ª\Vof 36]/ sl/a ^) k|ltztsf]
xf/fxf/Ldf em/]sf] kfOof] . o;}u/L cGo hghflt, dw];L ;d'bfo tyf blnt lghfdtL
sd{rf/Lsf] ;ª\Vof a9]sf] kfOof] .
cf=j=@)^$ b]lv @)&) ;Ddsf nf]s;]jf cfof]un] u/]sf ;dfj]zL egf{ gLltdf cfwfl/t eO{
ul/Psf lj1fkg / kb ;ª\VofnfO{ ljZn]if0f ubf{ sl/a 5 xhf/sf] ;ª\Vofdf lj1fkg ul/Psf]
/ sl/a !( xhf/ lghfdtL sd{rf/Lsf] kbk"lt{ u/]sf] b]lvof] . h;dWo] ;dfj]zLtkm{ To;sf]
$% k|ltzt kbx¿ k"lt{ ePsf] kfOof] . cf=j= @)^$.)^% df ;dfj]zLsf] @( k|ltzt /x]sf]
qmdzM a9\b} uP/ $% k|ltzt;Dd k'u]sf] b]lvof] . nf]s;]jf cfof]usf] ljut 5 jif{sf]
tYofª\snfO{ lnP/ ljZn]if0f ubf{ dlxnf #$ k|ltzt, cflbjf;L hghflt @^ k|ltzt, dw];L
@@ k|ltzt, blnt !) k|ltzt, km/s Ifdtf ePsf % k|ltzt / lk5l8Psf] If]qsf nflu #
k|ltzt ePsf] kfOof] .
;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogsf] nflu nf]s;]jf cfof]udf b/vf:t btf{ u/fPsf] lnª\u,
hghflt, wd{, z}lIfs of]Uotf, z}lIfs ;ª\sfo, dft[efiff, pd]/, ljsf; If]qsf] cfwf/df
ljZn]if0f ul/Psf] 5 . lnª\usf] cfwf/df x]bf{ cf=j= @)^$.)^% df dlxnfsf] b/vf:t ;ª\Vof
#( k|ltztaf6 a9]/ cf=j=@)^(.)&) df $& k|ltzt k'u]sf] 5 . hDdf sl/a ;f9] rf}w nfv
b/vf:tdWo] dlxnfsf] b/vf:t sl/a ;f9] 5 nfv /x]sf] kfOof] . dlxnfn] b/vf:t lbg] b/
a9]sf] kfOof] .
o;}u/L hfthfltsf] cfwf/df pk/f]Qm b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ a|fDx0f P]Sn}sf] b/vf:t
b/ sl/a %) k|ltzt /x]sf] afFsL If]qLnufot c¿ hghfltsf] /x]sf] b]lvof] . oBlk ;fIf/tf
b/ klg a|fDx0f, If]qL, g]jf/ ;d'bfosf] a9L /x]sf] 5 . o;/L b/vf:t lbg]x¿dWo] a|fDx0f
klxnf], If]qL bf];|f], g]jf/ t];|f], du/ rf}yf], yf¿ kfFRff}F :yfgdf /x]sf 5g\ . o;}u/L /fO{, blnt,
ofbj, tfdfª, 7s'/L OToflb /x]sf] ;d]t kfOof] .
wd{sf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ klxnf] :yfgdf lxGb'-(# k|ltzt_, af}4-$
k|ltzt_, O;fO-! Kf|ltzt_ tyf cGo-@ k|ltzt dfuL{x¿ /x]sf] b]lvof] . Zf}lIfs of]Uotfsf]
cfwf/df ljZn]if0f ubf{ Go"gtd cfjZos of]UotfeGbf cltl/Qm of]Uotf ePsf %$ k|ltzt
cfj]bs /x]sf] ;d]t kfOof] . Zf}lIfs ;ª\sfosf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L cfj]bs
lbg]x¿ lzIff ;ª\sfo-@* k|ltzt_, dfgljsL-@@ k|ltzt_, Joj:yfkg-@! k|ltzt_, lrlsT;f-
(k|ltzt_, lj1fg-%k|ltzt_ tyf cGosf] -!% k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . dft[efiffsf] cfwf/df
b/vf:t b/nfO{ x]bf{ g]kfnL efiff-&# k|ltzt_, d}ynL-!! k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . cGo
efiffx¿sf] ! jf @ k|ltztsf] xf/fxf/L /x]sf] b]lvof] . pd]/sf] cfwf/df x]bf{ ;aeGbf a9L
b/vf:t @! b]lv @% jif{ pd]/ ;d"xsf] /x]sf] 5 . ljsf; If]qsf] cfwf/df b/vf:t b/nfO{
ljZn]if0f ubf{ ;aeGbf a9L dWodf~rn-$@ k|ltzt_ /x]sf] b]lvof] . o;}u/L k"jf{~rn /
klZrdf~rnsf] !*.!* k|ltzt /x]sf] / dWo klZrdf~rn !# k|ltzt / ;'b"/ klZrdf~rn (
k|ltzt /x]sf] 5 .
41
b/vf:t lbg] t/ lnlvt k/LIffdf cg'kl:yt x'g] b/ cTolws /x]sf] kfOof] . h:t} v'Nnfdf &%
k|ltzt cfj]bsx¿ pkl:Yft x'g] u/]sf] kfOof] eg] o;}u/L ;dfj]zLtkm{sf] dlxnf sl/a %$
k|ltzt, cf=h= $& k|ltzt, dw];L $# k|ltzt, blnt %! Kf|ltzt, ckfª\u ^% k|ltzt /
lk5l8Psf] If]q %^ k|ltzt lnlvt k/LIffdf pkl:yt ePsf] kfOof] . o;/L x]bf{ hDdf b/vf:t
;ª\Vofsf] sl/a %) k|ltzt cfj]bsx¿ lnlvt k/LIffdf ;fd]n ePsf] b]lvof] .
;dfj]zL egf{ gLlt / l;kml/;sf] b/nfO{ ljZn]if0f ubf{ lj1fkg sl/a !( xhf/ kbnfO{ ul/P
klg sl/a ;f9] ;q xhf/ kbdf dfq l;kmfl/; ePsf] kfOof] . afFsL kbdf of t b/vf:t g}
gk/]sf] of t b/vf:t k/] klg pDd]bjf/ ;kmn x'g g;s]sf] kfOof] . o;/L l;kmfl/; x'g
g;s]sf kbx¿df clwsf+z ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . pbfx/0fsf] nflu l;kmfl/; x'g
g;s]sf kbdWo] cf=j=@)^% df *% k|ltzt, @)^^ df %^ k|ltzt, @)^& df &) k|ltzt,
@)^* df @) k|ltzt, @)^( df &) k|ltzt ;dfj]zLtkm{sf /x]sf] kfOof] . o;}u/L v'Nnftkm{
klg @)^% df !% k|ltzt, @)^^ df $$ k|ltzt, @)^& df #) k|ltzt, @)^* df *)
k|ltzt / @)^( df #) k|ltzt /x]sf 5g\ . o;/L b/vf:t k/]/ l;kmfl/; x'g g;s]sf cyjf
b/vf:t g} gk/]sf kbx¿df ;/sf/L jlsn, n]vf ;d"x, :jf:Yo, s[lif OToflb /x]sf 5g\ .
