Ìîíãîë óëñûí õ¿íñíèé ÷àäàâõè, áîäèò áàéäàë,

îíöëîãÏðîôåññîð Ë.Äàìäèíñ¿ðýí

L.FT 101 ëåêö ¹4

Ìîíãîë óëñûí õ¿íñíèé áîëîìæ

Ìàë ñ¿ðãèéí òîî, ñàÿ òîë ýõ ìàë æèëä áîéæóóëàõ òºëÆèëä ¿éëä-ëýõ ìàõ, íÿä. æèí ìÿí. òÆèëä ¿éëäâýðëýõ ñ¿¿, ñàÿ ëպ人 àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð, ìÿí.ãà, Õàäëàí, áýë÷ýýðèéí òàëáàé Ýðãýëòèéí òàëáàéÆèë á¿ð òàðèàëàõ áîëîìæòîé òàëáàé,ìÿí.ãà ¯ð òàðèàíû Òºìñíèé Õ¿íñíèé íîãîîíû Õóðààõ ¿ð òàðèà, á¿ãä Áóóäàé Òºìñ Õ¿íñíèé íîãîîÓíäíû óñ, êì.êóá

30,0-40,014,0-16,0 12,0-15,0230.0-300.0500,0-600,0126000,0112000,0 1340,0 800,0 600,0 150,0 50,0 600,0 400,0 130,0 150,034000.0

Æèëèéí õýðýãöýý, ¿éëäâýðëýëò

(2007 îí) õýðýãöýý ¿éëäâ. +;-

Ìàëûí ìàõ, ìÿí.ò 180.0 188.5 +8.5Ñ¿¿, ñàÿ.ë 297.4 465.6 +168,2¯ð òàðèà,ìÿí.ò 400.0 210.6 -189.4Áóóäàé,ìÿí.ò 350.0 200.6 - 149.4Òºìñ,ìÿí.ò 150.0 143.6 -6.4Õ¿íñ. íîãîî,ìÿí.ò 180.0 81.6 -98.4ªíäºã,ñàÿ.øèð 25.6 19.0 -6.6

Òîî áàðèìòààñ õèéõ ä¿ãíýëò

• Ìàõààð õýðýãöýýãýý õàíãàäàã• Ñ¿¿íèé íººöèéí 50 îð÷èì õóâèéã

àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, öàãààí èäýýíèé õýðýãëýý áàãàññàí

• Áóóäàéí õýðýãöýýíèé 50% èìïîðò

• Òºìñөөр хангагдсан• Õ¿íñíèé íîãîîíû 50% èìïîðò• ªíäºãíèé 37.5% èìïîðò

Хэрэглээний зөвлөмж

Монгол улсын ЭМ-ийн сайдын тушаал 1997 он

Íýã õ¿íä íîãäîõ æèëèéí õýðýãëýý, êã

Íîðì Áîäèò(2007) Õàíãàëò%

Ìàõ, ìàõàí á¿ò. 84.0 91.2 108.7Ñ¿¿, öàãààí èäýý 138.7 147.6 106.4Öºöãèéí òîñ 9.8 4.8 49.0Ãóðèë,ãóðèëàí á¿ò 124.1 128.4 100.0Áóäàà 16.4 22.8 139.0×èõðèéí ç¿éë 21.9 20.4 93.1Çàãàñ, á¿ò. 32.1 4.8 14.9

ªíäºã,øèð 85.0 22.8 26.8Òºìñ 43.8 39.6 90.4Õ¿íñíèé íîãîî 73.0 24.0 32.8Æèìñ, æèìñãýíý 102.2 8.4 0.8Óðãàìëûí òîñ 9.1 9.6 100.6

Õýðýãëýýíýýñ õèéõ ä¿ãíýëò

• Ìàõíû õýðýãëýý íîðìîîñ 7.2 êã áóþó 8.7%-èàð èë¿¿ áàéíà.

