Përshëndetje! Mirë se vini në Evropë. Ne vijmë nga vende të ndryshme dhe flasim gjuhë të ndryshme, por ky kontinent është shtëpia jonë e përbashkët.

Ejani me ne dhe ta eksplorojmë Evropën së bashku! Do të jetë kjo një rrugë me aventurë përgjatë kohës dhe hapësirës dhe ju do të gjeni shumë gjëra interesante.

Gjatë rrugës, testojeni veten se sa keni arritur të mësoni. Shkoni në webfaqen tonë europa.eu/europago/explore dhe testojeni veten në kuizin mbi secilin kapitull.

Në shkollë, eksploroni edhe më shumë! Pyeteni mësuesin tuaj të ju tregojë më shumë mbi temat në këtë libër. Pastaj bëni kërkim në librarinë e shkollës apo në internet. Ju mund të shkruani edhe librin tuaj mbi atë se cka keni zbuluar.

Poashtu, ju mund të kënaqeni duke luajtur lojëra dhe aktivitete në faqen e internetit të ‘’Europa Go’ europa.eu/europago/welcome.jsp

Gati? Të fillojmë pra!

1

TA EKSPLOROJMË

EVROPËN!

2

Fa

qja

Një

kon

tinen

t pë

r tu

zbul

uar

3

Të s

illem

i vër

dallë

6

Kl

ima

dhe

Nat

yra

8

Bujq

ësia

11

Det

i 14

Rrug

ëtim

i nëp

ër k

ohë

18

D

yzet

fyty

ra t

ë nj

ohur

a, A

der

i në

Z 27

Gju

hët

në E

vrop

ë 30

Një

fam

ilje

e nj

erëz

ve

31

Bash

kim

i i fa

milj

es:

treg

imi p

ër B

ashk

imin

Evr

opia

n

32

Çfar

ë bë

në B

E-ja

36

Bash

kim

i Evr

opia

n dh

e fq

injë

t 39

Si i

mer

r BE-

ja v

endi

met

42

Nes

ër...

dhe

më

tej

44

Çka

ka n

ë kë

të li

bër?

Evro

pa ë

shtë

një

pre

j sht

atë

kont

inen

teve

të

botë

s. Të

tje

rat

janë

Afr

ika,

Am

erik

a e

Veriu

t dh

e e

Jugu

t, A

ntar

ktik

u, A

zia,

Aus

tral

ia, d

he O

qean

ia.

Evro

pa s

htrih

et n

ga A

rktik

u në

ver

i der

i te

Det

i Mes

dhe

në ju

g, d

he n

ga O

qean

i Atla

ntik

në

perë

ndim

de

ri te

Azi

a në

lind

je. A

jo k

a sh

umë

lum

enj,

liqe

dhe

varg

mal

e. H

arta

(faq

e 4)

iu t

rego

n em

rat

e at

yre

që ja

në m

ë të

mëd

ha.

Mal

i më

i lar

të n

ë Ev

ropë

ësh

të M

ali E

lbru

s, në

m

alet

e K

auka

zit,

në k

ufi n

ë m

es t

ë Ru

sisë

dhe

G

jeor

gjis

ë. M

aja

më

e la

rtë

e tij

ësh

të 5

642

met

ra

në la

rtës

i mbi

deta

re.

Mal

i më

i lar

të n

ë Ev

ropë

n pe

rënd

imor

e ës

htë

Mal

i Bl

ank,

në

Alp

e, n

ë ku

fi në

mes

të

Fran

cës

dhe

Ital

isë.

Sht

rirja

e s

aj ë

shtë

480

0 m

etra

në

lart

ësi

mbi

deta

re.

Në

Alp

e po

ash

tu n

dodh

et e

dhe

Liqe

ni G

jene

va- l

iqen

i më

i m

adh

me

ujë

të f

resk

ët n

ë Ev

ropë

n pe

rënd

imor

e. A

jo

shtr

ihet

në

mes

të

Fran

cës

dhe

Zvic

rës,

shko

n th

ellë

der

i në

310

met

ra d

he i

mba

n rr

eth

89 t

rilio

n lit

ra u

jë.

Liqe

ni m

ë i m

adh

në E

vrop

ën q

endr

ore

ësht

ë Ba

lato

n, n

ë H

unga

ri. Ë

shtë

77

kilo

met

ra (k

m) i

gja

të d

he p

ërfs

hinë

një

zo

në p

rej 6

00 k

ilom

etër

kat

ror (

km2)

. Evr

opa

Verio

re k

a liq

ene

edhe

më

të m

ëdha

, për

fshi

rë S

iam

a në

Fin

land

ë (1

147

km

2) d

he V

ener

n në

Sue

di (m

ë sh

umë

se 5

500

km

2). L

iqen

i më

i mad

h në

tër

ë Ev

ropë

n ës

htë

liqen

i La

doga

në

Rusi

në v

erip

erën

dim

ore,

i ci

li ës

htë

liqen

i i

14-të

nga

mad

hësi

a në

mba

rë b

otën

. Sip

ërfa

qja

e tij

ës

htë

17 7

00 k

m2

Një

kon

tinen

t për

tu zb

ulua

r

Elbr

us ,

mal

i më

i lar

të n

ë Ev

ropë

Liqe

ni i

Gje

nevë

s në

Alp

et

Liqe

ni S

aim

a në

Fin

land

ë

3

© Van Parys Media/Corbis

© Switzerland Tourism By-line: ST/swiss-image.ch

© Arto Hämäläinen

Një

pre

j lum

enjv

e m

ë të

gja

të t

ë Ev

ropë

s ës

htë

Dan

ubi.

Ai f

illon

në

rajo

nin

Pylli

i Zi

në

Gje

rman

i dh

e sh

kon

në d

rejti

m të

lind

jes

përm

es A

ustr

isë,

Sl

lova

kisë

, H

unga

risë,

K

roac

isë,

Se

rbis

ë,

Bullg

aris

ë, R

uman

isë,

Mol

davi

së d

he U

krai

nës

deri

në R

uman

i ku

e fo

rmon

një

del

ta n

ë br

e-gu

n e

Det

it të

Zi.

Në

përg

jithë

si, p

ërfs

hinë

një

di

stan

cë p

rej 2

850

km

.

Lum

enjtë

e t

jerë

të

mëd

henj

për

fshi

jnë

Rajn

(rr

eth

1 32

0 km

i gj

atë)

, Elb

(rr

eth

1 17

0 km

), dh

e Lo

ire (

më

shum

ë se

1 0

00 k

m).

A m

und

ti gj

eni k

ëto

në h

artë

?

Lum

enjtë

e m

ëdhe

nj ja

në s

hum

ë të

do

bish

ëm p

ër t

rans

port

imin

e g

jëra

ve.

Të g

jitha

lloj

et e

mal

lrave

nga

rkoh

en n

ë ba

rka

të c

ilat

i bar

tin a

to p

osht

ë dh

e la

rtë

lum

enjv

e, n

ë m

es t

ë po

rtev

e br

egde

tare

të

Evro

pës

dhe

qyte

teve

më

larg

det

it.

54

Kon

tine

nti i

Evr

opës

© Map: Lowell Johns Ltd. Bathymetry: The British Oceanographic Data Centre

Pelik

anët

në

deltë

n e

Dan

ubit,

Rum

ani.

Breg

u Lo

ire ë

shtë

i fa

msh

ëm p

ër k

ësht

jella

t e

buku

ra.

Një

ani

je b

artë

se lu

ndro

n në

Raj

n.

© Van Parys Media/Corbis

© Warren Jacobi/Corbis

© MedioImages/Corbis

Ura

më

e m

adhe

në

botë

ësh

të (2

45 m

etra

e la

rtë)

ësh

të M

illau

Via

duct

në

Fran

cë, e

cila

ësh

të

hapu

r në

vitin

200

4.

Dy

prej

ura

ve m

ë të

gja

ta n

ë Ev

ropë

janë

rrug

a dh

e ur

a he

kuru

dhor

e O

resu

nd (1

6 km

e g

jatë

) në

mes

të

Dan

imar

kës

dhe

Sued

isë

dhe

ura

rrug

ore

Vasc

o da

Gam

a (m

bi 1

7 km

e g

jatë

) për

mes

lum

it Ta

gus

në P

ortu

gali.

Ura

Vas

co d

a G

ama

ësht

ë em

ërua

r si

pas

eksp

loru

esit

të fa

msh

ëm, d

he ju

mun

d të

le

xoni

më

shum

ë pë

r të

në k

apitu

llin

“Rru

gëtim

i në

për k

ohë”

.

Nje

rëzit

po

asht

u ud

hëto

jnë

përg

jatë

Evr

opës

me

aero

plan

, se

pse

udhë

timi a

jror ë

shtë

i sh

pejtë

. Disa

pre

j aer

opla

nëve

m

ë të

mirë

janë

ndë

rtuar

në

Evro

pë- p

ër s

hem

bull,

‘Airb

us’.

Vend

et e

ndr

yshm

e Ev

ropi

ane

prod

hojn

ë pj

esë

të n

drys

hme

të n

jë A

irbus

i, dh

e pa

staj

eki

pi i

inxh

inie

rëve

i ba

shko

n kë

to

pjes

ë. A

erop

lani

më

i mad

h pë

r udh

ëtar

në

botë

ësh

të

Airb

us A

380,

i di

zajn

uar p

ër 5

55 p

asag

jerë

. Së

pari

ka fl

u-tu

ruar

në

vitin

200

5.

Aer

opla

ni m

ë i s

hpej

të i

udhë

tarë

ve i

të g

jitha

koh

ërav

e,

‘Con

cord

e’, ë

shtë

diz

ajnu

ar n

ga n

jë e

kip

i inx

hini

erëv

e Fr

ance

zë

dhe

Ang

lezë

. Kon

kord

mun

d të

flut

uroj

ë në

shp

ejtë

sinë

2 1

60km

/h-

dyfis

hi i

shpe

jtësi

së s

ë zë

rit- d

he m

und

ta k

aloj

ë A

tlant

ikun

në

më

pak

se t

ri or

ë! (S

hum

ica

e ae

ropl

anëv

e m

arrin

rret

h 8

orë)

.

Më

të s

hpej

tat

janë

rake

tat

hapë

sino

re, s

iç ë

shtë

Aria

ne- n

jë

proj

ekt

i për

bash

kët

në m

es d

isa

vend

eve

Evro

pian

e. N

jerë

zit

nuk

udhë

tojn

ë në

rake

tën

Aria

ne: a

jo p

ërdo

ret

për t

’i la

nsua

r sa

telit

ët, t

ë ci

lat

duhe

n pë

r rrje

tet

e TV

-së

dhe

celu

larë

ve, p

ër

kërk

ime

shke

ncor

e dh

e kë

shtu

me

radh

ë. S

hum

ica

e sa

telit

ëve

në

bot

ë ta

ni la

nsoh

en d

uke

i për

doru

r kët

o ra

keta

Evr

opia

ne.

Suks

esi i

Con

cord

e, A

irbus

dhe

Aria

ne t

rego

jnë

se ç

farë

mun

d të

arr

ihet

kur

ven

det

e nd

rysh

me

Evro

pian

e pu

nojn

ë së

bas

hku.

76

A e

ken

i ditu

r se

heku

rudh

at ja

në s

hpik

ur n

ë Ev

ropë

? G

eorg

e St

ephe

nson

ka

prez

antu

ar t

reni

n e

parë

për

pas

agje

rë n

ë vi

tin 1

825.

Lok

omot

iva

e tij

më

e nj

ohur

ësh

të q

uajtu

r ‘’R

aket

a’’,

dhe

ka a

rritu

r një

shp

ejtë

si p

rej m

ë sh

umë

se 4

0 ki

lom

etra

në

orë

(km

/h)

- i c

ili k

a qe

në s

hum

ë i

shpe

jtë n

ë at

ë ko

hë.

Sot,

tren

at e

shp

ejtë

ele

ktrik

të

Evro

pës

janë

shu

më

më

ndry

she

se s

a lo

kom

otiv

at m

e av

ull.

Ato

janë

më

kom

ode

dhe

udhë

tojn

ë m

e sh

pejtë

si d

eri

në 3

30km

/h

në b

inar

të

ndër

tuar

enk

as. M

ë sh

umë

bina

r po

nd

ërto

hen

gjat

ë gj

ithë

kohë

s, pë

r t’i

u m

undë

suar

nje

rëzv

e të

udh

ëtoj

në s

a m

ë sh

pejtë

që

ësht

ë e

mun

dur

në m

es t

ë qy

tete

ve t

ë m

ëdha

të

Evro

pës.

Rrug

ët d

he h

ekur

udha

t nd

onjë

herë

duh

et t

ë ka

lojn

ë në

për

varg

mal

e, lu

men

j të

egër

mad

je e

dhe

në d

eti.

Kësh

tu q

ë, in

xhin

ierë

t i k

anë

ndër

tuar

dis

a ur

a dh

e tu

nele

shu

më

të g

jata

. Tun

eli m

ë i g

jatë

rrug

or n

ë Ev

ropë

ës

htë

Laer

dal n

ë N

orve

gji,

në m

es t

ë Be

rgen

dhe

Osl

o. Ë

shtë

i gj

atë

më

shum

ë se

24

kilo

met

ra (

km)

dhe

ësht

ë ha

pur n

ë vi

tin 2

000.

Tune

li m

ë i g

jatë

hek

urud

hor n

ë Ev

ropë

ësh

të

tune

li Ch

anne

l. A

ty k

aloj

në t

rena

të

shpe

jtë

Euro

star

nën

det

i në

mes

të

Cala

is n

ë Fr

ancë

dh

e Fo

lkes

tone

në

Ang

li, d

he ë

shtë

i gj

atë

mbi

50

km.

Të s

illem

i vër

dallë

“Rak

eta”

e S

tiven

soni

t.

Tren

at e

Eur

osta

r në

stac

ioni

n St

Pan

cras

(Lo

ndër

).

© Van Parys Media/Corbis

© Tim Graham/Corbis

Ura

më

e la

rtë

në b

otë

– M

illau

Via

duct

(Fr

ancë

).

Aero

plan

i më i

mad

h i u

dhët

arëv

e në b

otë –

Airb

us A

380.

© Jean-Pierre Lescourret/Corbis© ESA

© CORBIS SYGMA

Rake

ta A

riane

5 i

lans

on s

atel

itët

në

hapë

sirë

.

98

Shum

ë llo

je t

ë sh

pezë

ve je

tojn

ë m

e in

sekt

e, k

rijes

a të

vog

la t

ë uj

it ap

o nd

onjë

ush

qim

tje

tër q

ë m

und

të

gjen

det

leht

ë në

mua

jt e

ftof

të t

ë di

mrit

. Kës

htu

ato

flutu

rojn

ë në

jug

në v

jesh

të d

he n

uk k

theh

en d

eri

në p

ranv

erë.

Dis

a flu

turo

jnë

me

mijë

ra k

ilom

etra

për

gjat

ë D

etit

Mes

dhe

dhe

Shkr

etët

irës

Saha

ra, p

ër t

a ka

luar

dim

rin n

ë A

frik

ë. K

y ud

hëtim

sez

onal

quh

et m

igrim

.

Shiji

mi i

pra

nver

ës d

he v

erës

Kur v

jen

pran

vera

në

Evro

pë (n

ga m

arsi

në

maj

), m

oti f

illon

të n

groh

et. D

ëbor

a dh

e ak

ulli

shkr

ihen

. Pes

hqit

e ve

gjël

dhe

larv

at e

inse

ktev

e da

lin n

ë rr

ëke

dhe

pellg

je. Z

ogjtë

mig

rues

kth

ehen

për

t’i

bërë

fol

etë

e ty

re

dhe

rris

in fa

milj

et e

tyr

e. L

ulet

qel

in, d

he b

letë

t ba

rtin

pol

enin

nga

një

bim

ë në

tje

trën

.

Dru

njtë

qel

in g

jeth

e të

cila

t i k

apin

rrez

et e

die

llit

dhe

e sh

fryt

ëzoj

në e

nerg

jinë

e ty

re p

ër t

u rr

itur.

Në

rajo

net

mal

ore,

buj

qit

i dër

gojn

ë lo

pët

në k

ullo

ta t

ë la

rta,

ku

ka s

hum

ë ba

r të

fres

kët.

... s

i dhe

flam

ingo

t vi

jnë

në E

vrop

ë gj

atë

pran

verë

s.

Vera

ësh

të e

mirë

në

vise

t m

alor

e.