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ g]kfnL ;dfhsf]
n}lª\us, If]qLo Pj+ hftLo :j?k ;/x g} ljljwtfsf] emNsf] k|bfg ug]{tkm{ cu|;/ u/fPsf]
kfOof] . ;dfhsf] agf]6cg';f/sf] lghfdtL ;]jf agfpg] p2]Zon] cjnDag ul/Psf] of] gLlt
;f/e"t ¿kdf 7Ls 5 . ;fy} of] gLltsf] sfof{Gjogn] lghfdtL ;]jfnfO{ ;j} lnª\u, ju{ /
hft hfltx¿sf] ckgTjsf] efjgf hufpg] e"ldsf lgjf{xf u/]sf] 5 . o; k4ltsf] pNn]lvt
ju{, ;d'bfo / If]qsf kxF'r ePsf tL ju{, ;d'bfo / If]qsf JolQmnfO{ ;xh cj;/ lbPsf] 5
. of] ;dfj]zL egf{ gLlt 7Ls 5}g eGg]x¿ klg 5g\ lsgeg] /fhgLlts, ;fdflhs, cfly{s
¿kdf k5fl8 k/]sf hg;d'bfo;Dd k'Ug ;s]sf] 5}g . o;sf k5fl8sf sf/0fx¿df
hghfltsf] gfddf hghfltsf ;De|fGt ;d"xn] o;sf] kmfObf kfP . dlxnfsf] gfddf
sd{rf/Ls} gft]bf/n] df}sf kfP . ckfª\usf] gfddf gfd dfq}sf] ckfª\un] o; cj;/sf]
kmfObf p7fP .
nf]s;]jf cfof]usf] ;dfj]]zL egf{ k|lqmof clxn]sf] ;Gbe{;Dd cfOk'Ubfsf] cj:yfnfO{ x]bf{
;a}nfO{ ;d]6\g] lsl;dn] agfOPsf] ;dfj]zL 5, ;jn kIfdf eGbf ;a} ju{sf] ;xeflutf a9\b}
u}/x]sf] 5 eg] b'j{n kIfnfO{ x]bf{ ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0flagfsf] ;dfj]zLs/0fn] st}
g]kfnsf] lghfdtL ;]jf sdhf]/ x'g] t x}g eGg] k|Zg p7]sf] kfOPsf] 5 . nf]s;]jf cfof]usf]
;dfj]zL egf{ k|lqmof q'l6k"0f{ /x]sf] 5 eGg] ts{ klg ul/Psf] 5 . h:t} s'g kbn] s:tf]
e"ldsfsf] ck]Iff ub{5 eGg] ljifodf cWoog gu/L zfvf clws[t, pk–;lrj / ;x–;lrj
:t/sf k|Zgkq, 5gf]6 ljlw, d"Nofª\sg ljlw km/s km/s x'g'kg]{df k|foM Ps} lsl;dsf] ljlw
ckgfPsf] 5 . tyflk sl/a *) k|ltzt pQ/bftfn] nf]s;]jf cfof]u k|efjsf/L /x]sf]
atfPsf 5g\ . nf]s;]jf cfof]un] sd{rf/L 5gf]6sf nflu ckgfPsf ljlwx¿ h:t} lnlvt
k/LIff, cGtjf{tf{, efiff k/LIff tyf k|of]ufTds k/LIffx¿ lgikIf tyf k|efjsf/L /x]sf]
atfPsf 5g\ . ;du|df ;a} ljlwx¿df ;dfj]zL / v'Nnftkm{sf () k|ltzteGbf a9L
pDd]bjf/x¿n] k|efjsf/L ePsf] atfPsf] kfOof] .
42
nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;Gbe{df &$ k|ltztn] nf]s;]jf cfof]un] tof/ u/]sf]
kf7\oqmd ;fGble{s 5 eg]sf 5g\ eg] @^ k|ltztn] c;fGble{s /x]sf] atfPsf 5g\ .
;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ts{ 5 o;n] ;a} If]qnfO{ ;d]6]sf] 5 . ljz]if1tf xfl;n u/]sf]
ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf] 5 . of] kf7\oqmdn] of]Uo dfG5] g} 5gf]6 x'g] u/]sf 5g\ .
nf]s;]jf cfof]un] lnlvt k/LIffsf nflu tof/ u/]sf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf
k'u]sfx¿nfO{ eGbf klg ;]jf k|j]z ug{ rfxg]sf nflu cfjZos kg}{ ljifoj:t'sf] 1fgsf]
cfwf/df kf7\oqmd 7Ls 5 . of] kf7\oqmd c;fGble{s 5 eGg]x¿sf] ts{ 5 o;}u/L ljBdfg
kf7\oqmddf sfo{ If]qcg';f/ kf7\oqmddf ljifo j:t' ;dfj]z gePsf]n] kf7\oqmdn]
k|lt:klw{sf] dfgl;s Ifdtf / yf]/} 1fgeGbf sfo{If]qdf hfFbf cfjZos kg]{ Jojxfl/s /
;}wflGts b'j} 1fg a9L ;d]6]sf] 5 . o;af6 Ifdtfjfg JolQmx¿ gcfpg] ;Defjgf b]lvPsf]]
5 .
:ynut cWoog ul/Psf ;ft lhNnfsf @@& hgf lghfdtL sd{rf/Lx¿sf] hfthfltsf]
cfwf/df ljZn]if0f ubf{ $* k|ltzt a|fDx0f, !$ k|ltzt If]qL, cf7 k|ltzt hghflt, 5
k|ltzt g]jf/, rf/÷rf/ k|ltzt /fO{ / ofbj, b'O{÷b'O{ k|ltzt dw];L / yf¿ /x]sf 5g\ .
o;}u/L Ps Ps k|ltzt df zfxL, d08n, du/, lnDa", lul/, u'?ª, wfg's OToflb /x]sf 5g\ .
o;}u/L Ps k|ltzteGbf sd 7s'/L, /f]sfo, /fhk't, ;'9L, ;xgL, dxtf], e'h]n, l;+x, rdf/,
rf}w/L tyf t]nL /x]sf] kfOof] . k|foM ;a} ;kmn pDd]bjf/x¿ kxf8Lof, k9}of, u|fdL0f
kl/j]zdf x's]{sf, ;/sf/L :s'ndf cWoog u/]sf JolQmx?¿ ;kmn ePsf 5g\ -kf}8]n, @)!$_
. o;sf] sf/0fx¿ vf]tNbf w]/} lzlIft x'g'-(^ k|ltzt_, g]kfnL dft[efiff -() k|ltzt_, a9L
a]/f]huf/-(@ k|ltzt_, lghfdtL ;]jfdf tna dfgsf] kSsf x'g'-(^ k|ltzt_, lghLIf]qsf]
ljsf; gx'g'-*! Kf|ltzt_nufotsf sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvPsf] 5 .
;dfj]zL leq klg ;aeGbf a9L g]jf/, rf}w/L, sfo:yh:tf ;d'bfosf] ar{:j /x]sf] kfOof] .
oL ;d'bfo cGosf] t'ngfdf a9L ;kmn x'g'df pgLx¿ cfly{s ;fdflhs x}l;ot pRr
ePsf]n], lzIff tyf nf]s;]jf cfof]usf] kl/Iff tyf kf7\oqmdk|lt a9L hfgsf/ ePsf] kfOPsf]
sf/0fn] pgLx¿ ;kmn x'g ;s]sf x'g\ .
;dfj]zLleq g} ;kmn x'g] dlxnfx¿sf] ;fdflhs x}l;ot pRr /x]sf] b]lvPsf] 5 . w]/} h;f]
dlxnfx¿ sd{rf/Lsf >LdtL jf 5f]/L jf a'xf/L jf gftf;DaGw /x]sf] kfOof] . o;sf]
k5fl8sf sf/0fx¿df sd{rf/L :jo+ cfk"m nf]s;]jf pQL0f{ u/]sf] x'gfn] s;/L tof/L ug]{, s]
k9\bf pko'Qm x'G5, k|Zgx¿sf] pQ/ s;/L n]Vg], pQ/x¿ s;/L s07 ug]{h:tf ljleGg gLlt
lgb]{zg / d2t kfpg] x'gfn] ;DalGwt JolQm a9L ;kmn x'g] u/]sf] kfOof] .