• Ñ¿¿ãýýð íîðì õàíãàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ õýðýãëýý õîòîä õºäººãººñ 3.4 äàõèí áàãà

• Àìèíäýì ýðäñèéí ýõ ¿¿ñâýð æèìñ, õ¿íñíèé íîãîî, çàãàñíû õýðýãëýý òóéëûí õàíãàëòã¿é

Õîîë õ¿íñíèé íàéðëàãà, èë÷ëýã (2007 îí)

Æèøñýí íýã õ¿í õîíîãòÓóðàã 102.9㪺õ òîñ 93.1 ãÍ¿¿ðñ óñ 386.6

Èë÷ëýã 2553.9 êêàë/2874.2 êêàë

Ǻâëºìæ 1:0.7:4 /áîäèò 1:0.93:3.8

Õîîë õ¿íñíèé íàéðëàãààñ õèéõ ä¿ãíýëò

• Óóðãèéí õàíãàëò ñàéí, ÿëàíãóÿà õýðýãëýñýí óóðãèéí 60 ãàðóé õóâü íü àìüòíû ãàðàëòàé

• ªºõ òîñíû õýðýãëýý çºâëºì溺ñ èë¿¿, ýíý íü õºäººä òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîâ÷ õîòîä îíîâ÷ã¿é

• Í¿¿ðñ óñíû õýðýãëýý áàãà áàéãàà íü òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñòýé õîëáîîòîé

Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäëûí

îëîëò• “Õýðýãëýã÷èéã õààíä ºðãºìæèëñºí õàìò îëîí“, “Õýðýãëýã÷äèéí íàéäâàðòàé ò¿íø áàéãóóëëàãà“, “ Õ¿íñíèé ìàíëàé ¿éëäâýð” çýðýã àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã èëòãýñýí öîë ºðãºìæëºëòýé êîìïàíèóä îëøèð÷ áàéíà.

• Çàðèì òîìîîõîí êîìïàíèóä ¿éëäâýðýëèéíõýý ëàáîðàòîðèéã îð÷èí ¿åèéí áàãàæ, õýðýãñëýýð òîíîãëîí øèíæèëãýýíèé äýâøèëòýò àðãà÷ëàëóóäûã ýçýìøèæ, ìàãàäëàí øèíæèëãýý õèéõ ýðõ àâ÷, ñàëáàðûí õýìæýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

• Ìàíàé óëñàä èìïîðòîëæ áàéãàà íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 4.9% íü ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòàä õàìàð÷ áàéãààãèéí 80%-èéã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ áàéíà.

• Òîõèðëûí òýìäýãòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í 200-ààä áîëæ, óëñûí õýìæýýíèé íèéò íýð òºðëèéí 70%-èéã ýçëýõ áîëîâ.

• ×àíàð óäèðäëàãûí ISO 9000 ñòàíäàðò, ÍÀÑÑÐ, GMP ñèñòåì íýâòýð÷ áàéíà.

Õ¿íñíèé ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäàë-äóòàãäàë

• Èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õèë ãààëèéí õÿíàëò, øààðäëàãà õàíãàëòã¿é. Øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàí õ¿íñíèé íîãîîíû 231 äýýæèéí 194-ò áóþó 84%-ä íü, æèìñíèé 61 äýýæèéí 16-ä íü áóþó 26,2%-ä íü íèòðàò èëýðñýí áàðèìò áàéíà.

• Õ¿í àìûí æèëä õýðýãëýæ áàéãàà ìàõíû 95%, ñ¿¿íèé áàðàã 97% íü ¿éëäâýðëýëòèéí ÿìàð ÷ áîëîâñðóóëàëòã¿é

• Õ¿íñíèé æèæèã, äóíä ¿éëäâýðò òåõíîëîãè, ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûí äîîä òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é, ìýðãýæëèéí õ¿íèé íººö õàíãàëòã¿é

• Ìýðãýæëèéí õÿíàëò çºâõºí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä òºâëºð÷ áàéíà.