Pjes

a m

ë e

mad

he e

Evr

opës

ka

një

klim

ë ‘të

but

ë’- j

o sh

umë

të n

xeht

ë,

apo

shum

ë të

ftof

të. V

ende

t m

ë të

ftoh

ta ja

në n

ë ve

ri dh

e në

mal

et e

lart

a.

Vend

et m

ë të

nxe

hta

janë

në

jug

dhe

jugl

indj

e.

Mot

i ësh

të m

ë i n

xeht

ë dh

e m

ë i t

hatë

gja

të v

erës

(për

afër

sish

t ng

a qe

rsho

ri në

sht

ator

) dhe

më

i ft

oftë

gja

të d

imrit

(në

mes

dhj

etor

it dh

e m

arsi

t).

Evro

pa s

hëno

i tem

pera

tura

shu

më

të la

rta

gjat

ë ve

rës

së v

itit

2003

dhe

200

6. A

ësh

të k

jo s

henj

ë e

ndry

shim

it kl

imat

ik?

Ndr

yshi

mi k

limat

ik ë

shtë

pro

blem

i m

barë

bot

ës i

cili

mun

d të

zgj

idhe

t në

se t

ë gj

itha

shte

tet

puno

jnë

së b

ashk

u.

Përb

allim

i me

dim

rin

Kafs

hët e

egr

a në

rajo

net e

ftoh

ta z

akon

isht k

anë

qim

e ap

o pu

pla

të tr

asha

për

ti m

bajtu

r ato

të n

groh

ta,

dhe

gëzo

fët e

tyre

mun

d të

jenë

të b

ardh

a pë

r t’i

kam

uflu

ar a

to n

ë dë

borë

. Disa

e k

aloj

në d

imrin

duk

e fje

tur p

ër ta

ruaj

tur e

nerg

jinë.

Kjo

quh

et g

jum

ë i d

imrit

..

... d

he h

uti i

bor

ës ja

në m

irë t

ë m

broj

tur.

Dhe

lpra

e a

rktik

ut...

... d

he a

rinjtë

bru

në e

vrop

ianë

jeto

jnë

në m

ale,

ku

e ka

lojn

ë di

mrin

duk

e fje

tur.

Klim

a dh

e na

tyra

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

Mar

mot

i...

Dal

lënd

yshe

t...

1110

Në

mal

et e

larta

dhe

në

veri

të E

vrop

ës, b

ujqë

sia ë

shtë

e

pam

undu

r sep

se ë

shtë

shu

më

e vë

shtir

ë pë

r pro

dhim

e që

të

rrite

n. P

or d

runj

të je

tëgj

atë

siç ja

në p

ishat

dhe

bre

d-ha

t mun

d të

mbi

jeto

jnë

në d

imra

t e ft

oftë

. Kjo

ësh

të p

se

vend

et m

ë të

ftoh

ta të

Evr

opës

janë

të m

bulu

ara

me

mal

e je

tëgj

ata.

Nje

rëzit

e p

ërdo

rin d

rurin

nga

kët

o py

je

për s

hum

ë gj

ëra-

nga

sht

ëpitë

dhe

ore

nditë

der

i të

letra

dh

e pa

ketim

et e

letrë

s.

Në

jug,

pje

sa m

ë e

mad

he e

tok

ës ë

shtë

e m

irë p

ër b

ujqë

si. A

jo p

rod-

hon

gjër

a të

ndr

yshm

e si

gru

rë, m

isër

, pan

xhar

she

qeri,

pat

ate

dhe

të

gjith

a llo

jet

e pe

mëv

e dh

e pe

rimev

e.

Aty

ku

ka s

hum

ë di

ell,

dhe

shum

ë pa

k të

ngr

ira

(afë

r Mes

dheu

t pë

r she

mbu

ll), b

ujqi

t m

und

të rr

isin

frut

a si

po

rtok

aj d

he li

mon

a, rr

ush

dhe

ullin

j. U

lliri

përm

ban

vaj i

ci

li m

und

të s

htry

dhet

nga

frut

at p

ër t

ë pë

rgat

itur u

shqi

m.

Rrus

hi s

htry

dhet

për

të

fitua

r lën

gë, i

cili

mun

d të

shë

ndr-

rohe

t në

ver

ë. E

vrop

a ës

htë

e nj

ohur

për

ver

ëra

të s

aja

të

mira

, të

cila

t sh

iten

në t

ërë

botë

n.

Kafs

hët

gjak

ftoh

ta s

iç ja

në z

varr

anik

ët p

o as

htu

kanë

nev

ojë

për d

iell

për t

ë m

arr e

nerg

ji. N

ë ve

rë,

sido

mos

në

Evro

pën

jugo

re, s

hum

ë sh

pesh

mun

d të

shi

hni h

ardh

uca

që n

groh

en n

ë rr

eze

të d

iel-

lit, d

he t

ë dë

gjon

i cic

ërim

ën e

kar

kale

cave

dhe

gj

inka

llave

.

Vjes

hta:

koh

a e

ndry

shim

it

Gja

të v

erës

dhe

vje

shtë

s së

von

ë, d

ita s

hkur

tohe

t dh

e ne

tët

ftoh

en. S

hum

ë fr

uta

të s

hijs

hme

piqe

n gj

atë

kësa

j koh

e të

viti

t, dh

e bu

jqit

janë

të

zënë

duk

e i k

or-

rur a

to. E

dhe

lajth

itë p

iqen

në

vjes

htë,

dhe

ket

rat

i m

bled

hin

ato

dhe

e ru

ajnë

një

gru

mbu

ll të

tyr

e pë

r di

mër

. .

Gje

thet

e s

hum

ë dr

unjv

e zb

ehen

në

vjes

htë

seps

e nu

k ka

rrez

e të

mja

ftue

shm

e të

die

llit

të d

obis

hme

për g

jeth

e. A

to g

radu

alis

ht n

drys

hojn

ë ng

a e

gjel

bër

në n

uanc

a të

ver

dha,

kuq

e, a

rit d

he k

afe.

Pas

taj

ato

bien

, duk

e e

mbu

luar

tok

ën m

e ng

jyra

. Gje

thet

që

bie

n ka

lben

, duk

e e

pasu

ruar

tok

ën d

he d

uke

sigu

ruar

ush

qim

për

gje

nera

tat

e re

ja t

ë je

tës

së

bim

ëve.

Ky c

ikël

vje

tor i

sez

onev

e, d

he n

drys

him

et q

ë sj

ellin

ato

, e

bëjn

ë rr

ethi

nën

e Ev

ropë

s të

buk

ur d

he t

ë llo

jlloj

shm

e..

Arë

zat

i dua

n fru

tat

gjith

asht

u!

Ketr

at g

rum

bullo

jnë

lajth

i për

ush

qim

dim

ëror

.

Har

dhuc

at e

dua

n m

otin

e n

groh

të.

Vjes

hta

i mbu

lon

pem

ët m

e ng

jyra

.

Bujq

ësia

© Van Parys Media/Corbis

© Jeroem Speybroeck

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

Shtë

pitë

e d

runj

ta n

ë Be

rgen

, Nor

vegj

i.

Port

okaj

të rr

iten

në v

ende

t e

nxeh

ta s

i në

Span

jë d

he ja

në t

ë m

ira p

ër s

hënd

etin

ton

ë pa

si p

ërm

bajn

ë vi

tam

inë

C.

Ky rr

ush

do të

për

dore

t për

pro

dhim

të v

erës

.

© Van Parys Media/Corbis

© Getty Images

© Getty Images

Korja

e rr

ushi

t m

e do

rë.

© Goodshoot/Corbis

1312

Ferm

at n

ë Ev

ropë

radh

iten

nga

shum

ë të

mëd

ha d

eri n

ë sh

umë

të v

ogla

. Dis

a ka

në fu

sha

të m

ëdha

- që

i bën

ë të

le

hta

të k

orru

rat

e të

mbj

ellu

rave

duk

e pë

rdor

ur m

akin

a.

Dis

a të

tje

ra, p

ër s

hem

bull

në z

onat

mal

ore,

mun

d të

ken

ë fu

sha

të v

ogla

. Mur

et d

he g

ardh

et n

ë m

es t

ë fu

shav

e nd

ih-

moj

në q

ë t’i

nda

lin e

rëra

t dh

e sh

iun

ta b

artin

dhe

un, d

he

mun

d të

jenë

të

mira

edh

e pë

r sht

azë

të e

gra.

Shum

ë nj

erëz

të

qyte

tit k

anë

dësh

irë t

’i ka

lojn

ë fu

nd-

java

t dh

e pu

shim

et e

tyr

e në

fsha

tra

Evro

pian

e, d

uke

e sh

ijuar

pei

sazh

in, q

etës

inë

dhe

hesh

tjen

dhe

ajrin

e

past

ër. N

e të

gjit

hë d

uhet

të

bëjm

ë çf

arë

mun

dem

i pë

r tu

kujd

esur

për

fsha

tin d

he p

ër t

a m

bajtu

r atë

të

buk

ur.

Fsha

ti ës

htë

vend

për

kën

aqës

inë

e të

gjit

hëve

.

Pam

je e

fush

ave

në E

vrop

ë.

Bujq

it e

Mes

dheu

t po

ash

tu rr

isin

shu

me

frut

a dh

e pe

r-im

e të

tje

ra. D

omat

et, p

ër s

hem

bull,

rrite

n sh

umë

mirë

në

die

llin

e ju

gut.

Por,

perim

et k

ërko

jnë

shum

ë uj

ë, k

ësh-

tu q

ë bu

jqit,

në

rajo

net

e th

ata,

shp

esh

duhe

t t’i

ujis

in

të m

bjel

lura

t e

tyre

. Kjo

do

të t

hotë

se

duhe

t t’i

u je

pet

ujë

nga

lum

enjtë

apo

nga

nën

toka

.

Bari

rrite

t le

htë

kur k

a sh

umë

shi,

edhe

nës

e to

ka

ësht

ë e

cekë

t dh

e jo

shu

më

pjel

lore

. Shu

më

bujq

Ev

ropi

an m

bajn

ë ka

fshë

bar

ngrë

nëse

- siç

janë

lo

pë, d

ele

apo

dhen

ë. A

to o

froj

në q

umës

ht, m

ish

dhe

prod

ukte

tje

ra t

ë do

bish

me

siç

janë

lesh

i dhe

lë

kura

.

Shum

ë bu

jq m

bajn

ë ed

he d

erra

apo

pul

a. K

ëto

kafs

hë m

und

të

rrite

n po

thu

aj ç

doku

nd s

epse

ato

mun

d të

mba

hen

bren

da d

he t

ë us

hqeh

en m

e us

hqim

të

përg

atitu

r spe

cial

. Pul

at ja

pin

jo v

etëm

m

ish,

por

edh

e ve

zë, d

he d

isa

bujq

pro

dhoj

në m

e m

ijëra

vez

ë çd

o di

të.

Të m

bjel

lura

t në

rajo

net

e th

ata

duhe

t të

ujit

en.

Del

et d

uke

kullo

tur n

ë liv

adhe

t e

Span

jës.

Pula

t bë

jnë

vezë

, të

cila

t pë

rmba

jnë

shum

ë pr

otei

na

dhe

na n

dihm

ojnë

të

qënd

rojm

ë të

shë

ndos

hë.

Der

rat

mun

d të

mba

hen

në a

mbi

ente

të

mby

llura

.

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media

© Zefa

1514

Shum

ë llo

je t

ë pe

shqv

e dh

e sh

tazë

ve t

ë tje

ra je

tojn

ë në

det

për

reth

bre

gdet

it të

Evr

opës

. Ato

ofr

ojnë

us

hqim

për

shp

ezë

të d

etit,

dhe

për

gjit

arë

deta

r siç

janë

foka

t. A

ty k

u lu

men

jtë d

erdh

en n

ë de

t, tu

fa t

ë le

jlekë

ve v

ijnë

për t

u us

hqye

r, në

ujë

ra t

ë ce

këta

, me

krije

sa t

ë ci

lat

jeto

jnë

në b

altë

.

Nje

rëzi

t dh

e de

ti

Det

i ësh

të i

rënd

ësis

hëm

edh

e pë

r nj

erëz

it. M

esdh

eu k

a qe

në a

q i r

ëndë

sish

ëm p

ër R

omak

ët, s

a që

ata

e

kanë

qua

jtur M

are

nost

rum

: ‘’d

eti y

në’’.

Për

gjat

ë sh

ekuj

ve, E

vrop

ianë

t i k

anë

lund

ruar

oqe

anet

e b

otës

, kan

ë zb

ulua

r kon

tinen

te të

tjer

a, i

kanë

eks

plor

uar a

to, k

anë

bërë

treg

ti m

e to

dhe

i ka

në n

dërt

uar s

htëp

itë e

tyre

at

je. N

ë kr

eun

6 ju

mun

d të

gje

ni m

ë sh

umë

në li

dhje

me

këto

udh

ëtim

e të

mre

kullu

eshm

e të

zbu

limit.

Bark

at e

nga

rkes

ave

nga

e të

rë b

ota

i sje

llin

të g

jitha

llo

jet

e us

hqim

it (s

hpes

h të

pak

etua

ra n

ë ko

ntej

nerë

) në

por

tet

e zë

ra m

e pu

në t

ë Ev

ropë

s. Kë

tu a

to s

hkar

-ko

hen

në t

rena

, kam

ionë

ose

lund

ra. P

asta

j ani

jet

ngar

kohe

n m

e gj

ëra

të c

ilat

janë

pro

dhua

r kët

u dh

e të

cila

t do

të

shite

n në

kon

tinen

tet

tjera

.

Zogu

i D

etit

jeto

n në

shk

ëmbi

një

dhe

zhyt

et

për t

’i zë

në p

eshq

it.Tu

fa t

ë le

jlekë

ve g

jejn

ë us

hqim

në

gryk

ëder

dhje

t e

lum

enjë

ve.

Ani

jet

kont

eine

rë t

rans

port

ojnë

mal

lëra

në

Evro

pë.

Evro

pa k

a m

e m

ijëra

e m

ijëra

kilo

met

ra t

ë br

egde

tit t

ë bu

kur,

të

cilë

n na

tyra

e k

a fo

rmës

uar n

ë m

ënyr

a të

ndr

yshm

e. K

a sh

këm

binj

të

gja

të d

he g

urër

or, d

he p

lazh

e të

buk

ura

me

zall

apo

gura

lecë

me

ngjy

ra t

ë fo

rmua

ra n

ga d

eti d

uke

u go

ditu

r në

shkë

mbi

nj, s

heku

ll pa

s sh

ekul

li.

Në

Nor

vegj

i, ak

ulln

ajat

e k

anë

skal

itur b

regd

etin

në

lugi

na t

ë pj

errë

ta t

ë qu

ajtu

ra fj

ord.

Në

disa

ven

de

të t

jera

, det

i dhe

era

e g

rum

bullo

jnë

zalli

n në

kod

ra rë

re. K

odra

më

e la

rtë

prej

rërë

s në

Evr

opë

(117

m

etra

e la

rtë

ësht

ë D

une

du P

yla,

afë

r Arc

acho

n në

Fra

ncë)

.

Aku

llnaj

at e

kan

ë sk

alitu

r kët

ë fjo

rd.

Një

nga

kaf

shët

më

të rr

alla

në

Evro

pë

foka

- m

urg

- jet

on n

ë M

esdh

e.

Det

i i k

a sk

alitu

r kët

a sh

kam

binj

ë ng

a gë

lqer

ja.

Kodr

a m

ë e

lart

ë pr

ej rë

re n

ë Ev

ropë

– P

yla.

Det

i

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Bios

© Bill Paton/www.rsp-images.com

© Andrew Ros/www.rsp-images.com

Dis

a pr

ej a

nije

ve m

ë të

mira

të

botë

s ja

në n

dërt

uar n

ë Ev

ropë

. Ato

për

fshi

jnë

Mbr

etër

esha

Mar

y 2-

mje

ti m

ë i m

adh

i udh

ëtim

it pë

r pas

agje

rë n

donj

ëher

ë. A

jo k

a bë

rë u

dhët

imin

e

vet

të p

arë

përt

ej A

tlant

ikut

në

jana

r 200

4.

Reso

rët

breg

deta

r të

Evro

pës

janë

ven

de t

ë m

reku

llues

hme

për

një

push

im. J

u m

und

t’i s

hijo

ni t

ë gj

itha

lloje

t e

spor

teve

të

ujit,

ng

a su

rfim

i dhe

shë

titja

me

vark

ë de

ri te

ski

jimi n

ë uj

ë dh

e zh

yt-

ja n

ën u

jë. O

se ju

mun

d ve

tëm

të

rela

ksoh

eni-d

uke

u rr

ezitu

r në

plaz

h dh

e fr

esku

ar n

ë de

ti.