;dfj]zL egf{ gLltcg';f/ g]kfnL gful/snfO{ Gofo lbPsf] kfOof] . h;dWo] Gofo u/]sf] 5
eGg]x¿dWo] *# k|ltzt / Gofo u/]sf] 5}g eGg]x¿ !& k|ltzt /x]sf] kfOof] . Gofo u/]sf] 5
eGg]x¿sf] ts{ 5 a9LeGbf a9L jl~rtLdf k/]sf tyf lk5l8Psf ju{x¿ lghfdtL ;]jfdf
k|j]z kfPsf 5g\ .sd{rf/L tGqdf k|j]z ug{ gkfPsf s]xL ju{x¿sf] ;xeflutf eof] .
lghfdtL ;]jfdf pgLx¿sf] ckgTjsf] ljsf; ePsf] kfOG5 . Gofo u/]sf] 5}g eGg]x¿sf] ts{
5 k|lqmofaf6 lghfdtL ;]jfdf ;'ljwf lnO/x]sf JolQm / clwsf+z ¿kdf kx'Frjfnf, wgf8\o,
43
;'ljwf ;DkGg kl/jf/s} JolQmx¿n] ;dfj]zLsf] gfddf sfg'gk|bQ ;'ljwf lnO/x]sf 5g\ .
h:tf] dw];Lsf] xsdf s'/f ug]{ xf] eg] lghfdtL ;]jfdf ;a}eGbf a9L /fhk't, a|fDx0f /
sfo:y¿sf] k|ltlglwTj /x]sf] b]lvG5 t/ pgLx¿ dw];sf kx'Frjfnf / wgf8\o kl/jf/cGtu{t
kb{5g\ eg] afFsL dw];Lx¿n] klg t lghfdtL ;]jfsf] cj;/af6 jl~rt ePsf 5g\ . To:t}
cfly{s ¿kn] ljkGg, kx'Fr gePsf / b"/b/fhdf a:g] a|fXd0f, If]qL, hghflt, blnt, lk58f
ju{, dlxnfn] klg jl~rt /x]sf 5g\ eg] of] k|lqmof s;/L Gofof]lrt x'g;S5 .
;dfj]zL egf{ gLlt nfu" ePkZrft\ j[lQ ljsf; ** k|ltzt pQ/bftfn] l56f] ePsf] 5
eg]sf 5g\ eg] !@ k|ltztn] l9nf] ePsf] 5 egL atfPsf 5g\ . l56f] ePsf] eGg]x¿sf] ts{
5 hf] ;dfj]zLdf k/]sf] 5 p;n] a9L df}sf kfO/x]sf] 5 . o;af6 gLlt lgdf{0f txdf
pgLx¿sf] kxF'r k'u]sf] atfPsf 5g\ . ;dfj]zLsf] sf/0fn] sd{rf/L j[Qdf g}/fZo a9]sf] ts{
klg u/]sf] kfOof] . o;n] ubf{ of]Uon] sfd gug]{ k|j[lQ klg b]lvG5 . ;dfj]zL egf{ k|lqmofdf
dfq ;Lldt x'g'kg]{df sfddf ;dfj]zL, j[lQdf ;dfj]zL, ;a} cj;/df cyf{t\ egf{b]lv
lgj[lQ;Dd ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf]n] o:tf] x'g uPsf] xf] .
lghfdtL ;]jfdf sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] d"Nofª\sg ubf{ ;dfj]zLtkm{sf] eGbf v'Nnftkm{sf
sd{rf/Lsf] a9L sfo{ ;Dkfbg /x]sf] kfOof] . lghfdtL ;]jf lgodfjnLcg';f/ sfo{
;DkfbgnfO{ d'Vot tLg k|sf/sf /x]sf] kfOof] . h;dfnIo tf]lsPsf / gtf]lsPsf /
JolQmut Ifdtfsf sfo{x¿ /x]sf 5g\ . rfvnfUbf] s'/f s] kQf nfUof] eg] JolQmut Ifdtfsf]
t'ngfdf nIo tf]lsPsf jf gtf]lsPsf sfo{x¿sf] ;Dkfbg sd ePsf] kfOof] . v'Nnfsf]
t'ngfdf ;dfj]zLsf] sfo{;Dkfbg sd x'g'df sd{rf/LnfO{ ;]jf k|j]zkZrft\ tflnd glbPsf] /
JolQmut Ifdtfdf sfo{ ug'{kg]{ jftfj/0fsf] sf/0fn] o;f] x'g uPsf] kfOof] . vf;u/L h'g
sfo{sf] sfd ug]{ tf}/tl/sf k|:6 5 To:tf sfo{x¿sf] ;Dkfbgdf vf;} km/s 5}g t/ h'g
sfo{x¿df ts{ le8fpg kg]{ / vt/f df]Ng'kg]{ xf] To:tf sfddf ;dfj]zLsf] ;Dkfbg :t/
;ª\u7gsf] rfxgfadf]lhd x'g g;s]sf] kfOof] . o; sf/0fn] ubf{ sfd ug{;Sg]x¿ klg
pTk|]l/t x'g g;s]sf] ;d]t kfOof] .
$=# lgisif{
o; cWoogaf6 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( -bf];|f] ;+zf]wg_sf] k|fjwfgadf]lhd sfof{Gjog
nf]s;]jf cfof]udfkm{t sd{rf/Lsf] egf{ x'Fb} cfPsf] 5
. cf=j.@)^$.)^% b]lv cf=j=@)^(.)&) ;Dd nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng u/]sf k/LIffx¿df
pNn]Vo cfj]bg lbg]x¿ kfOof] t/ klg pQm cjlwdf lnlvt k/LIffdf ;lDdlnt gx'g] ;ª\Vof
sl/a %) k|ltztsf] xf/fxf/Ldf g} /x]sf] b]lvof] . o;} cjlwdf cem sltko kbdf cfj]bg
lbg] JolQm g} ge]l6Psf] kfOof] . dlxnfnufot cGo ;d"xx¿sf] klg b/vf:t lbg] b/x¿
a9]sf] t/ ;kmn x'g]df ;Lldt ;d"xx¿ /x]sf] kfOof] . o;sf] cy{ hf] ;d'bfosf nflu
;dfj]zL egf{ gLlt NofOPsf] xf] ;f] ;d'bfosf] ckjfbafx]s tflTjs ;xeflutf x'g g;s]sf]
b]lvof] . nf]s;]jf cfof]un] u/]sf] sfddf clwsf+z sfo{x¿sf] ljZjf; tyf cf:yf /x]sf]
b]lvof] . oBlko;sf ;'wf/sf kIfx¿ ;d]t /x]sf] b]lvof] . sd{rf/L 5gf]6 k|lqmofdf ;kmn
x'gsf sf/0fx¿df kfl/jfl/s cled'vLs/0f, s8f ldlxg]t, lzlIfth:tf sf/0fx¿ d'Vo¿kdf
b]lvP . ;du|df gful/sn] s]xL xb;Dd Gofosf] cg'e"lt u/]sf] / ;xeflutfsf] :t/ a9]sf]
44
b]lvof] . sfo{;Dkfbgsf] :t/sf] ;Gbe{df ljZn]if0f ubf{ ;dfj]zLjf6 lgo'QmL kfPsf eGbf
l;dfGt ¿kdf v'Nnfaf6 lgo'Qm ePsfsf] sfo{;Dkfbg :t/ a9L ePsf] b]lvof] . sfo{x¿
h;sf] sfo{ ljj/0f k|:6 ePsf] 5 To;df vf;} cGt/ b]lvPg t/ nIo gtf]lsPsf c;+/lrt
sfo{x¿df v'Nnf tkm{af6 lgo'Qmsf] ;Dkfbg :t/ a9]sf] t/ ltgLx¿ pTk|]l/t x'g] cj:yf eg]
b]lvPg . ;du|df lghfdtL ;]jfsf] ;dfj]zL egf{ gLltsf] sf/0fn] ;+/rgfdf kl/jt{g ePsf]
t/ k|j[lQdf vf;} cGt/ ePsf] kfOPg .