• Õýðýãëýýíèé áîëîâñðîë, ñî¸ëûí õîìñäîë

Ìàõíû íººö

Äîòîîä õýðýãöýý 180-200 ìÿíãàí òí

Äîòîîä õýðýãöýý 180-200 ìÿíãàí òí

Ýêñïîðò 20,0 îð÷èì ìÿíãàí òí

Ýêñïîðò 20,0 îð÷èì ìÿíãàí òí

Òýìýýíèé ìàõ 3.1%7.0 ìÿí. òí

Òýìýýíèé ìàõ 3.1%7.0 ìÿí. òí

Àäóóíû ìàõ 14,5%

30.0 ìÿí. òí

Àäóóíû ìàõ 14,5%

30.0 ìÿí. òí

ßìààíû ìàõ 24,5%50.0 ìÿí. òí

ßìààíû ìàõ 24,5%50.0 ìÿí. òí

Õîíèíû ìàõ 33,8%

70.0 ìÿí. òí

Õîíèíû ìàõ 33,8%

70.0 ìÿí. òí

¯õðèéí ìàõ 24,1%50.0 ìÿí. òí

¯õðèéí ìàõ 24,1%50.0 ìÿí. òí

Æèëä ¿éëäâýðëýñ

ýí òóðàã

ìàõ

Æèëä ¿éëäâýðëýñ

ýí òóðàã

ìàõ

Ìàë, ìàõíû çàðöóóëàëò• æèëä 7-8 ñàÿ òîëãîé áóþó 450-500 ìÿíãàí

òîíí àìüä æèí á¿õèé ìàл íÿäàëæ, 180-200 ìÿíãàí òîíí ìàõûã äîòîîääîî õýðýãëýæ, 15-20 ìÿíãàí òîíí ìàõ ýêñïîðòîëæ áàéíà.

• Íèéò ¿éëäâýðëýæ áàéãàà ìàõíû 24,5%- õóâü íü ¿õðèéí ìàõ áºãººä ýíý íü ìàõíû ýêñïîðòûí 90 îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã.

• Малын 50% нь ямаа, хэрэглэсэн махны 24% ямааных

Ìîíãîë ìàëûí ìàõíû øèíæ чанар• óóðàãò íýãäëèéí õýìæýýãýýð áóñàä îðíû ìàëûíõòàé

îéðîëöîî ò¿âøèíä, õîíü, àäóóíû õóâüä ÿëèìã¿é èë¿¿• ìîíãîë õîíèíû ìàõàíä òºãñ óóðãèéí àìèí õ¿÷èë - òðèïòîôàí,

õîëáîã÷ ýäèéí àìèíõ¿÷èë - îêñèïðîëèíèé õàðüöàà äóíäæààð 7.5 áàéãàà þì. Äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò íü 5-ààñ äîîøã¿é áàéâàë òóõàéí ìàõûã ñàéí ÷àíàðòàéä òîîöäîã

• õîíîãò õîíèíû ÿñã¿é ìàõ 210 ãð-ûã õýðýãëýвэл óóðàã, àìèíõ¿÷ëèéí õîëáîîòîé ÿìàð íýã ñºðºã íºëººëºë õîîëлîëòîíä íü ãàðàõã¿é

• Ìîíãîë õîíü, ¿õýð, àäóóíû áóë÷èíãèéí ëèïèäýä ýññåíöèàë òîñíû õ¿÷ëèéí àãóóëàìæ áóñàä îðíû èæèë òºðëèéí ìàëûíõààñ èë¿¿ áàéäàã ó÷èð ìàõ óÿí, 纺ëºí, ¿íýð àìò ºâºðìºö

• Õ¿íä ìåòàëë, öàöðàã èäýâõèò áîäèñ, õèìèéí õîðò áîäèñûí àãóóëàìæ çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ áàãà, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í – 2003

• Óñàíä óóñäàã Â-èéí á¿ëãèéí áîëîí ÐÐ àìèíäýìèéí àãóóëàìæààð áóñàä òºðëèéí ìàëûíõààñ èë¿¿

Ìîíãîë ìàëûí ñ¿¿íèé íººö, îíöëîã

Æèëä

ñààõ

ñ¿¿600.