Pesh

kim

i

Pesh

kim

i ka

qenë

gjit

hmon

ë i r

ëndë

sish

ëm p

ër n

jerë

zit

në E

vrop

ë.

Të g

jitha

qyt

etet

kan

ë ng

ritur

por

te t

ë pe

shki

mit,

dhe

mijë

ra

njer

ëz e

fito

jnë

jete

sën

e ty

re d

uke

kapu

r dhe

shi

tur p

eshq

, ose

du

ke b

ërë

gjër

a pë

r pes

hkat

ar d

he fa

milj

et e

tyr

e.

Bark

at m

oder

ne t

ë pe

shki

mit,

siç

janë

rrje

tet

fund

ore

të

fabr

ikua

ra, m

und

të k

apin

një

num

ër t

ë m

adh

të p

eshq

ve.

Për t

u si

guru

ar s

e nj

ë nu

mër

i m

jaft

uesh

ëm k

a m

betu

r në

det

i, ve

ndet

Evr

opia

ne k

anë

vend

osur

rreg

ulla

rret

h as

aj s

e sa

pes

hq m

und

të k

apen

, dhe

rret

h pë

rdor

imit

të

rrje

teve

të

cila

t i l

ënë

pesh

qit

e rin

j që

të ik

in.

1716

Një

mën

yrë

tjetë

r për

tu

sigu

ruar

se

kem

i pes

hq t

ë m

jaft

uesh

ëm ë

shtë

që

ato

të k

ultiv

ohen

. Në

breg

dete

t e

Evro

pës

verio

re, s

alm

onët

kul

tivoh

en n

ë ka

faze

të

mëd

ha n

ë de

ti. B

utak

ët s

iç ja

në m

idhj

et, g

uaca

t e

detit

, dhe

mol

usqe

t m

und

të k

ultiv

ohen

në

mën

yrën

e n

jëjtë

.

Mbr

ojtj

a e

breg

dete

ve t

ë Ev

ropë

s

Breg

dete

t e

Evro

pës

dhe

deti

janë

të

rënd

ësis

hme

për k

afsh

ët e

egr

a dh

e nj

erëz

it. P

rand

aj n

e du

het

të

kujd

esem

i për

ato

. Ne

duhe

t ta

par

anda

lojm

ë që

ato

të

ndot

en n

ga m

betu

rinat

nga

fabr

ikat

dhe

qyt

etet

. Ta

nker

ët e

naf

tës

ndon

jëhe

rë p

ësoj

në a

ksid

ente

, duk

e de

rdhu

r sas

i të

mëd

ha t

ë na

ftës

në

deti.

Kjo

mun

d t’i

shë

ndrr

ojë

plaz

het

në t

ë ze

za d

he t

ë vr

asë

me

mijë

ra s

hpez

ë të

det

it.

Vend

et E

vrop

iane

po

puno

jnë

së b

ashk

u që

të

për

piqe

n t’i

par

anda

lojn

ë kë

to g

jëra

që

të

ndod

hin,

dhe

për

tu

sigu

ruar

se

breg

deti

ynë

do t

ë m

bete

t i b

ukur

për

tu

shiju

ar n

ga g

jen-

erat

at e

ard

hshm

e.

Për p

eshk

im n

uk n

evoj

itet

gjith

një

bark

a!

Kulti

vim

i i S

alm

onëv

e në

Sko

tland

ë.

Port

ugal

ia –

në

skaj

in p

erën

dim

or t

ë Ev

ropë

s.

© Zefa

© Don Hammond/Design Pics/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

Zhyt

ja n

ë uj

ë në

Mes

dhe.

Ani

je e

një

fabr

ike

mod

erne

në

ishu

jt O

rkne

y në

Skot

land

ë.

Evro

pian

ët u

shqe

hen

me

shum

ë llo

je t

ë pe

shqv

e. T

una

ësht

ë nj

ë pr

ej t

yre!

© Van Parys Media/Corbis

Një

pre

j ani

jeve

më

të m

ëdha

të

botë

s pë

r udh

ëtar

ë –

Mbr

etër

esha

Mar

y 2.

© rubberball/Getty Images © Jon Warburton Lee/Getty

Images

© Belga/AFP/Getty Images

1918

Gre

qia

Ant

ike

— a

fërs

isht

200

0 de

ri 20

0 p.

e.s.

Në

Gre

qi rr

eth

4000

vje

t m

ë pa

rë, n

jerë

zit

kanë

fillu

ar

të n

dërt

ojnë

qyt

ete.

Në

fillim

ata

janë

sun

duar

nga

m

bret

i. M

ë vo

në, r

reth

500

p.e

.s., q

ytet

i i A

thin

ës e

ka

pre

zant

uar ‘

dem

okra

cinë

’- që

do

të t

hotë

‘qev

eris

ja

nga

popu

lli’ (

në v

end

se t

ë ke

në n

jë m

bret

ë, n

jerë

zit

e A

thin

ës m

errn

in v

endi

me

duke

vot

uar)

. Dem

okra

cia

ësht

ë nj

ë sh

pikj

e e

rënd

ësis

hme

Evro

pian

e e

cila

ës

htë

shpë

rnda

rë n

ë të

rë b

otën

.

Dis

a gj

ëra

tjera

të

cila

t na

i ka

në d

hënë

Gre

kët

e vj

etër

për

fshi

jnë:

• T

regi

me

të m

reku

llues

hme

për z

otër

a dh

e he

ronj

ë, lu

ftër

a dh

e av

entu

ra;

• T

empu

j ele

gant

ë, s

tatu

ja t

ë m

erm

erit

dhe

qera

mik

a të

mre

kullu

eshm

e;•

Loj

ërat

Olim

pike

;•

Tea

tro

të d

izaj

nuar

a m

irë, d

he s

hkrim

tarë

të

mëd

henj

ë ve

prat

e t

ë ci

lëve

ako

ma

luhe

n so

t;•

Mës

ues

si S

okra

ti dh

e Pl

aton

i, të

cilë

t i k

anë

mës

uar n

jerë

zit

se s

i të

men

dojn

ë lo

gjik

isht

;•

Mat

emat

ikan

ë si

Euk

lidi d

he P

itago

ra, t

ë ci

lët

i kan

ë ve

ndos

ur m

odel

et d

he rr

egul

lat

në m

atem

atik

ë;•

Shk

encë

tarë

t si

Aris

tote

li (t

ë ci

lët

kanë

stu

diua

r bim

ë dh

e ka

fshë

) dhe

Era

tost

eni (

i cili

e k

a pr

ovua

r se

to

ka ë

shtë

një

sfe

rë, d

he k

a zb

ulua

r se

sa ë

shtë

e m

adhe

).

Një

tem

pull

i Gre

qisë

ant

ike

i cili

end

e që

ndro

n në

këm

bë (

në A

thin

ë).

Plat

oni,

një

nga

men

dim

tarë

t m

ë të

sh

quar

të

botë

s.

Një

vaz

o e

Gre

qisë

ant

ike

me

pikt

urim

të

zotit

Eros

.

Gja

të m

ijëra

vite

ve, E

vrop

a ka

ndr

yshu

ar ja

shtë

zako

nish

t. Ës

htë

një

treg

im m

bres

ëlën

ës!

Por ë

shtë

i gj

atë,

kës

htu

që k

ëto

janë

ve

tëm

dis

a pj

esë

më

inte

resa

nte.

Koh

a e

Gur

it

Evro

pian

ët m

ë të

her

shëm

kan

ë qe

në g

juet

arë,

dhe

ka

në je

tuar

nëp

ër s

hpel

la. N

ë m

uret

e d

isa

shpe

l-la

ve a

ta k

anë

bërë

pik

turim

të

mre

kullu

eshë

m t

ë pa

mje

ve t

ë gj

uetis

ë. P

ërfu

ndim

isht

, ata

e k

anë

mës

uar b

ujqë

sinë

dhe

kan

ë fil

luar

t’i

ushq

ejnë

sh

tazë

t, t’i

rris

in t

ë m

bjel

lura

t dh

e të

jeto

jnë

në

fsha

tra.

Ata

i ka

në b

ërë

arm

ët d

he m

jete

t e

tyre

nga

gu

ri- d

uke

i mpr

ehur

pje

sët

e gu

rëve

, për

sh

embu

ll.

Të m

ësua

rit s

e si

të

përd

oren

met

alet

– k

oha

e Br

onzi

t dh

e e

Hek

urit

Para

dis

a m

ijëra

vje

tësh

Par

a Er

ës S

onë

(par

a lin

djes

së

Kris

htit)

, nje

rëzi

t ka

në z

bulu

ar s

e si

të

fitoj

në m

et-

ale

të n

drys

hme

duke

i nx

ehur

lloj

et e

ndr

yshm

e të

gu

rëve

në

flakë

shu

më

të n

xeht

ë. B

ronz

i- nj

ë pë

rzi-

erje

e b

akrit

dhe

kal

lajit

- ka

qenë

mja

ftë

i for

të p

ër

të b

ërë

mje

te d

he a

rmë.

Ari

dhe

argj

endi

kan

ë qe

në

të b

uta

por s

hum

ë të

buk

ura,

dhe

mun

d të

form

ëso-

hesh

in n

ë st

oli.

Më

vonë

, ësh

të z

bulu

ar e

dhe

një

met

al m

ë i f

ortë

: hek

uri.

Lloj

i më

i mirë

i he

kurit

isht

e çe

liku,

i ci

li ka

qen

ë i f

ortë

dhe

nuk

ësh

të t

hyer

leht

ë, k

ësht

u që

bën

te s

hpat

a të

mira

. Por

bër

ja e

çel

ikut

ka

qenë

sh

umë

e nd

ërlik

uar,

kësh

tu q

ë sh

pata

t e

mira

kan

ë qe

në t

ë rr

alla

dhe

të

çmue

shm

e!

Pikt

urim

i par

a-hi

stor

ik n

ë sh

pellë

n La

scau

x

Një

kok

ë së

pate

nga

bro

nzi.

Një

arm

ë ng

a Ko

ha e

gur

it.

Udh

ëtim

i nëp

ër k

ohë

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Dumfries and Galloway Coucil - Stranraer Museum

20

Mes

jeta

— a

fërs

isht

500

der

i 150

0 t.e

.s.

Kur u

rrëz

ua p

eran

doria

Rom

ane,

pje

së t

ë nd

rysh

me

të E

vrop

ës ja

në m

arrë

nga

fise

të

ndry

shm

e. P

ër s

hem

-bu

ll...

Kel

tët.

Pasa

rdhë

sit

e ty

re s

ot je

tojn

ë kr

yesi

sht

në B

ritta

ny (F

ranc

ë), C

ornw

all

(Ang

li), G

alic

ia (S

panj

ë), I

rland

ë, S

koci

dhe

Vel

ls. N

ë kë

to p

jesë

të

Evro

pës,

gjuh

a dh

e ku

ltura

kel

tike

janë

shu

më

të g

jalla

. …

Popu

jt G

jerm

anit.

Jo

të g

jithë

pre

j tyr

e ja

në s

iste

mua

r në

Gje

rman

i:•

Ang

lonë

t dhe

Sak

sonë

t kan

ë sh

kuar

në

Ang

li dh

e ka

në

u

dhëh

equr

m

e të

der

i në

1066

.•

Fra

ngët

e k

anë

push

tuar

një

pje

së t

ë m

adhe

të

Evro

pës,

përf

shirë

Fr

ancë

n në

mes

të

vitit

500

dhe

800

t.e

.s.. M

bret

i i t

yre

më

i fam

shëm

ka

qen

ë Ch

arle

mag

ne.

• G

otët

(Vi

sigo

tët

dhe

Ost

rogo

tët)

i k

anë

them

elua

r m

bret

ëritë

në

Span

jë d

he It

ali.

• V

ikin

gët

kanë

jetu

ar n

ë Sk

andi

navi

. Në

vite

t 80

0 dh

e 90

0 t.e

.s. a

ta

kanë

lun

drua

r në

ven

de t

ë tje

ra, d

uke

vjed

hur

thes

ar, t

regt

uar

dhe

u si

stem

uar a

ty k

u ka

pas

tok

ë të

mirë

buj

qëso

re.

Nor

man

ët, a

po ‘’

Nje

rëzi

t e

veriu

t’’, k

anë

qenë

Vik

ingë

t të

cilë

t ja

në v

endo

sur n

ë Fr

ancë

(në

zonë

n e

njoh

ur

Nor

man

di) d

he p

asta

j e k

anë

push

tuar

Ang

linë

në

vitin

106

6. N

jë t

apic

eri e

fam

shm

e N

orm

ane

treg

on

sken

a ng

a ky

pus

htim

. Ajo

mba

het

në n

jë m

uze

në

qyte

tin B

ayeu

x.

Sken

ë be

teje

nga

një

tap

icer

i në

Baye

ux.

Pera

ndor

ia R

omak

e —

afë

rsis

ht 5

00 p

.e.s.

der

i në

500

t.e.s.

(T.E

.S. n

ënku

pton

Të

Erës

Son

ë)

Rom

a ka

nis

ur v

etëm

si n

jë q

ytet

në

Ital

i. Po

r Ro

mak

ët k

anë

qenë

shu

më

mirë

të

orga

nizu

ar, u

sh-

tria

e t

yre

ka q

enë

shum

ë e

mirë

në

luft

ime,

dhe

ata

gr

adua

lisht

i ka

në p

usht

uar t

ë gj

itha

toka

t pë

rret

h M

esdh

eut.

Even

tual

isht

, per

ando

ria R

omak

e ës

htë

shtr

irë q

ë ng

a A

nglia

e v

eriu

t në

Shk

retë

tirën

e

Saha

rës

dhe

nga

Atla

ntik

u në

Azi

.

Këto

janë

dis

a pr

ej g

jëra

ve t

ë ci

lat

na k

anë

dhën

ë Ro

mak

ët:

• R

rugë

të

mira

, të

drej

ta t

ë ci

lat

i lid

hin

të g

jitha

pje

sët

e pe

rand

oris

ë;•

Sht

ëpi t

ë bu

kura

me

obor

re b

rend

a go

dinë

s dh

e dy

shem

e m

e pl

laka

moz

aiku

;•

Ura

të

fort

a dh

e ka

nale

(për

bar

tjen

e uj

it në

dis

tanc

a të

gja

ta);

• H

arqe

të

rrum

bulla

kët-

të c

ilat

i kan

ë bë

rë n

dërt

esat

e t

yre

solid

e dh

e je

tëgj

ata;

• M

ater

iale

të

reja

ndë

rtim

ore,

siç

janë

cem

enti

dhe

beto

ni;

• A

rmë

të re

ja s

iç ja

në k

atap

ulta

t;•

Shk

rimta

rë t

ë m

ëdhe

nj s

i Cic

eron

i dhe

Virg

jili.

• T

ë dr

ejtë

n ro

mak

e, t

ë ci

lën

e pë

rdor

in s

hum

ë ve

nde

Evro

pian

e so

t.

Një

pje

së e

Rom

ës a

ntik

e –

dhe

pam

je e

ush

tarë

ve

rom

akë.

Një

urë

ajro

re ro

mak

e e

cila

end

e që

ndro

n so

t: Po

nt d

u G

are

në F

ranc

ë.

Një

moz

aik

rom

ak q

ë pa

raqe

t nj

ë ka

rakt

er

miti

k.21

© Van Parys Media/Corbis © Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

Viki

ngët

ishi

n lu

ndër

tarë

aq

të

mirë

saq

ë ar

ritën

der

i në

Am

erik

ë

(por

nuk

i tr

egua

n as

kujt!

)

Art

kel

tik n

ga v

itet

700

t.e.s.

2322

Rene

sanc

a —

afë

rsis

ht 1

300

deri

në 1

600

t.e.s.

Gja

të M

esje

tës,

shum

ë nj

erëz

nuk

kan

ë di

tur t

ë le

xojn

ë os

e të

shk

ruaj

në d

he

ata

kanë

ditu

r ve

tëm

atë

çka

e k

anë

mës

uar

në k

ishë

. Vet

ëm d

isa

mës

ues

të z

gjua

r në

uni

vers

itete

kis

hin

kopj

e të

lib

rave

të

shkr

uara

nga

Gre

kët

dhe

Rom

akët

e v

jetë

r. Po

r në

vite

t 13

00 d

he 1

400,

stu

dent

ët f

illua

n ti

ri-zb

ulon

in li

brat

ant

ikë.