$=$ ;'emfjx¿
ljlzi6 1fg, ;Lk / Ifdtf ePsf] :yfoL k|j[lQsf /fHosf] sf]ifaf6 tna ;'ljwf kfpg]
u}/;}lgs, u}/ /fhgLlts, Jofj;flos ;d"xnfO{ lghfdtL ;]jf elgG5 . lghfdtL ;]jfsf]
;fvnfO{ hf]ufO/fVg, of]Uotf bIftf sf] sb/ ug{ /fHon] Joj:yf u/]sf] ;+j}wflgs lgsfoleq
kg]{ nf]s;]jf cfof]u cem lgikIf / k|efjsf/L agfpg'k5{ . o; sfo{sf cnfjf ;dfj]zLs/0f,
;zQmLs/0f nfO{ cfTd;ft\ u/L ;'Gb/, zfGt, Gofok"0f{ / ;dtfd"ns lghfdtL ;]jfsf] lgdf{0f
ug{ ;lsG5 . o; sfo{sf nflu b]xfosf ;'emfjx¿ k|:t't ul/Psf] 5 .
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]z ePsf ;d'bfox¿ / pQm ;d'bfosf] gfddf ;kmn ePsf
;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts k[i7e"ldnfO{ ljrf/ ubf{ ;fdflhs cfwf/nfO{ dfq
cfwf/ agfO{ ;dfj]zL gLlt nfu" ug'{ eGbf ;dfj]zL leqsf] ;dfj]zL rl/q ljsf; ug{
h?/L b]lvPsf] 5 . t;y{ cfly{s, ;fdflhs / /fhgLlts cj:yfsf] ljZn]if0f ubf{
dfgj ;"rsfª\s, u/LaLsf] uxgtf ljZn]if0fsf] ;"rsfª\s, n}lª\us ljsf;sf] ;"rsfª\s
tof/ u/L nfu" ug{ pko'Qm b]lvG5 . o;sf] cltl/Qm cGo k|f]S;L ;'rsx¿-h;/L
5fqj[lQsf] nflu 5gf]6 ubf{ g]kfn ;/sf/n] ckgfPsf] 5_ To;}u/L ckgfpg klg
;lsG5 .o;/L ;'rsx? JfgfpFbf klxnf] txdf ;fdflhs, cfly{s tyf /fhgLlts
¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{ k|fyldst lbg], bf];|f] k|fyldstfdf ;fdflhs /
cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf] ;d'bfonfO{, t];|f] k|fyldstfdf cfly{s / /fhgLlts ¿kdf
k5fl8 k/]sf] / rf}yf] k|fyldstfdf ;fdflhs / /fhgLlts ¿kdf k5fl8 k/]sf]
;d'bfonfO{ k|fyldstf lbg'kb{5 .
nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf of]Uo x'gsf] nflu pDd]bjf/sf] z}lIfs of]Uotf;Fu
hf]l8Psf] x'gfn] x/]s txsf hgtfn] k9\g] cj;/af6 jl~rt x'g gx'g] cj:yf
cfjZos 5 . :d/0fLo kIf s] 5 eg];dfj]zL gLlt nfu" ePkZrft\ klg nlIft
;d'bfosf] cfj]bg ug{ cfjZos kg]{ Go'gtd of]Uotf klg gk'u]sf] cj:yf ljBdfg 5 .
t;y{ g]kfn ;/sf/n] cleofgsf] ¿kdf k9\gnfO{ hgr]tgf / lzIffdf hf]8 lbg
cToGt h?/L b]lvPsf] 5 .x}g eg] nlIft ;d'bfosf] gfddf ;/sf/af6 ljt/0f ul/Psf]
df}sfdf cGo ;d'bfo jf ;f]xL ;d'bfosf ;De|fGtx¿n] kmfObf lng] lglZrt b]lvG5 .
o;/L ;dfj]zL gLlt;Fu} ;zQmLs/0f / ;IfdLs/0fdf hf]8 lbg cfjZos 5 .
Kfm/s Ifdtf ePsfsf] xsdf o;sf] k'gM kl/efiff ul/g' lgtfGt cfjZos ePsf]
b]lvPsf] 5 . ;fdfGo ckfª\u ePsfn] ;dfj]zL gLltsf] b'?kof]u ePsf k|z:t
pbfx/0fx¿ e]l6Psf 5g\ . dlxnfsf] ;Gbe{df klg dlxnfx¿ leqsf] klg dlxnfnfO{
45
;dfj]zL egf{ gLltsf] cj;/ lbg cfjZos 5 . h;df dfly pNn]v ul/Psf rf/j6f
k|fyldstfx¿sf] cfwf/df ;"rsx¿ to ug{ h?/L b]lvPsf] 5 .
sd{rf/L egf{ ug{' eg]sf] cjZo klg sfo{nosf] sfo{ ldtJooL tyf k|efjsf/L
tl/sfn] ug{ g} xf] . o;sf] nflu sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbgsf] :t/ j[l4 ug{ h?/L
b]lvPsf] 5 . sfo{;Dkfbg :t/ j[l4 ug{sf] lgldQ ;'? lgo'lQm xF'bfsf] avtdf sfo{
ljj/0f / p;n] ug{'kg]{ sfdcg';f/ tflnd k|bfg ul/g' kb{5 . clxn] cj:yfdf
JolQmut Ifdtfsf] cfwf/df sfo{ ug]{afx]s ;+:yfut tl/sfaf6 sfo{ ;Dkfbg
/ ;ª\u7gsf] p2]Zo xfl;n ePsf] kfOsf] 5}g . sfo{;Dkfbgsf] nflu sd{rf/Ln] ug]{
sfo{ ljj/0f / ;f]sf] dfkg ug]{ ;"rsfª\s tof/ ul/g' cfjZos 5 . olb ;f]xL
;"rsfª\ssf] cfwf/df nIo k|fKt ePdf jf gePdf x'g] kmfObf j]kmfObfsf] km]xl/:t
tof/ u/L nfu" ul/g' kb{5 lsgeg] ;+:yfdf sfo{ ug]{ / sfo{ gug]{ aLr km/s cjZo
x'g'kb{5 .
g]kfn ;/sf/n] lghfdtL sd{rf/LnfO{ u/]sf] nufgLsf] k|ltkmn s] xf] eGg] s'/f klg
s/ ltg]{x¿nfO{ hfgsf/L u/fpg h?/L 5 . s]xL nufgL ul/G5 eg] To;sf] cfly{s
k|ltkmnsf] lx;fa ul/g'kb{5 . sd{rf/Lsf] ;dfhcg';f/sf] hLjgofkg ug]{ tna klg
lbg] sfd klg lng] l;4fGt nfu" ug{ h?/L b]lvPsf] 5 . o;n] sfo{;Dkfbgdf j[l4 x'g]
ck]Iff lnOPsf] 5 .
nf]s;]jf cfof]un] sdfPsf] lgikIftf sfod /fvL /fVg' kb{5 . o;df nf]s;]jf
cfof]usf] k/LIff k|0ffnL vf;u/L zfvf clws[t;Ddsf] 7Ls ePsf] t/ pk–;lrj /
;x–;lrjsf] kf7\oqmd / k/LIf0fsf nflu agfOPsf ljlwx¿df k'gd"{Nofª\sg ug{ kg]{
cj:yf b]lvPsf] 5 . o;sf nflu k|:tfj n]vg, n]v n]vg, k|:t'lt lbg], sfg'gcg';f/
eof] ePg egL cf}lrTotf k|:t't ug]{, ;d;fdlos d'2fx¿sf] ljZn]if0f ug]{h:tf uxg
tl/sfaf6 k/LIf0f ug{ ;s] pQd x'g] b]lvG5 .
egf{b]lv lgj[lQ;Dd ;dfj]zLs/0fnfO{ nfu" ug{'eGbf ;dfj]zL gLltnfO{ egf{sf] Pp6f
v'8\lsnf]sf] ¿kdf dffq cj;/ lbOg'kb{5 . l;dfGts[t ePsf ;d'bfosf] bfo/f km/flsnf]
agfpb} d'nwf/df gcfP ;Ddsf] nflu ;dfj]zL egf{ gLlt sfod /fVg cfjZos b]lvPsf] 5 .
cGo j[lQ ljsf;sf cj;/df of]Uotf / Ifdtfsf cfwf/df ul/+bf sfof{non] ;Dkfbg ug]{
sfo{x¿df k|efjsf/L cfpg] b]lvG5 .