0 ñàÿ ë

Æèëä

ñààõ

ñ¿¿600.

0 ñàÿ ë

Èíãýíèé ñ¿¿ 3.5%20.0 ñàÿ ë

Èíãýíèé ñ¿¿ 3.5%20.0 ñàÿ ë

Õîíèíû ñ¿¿ 5%30.0 ñàÿ ë

Õîíèíû ñ¿¿ 5%30.0 ñàÿ ë

ßìààíû ñ¿¿ 8.3%50.0 ñàÿ ë

ßìààíû ñ¿¿ 8.3%50.0 ñàÿ ë

ÿ¿íèé ñ¿¿ 16.6%100.0 ñàÿ ë

ÿ¿íèé ñ¿¿ 16.6%100.0 ñàÿ ë

¯íýýíèé ñ¿¿ 66.6%400.0 ñàÿ ë

¯íýýíèé ñ¿¿ 66.6%400.0 ñàÿ ë

Çàðèì ìàëûí ñ¿¿íèé îíöëîã• Ñàðëàã, õàéíàãèéí ñ¿¿ íü 4.5-8.0% òîñ. 3.5-4.7% óóðàã

àãóóëäàã, öºöãèéí òîñ, áÿñëàã, õóóðàé áîëîí ºòãºí ñ¿¿ ¿éëäâýðëýëèéí ¿íýò ò¿¿õèé ýä, áàéãàëèéí “êîôåéí ñ¿¿”

• ÿ¿íèé ñ¿¿ íü åðºíõèé õ¿÷èëëýã áàãàòàé (äóíäæààð 8.30Ò), ñ¿¿íèé ÷èõðèéí àãóóëàìæ ºíäºðòýé, òîñ, óóðãààð áóñàä ìàëûí ñ¿¿íýýñ õàðüöàíãóé áàãà. ÿ¿íèé ñ¿¿íèé êàçåèíû ìèöåëë ìàø æèæèã õýìæýýòýé, íèéò óóðãèéí 35-ààñ äîîøã¿é %-èéã àëüáóìèí, áåòàëàêòîãëîáóëèí, àëüôàëàêòîàëüáóìèí, äàðõëàëûí ãëîáóëèí ýçýëäýã ó÷ðààñ óóðãèéí øèíãýö õÿëáàð, Ñ àìèíäýìèéã 73.2-104.1 ìã/ë õ¿ðòýë õýìæýýãýýð àãóóëäàã, õ¿íèé áèå ìàõáîäèä ÷èãëýñýí ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëýõ , îíöëîãòîé.

• Èíãýíèé ñ¿¿íèé íèéò óóðãèéí 46.48%-èéã ¿ë îðëîãäîõ àìèíõ¿÷èë ýçýëäãèéí äýýð íàòðè (96 ìã%), êàëè (144 ìã%), ôîñôîð (94ìã%)-ûí àãóóëàìæààðàà áóñàä ìàëûí ñ¿¿íýýñ èë¿¿ áàéíà. Ñ àìèíäýì 8.3ìã% õýìæýýãýýð àãóóëàãääàã ÷èéã áàìààñ ñýðãèéëнýõ. êàëüöè, ôîñôîðûí èîí 1:1.37 õàðüöààòàé, õ¿íèé хэрэгцээг õàíãàõ çîõèñòîé õýìæýý

• ßìààíû ñ¿¿íèé òîñíû áºìºëã¿¿ä æèæèã, æèãä òàðõñàí, óóðàã íü øèíãýö ñàéòàé, Åâðîïîä èõ õýðýãëýäýã áîëæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû áóóäàé ¿éëäâýðëýëò

Æèë Òàëáàé ìÿí.ãà

Íèéò óðãàö ìÿí.òí.