Ata

kan

ë qe

në t

ë ha

bitu

r m

e id

etë

dhe

njoh

uritë

e

mëd

ha t

ë ci

lat

i kan

ë gj

etur

aty

, dhe

lajm

et k

anë

fillu

ar t

ë pë

rhap

en.

Nje

rëzi

t e

pasu

r dh

e të

edu

kuar

, pë

r sh

embu

ll në

Flo

renc

ë (It

ali),

jan

ë in

tere

suar

shu

më.

Ata

kan

ë m

undu

r të

ble

jnë

libra

-sid

omos

kur

ësh

të

shpi

kur s

htyp

i në

Evro

pë (1

445)

- dhe

ata

janë

das

huru

ar m

e G

reqi

në d

he

Rom

ën e

vje

tër.

Ata

i ka

në p

asur

sht

ëpitë

e t

yre

të m

odel

uara

mbi

pal

-la

tet

Rom

ake,

dhe

kan

ë pa

guar

art

istë

dhe

sku

lpto

rë t

ë ta

lent

uar p

ër t

’i de

koru

ar a

to m

e sk

ena

nga

treg

imet

Gre

ke d

he R

omak

e, d

he m

e st

atuj

a të

zot

ave,

her

onjv

e dh

e pe

rand

orëv

e.

Ka q

enë

siku

r se

një

botë

e h

umbu

r e b

ukur

isë

dhe

men

çuris

ë ki

shte

rilin

dur.

Për k

ëtë

arsy

e kë

të p

eriu

dhë

e qu

ajm

ë ‘’R

enes

ancë

’ (që

nën

kupt

on ‘r

ilind

je’).

Ajo

i ka

dhë

në b

otës

:

• P

ikto

rë d

he s

kulp

tor t

ë m

ëdhe

nj s

iç ja

në M

ikel

anxh

elo

dhe

Botiç

elli;

• A

rkite

ktë

të t

alen

tuar

si B

rune

lesk

i;•

Shp

ikës

in d

he a

rtis

tin e

mad

h Le

onar

do d

a Vi

nçi;

• M

endi

mta

r të

mëd

henj

siç

janë

Tom

as M

ori,

Eras

mus

dhe

Mon

tenj

e;•

Shk

encë

tarë

siç

ësh

të K

oper

niku

dhe

Gal

ileu

(i ci

li ka

zbu

luar

se

toka

dhe

pla

netë

t tje

rë rr

otul

lohe

n

rret

h di

ellit

); •

Ndë

rtes

a të

buk

ura

siç

janë

kës

htje

llat

në lu

ginë

n Lo

ire•

Int

eres

im i

ri në

çfa

rë m

unde

n qe

niet

nje

rëzo

re t

ë ar

rijnë

.

Një

nga

sta

tuja

t m

ë të

njo

hura

të

botë

s: D

avid

i nga

Mik

elan

gjel

o.

Leon

ardo

da

Vinc

i diz

ajno

i kët

ë he

likop

ter p

ara

500

vite

sh!

Një

nga

pik

tura

t e

fam

shm

e të

Ren

esan

cës:

Vene

ra n

ga

Bott

icel

li.

Slla

vët

janë

ven

dosu

r në

shum

ë pj

esë

të E

vrop

ës li

ndor

e dh

e ja

në b

ërë

para

ardh

ës të

pop

ujve

të s

otëm

sl

lavo

-folë

s, pë

rfsh

irë B

jello

rusë

t, Bu

llgar

ët, K

roat

ët, Ç

ekët

, Pol

akët

, Rus

ët, S

erbe

t, Sl

lova

kët,

Sllo

venë

t dh

e U

krai

nasi

t.

Mag

jarë

t ja

në v

endo

sur n

ë Ev

ropë

n lin

dore

dhe

kan

ë th

emel

uar M

bret

ërin

ë e

Hun

garis

ë në

të

900’

tat

t.e.s.

. Pas

ardh

ësit

e ty

re s

ot je

tojn

ë në

Hun

gari

dhe

vend

e të

tje

ra fq

inje

.

G

jatë

Mes

jetë

s, m

bret

ërit

dhe

fisni

kët

në E

vrop

ë ja

në g

rindu

r shp

esh

dhe

ka p

as s

hum

ë lu

ftër

a.

(Kjo

ka

qenë

koh

a ku

r kal

orës

it në

par

zmor

e ka

në

luft

uar m

bi k

uaj).

Për

ta

mbr

ojtu

r vet

ën n

ga s

ulm

i, m

bret

ërit

dhe

fisni

kët

shpe

sh k

anë

jetu

ar n

ë kë

shtje

lla t

ë fo

rta,

me

mur

e të

tra

sha

prej

gur

ëve.

D

isa

kësh

tjella

kan

ë qe

në a

q të

fort

a sa

qe

kanë

që

ndru

ar d

eri s

ot.

Kris

hter

imi ë

shtë

bër

ë re

ligjio

ni k

ryes

or n

ë Ev

ropë

gja

të M

esje

tës,

dhe

kish

at ja

në n

dërt

uar p

o th

uaj ç

do k

und.

Dis

a pr

ej t

yre

janë

mah

-ni

tëse

- sid

omos

kat

edra

let

e m

ëdha

, me

kulla

të

tyre

të

lart

a dh

e dr

itare

me

xham

a të

ngj

yros

ura.

M

urgj

it m

irres

hin

me

bujq

ësi d

he e

ndi

hmua

n zh

villi

min

e b

ujqë

sisë

në

mba

rë E

vrop

ën. A

ta g

jitha

shtu

the

mel

uan

shko

lla d

he s

hkru

an

libra

. Man

astir

et e

tyr

e sh

pesh

kis

hin

bibl

iote

ka k

u m

bahe

shin

libr

a të

rënd

ësis

hme

nga

kohë

rat

e la

shta

.

Në

Span

jën

jugo

re, k

u Is

lam

i ka

qenë

feja

kr

yeso

re, s

undu

esit

kanë

ndë

rtua

r xha

mi

dhe

min

are

të b

ukur

a. M

ë të

fam

shm

et

të c

ilat

kanë

mbe

tur s

ot ja

në x

ham

ia n

ë Co

rdob

a dh

e m

inar

ja G

irald

a në

Sev

ille.

Ark

itekt

ura

gotik

e (s

i ajo

e k

ated

rale

s

Char

tres

në

Fran

cë)

isht

e nj

ë zb

ulim

i

mes

jetë

s.

Kësh

tjella

t m

esje

tare

ndë

rtoh

eshi

n pë

r t'u

mbr

ojtu

r

nga

arm

iku.

Një

pje

së e

xha

misë

së

mad

he m

esje

tare

në

Cord

oba

(Spa

një)

.© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

2524

Në

të n

jëjtë

n ko

he, n

ë Ev

ropë

, shk

encë

tarë

t gj

enin

më

shum

ë e

më

shum

ë pë

r atë

se

si fu

nksi

onon

uni

vers

i. G

jeol

ogët

, të

cilë

t st

udio

nin

gurë

t dh

e fo

sile

t, fil

luan

të

pyet

shin

se

si is

hte

form

uar t

oka

dhe

sa e

vje

tër i

shte

ajo

në

të

vërt

etë.

Dy

shke

ncët

arë

të m

ëdhe

nj, Z

han

Bapt

ist

dhe

Çarls

Dar

vin,

ev

entu

alis

ht p

ërfu

ndua

n se

kaf

shët

dhe

bim

ët k

anë

‘evo

luar

’- du

ke u

nd

ërru

ar p

rej n

jë g

jalle

se n

ë tje

trën

gja

të m

ilion

a dh

e m

ilion

a vi

tesh

.

Në

vite

t e

1700

’ta, n

jerë

zit

bëni

n ed

he p

yetje

të

tjera

të

rënd

ësis

hme

– se

si d

uhet

të

qeve

risen

sh

tete

t, çf

arë

të d

rejta

dhe

liris

h du

het

të k

enë

njer

ëzit.

Shk

rimta

ri Fr

ance

z Zh

an-Z

hak

Ruso

ka

thën

ë se

çdo

kush

duh

et t

ë je

të i

bara

bart

ë. N

jë s

hkrim

tar t

jetë

r Fra

ncez

, Vol

ter,

tha

se b

ota

do t

ë is

hte

më

e m

irë n

ëse

arsy

eja

dhe

dije

nia

do t

a zë

vend

ëson

in in

jo-

ranc

ën d

he b

esty

tnin

.

Kjo

epok

ë e

idev

e të

reja

, e q

uajtu

r ‘N

driç

im i

men

djes

’, ka

çua

r në

revo

luci

one

në d

isa

vend

e- p

ër s

hem

bull

revo

luci

oni F

ranc

ez i

vitit

178

9, k

ur n

jerë

zit

vend

osën

se

nuk

do t

ë su

ndoh

en m

ë ng

a m

bret

ërit

dhe

mbr

etër

esha

t. N

jë n

ga s

loga

nët

revo

luci

onar

ë të

ty

re is

hte

‘liri,

bar

azi,

vëlla

zërim

’ – i

cili

u bë

dhe

mot

o ko

mbë

tare

fr

ance

ze.

Revo

luci

oni I

ndus

tria

l – a

fërs

isht

175

0 de

ri në

188

0 t.e

.s.

Një

lloj

tjet

ër i

‘revo

luci

onit’

ka

fillu

ar n

ë Ev

ropë

rret

h 25

0 vi

tesh

më

parë

- në

bot

ën e

‘ind

ustri

së’.

E të

ra fi

lloi m

e nj

ë kr

izë të

ene

rgjis

ë. P

ër m

ijëra

vje

t, nj

erëz

it ki

shin

dje

gur d

ru d

he q

ymyr

dru

ri. P

or ta

ni, p

jesë

të E

vrop

ës k

ishin

ng

elur

pa

pyje

! Çf

arë

tjetë

r mun

d të

për

dorn

im n

e si

lënd

ë dj

egës

e?

Përg

jigjja

isht

e th

ëngj

illi.

Kish

te s

hum

ë në

Evr

opë,

dhe

min

ator

ët fi

lluan

të

gërm

onin

për

të. T

hëng

jilli

ndez

i mot

orët

me

avul

l të

sapo

shp

ikur

. Ai p

o as

htu

mun

d të

piq

ej d

he të

shë

ndrro

hej n

ë ‘k

oks’,

e c

ila ë

shtë

një

lënd

ë dj

egës

e sh

umë

më

e pa

stër

-idea

le p

ër të

pro

dhua

r hek

ur d

he ç

elik

.

Rret

h 15

0 vi

te m

ë pa

rë, n

jë n

jeri

i qua

jtur H

enri

Bese

mer

e s

hpik

u nj

ë ‘’f

urrë

shp

ërth

imi’

e ci

la m

und

të p

rod-

hont

e sa

si të

mëd

ha të

çel

ikut

shu

më

lirë.

Së

shpe

jti, E

vrop

a pr

odho

nte

sasi

të m

ëdha

të s

aj, d

he k

jo n

drys

hoi

botë

n! Ç

elik

u i l

irë e

bër

i të

mun

dshm

e nd

ërtim

in e

rrok

aqie

jve,

ura

ve të

mëd

ha, v

ijave

oqe

anor

e, m

akin

ave,

fri

gorif

erëv

e...p

o as

htu

edhe

arm

ëve

dhe

bom

bave

të fu

qish

me.

Volte

ri, n

jëri

nga

shkr

imta

rët

e

mëd

henj

ë të

koh

ës s

ë ‘n

driç

imit’

.

Zbul

imet

e m

ëdha

dhe

idet

ë e

reja

— a

fërsi

sht 1

500

deri

në 1

900

t.e.s.

Në

kohë

n e

Rene

sanc

ës, t

regt

ia p

o bë

hej

shum

ë e

rënd

ësis

hme

për

treg

tarë

t Ev

ropi

an. A

ta s

hitn

in m

allra

në

toka

të

larg

ëta

si In

dia

dhe

silln

in m

brap

a er

ëza

të ç

mue

shm

e dh

e gu

rë t

ë çm

uar.

Por

udhë

timi

me

rrug

ë to

këso

re is

hte

i vës

htirë

dhe

mer

rte

shum

ë ko

hë, k

ësht

u që

tr

egta

rët

doni

n ta

arr

inin

Indi

n ng

a de

ti. P

robl

emi k

a qe

në s

e A

frik

a is

hte

në rr

ugë-

dhe

isht

e sh

umë

e m

adhe

!

Meg

jitha

të, n

ëse

toka

ka

qenë

me

të v

ërte

të e

rru

mbu

llakë

t (a

shtu

si

kish

in fi

lluar

të b

eson

in n

jerë

zit),

anije

t Evr

opia

ne d

o të

ishi

n në

gje

nd-

je t

a ar

rinin

Ind

in d

uke

lund

ruar

në

perë

ndim

. Kës

htu

që, n

ë vi

tin

1492

, Kris

tofe

r Kol

ombo

dhe

lund

ërta

rët e

tij u

nisë

n ng

a Sp

anja

dhe

e

kalu

an A

tlant

ikun

. Por

në

vend

se

të a

rrini

n në

Indi

ata

i zb

ulua

n Ba

ham

et (i

shuj

t në

Det

in K

arai

be, a

fër b

regd

etit

të A

mer

ikës

).

Eksp

loru

esit

tjerë

pas

uan

së s

hpej

ti. N

ë vi

tet

1497

-98,

Vas

ko d

e G

ama-

një

of

icer

i m

arin

ës P

ortu

geze

- ka

qenë

Evr

opia

ni i

parë

i ci

li ar

riti n

ë In

di d

uke

lund

ruar

për

reth

Afr

ikës

. Në

1519

, një

eks

plor

ues

tjetë

r por

tuge

z -F

erdi

nand

M

agel

lan,

i ci

li pu

nont

e pë

r Mbr

etin

e S

panj

ës -u

dhëh

oqi e

kspe

ditë

n e

parë

pë

r të

lund

ruar

për

reth

bot

ës!

Shum

ë sh

pejt,

Evr

opia

nët

eksp

loru

an is

hujt

e Ka

raib

eve

dhe

Am

erik

ën (t

ë ci

lat

ata

i qua

nin

‘bot

a e

re’)

dhe

them

elua

n at

je k

olon

i. M

e fja

lë t

ë tje

ra, a

ta e

kan

ë m

arr t

okën

, duk

e po

huar

se

ajo

i ka

taku

ar v

endi

t të

ty

re a

më

në E

vrop

ë. A

ta i

kanë

mar

rë b

esim

et, z

ako-

net

dhe

gjuh

ët e

tyr

e m

e ve

ti- d

he k

ësht

u A

nglis

htja

dh

e Fr

ëngj

isht

ja u

bën

ë gj

uhët

kry

esor

e të

folu

ra n

ë A

mer

ikën

Ver

iore

, dhe

Spa

nja

e Po

rtug

alis

htja

në

Am

erik

ën Q

endr

ore

dhe

Jugo

re.

Me

kalim

in e

koh

ës, E

vrop

ianë

t ka

në lu

ndru

ar m

ë la

rg e

më

larg

- në

Kinë

, Jap

oni,

Azi

jugl

in-

dore

, Aus

tral

i dhe

Oqe

ani.

Lund

ërta

rët

të c

ilët

kthe

hesh

in n

ga k

ëto

toka

të

larg

ëta

rapo

rton

in t

ë ki

shin

pa

rë k

rijes

a të

çud

itshm

e sh

umë

të n

drys

hme

nga

këto

në

Evro

pë. K

jo i

bëri

shke

ncët

arët

të

etur

për

t’i

eksp

loru

ar k

ëto

vend

e dh

e pë

r t’i

sjel

lë k

ëto

kafs

hë d

he b

imë

në m

uze

Evro

pian

e. N

ë vi

tet

1800

, eks

plo-

rues

it Ev

ropi

an s

hkua

n th

ellë

në

Afr

ikë,

dhe

me

1910

kom

bet

Evro

pian

e ki

shin

kol

oniz

uar t

ërë

kont

inen

tin

Afr

ikan

.

Repl

ikim

e të

ani

jeve

të

Kris

tofe

r Kol

ombo

s.

Dod

o, n

jë z

og i

cili

nuk

flutu

ront

e, k

a je

tuar

në

një

ishu

ll në

Oqe

anin

Indi

an. A

i u z

hduk

nga

kol

oniz

a-to

rët

evro

pian

ë.

Çarls

Dar

vini

pub

likoi

teo

rinë

e tij

të

evol

ucio

nit

më

1859

.