46
;Gbe{ ;"rL
Acemoglu, Daron and Robinson, James(2012) Why Nations Fail: The Origins of Power,
Prosperity and Poverty, New York: Crown Business.
Alexander, J. (1985) Neofuntionalism, London: Sage.
Awasthi, Ganga Datta & Adhikari, Rabindra(2012) Changes in Nepalese Civil Service After
the Adoption of Inclusive Policy and Reform Measure, Kathmandu: Support to
Participatory Constitution Building in Nepal(SPCBN/UNDP).
Bennett, L.(2005) “Gender, Caste and Ethnic Exclusion in Nepal: Following the Policy
Process from Analysis to Action”, Arusaha Conference “New Frontiers of Social
Policy”, December 12-15, 2005.
Bhattachan, Krishna B. (1997) "Ethnic Situation in Nepal.", Paper read
at Consultation/Workshop on Initiative on South Asia Charter, First South Asian
Consultation, Kathmandu.
Brown, Michael E, ed.(2001) Nationalism and Ethnic Conflict, Cambridge: MIT.
Esman, Milton J. (1997) "Public Administration, Ethnic Conflict and Economic
Development," Public Administration Review, 57(6), 527-533.
Gautam, Bharat Raj(2012) Administrative reforms and application of performance based
management policies in the Nepalese civil service, Unpublished dissertation, Faculty
of Management, Tribhuvan University.
Gurung, Yogendra B., Suwal, Bhim Raj, Pradhan, Meeta S., and Tamang, Mukta
S.(2014) Nepal Social Inclusion Survery 2012: Caste, Ethnic and Gender
Dimenstions of Socio-Economic Development, Governance and Social
Solidarity, Kathmandu: Central Department of Sociology/Anthropology, Tribhuvan
University.
Hachhethu, Krishna (2014) "Nepal: Study of Political Inclusion and Research Methods", In,
Om Gurung, Mukta S. Tamang & Mark Turin(Eds), Perspectives on Social Inclusion
and Exclusion in Nepal,(173-190), Kathmandu: Central Department of Sociology/
Anthropology, Tribhuvan University.
Harff, Barbara and Gurr, Red Robert (2004) Ethnic Conflict in World Politics, Westview
Press.
Harris, Peter and Reilly, Ben (eds) (1998) Democracy and Deep-Rooted Conflict: Options for
Negotiators, Stockholm: International IDEA.
Jamil, Ishtiaq, Dangal, Rameshwor (2009) “The State of Bureaucratic Representativeness and
Administrative Culture in Nepal”, Contemporary South Asia, 17(2), 193-211.
Kegley Jr. Charles W. (2009) World Politics: Trend and Transformation, 12th ed. Belmont:
Wadworth and Cengage Learning.
47
Koiral, Kedarnath(2014) “Reservation in Study”, www.ekantipur.com accessed date July 31,
2014.
Lawoti, Mahendra (2005) Towards a Democratic Nepal: Inclusive Political Institutions for a
Multicultural Society, New Delhi, London and Thousand Oaks: Sage Publication.
Lawoti, Mahendra (2014) A Comprehensive Exclusion/Inclusion Index for Nepal: A
Proposal". In, Om Gurung, Mukta S. Tamang & Mark Turin(Eds), Perspectives on
Social Inclusion and Exclusion in Nepal,(122-173), Kathmandu: Central Department
of Sociology/ Anthropology, Tribhuvan University.
National Judicial Academy, Nepal(2013) Gender Equality and Social Inclusion Analysis of
the Nepali Judiciary- Research Report, Lalitpur: National Judicial Academy, Nepal.
Neupane, Govinda (2000) Nepal's National Question: Social Composition and Possibilities of
Accommodation(in Nepali), Kathmandu: Center for Development Studies.
Page, Scott E. (2008) The Difference: How the Power of Diversity Create Better Groups
Firms, Schools and Societies, Princeton: Princeton University Press.
Paudel, Narendra Raj (2014) Development Management, Kathmandu:Sirjina Pahari(Paudel)
Purkoti, Shyam K., Pariyar, Govind, Bhandari, Kiran and Sob, Gita(2009) Draft Report on
Study of Reservation for Dalit in Nepal, Kathmandu: Social Inclusion Research
Fund(SIRF/SNV Nepal.
Tamang, Mukta S. (2014) "Perspective on Social Inclusion and Implication for Research in
Nepal", In Gurung, O., Tamang, M.S. & Turin M. (Eds), pp.11-57) Perspectives on
Social Inclusion and Exclusion in Nepal, Kathmandu: Central Department of
Sociology/Anthropology, Tribhuvan University.
Wilson, L (2006) "Developing a model for the measurement of social inclusion and social
captiatl in Regional Australia."Social Indicators Research, 75, 335-360.
Wimmer, Andreas (2002) Nationalist Exclusion and Ethnic Conflict: Shadows of Modernity,
Cambridge University Press.
g]kfn ;/sf/ -@)^$_ lghfdtL ;]jf P]g, @)$(-bf];|f] ;+;f]wg_, sf7df08f} M g]kfn sfg'g Joj:yf ;ldlt .
nf]s;]jf cfof]u -@)^%_ nf]s;]jf cfof]usf] pgGkrf;cf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
nf]s;]jf cfof]u -@)^^_ nf]s;]jf cfof]usf] krf;cf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
nf]s;]jf cfof]u -@)^&_ nf]s;]jf cfof]usf] PsfpGgf}} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
nf]s;]jf cfof]u -@)^*_ nf]s;]jf cfof]usf] afpGgf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
nf]s;]jf cfof]u -@)^(_ nf]s;]jf cfof]usf] lqkGgf} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
nf]s;]jf cfof]u -@)&)_ nf]s;]jf cfof]usf] rpGGff} aflif{s k|ltj]bg, sf7df08f} M nf]s;]jf cfof]u .
48
cg';"rL !
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg
cfb/0fLo pQ/bftf,
gd:sf/
xfdL tkfO+{nfO{ o; ;dfj]zL gLltsf] sfof{Gjogsf] cj:yf;DaGwL cWoog ug{ tof/ ul/Psf] k|ZgfjnL
eg{sf] nflu ;fb/ cg'/f]w ub{5fF} . of] cg';Gwfg sfo{ hgk|Zff;g s]Gb|Lo ljefu, lqe"jg ljZjljBfno /
Zff;sLo ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf -k|LkLP/_, ;fdfGo k|zf;g dGqfno, g]kfn
;/sf/ ;+o'Qm¿kdf cWoog ug{ nfluPsf] xf] . o; cg';Gwfg sfo{sf] d'Vo p2]Zo lghfdtL ;]jfdf
;dfj]ZfL gLlt sfof{Gjog ePkZrft\ o;sf] k|efj kQf nufpg' /x]sf] 5 . xfdL tkfO{+n] lbPsf] pQ/
cg';Gwfg sfo{sf] cnfjf cGo k|of]hgnfO{ pkof]u ug]{ 5}gf} / uf]Ko /flvg]5 egL k|lta4tf k|s6 ub{5f+} .