Óðãàö, ãà/ö

1986-1990 830.0 633. 0 12.7

1991-1995 342.8 404.1 8.6

1996-2000 219.0 188.4 6.8

2000 279.1 166.7 6.1

2002 194.7 138.2 7.2

2003 266,0 121,9 7.9

2008 151,9 200,6 13,9

Áàéãàëèéí áàÿëàã• Ìàíàé îðîíä ýìèéí 500, òýæýýëèéí ãàðóé,

õ¿íñíèé 200, òåõíèêèéí 200 ãàðóé ç¿éë óðãàìàë áàéäàã

• Òýäãýýðèéã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çâýë àìèíäýìò 200, àëêîèäîò 280, ôëàâîíîèäîò 230, êóìàðèíò 60, ÷èìýãëýëèéí çîðèóëàëòòàé 100, õºðñ áýõæ¿¿ëýõ, ýëñ òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé 60 ãàðóé ç¿éë óðãàìàë áàéäàã. (Í. ªëçèéõóòàã,1989)

Æèìñ, æèìñãýíý

• Ìîíãîë îðîíä õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëä çîõèöñîí 10 îâãèéí 29 òºðëèéí 75 ç¿éë æèìñ, æèìñãýíèé ç¿éë óðãàäàã, íèéò íººö 1000 ò

• Õàíãàé, Õýíòèé, Àëòàéí óóë íóðóóä, îé õºâ÷, ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðààð ¿õðèéí í¿ä, õàä, íýðñ, óëààëçãàíà, àíüñ, ã¿çýýëçãýíý, ìîéë, íîõîéí õóøóó, òîøëîé, ÷àöàðãàíà çýðýã îëîí òºðëèéí æèìñãýíý íýëýýä òàðõàöòàé.

• Ãîâèéí á¿ñýä õàðìàã, òýìýýí õºõ, ãî¸î çýðýã áàãàã¿é óðãàäàã .

×àöàðãàíà• ßøèëäóó ÷àöàðãàíà(Hippophae.L) Õàíãàéí

íóðóó,Ìîíãîë Äàãóóð,Ìîíãîë Àëòàé, Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, Îëîí íóóðûí õºíäèé, Îðõîí-Ñýëýíãèéí ñàâ çýðýã íóòàãò çýðëýã óðãàäàã, íèéò íººö 600 ò, Ñ,À,Å,Â-1,Â-2, ÐÐ àìèíäýì èõýýð àãóóëäàã, “áàéãàëèéí ïîëèâèòàìèí”,

• ×àöàðãàíû òîñ íü À,Å àìèíäýìèéí áýëäìýë, ýì÷èëãýýíä ºðãºí õýðýãëýãääýã

• 1990 îíîîñ ºìíº 4 ñîðò òàðèìàëæóóëñàí, Óâñûí Óëààíòîëãîéí 500 ãà òàëáàéãààñ 300 ò õóðààæ áàéâ.

• Îëîí óëñûí ÷àöàðãàíà ñóäëàëûí òºâ - ÁÍÕÀÓ

Õ¿íñíèé óðãàìàë• Ìàíàé îðíû õàíãàé, òàë õýýð, ãîâèéí íóòãóóäààð õàëèàð,

õ¿íõýýë, ãîãîä, ãîíüä, õ¿íõýýë, ìýõýýð, ÷èõýð ºâñ, ñóëü, öóëüõèð, òààíà, õ¿ìýë, ãèø¿¿íý, õàëãàé, øàð, öàãààí òºìñ ãýõ ìýò õ¿íñ òýæýýëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé óðãàìëóóä ýëáýã áàéäàã

• Ýäãýýð íü öýâýð àðèóí ýêîëîãèéí íºõöºëä óðãàñàí, áèîëîãèéí èäýâõèò áàéãàëèéí íýãäëèéí ýõ ¿¿ñâýð þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ áàéãàëèéí óðãàìëóóäûã àøèãëàæ, àìèíäýì, áèîëîãèéí èäýâõèò áóñàä áîäèñûí äóòàãäëûã íºõºõ, áèå ìàõáîäèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, ýìèéí ýì÷èëãýýíä òóñ íýìýð áîëãîõ çîðèëãîîð õîîë õ¿íñýíäýý ºðãºí àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàëòàé.