Hen

ri Be

sem

er –

shp

ikës

i i p

rodh

imit

mod

ern

të ç

elik

ut.

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

Vask

o de

Gam

a –

njer

iu i

parë

i

cili

lund

roi n

ga E

vrop

a në

Indi

.

2726

Shum

ë pr

ej a

rtist

ëve,

kom

pozit

orëv

e, z

bavi

tësv

e, s

hpik

ësve

, shk

encë

tarë

ve d

he

spor

tistë

ve k

anë

ardh

ur n

ga E

vrop

a. N

e i k

emi p

ërm

endu

r disa

pre

j tyr

e në

kre

rët e

m

ëpar

shëm

. Ne

nuk

mun

dem

i ass

esi t

’i pë

rfshi

jmë

të g

jithë

ata

në

këtë

libë

r, kë

sh-

tu q

ë kë

tu ja

në v

etëm

40

emra

të tj

erë,

në

një

radh

itje

alfa

betik

e, d

he n

ga v

ende

t e n

drys

hme

Evro

pian

e.

Ne

e ke

mi l

ënë

një

hapë

sirë

të z

braz

ët n

ë fa

qen

29 p

ër z

gjid

hjen

tuaj

per

sona

le. M

und

të je

të d

ikus

h i n

johu

r nga

ven

di ju

aj, a

po e

kipi

i ju

aj i

pref

erua

r spo

rtiv

ose

pop

grup

i Evr

opia

n. P

se n

uk e

gje

ni n

jë

foto

graf

i të

tyre

dhe

ta n

gjisn

i atë

në

hapë

sirën

e z

braz

ët, s

ë ba

shku

me

disa

fakt

e lid

hur m

e ta

?

Em

ri Ko

mbë

sia

Çfar

ë ka

në b

ërë?

ABBA

Su

edez

Po

p gr

up: k

ëngë

t e ty

re k

anë

qenë

hite

të m

ëdha

në

tërë

bot

ën n

ë vi

tet e

197

0’ta

.

Šte

fan

Banič

Sllo

vak

Shpi

kës:

ai e

ka

shpi

kur p

aras

hutë

n në

191

3.

The

Beat

les

Brita

nik

Pop

grup

: kën

gët e

tyre

kan

ë qe

në h

ite të

mëd

ha n

ë të

rë b

otën

në

vite

t e 1

960’

ta.

Hen

ri Be

kere

l Fr

ance

z Sh

kenc

ëtar

: ai e

ka

zbul

uar r

adio

aktiv

itetin

në

1896

.

Ludv

ig v

an B

etov

en

Gje

rman

Ko

mpo

zitor

: ka

shkr

uar s

hum

ë pr

ej m

uzikë

s së

mirë

.

The

odd

of jo

y (h

imni

Evr

opia

n) v

jen

nga

simfo

nia

e tij

e n

ëntë

, e k

ompo

nuar

më

1823

.

Tim

Ber

ners

-Lee

Br

itani

k

Nill

s Bo

r D

anez

Sh

kenc

ëtar

: ka

fitua

r çm

imin

e N

obeli

t për

Fizi

kë

në

vitin

192

2 pë

r shp

ikjet

e ti

j rre

th st

rukt

urës

së a

tom

eve.

Robe

rt Bo

jll

Irlan

dez

Shke

ncët

arë:

i fa

msh

ëm p

ër e

kspe

rimen

tet e

tij m

bi

gazr

at d

he s

hpik

jen

e ‘Li

gjit

të B

ojlit

’ më

1662

.

Çarli

Çap

lin

Brita

nik

Dre

jtor i

film

it dh

e nj

ë pr

ej ak

torë

ve m

ë qe

shar

ak

të

bot

ës. F

ilmat

e ti

j të

mëd

henj

për

fshijn

ë Ko

hëra

t Mod

erne

(193

6).

Fred

erik

Sho

pen

Pola

k Ko

mpo

zitor

dhe

pia

nist

(181

0-49

): ai

ka

shkr

uar s

hum

ë

p

jesë

të p

iano

s për

fshirë

edh

e të

fam

shm

en N

octu

rnes

.

Nad

ia C

oman

eci

Rum

une

Atlet

e: pe

rsoni

i pa

rë n

donj

ëher

ë që

ka sh

ënua

r pika

të p

lota

(1

0 ng

a 10

) për

gjim

nasti

kë n

ë Lo

jërat

Olim

pike

në

vitin

1976

.

Mar

ie C

urie

Po

lake

Sh

kenc

ëtar

e: m

e ba

shkë

shor

tin e

saj P

ierre

ajo

ka

zbul

uar r

adi

(Mar

ia S

klod

owsk

a)

um

in- n

jë m

etal

radi

oakt

iv. A

ta ja

në sh

përb

lyer m

e Çm

imin

e

Nob

elit p

ër F

izikë

në

vitin

190

3.

Salv

ador

Dal

í Sp

anjo

ll Ar

tist (

1904

– 8

9): i

njo

hur p

ër p

iktu

rat e

tij t

ë çu

dit

shm

e dh

e ën

dërri

mta

re n

ë st

ilin

‘surre

alist

’.

Bota

mod

erne

- af

ërsi

sht

1880

der

i më

sot

Shpi

kjet

tje

ra E

vrop

iane

nga

vite

t 18

70 e

tut

je k

anë

ndih

mua

r në

kriji

min

e b

otës

të

cilë

n e

njoh

im n

e so

t. Pë

r she

mbu

ll:

Tele

foni

18

76

Tele

vizi

oni d

he rr

ugët

1920

’tat

Mot

ori m

e na

ftë

1886

Ra

dari

dhe

stilo

laps

at

19

35M

esaz

het

e pa

ra m

e ra

dio

1901

Ka

feja

inst

ante

1937

Enë

të p

jekj

es-p

last

ika

e pa

rë

1909

A

vion

i i p

arë

reak

tiv

19

39N

driç

imi m

e ne

on

1912

Ko

mpj

uter

i i p

arë

19

40’ta

t

Sot,

afër

sish

t nj

ë çe

rek

e nj

erëz

ve q

ë pu

nojn

ë në

Evr

opë

prod

-ho

jnë

gjër

a të

nev

ojsh

me

për b

otën

mod

erne

: ush

qim

dhe

pi

je; t

elef

ona

mob

il dh

e ko

mpj

uter

; ves

hmba

thje

dhe

mob

ile;

mak

ina

larë

se d

he t

elev

izor

ë; m

akin

a, a

utob

usë

dhe

kam

ionë

dh

e sh

umë

të t

jera

për

veç

këty

re.

Rret

h 7

në ç

do 1

0 pu

nëto

r Evr

opia

ne k

anë

punë

‘shë

rbim

i’.

Me

fjalë

të

tjera

, ata

pun

ojnë

në

dyqa

ne d

he z

yra

post

are,

ba

nka

dhe

kom

pani

sig

urim

i, ho

tele

dhe

rest

oran

e, s

pita

le

dhe

shko

lla, e

tj.-o

se d

uke

shitu

r gjë

ra o

se d

uke

ofru

ar s

hër-

bim

e pë

r të

cila

t ka

në n

evoj

ë nj

erëz

it.

Të m

ësua

rit e

mës

imev

e ng

a hi

stor

ia

Mje

risht

, tre

gim

i i E

vrop

ës n

uk ë

shtë

vet

ëm p

ër t

ë ar

ritur

a të

mëd

ha p

ër t

ë ci

lat

ne

mun

d të

kre

nohe

mi.

Ka e

dhe

shum

ë gj

ëra

të t

jera

për

të

cila

t du

het

të n

a vi

jë t

urp.

Gja

të s

heku

jve,

ko

mbe

t Ev

ropi

ane

kanë

zhv

illua

r luf

tëra

të

tmer

rshm

e ku

ndër

një

ri tje

trit.

Kët

o lu

ftër

a ka

në q

enë

zako

nish

t pë

r shk

ak t

ë fu

qisë

dhe

pro

nës,

apo

relig

jioni

t. Ko

loni

zato

rët

Evro

pian

kan

ë m

bytu

r shu

më

njer

ëz v

endo

r në

kont

inen

tet

e ty

re- d

uke

i luf

tuar

apo

ke

qtra

jtuar

, apo

duk

e sh

përn

darë

aks

iden

talis

ht s

ëmun

dje

Evro

pian

e në

mes

in e

tyr

e. E

vrop

ianë

t po

as

htu

kanë

mar

rë e

dhe

me

mili

ona

Afr

ikan

ë pë

r të

punu

ar p

ër t

a si

skl

levë

r.

Mës

imet

u d

asht

ë të

mës

ohen

nga

kët

o ga

bim

e të

fr

iksh

me.

Tre

gtia

Evr

opia

ne m

e sk

llevë

r u h

eq n

ë vi

tet

e 18

00’ta

. Kol

onitë

kan

ë fit

uar l

irinë

e t

yre

në v

itet

e 19

00’ta

. Dhe

paq

ja k

a ar

dhur

në

Evro

pë

më

në fu

nd. P

ër t

a zb

ulua

r se

si, l

exon

i kap

itulli

n e

titul

luar

“Ba

shki

mi i

fam

iljes

: tre

gim

i për

Bas

hkim

in

Evro

pian

.”

Tele

foni

i pa

rë, i

shp

ikur

nga

sko

cezi

A

leks

ande

r Gra

ham

Bel

l. So

t, Ev

ropa

pro

d-ho

n te

lefo

nat

më

të ri

mob

ilë.

Një

var

rezë

e lu

ftës

në F

land

ers

(Bel

gjik

ë). M

ë sh

umë

se

8 m

ilion

ë us

htar

ë hu

mbë

n je

tën

vetë

m n

ë Lu

ftën

e Pa

rë

Botë

rore

.

Dyz

etë

fyty

rat

e nj

ohur

a,

nga

A d

eri n

ë Z

© Van Parys Media/Corbis

© Van Parys Media/Corbis

ABB

A

Mar

ie C

urie

© Van Parys Media/Corbis© Michael Ochs Archives/Corbis

Çap

lin

© CinemaPhoto/Corbis

Shpi

kës:

ai k

a sh

piku

r Wor

ld W

ide

Web

, në

të

cilë

n ba

zohe

t Int

erne

ti, m

ë 19

89.

Nad

ia C

oman

eci

© Van Parys Media/Corbis

28

Em

ri Ko

mbë

sia

Çfar

ë ka

në b

ërë?

Isak

Nju

tni

Brita

nik

Sh

kenc

ëtar

: në

vite

t e 1

600’

ta a

i e k

a zb

ulua

r se

si

puno

n gr

avite

ti i t

okës

, dhe

si lë

vizin

pla

netë

t nëp

ër h

apës

irë.

Alfr

ed N

obel

Su

edez

Shke

ncët

ar: a

i e k

a sh

piku

r din

amiti

n në

viti

n 18

66, d

he e

ka th

emel

uar Ç

mim

in N

obel

për

të a

rritu

rat e

mëd

ha.

Erkk

i Noo

l Es

tone

z A

tletë

: ai k

a fit

uar n

jë m

edal

je t

ë ar

të n

ë dh

jetë

garë

shin

e

Lojë

rave

Olim

pike

në

vitin

200

0.

Lui P

aste

r Fr

ance

z Sh

kenc

ëtar

ë: ai

ka

zbul

uar s

e sh

umë

sëm

undj

e sh

kak

to

hen

nga

bakt

eret

, dhe

në

vitin

186

2 ai

e sh

piku

‘’pas

teriz

imin

’’, nj

ë m

ënyr

ë pë

r t’i

mby

tur b

akte

ret n

ë us

hqim

.

Pabl

o Pi

kaso

Sp

anjo

ll A

rtis

t: i f

amsh

ëm p

ër p

iktu

rimet

e t

ij në

stil

in ‘k

ubis

t’,

përf

shirë

Les

dem

oise

lles

d’A

viny

ó (1

907)

.

Mar

ko P

olo

Ve

nedi

kas

Eksp

loru

es i

mad

h: m

ë sh

umë

se 7

00 v

jet m

ë pa

rë

ap

o D

alm

at

ai k

a ud

hëtu

ar n

ga A

zia n

ë Ki

në d

he ë

shtë

kth

yer s

ërish

.

Rem

bran

dt

Hol

ande

z

Arti

st: i

fam

shëm

për

për

dorim

in e

ngj

yrav

e të

pas

ura,

dritë

s dh

e hi

jes.

Pikt

urat

e ti

j për

fshi

jnë

Vroj

timin

e N

atës

(16

42).

Jean

Sib

eliu

s Fi

nlan

dez

Kom

pozi

tor:

Pjes

ët e

tij

të m

ëdha

për

fshi

jnë

Finl

anda

(190

0).

U2

Irlan

dez

Bend

Rok

u: k

ëngë

t e

tyre

kan

ë qe

në h

ite t

ë m

ëdha

në t

ërë

botë

n që

nga

198

0.

Vinc

ent

H

olan

dez

Arti

st (1

853

– 90

): pi

ktur

at e

tij t

ë sh

umta

për

fshi

jnë

disa

nga

Lul

edie

jtë.

Van

Gog

h

Ant

onio

It

alia

n Ko

mpo

zito

r: ai

ka

shkr

uar s

hum

ë pj

esë,

për

fshi

rë K

atër

Stin

ët (

1725

). Vi

vald

i

Ale

ssan

dro

Ital

ian

Shke

ncët

ar: r

reth

viti

t 17

99 a

i ka

shpi

kur b

ater

inë

elek

trik

e.

Volta

Zine

dine

Fr

ance

z F

utbo

llist

: zyr

taris

ht lo

jtari

më

i mirë

i vi

tit 1

998

dhe

2000

. Zi

dane

EDH

E N

JË:

ZGJE

DH

JA IM

E

Emri

Ko

mbë

sia

Çfar

ë ka

në b

ërë?

Mar

len

Ditr

ih

Gje

rman

e Ak

tore

: ajo

ka

luaj

tur n

ë sh

umë

film

a,

pë

rfshi

rë v

ersio

nin

orig

jinal

të fi

lmit

Rret

h bo

tës

për 8

0 di

të (

1956

).

Anto

nín

Dvo

řák

Bohe

m

Kom

pozit

or: p

jesë

t e ti

j të

mëd

ha p

ërfs

hijn

ë

Sim

foni

në e

Re

të B

otës

(189

3).

Albe

rt Aj

nsht

ajn

Gje

rman

Sh

kenc

ëtar

: më

1905

ai z

bulo

i ‘re

lativ

itetin

’- në

fja

lë të

tjer

a, s

i lën

da, e

nerg

jia d

he k

oha

janë

të

gjith

a të

lidh

ura

njër

a m

e tje

trën.

Fede

rico

Felli

ni

Italia

n D

rejto

r i fi

lmit:

film

at e

tij t

ë m

ëdhe

nj, p

ërfs

hirë

L

a St

rada

(195

4), k

anë

fitua

r çm

imet

Osk

ar p

esë

herë

.

Milo

s Fo

rman

Çe

k D

rejto

r i fi

lmit:

ai k

a fit

uar O

skar

ë pë

r film

at e

tij

Amad

eus

(198

4) d

he N

jëri

flutu

roi m

bi F

olen

ë e

Q

yqes

(197

5).

Zigm

und

Froj

d

Aust

riak

Psik

iatë

r (18

56- 1

939)

: ai e

ka

zbul

uar

’p

sikan

alizë

n’- n

jë m

ënyr

ë e

të s

hpje

guar

it se

si

puno

jnë

men

djet

tona

.

Just

ine

Hen

in

Belg

e Te

nist

e: a

jo k

a fit

uar n

jë m

edal

je të

artë

në

Lo

jëra

t Olim

pike

200

4.

Tier

i Anr

i Fr

ance

z Fu

tbol

list:

i vet

mi l

ojta

r i c

ili k

a fit

uar ç

mim

in

e nj

ohur

të

futb

ollit

ang

lez

të A

soci

acio

nit

të

shkr

imta

rëve

të

futb

ollit

‘Fut

bolli

sti i

viti

t’ tr

e

herë

(200

3, 2

004,

200

6).

Her

gé

Belg

Ar

tist d

he sh

krim

tar:

ai k

a kr

ijuar

ave

ntur

at e

Tin

tin-it

(G

eorg

es R

émi)

(1

929)

dhe

shum

ë se

ri të

libr

ave

kom

ik.

Haj

nrih

Her

c G

jerm

an

Shke

ncët

ar: n

ë vi

tin 1

888

ai k

a dë

shm

uar s

e

radi

o-va

lët e

kzist

ojnë

.