To;}n] 9'Ss eO{ cfkm"nfO{ nfu]sf] ljrf/ k|:6;Fu pQ/ lbO{ ;xof]u ug{ cg'/f]w;d]t ub{5f}F . o;
cg';Gwfgsfo{sf] ;kmntf tkfO{+n] lbPsf] pQ/df lge{/ ub{5 .
tkfO{+sf] ;xof]usf] ck]Iff ub{5fF} .
hgk|zf;g s]Gb|Lo ljefu
lqe'jg ljZjljBfno
klxnf] v08
-s_ JolQmut ;"rgfx¿
!_ gfd -P]lR5s_M
@_ lnª\uM
c= k'?if cf= dlxnf
#_ pd]/-jif{df_M
$_ hflt tyf hghflt kl/roM
%_ lzIffM
lzIffsf] tx lrGx nufpg'xf];\ lzIffsf] tx lrGx nufpg'xf];\
c= P;Pn;L jf ;dsIfL O{= :gftsf]Q/ tyf
;dsIfL
cf= b; hf]8 b'O{ cyjf ;dsIfL p= ljBfjfl/lw
O= :gfts tyf ;dsIfL
^_ sfo{/t lhNnf-pko'Qm sf]i6df lrGx nufpg'xf];\_M
49
lhNnfsf] gfd lrGx lhNnfsf] gfd lrGx
c= sf7df8fF} p= s}nfnL
cf= wgs'6f pm= uf]vf{
O= wg'iff P= b}n]v
O{= c5fd
&_ tkfO{+ sfo{/t sfof{nosf] gfdM ==========================================
*_ tkfO{+ o; hflu/df egf{ x'Fbf s'g lj1fkgaf6 5flgg'ePsf] xf] <
c= ;dfj]zL cf= v'Nnf
(_olb ;dfj]zL xf] eg] s'g k|sf/sf] lj1fkgaf6 5flgPsf] xf] -s[kof pko'Qm 3]/fdf lrGx nufpg'xf];\_<
;dfj]zLsf] k|sf/ lrGx nufpg] 7fpF ;dfj]zLsf] k|sf/ lrGx nufpg] 7fpF
c= dlxnf O{= lk5l8Psf] If]q
cf= hflt . hghflt p= blnt
O= dw];L pm= km/s Ifdtf ePsf]
!)_tkfO{+ s'g txsf] sd{rf/L xf] <
Kfbsf] gfd lrGx nufpg] 7fpF Kfbsf] gfd lrGx nufpg] 7fpF
c= ;x–;lrj jf ;f] ;/x O{= gf;' jf ;f] ;/x
cf= pk–;lrj jf ;f] ;/x p= vl/bf/ jf ;f] ;/x
O= zfvf clws[t jf ;f] ;/x pm= cGo
bf];|f] v08
-v_ nf]s;]jf cfof]u-nf];]cf_
!= s] nf]s;]jf cfof]u pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6 ug{ lgikIf 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
c= 5 cf= 5}g
@= nf]s;]jf cfof]u Pp6f sd{rf/L 5gf]6 ;+:yfsf] ¿kdf o;sf] k|lti7fnfO{ s;/L d"Nofª\sg ug{'x'G5 < -
s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
c= :jR5 cf= Tolt :jR5 5}g O= :jR5 5}g .
#= slt xb;Dd nf]s;]jf cfof]usf] sfo{:fDkfbg pko'Qm pDd]bjf/ 5gf]6sf] nflu k|efjsf/L ePsf]
kfpg'ePsf] 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
lgik|efjL 5 Tolt k|efjsf/L 5}g Kf|efjsf/L clt g} k|efjsf/L
! @ # $
-Uf_ k/LIff k|0ffnL
$= nf]s;]jf cfof]uåf/f ckgfOPsf lgDg lghfdtL sd{rf/L 5gf]6 ljlwx¿sf] pko'Qmfsf] dfkg ug'{xf];\ .-
s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
50
/flzx? clt g}
sd;n
sd;n Tolt pQd
5}g
pQd clt
pQd
Yffx
5}g
lnlvt k/LIff ! @ # $ % ^
cGtjf{tf{ ! @ # $ % ^
cfOSo" ! @ # $ % ^
Effiff k/LIff ! @ # $ % ^
k|of]ufTds k/LIff ! @ # $ % ^
%= tkfO{+sf] d"Nofª\sgdf lghfdtL ;]jfdf ;Dkfbg ug'{kg]{ sfo{cg'¿ksf] sd{rf/L 5gf]6sf] nflu nf]s;]jf
cfof]usf] kf7\oqmdsf] ;fGble{stf s:tf] 5< -s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
clt c;fGble{s c;fGble{s ;fGble{s clt ;fGble{s
! @ # $
-3_ nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf ;xeflutf
^= tkfO{+sf] larf/df, lnª\u, If]q, hfthflt tyf cGosf] cfwf/df nf]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{ k/LIffdf
s] g]kfnLnfO{ kIfkft u/]sf] 5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
c= 5 cf= 5}g
&= tkfO{+sf] d"Nofª\sgdf, b]xfosf s'g hfthfltn] a9LeGbf a9L lj1fkg ul/Psf] kbnfO{ cfj]bg lbPsf
5g\ < -s[kof ¥ofª\s ug{'xf];\ h;df ¥ofª\s ! ;aeGbf sd / ¥ofª\s & ;aeGbf a9L _
;d'bfo ¥ofª\s
!
¥ofª\s @ ¥ofª\s
#
¥ofª\s
$
¥ofª\s
%
¥ofª\s
^
¥ofª\s
&
c= Kfxfl8 a|fDx0f If]qL ! @ # $ % ^ &
cf= Dfw];L a|fDx0f If]qL ! @ # $ % ^ &
O= Dfw];L dWod ju{ ! @ # $ % ^ &
O{= kxfl8 hghflt ! @ # $ % ^ &
p= Dfw];L hghflt ! @ # $ % ^ &
pm= Kfxfl8 blnt ! @ # $ % ^ &
P= Dfw];L blnt ! @ # $ % ^ &
&=! s'g} vf; ;d'bfosf] dfq a9L cfj]bg kgf{sf] sf/0f s] s] xf]nf <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx
nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ clt
a]l7s
l7Ss
a]l7s
Gf t 7Ls g
t a]l7s
l7Ss
l7Ss
clt g}
l7s
Yffx 5}g
c= Wf]/} lzlIft x'gfn] ! @ # $ % ^
cf= Gf]kfnL dft[efiff ePsfx¿nfO{
;xh ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
O= Nff]s;]jf cfof]u glhs ePsf]n] ! @ # $ % ^
O{= Gfftfjfb s[kfjfbsf] sf/0fn] ! @ # $ % ^
P= /fHon] g} lje]b u/]sf] x'gfn] ! @ # $ % ^
51
*= ufpF / ;x/sf] t'ngfdf a9L ufpFsf pDd]bjf/x¿ ;kmn x'gfsf] sf/0f s] xf]nf < -s[kof pko'Qm
sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ clt g}
a]l7s
a]l7s Gf t 7Ls g
t a]l7s
;fdfGo
7Ls
clt g}
7Ls
Yffx 5}g
c= u|fdL0f ;+:sf/ ! @ # $ % ^
cf= ;xl/of ;+:sf/ ! @ # $ % ^
O= Kffl/jfl/s cled'vLs/0f ! @ # $ % ^
O{= a9L lzlIft ! @ # $ % ^
p= a9L kxF'r ! @ # $ % ^
pm= Af9L a]/f]huf/ ! @ # $ % ^
P= Nff]s;]jf cfof]usf]
k/LIffafx]s ljsNk gePsf]
! @ # $ % ^
P}= Gf]kfnL efiffn] ;xh agfPsf] ! @ # $ % ^
(= lghfdtL ;]jfdf sfo{/t sd{rf/L g} nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf a9L ;kmn x'gfsf] sf/0fx¿ s] s]
xf]nfg\ <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ k"0f{
c;xdt
;fdfGo
c;xdt
;fdfGoo
;xdt
;xdt k"0f{
;xdt
Yffx
5}g
c= Nff]s;]jf cfof]usf] k|0ffnL;DaGwL
cg'ejL ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
cf= Nff]s;]jf cfof]un] ;~rfng ug]{
k/LIff;DaGwL cg'ejL ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
O= lghfdtL ;]jfdf a9L sl/o/ If]q
ePsf]n]
! @ # $ % ^
O{= lghfdtL ;]jfnfO{ g} afWofTds
¿kdf 5gf]6 ug'{kgf{sf] sf/0fn]
! @ # $ % ^
p= lghfdtL ;]jfdf /xFbf v]/L ;dfhn]
x]g]{ b[li6sf]0f g} km/s 5 . o;df a9L
;Ddfg tyf kfj/ pkef]u ug{ kfOg]
x'gfn] .