• Ñóëü, öóëüõèð íü 21-26 õóâü óóðàã, 10% òîñòîé, óóðãèéí á¿òýöäýý ëèçèí, ëåéöèí, âàëèí, ôåíèàëåíèí çýðýã ¿ë îðëîãäîõ àìèíõ¿÷ë¿¿ä, òîñîíäîî îìåãà-3, îìåãà-6 õ¿÷èë, òºìºð, çýñ, ìàãíè, ñåëåí, õðîì çýðýã ìèêðîýðäýñ àãóóëñàí, òýæýýëëýã ÷àíàðààðàà áóóäàé, õºõ òàðèà, àðâàéíààñ õîë äàâóó, õîíèíû ìàõòàé îéðîëöîî

̺ºã• Ìîíãîë îðîíä 28 îâãèéí 136 òºðëèéí 375 ç¿éë

캺ã óðãàäãèéí äîòîð õ¿íñíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàõ áîëîìæòîé îéí áîëîí òàë õýýðèéí 캺ã ýëáýã áàéäàã.

• ̺ºã íü óóðàã, ººõ òîñ, í¿¿ðñ óñ, óñàíä áîëîí òîñîíä óóñäàã àìèíäýì, òîñíû õàíààã¿é õ¿÷èë, ø¿âòýí õ¿÷èë, ôîñôîð, êàëè, êàëüö, çýñ, éîä çýðýã ýðäýñ áîäèñ àãóóëñàí áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í þì.

• Òàëûí öàãààí 캺ã íü öàã àãààðûí áàéäëààñ øàëòãààëàí òîãòìîë óðãàäàããã¿é áîëîâ÷ óðãàñàí æèëä íü ñàéí àøèãëàâàë çîõèõ ¿íýò õ¿íñ þì.

• Îéí 캺ãíèé íººö ìàíàé õ¿í àìûí òîîòîé çýðýãö¿¿ëýõýä õàðüöàíãóé èõ áîëîâ÷ ýíý èõ íººöèéã ò¿¿æ àøèãëàõ àñóóäàë ºíºº õ¿ðòýë õýâøýýã¿é

Çàãàñ• Ìîíãîë îðíû ãîë ìºðºí, íóóðóóäàä 70 ãàðóé ç¿éë çàãàñ áàéäàã,

òýäãýýðèéí èõýíõ íü àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé, çàãàñ àãíóóðûã æèëä äóíäæààð 180 õîíîã ÿâóóëæ, ýíý õóãàöààíä óëñûí õýìæýýãýýð 600-ààä òí çàãàñ îëáîðëîõ áîëîìæòîéã Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýä òîîöîîëæýý.

• Ìàíàé óëñàä çàãàñ îëáîðëîõ àæèë á¿ð 1926 îíû ¿åä ýõýëñýí ò¿¿õòýé áºãººä 1950-èàä îíîîñ æèëä äóíäæààð 630òí çàãàñ îëáîðëîæ, ãàäààä, äîòîîäûí õýðýãöýýíä íèéë¿¿ëæ áàéâ.

• Îëáîðëîñîí íèéò çàãàñíû 58.6%-èéã Áóéð, 30.1%-èéã Öàãààí íóóð, 11.3%-èéã ªãèé íóóðûíõ ýçýëäýã áàéæýý. 1990 îíû áàéäëààð çîíõèëîí õ¿éòíèé óëèðàëä 350-400òí çàãàñ æèëä îëáîðëîí äîòîîäûí õýðýãöýýíä 300-350òí-ûã, 50-100òí-ûã ýêñïîðòîä íèéë¿¿ëæ áàéâ.