Chris

to (J

avac

heff)

Bu

llgar

Ar

tist:

i fam

shëm

për

‘mbë

shtje

lljen

’ e n

dërte

save

,

m

onum

ente

ve, s

i dhe

lisa

ve, m

e pë

lhur

ë –

siç

bë

ri m

e Pa

rlam

entin

Gje

rman

më

1995

–

Re

ichs

tag

i mbu

luar

..

Fran

z Li

st

Hun

gare

z Ko

mpo

zitor

(181

1-86

): ai

i ka

shk

ruar

disa

pre

j

kom

poni

mev

e m

ë të

vës

htira

për

pia

no, s

iç ja

në

Stud

imet

të Ja

shtë

zako

nshm

e.

Klod

Mon

e Fr

ance

z A

rtis

t (1

840

– 19

26):

i fam

shëm

për

stil

in e

tij

‘im

pres

ioni

st’ t

ë pi

ktur

imit

përfs

hirë

një

ser

i të

Za

mba

këve

të

Ujit

.

Wol

fgan

g A

mad

eus

A

ustr

iak

Kom

pozi

tor:

ai k

a kr

ijuar

muz

ikë

të m

irëfil

ltë,

M

ozar

t

përf

shirë

ope

rën

Flau

tin m

agjik

(17

91)..

29

(tan

i pje

së e

Re

publ

ikës

Çek

e)

(sot p

jesë

e K

roac

isë)

M

arle

n D

itrih

© Van Parys Media/Corbis

Alb

ert

Ajn

shta

jn

© Van Parys Media/Corbis

Milo

s Fo

rman

© Julio Donoso/CORBIS SYGMA

Moz

art

© Austrian Archives/CORBIS

Just

ine

Hen

in

© Leo Mason/Corbis

Pabl

o Pi

kaso

© Van Parys Media/Corbis

U2

© Rune Hellestad/Corbis

Tier

i Anr

i© Andres Kudacki/Corbis

Zgje

dhja

ime:

3130

Ne

Evro

pian

ët i

tako

jmë

shum

ë ve

ndev

e të

ndr

yshm

e, m

e gj

uhë,

zak

one,

dok

e dh

e be

sim

e të

ndr

yshm

e. S

idoq

oftë

, ne

i tak

ojm

ë nj

ëri t

jetr

it pë

r ars

ye t

ë nd

ry-

shm

e. K

ëtu

janë

dis

a pr

ej t

yre.

• N

e e

kem

i nda

rë k

ëtë

kont

inen

t pë

r mijë

ra v

jet.

• G

juhë

t to

na s

hpes

h i n

gjaj

në n

jëra

tje

trës

.•

Shu

më

njer

ëz n

ë çd

o ve

nd k

anë

rrje

dhur

nga

nje

rëz

nga

vend

et e

tje

ra.

• T

radi

tat,

doke

t dh

e fe

stiv

alet

ton

a sh

pesh

kan

ë or

igjin

ën e

një

jtë.

• N

e e

ndaj

më

dhe

e sh

ijojm

ë m

uzik

ën d

he a

rtin

e bu

kur,

dhe

shum

ë dr

ama

dhe

tregi

me,

të c

ilat n

jerë

zit

n

ga m

barë

Evr

opa

na i

kanë

dhë

në n

eve

gjat

ë sh

ekuj

ve.

• P

othu

aj ç

do k

ush

në E

vrop

ë be

son

në g

jëra

si l

ojë

e dr

ejtë

, vija

t e

fqin

jësi

së, l

irinë

e t

ë pa

surit

të

men

d

imit

tënd

, res

pekt

imit

të n

jëri

tjetr

it dh

e ku

jdes

it pë

r nje

rëzi

t në

nev

ojë.

Pra

ne e

gëz

ojm

ë çk

a ës

htë

e nd

rysh

me

dhe

e ve

çant

ë pë

r ven

din

dhe

rajo

nin

tonë

, por

ne

po a

shtu

e

gëzo

jmë

çka

kem

i të

përb

ashk

ët s

i Evr

opia

në.

Luft

a dh

e Pa

qja

Mje

risht

, ka

pasu

r shu

më

grin

dje

në fa

milj

en E

vrop

iane

. Shp

esh

ato

kanë

qen

ë rr

eth

asaj

se

kush

duh

et t

a su

ndoj

një

ven

d, a

po c

ilat

pjes

ë të

tok

ës i

kanë

tak

uar c

ilat

vend

eve.

Ndo

njëh

erë

ndon

jë s

undu

es d

ëshi

-ro

nte

të fi

tont

e m

ë sh

umë

fuqi

duk

e i p

usht

uar f

qinj

ët e

tij.

Në

një

mën

yrë

apo

tjetë

r, pë

r qin

dëra

vite

, ka

pasu

r lu

ftër

a të

tm

errs

hme

në E

vrop

ë. N

ë sh

ekul

lin e

20-

të,

dy lu

ftër

a të

mëd

ha fi

lluan

në

këtë

kon

tinen

t po

r u

përh

apen

dhe

për

fshi

në v

ende

nga

mba

rë b

ota.

Pr

anda

j kët

o qu

hen

Luft

ëra

Botë

rore

. Ato

mby

tën

mili

ona

njer

ëz d

he e

lanë

Evr

opën

të

varf

ër d

he n

ë gë

rmad

ha.

A m

und

të b

ëhej

diç

ka p

ër t

’i nd

alua

r kët

o gj

ëra

që t

ë nd

odhi

n së

rish?

A d

o të

mës

onin

Evr

opia

nët

ndon

-jë

herë

se

si t

ë ul

eshi

n së

bas

hku

dhe

të b

ised

onin

për

gjë

ra n

ë ve

nd s

e të

luft

onin

? Pë

rgjig

jja ë

shtë

po.

Ky

ësht

ë tr

egim

i i k

reut

ton

ë të

ard

hshë

m: t

regi

mi p

ër B

ashk

imin

Evr

opia

n.

Nje

rëzi

t në

Evr

opë

flasi

n sh

umë

gjuh

ë të

ndr

yshm

e. S

hum

ica

prej

kët

yre

gjuh

ëve

i tak

ojnë

tri

grup

eve

të m

ëdha

apo

‘fam

iljev

e’: G

jerm

anite

, Slla

ve d

he R

oman

e. G

juhë

t në

çdo

gr

up n

dajn

ë ng

jash

mër

i të

një

fam

ilje

seps

e at

o ka

në rr

jedh

ur n

ga t

ë nj

ëjtit

par

aard

hës.

Për s

hem

bull,

gj

uhët

Rom

ane

kanë

rrje

dhur

nga

Lat

inis

htja

- gju

hë e

folu

r nga

Rom

akët

.

Këtu

tre

gohe

t se

si t

ë th

uhet

‘Mirë

mën

gjes

i’ ap

o ‘T

ungj

atje

ta n

ë di

sa p

rej k

ëtyr

e gj

uhëv

e.

Gje

rman

ite

Ro

mak

e

Dan

isht

G

od m

orge

n

Frën

gjis

ht

Bonj

our

Hol

andi

sht

Goe

dem

orge

n

Ital

isht

Bu

on g

iorn

oA

nglis

h t

Goo

d m

orni

ng

Port

ugis

ht

Bom

dia

Gje

rman

isht

G

uten

Mor

gen

Ru

man

isht

Bu

nă d

imin

eaţa

Sued

isht

G

od m

orgo

n

Sp

anjo

lisht

Bu

enos

día

s

Sl

lave

Bu

llgar

isht

Dob

ró ú

tro

Çe

kish

t

D

obre

rano

Po

loni

sht

D

zień

dob

ry

Sllo

vaki

sht

D

obré

ráno

Sl

love

nish

t

Nuk

ësh

të e

vës

htirë

që

të s

hihe

t ng

jash

mër

ia e

fam

iljes

në

këta

she

mbu

j. Po

r ka

edhe

gju

hë t

ë tje

ra

Evro

pian

e të

cila

t ja

në m

ë pa

k të

ngj

ashm

e, a

po fa

re t

ë ng

jash

me

me

njër

a tje

trën

.Kë

tu t

rego

het

se s

i thu

het

‘Mirë

mën

gjes

i’ ap

o ‘T

ungj

atje

ta’ n

ë di

sa p

rej k

ëtyr

e gj

uhëv

e.

Bask

e

Eg

un o

n

H

unga

reze

Jó

regg

elt

Bret

one

D

emat

Irl

ande

ze

Dia

dhu

itKa

tala

neze

Bon

dia

Leto

nish

t La

brīt

Esto

neze

Tere

hom

mik

ust

Li

tuan

eze

Laba

s Ry

tas

Finl

ande

ze

H

yvää

huo

men

ta

M

alte

ze

L-G

ħod

wa

t-Taj

baG

ale

(sko

tland

eze)

M

adai

nn m

hath

Uel

seze

Bo

re d

aG

reke

Ka

limer

a

Në

gjuh

ën e

pop

ullit

Rom

ë, t

ë ci

lët

jeto

jnë

në p

jesë

të

ndry

shm

e të

Evr

opës

, ‘M

irëm

ëngj

esi’

ësht

ë La

sho

dyes

.

Të m

ësua

rit e

gju

hëve

mun

d të

jetë

arg

ëtim

i vë

rtet

ë - d

he ë

shtë

me

rënd

ësi n

ë nj

ë ko

ntin

ent

si i

yni.

Shum

ë pr

ej n

esh

e pë

lqej

në t

ë sh

kojn

ë pë

r pus

him

e në

ven

det

e tje

ra E

vrop

iane

dhe

të

njoh

in a

tje

njer

ëz t

ë tje

rë. K

jo ë

shtë

një

mun

dësi

e m

reku

llues

hme

për t

’i pr

aktik

uar f

raza

t që

ne

i dim

ë në

gju

hë

të t

jera

.

Gju

hët

në E

vrop

ëN

jë f

amilj

e e

popu

jve

Evro

pa n

ë 19

45.

© Hulton Archive/2007 Getty

Images

3332

Fjal

imi i

bin

di jo

vet

ëm li

derë

t Fr

ance

z dh

e G

jerm

an, p

or e

dhe

lider

ët e

Bel

gjik

ës, I

talis

ë, L

ukse

mbu

rgut

dh

e H

olan

dës.

Ata

të

gjith

ë ve

ndos

ën q

ë t’i

bas

hkon

in in

dust

ritë

e ty

re t

ë th

ëngj

illit

dhe

çelik

ut d

he t

a fo

rmon

in n

jë k

lub

të c

ilën

ata

e qu

ajtë

n Ko

mun

iteti

Evro

pian

i Th

ëngj

illit

dhe

Çelik

ut (E

CSC)

. Ai d

o të

pu

nont

e pë

r qël

lime

paqë

sore

dhe

do

të n

dihm

onte

ta

rindë

rton

te E

vrop

ën n

ga s

hkat

ërrim

et e

luft

ës.

ECSC

u t

hem

elua

në

vitin

195

1.

Treg

u i p

ërba

shkë

t

Gja

shtë

ven

det

ia k

alua

n aq

mirë

duk

e pu

nuar

së

bash

ku s

a që

ata

së

shpe

jti v

endo

sën

t’ia

nisn

in n

jë

klub

i tje

tër,

të q

uajtu

r Kom

unite

ti Ek

onom

ik E

vrop

ian

(KEE

). A

i ësh

të t

hem

elua

r në

vitin

195

7.

‘Eko

nom

ike’

nën

kupt

on ‘q

ë ka

të

bëjë

me

ekon

omin

ë’- n

ë fja

lë t

ë tje

ra, t

ë bë

jë m

e pa

ra, b

izne

s, ve

nde

pune

dhe

tre

gti.

Një

pre

j ide

ve k

ryes

ore

ka q

enë

që v

ende

t e K

EE-së

do

ta

ndan

in n

jë ‘t

reg

të p

ërba

shkë

t’, p

ër ta

bër

ë m

ë të

leht

ë që

të

tregt

onin

së b

ashk

u. D

eri a

tëhe

rë, k

amio

nët,

trena

t dhe

lund

-ra

t që

bartn

in m

allra

nga

një

ven

d në

tjet

rin g

jithm

onë

duhe

j të

nda

lesh

in n

ë ku

fij, d

he d

uhet

të k

ontro

llohe

shin

dok

umen

-te

t dhe

të h

olla

t të

quaj

tura

‘det

yrim

e do

gano

re’ d

uhej

të

pagu

hesh

in. K

jo i

mba

nte

gjër

at la

rtë d

he i

bënt

e m

allra

t ng

a ja

shtë

më

të sh

trenj

ta.

Qël

limi i

të p

asur

it nj

ë tre

g të

për

bash

kët k

a qe

në q

ë t’i

hi

qnin

qaf

e të

gjit

ha k

ëto

kont

rolle

kuf

itare

dhe

von

esa

dhe

dety

rime

doga

nore

, dhe

t’iu

lejo

hej v

ende

ve të

treg

toni

n m

e nj

ëri t

jetri

n sik

ur të

ishi

n të

gjit

hë n

jë v

end

i për

bash

kët.

Ush

qim

i dhe

buj

qësi

a

Luft

a e

Dyt

ë Bo

tëro

re ia

kis

hte

vësh

tirës

uar E

vrop

ës q

ë të

pro

dhon

te u

shqi

m a

po t

a im

port

onte

atë

nga

ko

ntin

ente

t tje

ra. E

vrop

a ki

shte

mun

gesë

ush

qim

i edh

e në

vite

t e

hers

hme

të 1

950’

ve. K

ësht

u që

KEE

ve

ndos

i për

një

ujd

i për

t’i

pagu

ar b

ujqi

t e

vet

për t

ë pr

odhu

ar m

ë sh

umë

ushq

im, d

he p

ër t

u si

guru

ar s

e at

a do

të

mun

d të

fito

nin

një

jetë

mod

este

nga

tok

a.

Kjo

ujdi

ësh

të q

uajtu

r ‘po

litik

a e

përb

ashk

ët b

ujqë

sore

’ (o

se C

AP)

. Ajo

funk

sion

oi m

irë. A

q m

irë, s

a që

në

fakt

, bu

jqit

përf

undu

an s

ë pr

odhu

ari s

ë te

pri u

shqi

m, d

he

ujdi

a u

dash

të t

ë nd

rysh

ohet

! So

t, CA

P i p

agua

n bu

jqit

krye

sish

t pë

r tu

kujd

esur

për

fsha

trat

. .

I mër

zitu

r në

kufi.

.. Ra

dhët

si k

ëto

kanë

qen

ë pj

esë

e

jetë

s së

për

dits

hme

në E

vrop

ë.

Luft

a e

Dyt

ë Bo

tëro

re p

ërfu

ndoi

në

vitin

194

5. K

a qe

në n

jë k

ohë

e sh

katë

rrim

eve

të t

mer

rshm

e dh

e e

vras

jeve

, dhe

kis

hte

fillu

ar n

ë Ev

ropë

. Si d

o të

mun

d t’i

nda

loni

n kë

to g

jëra

të

tmer

rshm

e që

të

ndod

hnin

sër

ish

udhë

heqë

sit

e ve

ndev

e Ev

ropi

ane?

Aty

re iu

duh

ej n

jë

plan

me

të v

ërte

të i

mirë

i ci

li nu

k is

hte

prov

uar a

snjë

herë

më

parë

.

Një

ide

tërë

sish

t e

re

Një

Fra

ncez

i qu

ajtu

r Zha

n M

one

ka m

endu

ar s

hum

ë pë

r kët

ë. A

i ka

real

izua

r se

janë

dy

gjër

a të

cila

t nj

ë ve

ndi i

janë

duh

ur p

ara

se t

ë m

und

të b

ënte

luft

ë:

heku

ri pë

r pro

dhim

in e

çel

ikut

(për

të

prod

huar

ta

nke,

arm

ë, b

omba

dhe

kës

htu

me

radh

ë) d

he

thën

gjill

i për

të

prod

huar

ene

rgji

për f

abrik

a dh

e he

kuru

dha.

Evr

opa

kish

te s

hum

ë he

kur d

he ç

elik

: pë

r kët

ë ar

sye

vend

et E

vrop

iane

kan

ë m

undu

r le

htë

të p

rodh

ojnë

arm

ë dh

e të

shk

ojnë

në

luft

ë.

Pra,

Zha

n M

one

erdh

i me

një

ide

shum

ë të

gux

imsh

me.