! @ # $ % ^
pm= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^
!)= nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf h;sf] s[lif k];f ePsfx¿ g} ;kmn x'gfsf] sf/0f s] xf]nf <-s[kof
pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ k"0f{
c;xdt
;fdfGo
c;xdt
;fdfGo
;xdt
;xdt k"0f{
;xdt
Yffx
5}g
c= s[lif k]z;fdf cToGt sl7g
hLjgofkg ug{ kgf{n]
! @ # $ % ^
cf= u|fdL0f kl/j]zn] ws]nL/x]sf] x'gfn] ! @ # $ % ^
O= nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffsf] nflu
eGbf cGo k];fdf nfUgnfO{ lgj]zsf]
nflu cfjZos ;|f]t ;fwg gePsf]
x'gfn]
! @ # $ % ^
52
O{= of] g} JolQmut Ifdtf b]vfpg]
pRrtd ljsNk ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
p= lghfdtL ;]jfdf a9L hflu/sf] ;'/Iff
ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
pm= g]kfndf lghfdtL ;]jf;lxt ;/sf/L
;]jf afx]s cGo ;+:yfut cfwf/ lbg]
c¿ lghL If]q gePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
P= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^
!!= pDd]bjf/x¿ ;/sf/L sn]h tyf :s'ndf cWoog u/]sfx¿ lghL :s'n / sn]hdf cWoog u/]sfx¿
a9L ;kmn x'gfsf sf/0fx¿ s] s] xf]nfg\ <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ k"0f{
c;xdt
;fdfGo
c;xdt
;fdfGo
;xdt
;xdt k"0f{
;xdt
Yffx
5}g
c= lghfdtL ;]jfsf] ;Gbe{df a9L
cle?lrsf] sf/0fn]
! @ # $ % ^
cf= lghfdtL ;]jf ;DaGwL a9L ?lr
ePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
O= a9Lldlxg]tL ePsf] x'gfn] ! @ # $ % ^
O{=lghfdtL ;]jfdf afx]s e/kbf]{ ljsNk
gePsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
p= lghfdtL ;]jfdf a9L cfly{s nfe
x'g] x'gfn]
! @ # $ % ^
pm= hfgsf/Llagfg} ufpFn] hLjgn]
ldlxg]t ug{ l;sfPsf] x'gfn]
! @ # $ % ^
P= lghfdtL ;]jfdf ePsf
sd{rf/Lx¿sf] hLjgk4ltn] a9L
cfsif{0f u/]sf] x'gfn]
! @ # $ % ^
P]= cGo s]xL eP ! @ # $ % ^
-ª_ Gofo
!@= s] g]kfnL hgtfn] nf]s;]jf cfof]usf] 5gf]6 k|lqmofaf6 Gofo ePsf] cg'e"lt u/]sf 5g\ <-s[kof
pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
c= 5 cf= 5}g
!@=! olb 5g\ eg] sf/0f lbg'xf];\ . -! eg]sf] ;aeGbf sd / $ eg]sf] ;aeGbf a9L xf] ._
sf/0fx¿ ! ;aeGbf
sd
@ # $ ;aeGbf
jl9
% yfxf
5}g
c= of] ;a}nfO{ v'Nnf 5 . ! @ # $ %
cf= o;n] ;dfj]zL gLlt cjnDag u/]sf] 5 . ! @ # $ %
O= o;df s'g} cfwf/df lje]b u/]sf] 5}g . ! @ # $ %
O{= o;sf] 5gf]6 k|lqmof lgikIf 5 . ! @ # $ %
p= lghfdtL ;]jfn] b]zsf x/]s kl/ro ePsf
hgtfsf] k|ltlglwTj u/]sf] x'g'k5{ .
! @ # $ %
pm= cGo s]xL eP
53
-r_ cfly{s kIf
!#= ;dfj]zL lgo'lQm k|s[ofnfO{ cfly{s kIf;Fu s;/L hf]8\g'x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx
nufpg'xf];\_
sf/0fx¿ k"0f{
c;xdt
;fdfGo
c;xdt
;fdfGo
;xdt
;xdt k"0f{
;xdt
Yffx
5}g
c= lghfdtL ;]jfdf tna a9L 5 . ! @ # $ % ^
cf= lghfdtL ;]jfdf tnasf] lglZrt 5
.
! @ # $ % ^
O= lghfdtL ;]jfdf cGo ;'ljwfx¿
Kfz:t 5 .
! @ # $ % ^
O{= lghfdtL ;]jfdf sfo{ ;Dkfbg u/]
klg gu/] klg hflu/ hfFb}g .
! @ # $ % ^
p= ;du|df lghfdtL ;]jfdf cfly{s
nfe a9L 5 .
! @ # $ % ^
pm= lghfdtL ;]jfdf hflu/ vfPkl5
hLjg:t/ ;'wfg{ ;lhnf] x'G5 .
! @ # $ % ^
-5_ j[lQ ljsf;
!$= ;dfj]zLaf6 lghfdtL ;]jfdf k|j]z kfPsf sd{rf/Lsf] j[lQ ljsf; s:tf] b]Vg'x'G5 <
l9nf] Gf t l56f] g t l9nf] Psbd l56f] Yffxf 5}g
! @ # $
-h_ sfo{;Dkfbg :t/
!%= lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL cfwf/df 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/ s;/L d"Nofª\sg
ug'{x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
Df"Nofª\sgsf cfwf/x¿ Go"g ;fdGo pQd clt pQd
c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $
cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $
O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $
O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $
p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $
pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $
P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $
P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $
cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf ! @ # $
cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf ! @ # $
c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg ! @ # $
cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf ! @ # $
cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ ! @ # $
ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk ! @ # $
cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk ! @ # $
54
cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf ! @ # $
cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ ! @ # $
cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf ! @ # $
cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf ! @ # $
cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ ! @ # $
cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $
ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf ! @ # $
ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $
cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g ! @ # $
ccM pRr g}ltstf ! @ # $
cfc= sfddf ?lr / pT;fx ! @ # $
cfcf= uNtL gbf]xf]¥ofpg] k|j[lQ ! @ # $
!^= lghfdtL ;]jfdf v'Nnf cfwf/df 5gf]6 ePsf sd{rf/Lx¿sf] sfo{;Dkfbg :t/ s;/L d"Nofª\sg
ug'{x'G5 <-s[kof pko'Qm sf]i7df lrGx nufpg'xf];\_
Df"Nofª\sgsf cfwf/x¿ Go"g ;fdGo pQd clt pQd
c= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $
cf= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $
O= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $
O{= nIo tf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $
p= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] kl/0ffd ! @ # $
pm= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] nfut ! @ # $
P= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf nufOPsf] ;do ! @ # $
P}= nIo gtf]lsPsf sfdsf] lgldQ hDdf ;Dkfbg u/]sf] sfdsf] u'0f:t/ ! @ # $
cf]= gLlt ljZn]if0f ug]{ Ifdtf ! @ # $
cf}= 5nkmn tyf jftf{ ug]{ Ifdtf ! @ # $
c+= ljj]s k|of]u, lg0f{o ug]{ Ifdtf / d"Nofª\sg ! @ # $
cM g]t[Tj / ;ª\u7gfTds Ifdtf ! @ # $
cc= k];fut ;+j]bgzLntf -Odfgbfl/tf tyf uf]klgotf_ ! @ # $
ccf= ljifo j:t'sf] 1fg / ;Lk ! @ # $
cO= cGt/ j}olQms :jefj / ;~rf/ ;Lk ! @ # $
cO{= sfo{ rfk axg ug]{ Ifdtf ! @ # $
cp= ;dodf 7Ls lsl;daf6 sfo{ ;Dkfbg d"Nofª\sg kmf/d eg]{ ! @ # $
cpm= l;h{gzLntf / cu|;/tf ! @ # $
cP= ;xof]uLnfO{ ljsl;t ug]{ Ifdtf ! @ # $
cP]= ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]u ug]{ ! @ # $
cP}= sfo{sf] ;ª\u7g ug{ ;Sg] Ifdtf ! @ # $
ccf]= uf]klgotf /fVg ;Sg] Ifdtf ! @ # $
ccf}= lgb]{zgcg';f/ sfo{ ug{;Sg] Ifdtf ! @ # $
cc+= pkl:ylt, ;dosf] kfngf / cg'zf;g ! @ # $
ccM pRr g}ltstf ! @ # $
cfc= sfddf ?lr / pT;fx ! @ # $
cfcf= uNtL gbf]xf]¥ofpg] k|j[lQ ! @ # $
;xof]usf nflu wGojfb ...