• Çàãàñ íü òºãñ óóðàã, õàíààã¿é òîñíû õ¿÷ëèéí àãóóëàìæ ºíäºðòýé, îðãàíèçìä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé Â-èéí á¿ëãèéí àìèíäýì¿¿ä, ýðäýñ áîäèñóóä, íýí ÿëàíãóÿà ôîñôîð, éîä çýðãýýð ¿ëýìæ áàÿëàã õ¿íñíèé ¿íýò ò¿¿õèé ýä þì.

• ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãëýýíä çàãàñ ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Äýëõèéí çàõ çýýëä öýíãýã íóóð, ãîëûí çàãàñ íü ¿íýòýé, õîâîð á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýã áàéäàã.

Çàãàñ îëáîðëîëòûí ºíººãèéí áàéäàë

• Ìàíàé óëñàä õ¿í àìûí çàãàñ, çàãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýýíèé äºíãºæ 30 ãàðóé õóâü íü õàíãàãääàã áºãººä ¿¿íèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü èìïîðòûí çàãàñàí íººø þì.

• Õàðèí óëñûí õýìæýýãýýð æèëä 300-400 ò çàãàñ îëáîðëîæ, áàðàà ñîëèëöîîíû íºõöºëòýé, õÿìä ¿íýýð àðèëæààëæ áàéãàà áèëýý. ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü çàãàñ îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëàõ, òýýâýðëýí õóäàëäààëàõ òåõíîëîãè íýâòðýýã¿é, çàãàñíû çàõ çýýëèéí ìåíåæìåíò õºã溺ã¿éòýé õîëáîîòîé.

• Ñ¿¿ëèéí ¿åä æèë á¿ð 100-ààä ìÿí. äîëëàðûí ¿íý á¿õèé çàãàñíû ÿñòàé áîëîí ÿñã¿é ìàõ, õàòààñàí, äàâñàëñàí, óòñàí çàãàñ, äàëàéí áóñàä ç¿éëñ á¿ãä 20-èîä ò-ûã èìïîðòîîð àâ÷ áàéíà.

• Ìàíàé óëñ àãíóóðûí çàãàñíû çîõèõ íººöòýé áºãººä ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèéã ýçýìøèí, æèæèã ¿éëäâýðëýë çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿í àìûã çîõèñòîé õîîëëîëòûí øààðäëàãàä íèéöýõ á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõ, ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðëèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ðàøààí• Ìàíàé îðíû 400 ãàðóé ðàøààíààñ 260 îð÷ìûã

ñóäàëñíû äîòîð ñàâëàõàä òîõèðîìæòîé, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí àãóóëàìæ èõòýé ðàøààí 60 îð÷èì áàéäàã íü ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý.

• Õýíòèéí Áàòøèðýýòèéí Àðàíãàò, Òàðñ, Èäýðìýãèéí Õóòàã Óóë, Äàøáàëáàðûí öàãààí õºíäèé, ̺íãºí ìîðüòûí Á¿ðõ, Äîðíîãâèéí Õàëçàí Óóë, Òºâ àéìãèéí Æàí÷èâëàí çýðýã í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé èõòýé (1 ëèòðò 3-4 ãðàìì) ðàøààíóóä áèé.

• Ãýòýë ºíººãèéí áàéäëààð ÎÕÓ áîëîí áóñàä îðíîîñ ðàøààí èìïîðòëîõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.

• Áàéãàëèéí ðàøààíûã óíàãàí òºðõººð íü ñàâëàæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ òåõíîëîãè, ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã îíîâ÷òîé øèéäâýðëýñíýýð íü çºâõºí óíäààíû ç¿éëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ òºäèéã¿é, áè÷èëýëìåíòýýð áàÿëàã, ÷èãëýñýí ¿éë÷ëýë á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé

• Ðàøààíû òóõàé õóóëü 2003 îíîîñ ¿éë÷èëæ áàéíà.