Idej

a e

tij is

hte

që q

ever

itë e

Fra

ncës

dhe

G

jerm

anis

ë- d

he n

dosh

ta e

dhe

të v

ende

ve t

ë tje

ra E

vrop

iane

- nuk

duh

et t

’i ud

hëhi

qnin

vet

indu

strit

ë e

tyre

të

thën

gjill

it dh

e çe

likut

. Në

vend

të

kësa

j, kë

to in

dust

ri du

het

të o

rgan

izoh

eshi

n ng

a nj

erëz

nga

të

gjit

ha v

ende

t e

përf

shira

, dhe

ata

do

të u

lesh

in p

ërre

th t

ryez

ës d

he t

ë di

skut

onin

dhe

ven

dosn

in

gjër

a së

bas

hku.

Në

këtë

mën

yrë,

luft

a në

mes

tyr

e do

të

isht

e e

pam

undu

r!

Zhan

Mon

e nd

jeu

se p

lani

i tij

do

të fu

nksi

onon

te p

ërnj

ëmen

d ve

tëm

nës

e lid

erët

Evr

opia

n do

të

ishi

n të

gat

shëm

që

ta p

ro-

voni

n at

ë. A

i i fo

li pë

r kët

ë m

ikut

të

tij R

ober

t Sh

uman

, i c

ili is

hte

min

istë

r në

qeve

rinë

Fran

ceze

. Rob

ert

Shum

an m

endo

jë s

e kj

o is

hte

një

ide

brila

nte,

dhe

ai e

pre

zant

ojë

atë

në n

jë fj

alim

të

rënd

ësis

hëm

me

9 M

aj 1

950.

Bash

kim

i i fa

milj

es:

treg

imi i

Bas

hkim

it Ev

ropi

an

Zhan

Mon

e

Robe

rt S

hum

an

Mak

inat

si k

ëto

përd

oren

për

kor

rjen

e gr

urit

dhe

drith

ërav

e tje

ra.

© Visuals Unlimited / Corbis

© KeystoneK

© EC

© EC

3534

Bash

kim

i i f

amilj

es

Në

ndër

kohë

, gjë

ra n

gazë

llues

e po

ndo

dhni

n pë

rtej k

ufijv

e të

BE-

së. P

ër s

hum

ë vi

te, p

jesë

t e E

vrop

ës p

erën

di-

mor

e dh

e lin

dore

janë

mba

jtur t

ë nd

ara.

Ato

nuk

ishi

n në

luftë

, por

udh

ëheq

ësit

e ty

re n

uk p

ajto

hesh

in fu

qi-

mish

t. U

dhëh

eqës

it e

pjes

ës li

ndor

e be

soni

n në

sist

emin

e q

ever

isë të

qua

jtur ‘

kom

unizë

m’ i

cili

nuk

iu k

a le

juar

nj

erëz

ve s

hum

ë lir

i. Pë

r shk

ak të

mën

yrës

se

si ja

në q

ever

isur a

to, k

ëto

vend

e ka

në q

enë

të v

arfra

kra

hasu

ar m

e Ev

ropë

n pe

rënd

imor

e.

Nda

rja n

ë m

es të

lind

jes

dhe

perë

ndim

it ka

qen

ë aq

e fo

rtë s

a që

shp

esh

ësht

ë pë

rshk

ruar

si ‘

perd

e e

çelik

ut’.

Në

shum

ë ve

nde

kufir

i ësh

të s

hënu

ar m

e ga

rdhe

të la

rta a

po m

ure

të la

rta, s

i ajo

që

kalo

nte

nëpë

r qyt

etin

e

Berli

nit d

he n

dau

Gje

rman

inë

në d

ysh.

Ka

qenë

shu

më

e vë

shtir

ë që

të m

erre

t lej

a pë

r ta

kalu

ar k

ëtë

kufi.

Përfu

ndim

isht,

në v

itin

1989

, nda

rja d

he m

osm

arrë

vesh

ja m

orën

fund

. Mur

i i

Berli

nit u

rrëz

ua d

he ‘p

erdj

a e

çelik

ut’ p

usho

i së

ekzis

tuar

i. Së

shpe

jti, G

jerm

ani

ësht

ë rib

ashk

uar.

Nje

rëzit

e p

jesë

s lin

dore

të E

vrop

ës z

gjod

hën

për v

ete

qeve

ri të

reja

të c

ilat e

hoq

ën q

afe

siste

min

e v

jetë

r dhe

të rr

eptë

Kom

unist

. Ata

ishi

n të

lirë

më

në fu

nd!

Isht

e nj

ë ko

hë e

mre

kullu

eshm

e e

fest

imit.

Vend

et të

cila

t kish

in fi

tuar

lirin

ë fil

luan

të p

yete

shin

nës

e m

und

t’i b

ashk

o-he

shin

Bas

hkim

it Ev

ropi

an, d

he s

ë sh

pejti

u b

ë nj

ë go

xha

radh

ë e

vend

eve

‘kan

dida

te’ t

ë ci

lat p

risni

n që

të b

ëhes

hin

anët

are

të B

E-së

.

Para

se

një

vend

të

mun

d t’i

bas

hkoh

et B

ashk

imit

Evro

pian

, eko

nom

ia e

tij

duh

et t

ë pu

nojë

mirë

. Ai p

o as

htu

duhe

t të

jetë

dem

okra

tik-n

ë fja

lë t

ë tje

ra, n

jerë

zit e

tij d

uhet

të je

në të

lirë

që

të z

gjed

hin

atë

kënd

dës

hiro

jnë

t’i q

ever

isin

ata.

Dhe

ai d

uhet

t’i r

espe

ktoj

ë të

dre

jtat e

nje

riut.

(Të

drej

tat

e nj

eriu

t për

fshi

jnë

të d

rejtë

n e

të th

ënit

çfar

ë m

endo

n, të

dre

jtën

të m

os

fute

ni n

ë bu

rg p

a nj

ë gj

ykim

të

drej

të, t

ë dr

ejtë

n që

të

mos

tor

turo

heni

, dh

e sh

umë

të d

rejta

të tj

era

gjith

asht

u).

Vend

et is

h-ko

mun

iste

kanë

pun

uar s

hum

ë në

të g

jitha

kët

o gj

ëra

dhe,

pa

s di

sa v

itesh

, tet

ë pr

ej ty

re is

hin

gati:

Rep

ublik

a Çe

ke, E

ston

ia, H

unga

ria, L

atvi

a, L

ituan

ia, P

olon

ia, S

llova

kia

dhe

Sllo

veni

a.

Ato

iu b

ashk

uan

BE-s

ë m

e 1

maj

200

4, s

ë ba

shku

me

dy

ishu

j mes

dhet

arë

– Q

ipro

dhe

Mal

ta. M

ë 1

jana

r 200

7, d

y ve

nde

të t

jera

ish-

kom

unis

te is

hin

gati

dhe

Bullg

aria

dhe

Ru

mun

ia iu

bas

hkan

gjitë

n gr

upit.

Asn

jëhe

rë m

ë pa

rë n

uk iu

kis

hin

bash

kuar

BE-

së k

aq

shum

ë ve

nde

në t

ë nj

ëjtë

n ko

hë, p

rand

aj k

y is

hte

një

rast

sh

umë

i veç

antë

. Nje

rëzi

t is

hin

në v

eçan

ti të

lum

tur s

epse

ky is

hte

një

‘riba

shki

m fa

milj

ar’ i

vër

tetë

, duk

e i b

ashk

uar

m

ë në

fund

pje

sët

lindo

re d

he p

erën

dim

ore

të E

vrop

ës.

Nga

KEE

në

Bash

kim

in E

vrop

ian

Treg

u i p

ërba

shkë

t së

shp

ejti

e bë

ri je

tën

më

të le

htë

për

njer

ëzit

e KE

E-së

. At

a ki

shin

më

shum

ë të

hol

la p

ër t

’i sh

penz

uar,

më

shum

ë us

hqim

për

të n

grën

ë dh

e m

ë sh

umë

gjër

a të

ndr

yshm

e në

shi

tore

t e ty

re. V

ende

t tje

ra fq

inje

e

panë

kët

ë dh

e, në

vite

t e 1

960’

ta d

isa p

rej t

yre

fillu

an të

py

etni

n në

se m

und

t’i b

ashk

ohes

hin

edhe

ata

klu

bit.

Pas

disa

vite

sh d

iskut

imes

h, B

ritan

ia, D

anim

arka

dhe

Irla

nda

u ba

shku

an n

ë vit

in 1

973.

Isht

e ra

dha

e Gr

eqisë

në

vitin

19

81, p

asua

r nga

Por

tuga

lia d

he S

panj

a në

viti

n 19

86,

Aust

ria, F

inla

nda

dhe

Sued

ia n

ë vit

in 1

995.

Kës

htu

që

klub

i u rr

it në

15

anët

arë.

Gja

të k

ëtyr

e vi

teve

, klu

bi k

isht

e nd

rysh

uar.

Në

fund

të

viti

t 19

92 a

i kis

hte

përf

undu

ar s

ë nd

ërtu

ari ‘

tre-

gun

e ve

tëm

’ (si

ç u

bë e

njo

hur)

, dhe

isht

e du

ke

bërë

më

shum

ë pë

rveç

kës

aj. P

ër s

hem

bull,

ven

det

e KE

E-së

po

puno

nin

së b

ashk

u pë

r ta

mbr

ojtu

r m

jedi

sin

dhe

për t

ë nd

ërtu

ar rr

ugë

më

të m

ira d

he

heku

rudh

a m

u pë

rgja

të E

vrop

ës. V

ende

t m

ë të

pa

sura

ndi

hmon

in m

ë të

var

frat

me

ndër

timin

e

tyre

të

rrug

ëve-

ndër

tesa

ve d

he p

roje

ktev

e të

tje

ra

të rë

ndës

ishm

e.

Për t

a bë

rë je

tën

më

të le

htë

për u

dhët

arët

, shu

mic

a e

vend

eve

të K

E-së

u d

asht

ë t’i

hiq

nin

qafe

kon

trol

let

e pa

sapo

rtav

e në

kuf

ijtë

në m

es t

yre.

Një

per

son

që

jeto

nte

në n

jë v

end

anët

ar is

hte

i lirë

për

të

shku

ar

dhe

jetu

ar, d

he g

jetu

r pun

ë në

çfa

rëdo

ven

di t

jetë

r an

ëtar

. Qev

eritë

po

disk

uton

in e

dhe

ide

tjera

të

reja

-për

she

mbu

ll, s

i pol

icët

nga

ven

det

e nd

rysh

me

do t

ë m

und

ta n

dihm

onin

një

ri tje

trin

në

kapj

en e

kr

imin

elëv

e, t

rafik

antë

ve t

ë dr

ogës

dhe

ter

roris

tëve

.

Shku

rtim

isht

, klu

bi k

a qe

në a

q i n

drys

hëm

dhe

shu

më

më

i bas

hkua

r sa

që, n

ë 19

92, a

i ven

dosi

që

ta

ndër

rojë

em

rin e

tij

në ‘B

ashk

imi E

vrop

ian’

(BE)

.

Anë

tarë

sim

i në

klub

. Në

këtë

foto

graf

i, D

anim

arka

në

nshk

ruan

anë

tarë

sim

in.

Një

pol

ic d

he q

eni i

tij

kont

rollo

jnë

baga

zhin

për

dr

ogë.

Mbr

ojtja

e m

jedi

sit

përfs

hin

zvog

ëlim

in e

ndo

tjes

së a

jrit

-

për s

hem

bull,

për

dorim

i i e

nerg

jisë

së e

rës

për p

rodh

imin

e

ener

gjis

ë el

ektr

ike.

© EC

© EC

© Eurekaslide

1989

: she

mbj

a e

mur

it të

Ber

linit.

© Belga/EPA/GERARD MALIE/GL

© EC

Flam

ujt

e 27

ven

deve

anë

tare

të

BE-s

ë.

3736

Euro

Në

vite

t e s

hkua

ra, ç

do v

end

në E

vrop

ë e

kish

te ll

ojin

e v

et të

par

ave,

apo

‘val

utën

’. Ta

ni e

kzis

ton

një

valu

të

e ve

tme,

eur

o, t

ë ci

lën

të g

jitha

ven

det

e BE

-së

mun

d ta

nda

jnë

nëse

don

ë. T

ë pa

surit

e n

jë v

alut

e e

bënë

m

ë të

leht

ë bë

rjen

e bi

znes

it dh

e ud

hëtim

in d

he s

hitb

lerje

n në

tër

ë BE

-në

pa u

ndë

rrua

r pr

ej n

jë v

alut

e në

tje

trën

.

Ësht

ë da

shur

nën

të v

ite t

ë pu

nës

së v

ësht

irë d

he p

lani

fikim

it të

kuj

dess

hëm

pë

r ta

prez

antu

ar e

uron

. Ban

këno

tat

dhe

mon

edha

t ka

në a

rdhu

r në

për-

dorim

me

1 ja

nar 2

002.

Sot

, më

shum

ë se

dy

të t

reta

t e

qyte

tarë

ve t

ë BE

-së

e pë

rdor

in E

uron

në

vend

të

njës

ive

mon

etar

e të

sht

etev

e. N

ëse

i kra

haso

ni

mon

edha

t e

euro

s do

ta

shih

ni s

e në

një

rën

anë

ësht

ë nj

ë di

zajn

që

e pr

ezan

ton

vend

in k

u ës

htë

bërë

ajo

. Ana

tje

tër ë

shtë

e n

jëjtë

për

të

gjith

a ve

ndet

. .

Të n

dihm

uarit

e r

ajon

eve

në v

ësht

irësi

Jeta

nuk

ësh

të e

leht

ë pë

r çdo

kënd

në

Evro

pë. N

ë di

sa v

ende

nuk

ka

vend

e të

mja

ftue

shm

e pu

ne p

ër

njer

ëz s

epse

min

iera

t ap

o fa

brik

at ja

në m

byllu

r. N

ë di

sa z

ona,

buj

qësi

a ës

htë

e vë

shtir

ë pë

r shk

ak t

ë kl

imës

, apo

tre

gtia

ësh

të e

vës

htirë

sep

se n

uk k

a rr

ugë

dhe

heku

rudh

a të

mja

ftue

shm

e.

BE-ja

i tr

ajto

n kë

to p

robl

eme

duke

mbl

edhu

r të

holla

nga

ven

-de

t e

veta

anë

tare

dhe

duk

e i s

hfry

tëzu

ar a

to p

ër t

i ndi

hmua

r ra

jone

t të

cila

t ja

në n

ë vë

shtir

ësi.

Për s

hem

bull,

ai i

ndi

hmon

të

pag

uajn

ë pë

r rru

gë d

he li

nja

heku

rudh

ore

të re

ja, d

he i

ndih

mon

biz

nese

t që

të

ofro

jnë

vend

e të

reja

pun

e pë

r nj

erëz

it.

BE n

dihm

on n

dërt

imin

e rr

ugëv

e të

reja

.

BE-ja

mun

dohe

t ta

bëj

ë je

tën

më

të m

irë n

ë të

gjit

ha m

ënyr

at. K

ëto

janë

di

sa p

rej t

yre.

Mje

disi

Mje

disi

i ta

kon

të g

jithë

ve, k

ësht

u që

ven

det

duhe

t të

pu

nojn

ë së

bas

hku

për t

a m

broj

tur a

të. B

E-ja

i ka

rreg

ul-

lat

e ve

ta p

ër t

a nd

alë

ndot

jen

dhe

për t

’i ru

ajtu

r (pë

r sh

embu

ll) s

hpez

ët e

egr

a. K

ëto

rreg

ulla

apl

ikoh

en n

ë të

gj

itha

vend

et e

BE-

së d

he q

ever

itë e

tyr

e du

het

të s

igur

o-he

n se

kët

o rr

egul

la re

spek

tohe

n.

Vend

et e

pun

ës

Ësht

ë e

rënd

ësis

hme

për n

jerë

zit

që t

ë ke

në v

ende

të

punë

s, dh

e të

jenë

të

mirë

në

të. D

isa

prej

të

holla

ve t

ë ci

lat

i fito

jnë

shko

jnë

për t

ë pa

guar

për

spi

tale

dhe

shk

olla

, dhe

për

tu

kujd

esur

për

nj

erëz

it e

vjet

ër. P

ër k

ëtë

arsy

e BE

po

bënë

kre

jt çf

arë

ësht

ë e

mun

dur p

ër t

ë kr

ijuar

ven

de p

une

të re

ja d

he m

ë të

mira

për

të

gjit

hë t

ë ci

lët

mun

d të

pun

ojnë

. Ai i

ndi

hmon

nje

rëzv

e që

të

them

eloj

në b

izne

se, d

he o

fron

par

a pë

r t’i

traj

nuar

nje

rëzi

t pë

r të

bër

ë llo

je t

ë re

ja t

ë pu

nëve

.