55
cGtjf{tf{
lghfdtL ;]jfdf ;dfj]zL egf{ gLlt sfof{Gjog cj:yfsf] k'g/fjnf]sg
cfb/0fLo pQ/bftf
gd:sf/
xfdLtkfO{+nfO{ o; ;dfj]zLgLltsf] sfof{Gjogsf] cj:yf;DaGwL cWoogug{ tof/ ul/Psf] k|ZgfjnLeg{sf]
nflu ;fb/ cg'/f]w ub{5f+} . of] cg';Gwfgsfo{ hgk|Zff;g s]Gb|Lo ljefu, lqe'jgljZjljBfno / Zff;sLo
;'wf/sfnflu ;fj{hlgs k|zf;gsf] tof/L cfof]hgf -k|kLP/_, ;fdfGok|zf;g dGqfno, g]kfn ;/sf/ ;+o'Qm
¿kdfcWoogug{ nfluPsf] xf] . o; cg';Gwfgsfo{sf] d'Vo p2]ZolghfdtL ;]jfdf
;dfj]ZfLgLltsfof{GjogePkZrft\ o;sf] k|efj kQf nufpg' /x]sf] 5 . xfdL tkfO{+n] lbPsf] pQ/
cg';Gwfgsfo{sf] cnfjfcGok|of]hgnfO{ pkof]u ug]{ 5}gf} / uf]Ko /flvg] 5 egL k|lta4tf k|s6 ub{5f}F .
To;}n] 9'Ss eO{ cfkm"nfO{ nfu]sf] ljrf/ k|i6;Fu pQ/ lbO{ ;xof]u ug{ cg'/f]w ;d]t ub{5fF} . o;
cg';Gwfgsfo{sf] ;kmntf tkfO{+n] lbPsf] pQ/dflge{/ ub{5 .
tkfO{+sf] ;xof]usf] ck]Iffub{5fF} .
bf];|f] v08 –cGtjf{tf{_
!= tkfO+{n] lghfdtL ;]jfdf cjnDagul/Psf] ;dfj]zL egf{ k|s[ofnfO{ s;/L d"Nofª\sg ug'{ePsf] 5 < s]
of] k|0ffnL 7Ls 5 < olb 7Ls 5 eg] lsg / s;/L <olb 5}g eg] klglsg / s;/L<
==============================================================================================================================================
===========================================================================================================================
@= s] of] k|lqmofn] g]kfnLnfO{ GofolbPsf] 5< olb lbPsf] 5 eg] s;/L< olb 5}g eg] lsg<
=================================================================================================================================
#= g]kfnL ;dfhdf of] nf]s;]jf cfof]usf slyt pkNnf] hfltnfO{ pko'Qm 5 elgG5 . tkfO{+sf] ljrf/df of]
s:tf] 5 <
=================================================================================================================================
$= tkfO{+sf] cg'ejdf nf]s;]jfcfof]usf] egf{ k|s[ofnfO{ s;/L d"Nofª\sgug'{x'G5 < nf]s;]jf cfof]uåf/f
ul/Psf] lj1fkg pko'Qm 5 5}g < o; k|lqmofsf ;jn / b'j{n kIfdfk|sf; kfl/lbg'xf];\ .
=================================================================================================================================
%= tkfO{+sf] ljrf/df nf]s;]jfcfof]u lng] lnlvt k/LIffsf /fd|f kIfx¿ / g/fd|f kIfx¿ s] x'g\ h:tf]
nfU5 <
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
^= tkfO{+sf] cg'ejdf nf]s;]jfcfof]un] lnlvt k/LIffsfnflutof/ ul/Psf] kf7\oqmd ;a} ;fdfGo of]Uotf
k'u]sfnfO{ pko'Qm5 < of] kf7\oqmdsf ;jn kIfx¿ s] s] x'g\ / b'j{n kIfx¿ s] s] x'g\ <pNn]v ul/lbg'xf];\
.
===============================================================================================================================
56
&= cGtjf{tf{sf] qmddf tkfO+{n] s] dfgjLo wfFwnL ePsf] cg'ej ug{' ePsf] 5 < -h:t} gftfjfb
lqmkfjfbOToflb_ olb 5 eg] s:tf] lsl;dsf] <
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
*= tkfO{+sf] ljrf/df lsg kxf8L kl/j]z, lzlIft, a|fDx0f If]qL g} nf]s;]jf cfof]usf] k/LIffdf pQL0f{x'g
;kmnePsfxf]nfg\ <
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
(= ;dfj]zLtkm{ klg g]jf/, sfo:y, rf}w/L tyfcGohghflt ;d'bfosfpkNnf] txsf ;d'bfo g} ;kmnePsf]
kfOG5 . lsg xf]nf<
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
!)= dlxnfsf] xsdf klg sd{rf/Lsf >LdtL jf 5f]/L, a'xf/L g} clwsf+z ;kmnePsf] kfOof] . o:tf]
lsgxf]nf<
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
!!= v'Nnftkm{af6 lgo'lQm kfPsfsd{rf/Lsf] eGbf ;dfj]ZfLtkm{sfsd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg t'ngfTds
¿kdfsdhf]/ ePsf] ts{ u/]sf] kfOPsf] 5 . s] of] s'/f tkfO{+sf] ljrf/df ;fFrf] xf] <tkfO+{sf] sfof{nodf
;dfj]zLaf6 egf{ ul/Psf sd{rf/L / v'Nnftkm{af6 lgo'Qm sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbg s:tf] kfpg'ePsf] 5
<t'ngfTds d"Nofª\sgul/lbg'xf];\ . s:sf] sfo{;Dkfbg /fd|f] 5 <lsg<
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
!@= ;du|df lghfdtL ;]jfdf j[lQ ljsf;sf] cj:yf s:tf] 5 <vf; u/L v'Nnftkm{sf] eGbf
;dfj]zLtkm{af6 lgo'Qm ePsf sd{rf/Ln] l56f]eGbf l56f] a9'jf / j[lQljsf;sf cj;/h:tf ;'ljwf kfPsf]
eGg] ts{ ul/G5 . olb o:tf] xf] eg] s;/L / lsgxf]nf<
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
!#= lghfdtL sd{rf/L lgo'Qm k|lqmofdf s:tf lsl;dsf afwf tyf ;d:ofx¿ 5g\ <atfOlbg'xf];\ .
==============================================================================================================================================
====================================================================================================================
!$= cGTodf, tkfO{+sf] ljrf/df s:tf lsl;dsf ;'emfjx¿ lbg'x'G5 <
=================================================================================================================================
;xof]usf nflu wGojfb ...
! Tffufwf/L eGgfn] pkNnf] hft hfltnfO{ hgfpFb5 .