Liria

!

Nje

rëzi

t të

cilë

t je

tojn

ë në

BE

janë

të

lirë

të je

tojn

ë, p

unoj

në

apo

të s

tudi

ojnë

në

cilin

do v

end

të B

E-së

që

ata

zgje

-dh

in, d

he B

E po

bën

ë çf

arë

ësht

ë e

mun

dur p

ër t

a bë

rë

të t

hjes

htë

për t

ë lë

vizu

r nga

një

ven

d në

tje

trin

. Kur

ju

kalo

ni k

ufijt

ë m

es v

ende

ve t

ë nd

rysh

me

të B

E-së

, juv

e nu

k ju

duh

et m

ë pa

sapo

rtë.

BE-

ja i

inku

rajo

n st

uden

tët

dhe

të

rinjtë

që

të k

aloj

në k

ohë

duke

stu

diua

r apo

u t

rajn

uar n

ë nj

ë ve

nd t

jetë

r Evr

opia

n.

Ndo

tja i

tejk

alon

kuf

ijtë,

kës

htu

që s

htet

et e

BE-

së

puno

jnë

së b

ashk

u pë

r mbr

ojtje

n e

mje

disi

t.

Çka

bën

BE-ja

© Van Parys Media/Corbis

© Reuters

© EC/REGIO

Traj

nim

i i n

jerë

zve

për k

ryer

jen

e pu

nëve

të

reja

ësh

të s

hum

ë i r

ëndë

-si

shëm

.

Stud

entë

t ng

a ve

nde

të n

drys

hme

stud

iojn

ë së

bas

h-

ku, m

e nd

ihm

ën n

ga B

E-ja

.

© Bill Lai/Corbis

© Lawrence Manning/Corbis

Euro

për

dore

t në

shu

më

shte

te t

ë BE

-së.

39

Çelë

si:

Vend

et e

ngj

yros

ura

janë

anë

tare

të

Bash

kim

it Ev

ropi

an (B

E).

Vend

et e

nën

vizu

ara

plan

ifiko

jnë

t'i b

ashk

angj

iten

BE-s

ë.Ve

ndet

tje

ra ja

në fq

injë

t e

BE-s

ë.Pi

kat

shën

ojnë

kry

eqyt

etet

e v

ende

ve.

Qyt

eti i

Vat

ikan

it ës

htë

në R

omë.

Dis

a is

huj d

he p

jesë

të

tjera

të

tokë

s që

i pë

rkas

in F

ranc

ës, P

ortu

galis

ë, d

he S

panj

ës, j

anë

pjes

ë e

BE-s

ë. P

or, a

to ja

në la

rg k

ontin

entit

të

Evro

pës,

pran

daj i

kem

i pre

zent

uar n

ë nj

ë ku

ti (d

jath

tas

lart

).

38

Të n

dihm

uarit

e v

ende

ve t

ë va

rfër

a

Në

shum

ë ve

nde

rret

h bo

tës,

njer

ëzit

janë

duk

e vd

ekur

apo

jetu

ar

në k

usht

e të

vës

htira

për

shk

ak t

ë lu

ftës

, sëm

undj

eve

dhe

fatk

eqë-

sive

nat

yror

e si

ç ja

në t

hatë

sira

apo

për

mby

tjet.

Shum

ë sh

pesh

kët

o ve

nde

nuk

kanë

të

holla

të

mja

ftue

shm

e që

të

ndër

tojn

ë sh

kolla

dh

e sp

itale

, rru

gë d

he s

htëp

i për

të

cila

t ka

në n

evoj

ë nj

erëz

it e

vetë

.

BE u

jep

të h

olla

kët

yre

vend

eve,

dhe

dër

gon

mës

ues,

dokt

orë,

in

xhin

ierë

dhe

eks

pert

ë të

tje

rë p

ër t

ë pu

nuar

atje

. Ai p

o as

htu

blen

shu

më

gjër

a të

cila

t i p

rodh

ojnë

kët

o ve

nde

pa i

ngar

kuar

m

e de

tyrim

e do

gano

re. N

ë kë

të m

ënyr

ë, v

ende

t e

varf

ëra

mun

d të

fito

jnë

më

shum

ë të

hol

la.

Paqj

a

Bash

kim

i Evr

opia

n i k

a ba

shku

ar s

hum

ë ve

nde

Evro

pian

e në

miq

ësi.

Ata

nuk

pajto

hen

çdoh

erë

mbi

gjit

hç-

ka, p

or n

ë ve

nd s

e të

lufto

jnë,

udh

ëheq

ësit

e ve

ndev

e të

BE-

së u

len

në tr

yezë

për

t’i z

gjid

hur m

osm

arrë

vesh

-je

t e ty

re.

Kësh

tu q

ë ën

drra

e J

ean

Mon

net d

he R

ober

t Sch

uman

ësh

të b

ërë

real

itet:

BE k

a sje

llë p

aqe

në m

esin

e

anët

arëv

e të

vet

. Ai p

o as

htu

po p

unon

për

një

paq

e je

tëgj

ate

në m

esin

e fq

injë

ve të

vet

dhe

në

botë

n m

ë të

gjë

rë. P

ër s

hem

bull,

ush

tarë

t dhe

pol

icia

e B

E-së

po

ndih

moj

në n

ë m

bajtj

en e

paq

es n

ë ish

Jug

oslla

vi, k

u ka

pas

ur lu

ftim

e të

hid

hura

jo p

ara

shum

ë vi

tesh

.

Këto

janë

vet

ëm d

isa g

jëra

të c

ilat i

bën

ë BE

-ja: k

a ed

he s

hum

ë të

tjer

a. N

ë fa

kt, t

ë qe

nit n

ë Ba

shki

min

Ev

ropi

an b

ënë

dalli

m n

ë po

thua

j çdo

asp

ekt t

ë je

tëve

tona

. Çka

duh

et a

po n

uk d

uhet

të b

ëjë

BE-ja

? Kj

o i

përk

et q

ytet

arëv

e të

BE-

së të

ven

dosin

. Si m

und

të k

emi n

diki

m?

Mës

oni m

ë te

për n

ë ka

pitu

llin

e ar

dhsh

ëm.

Evro

pa e

ka

flam

urin

dhe

him

nin

e ve

t - H

imni

i lu

mtu

r-is

ë ng

a si

mfo

nia

e në

ntë

e Be

tove

nit.

Fjal

ët o

rigjin

ale

janë

në

Gje

rman

isht

, por

kur

për

dore

t si

him

n Ev

ropi

an

ai n

uk k

a fja

lë p

or v

etëm

mel

odi.

Ju m

und

ta d

ëgjo

ni

atë

në In

tern

et: e

urop

a.eu

/ab

c/sy

mbo

ls/

anth

em/

inde

x_en

.htm

Flam

uri e

vrop

ian.

Bash

kim

i Evr

opia

n dh

e fq

injë

t e

tij

Icel

and

No

rway

Sw

itze

rlan

d

Ukr

ain

e

Bel

aru

s Mo

ldo

va

Bo

snia

and

Her

zeg

ovi

na

Serb

ia

Mon

tene

gro

Alb

ania

Mor

occo

A

lger

ia

Tuni

sia

Leb

ano

n

Iraq

Bu

lgar

ia

Cyp

rus

Ru

ssia

R.

Cze

chR

epu

blic

Est

on

ia

Hu

ng

ary

Lat

via

Lit

hu

ania

Mal

ta P

ola

nd

Ro

man

ia

Slo

vaki

a

Slo

ven

iaC

roat

ia

Bel

giu

m

Den

mar

k

Ger

man

y

Gre

ece

Spai

n

Fra

nce

And

orra

M

on

aco

Irel

and

Ital

y

San

Mar

ino

Vatic

an

City

Lu

xem

bo

urg

Lie

chte

nst

ein

Net

her

lan

ds

Au

stri

a

Port

ugal

Fin

lan

d

Sw

eden

Un

ited

Kin

gd

om

Tu

rkey

Geo

rgia

Aze

rbai

jan

Kaz

akh

stan

Arm

enia

Iran

Syr

ia

Azo

res

Mad

eira

Gu

adel

ou

pe

Mar

tin

iqu

e

Réu

nion

G

uya

na

Su

rin

ame

Bra

zil

Can

ary

Isla

nd

s

FY

RM

aced

on

ia

© EC

BE u

sig

uron

ush

qim

nje

rëzv

e

nevo

jtarë

.

© EC/ECHO/Martinus Jansen

4041

Fl

amur

i Sh

teti

K

ryeq

ytet

i P

opul

lsia

Li

tuan

ia

Viln

ius

3.4

mili

onë

(L

ietu

va)

(Viln

ius)

Lu

ksem

burg

u Lu

ksem

burg

u 0.

5 m

ilion

ë

(Lux

embo

urg)

(L

uxem

bour

g)

H

unga

ria

Buda

pest

i 10

.1 m

illio

n

(Mag

yaro

rszá

g)

(Bud

apes

t)

M

alta

Va

leta

0.

4 m

ilion

ë

(Mal

ta)

(Val

lett

a)

H

olan

da

Am

ster

dam

i 16

.3 m

ilion

ë

(Ned

erla

nd)

(Am

ster

dam

)

A

ustr

ia

Vjen

a 8.

3 m

ilion

ë

(Öst

erre

ich)

(W

ien)

Po

loni

a Va

rsha

va

38.1

mili

onë

(P

olsk

a)

(War

szaw

a)

Po

rtug

alia

Li

sbon

a 10

.6 m

ilion

ë

(Por

tuga

l) (L

isbo

a)

Ru

man

ia

Buku

resh

ti 21

.6 m

ilion

ë

(Rom

ânia

) (B

ucur

eşti)

Sllo

veni

a Lu

bjan

a 2.

0 m

ilion

ë

(Slo

veni

ja)

(Lju

blja

na)

Sl

lova

kia

Brat

isla

va

5.4

mili

onë

(S

love

nsko

) (B

ratis

lava

)

Finl

anda

H

elsi

nki

5.3

mili

onë

(S

uom

i; Fi

nlan

d)

(Hel

sink

i; H

elsi

ngfo

rs)

Su

edia

St

okho

lmi

9 m

ilion

ë

(Sve

rige)

(S

tock

holm

)

M

bret

ëria

e B

ashk

uar

Lond

ra

60.4

mili

onë

(*

)(Uni

ted

King

dom

) (L

ondo

n)

(*) E

mri

i plo

të i

këtij

sht

eti ë

shtë

'Mbr

etër

ia e

Bas

hkua

r e B

ritan

isë

së M

adhe

dhe

Irla

ndës

Ver

iore

', po

r shk

urt

shum

ica

e nj

erëz

ve e

qua

jnë

Brita

ni, M

bret

ëri e

Bas

hkua

r apo

MB.

Të d

hëna

t pë

r pop

ulls

inë

janë

të

vitit

200

6Bu

rimi:

Euro

stat

Shte

tet

e Ba

shki

mit

Evr

opia

n

Shte

tet

janë

në

rend

itje

alfa

betik

e va

rësi

sht

se s

i thi

rret

sec

ili v

end

në g

juhë

n ap

o gj

uhët

am

tare

(në

klla

pa).

Fl

amur

i Sh

teti

K

ryeq

ytet

i P

opul

lsia

Bu

llgar

ia

Sofja

7.

8 m

ilion

ë

(Bal

garij

a)

(Sof

ija)

Be

lgjik

a

Bruk

seli

10.5

mili

onë

(B

elgi

ë; B

elgi

que;

(B

russ

el; B

ruxe

lles)

Belg

ïen)

Re

publ

ika

Çeke

Pr

aga

10.3

mili

onë

(Č

eská

repu

blik

a)

(Pra

ha)

D

anim

arka

Ko

penh

aga

5.4

mili

onë

(D

anm

ark)

(K

øben

havn

)

G

jerm

ania

Be

rlini

82

.5 m

ilion

ë

(Deu

tsch

land

) (B

erlin

)

Es

toni

a Ta

llini

1.

3 m

ilion

ë

(Ees

ti)

(Tal

linn)

G

reqi

a A

thin

a 11

.1 m

ilion

ë

(Eλλáδα/

Ellá

da)

(Aθή

vα/

Ath

inai

)

Sp

anja

M

adrid

i 43

.8 m

ilion

ë

(Esp

aña)

(M

adrid

)

Fr

anca

Pa

risi

60.9

mili

onë

(F

ranc

e)

(Par

is)

Irl

anda

D

ublin

i 4.

2 m

ilion

ë

(Irel

and;

Éire

) (D

ublin

; Bai

le A

tha

Clia

th)

It

alia

Ro

ma

58.8

mili

onë

(It

alia

) (R

oma)

Q

ipro

N

ikos

ia

0.8

mili

onë

(Kύπ

ρoc/

Kypr

os)

(λευκω

σία/

Lefk

osia

)

(Kib

ris)

(Lef

kosa

)

Le

toni

a Ri

ga

2.3

mili

onë

(L

atvi

ja)

(Rig

a)

4342

Kës

hilli

i Ba

shki

mit

Evr

opia

n

APE

-të n

uk ja

në t

ë ve

tmit

njer

ëz t

ë ci

lët

vend

osin

mbi

ligj

et e

reja

të

BE-s

ë. A

to g

jitha

shtu

duh

et t

ë di

skut

ohen

nga

min

istr

at e

qev

eris

ë ng

a të

gjit

ha v

ende

t e

BE-s

ë. K

ur m

inis

trat

tak

ohen

së

bash

ku a

ta

quhe

n ‘K

ëshi

lli i

Bash

kim

it Ev

ropi

an’.

Pasi

ta

disk

utoj

në p

ropo

zim

in, K

ëshi

lli e

vot

ojnë

atë

. Ek

zist

ojnë

rreg

ulla

rret

h as

aj s

e sa

vot

a ka

sec

ili v

end,

dh

e sa

të

tjera

duh

en p

ër t

ë ka

luar

një

ligj

. Në

disa

ra

ste,

rreg

ull t

hotë

se

Kësh

illi d

uhet

të

jetë

në

paj-

tues

hmër

i të

plot

ë.

Pasi

që

Kësh

illi d

he P

arla

men

ti ta

ken

ë ka

luar

një

lig

j të

ri, q

ever

itë e

BE-

së d

uhet

të

sigu

rohe

n se

ai

do t

ë re

spek

tohe

t në

ven

det

e ty

re.

Gjy

kata

e D

rejt

ësis

ë

Nës

e nj

ë ve

nd n

uk e

apl

ikon

një

ligj

si d

uhet

, Kom

isio

ni E

vrop

ian

do t

’ia t

ërhe

që v

ërej

tjen,

dhe

mun

d të

ank

ohet

për

kët

ë në

Gjy

katë

n Ev

ropi

ane

të D

rejtë

sisë

, në

Luks

embu

rg. P

una

e G

jyka

tës

ësht

ë që

të

sigu

rohe

t se

ligj

et e

BE-

së r

espe

ktoh

en d

he a

plik

ohen

në

mën

yrë

të n

jëjtë

çdo

kun

d. A

jo e

ka

nga

një

gjyq

tarë

nga

çdo

ven

d i B

E-së

.

Ekzi

stoj

në e

dhe

grup

e të

tje

ra t

ë nj

erëz

ve (k

omis

ione

të

eksp

ertë

ve d

he k

ësht

u m

e ra

dhë)

të

përf

shirë

në

mar

rjen

e kë

tyre

ven

dim

eve,

sep

se ë

shtë

e rë

ndës

ishm

e pë

r t’i

mar

rë a

to n

ë m

ënyr

ë të

dre

jtë. N

ëse

dësh

ironi

të

dini

m

ë sh

umë

për k

ëta

njer

ëz d

he ç

farë

bëj

në, p

rovo

ni t

a le

xoni

flet

ushk

ën S

i pun

on B

ashk

imi E

vrop

ian,

Onl

ine

në h

ttp:

//

euro

pa.e

u.in

t/co

mm

/pu

blic

atio

ns/

inde

x_en

.htm

Ajo

ësh

të d

edik

uar p

ër m

adho

r, po

r nuk

ësh

të s

hum

ë e

vësh

tirë

për t

u le

xuar

.

Siç

mun

d ta

par

amen

doni

, nev

ojite

t m

und

i mad

h ng

a sh

umë

njer

ëz p

ër

ta o

rgan

izua

r BE-

në d

he p

ër t

ë bë

rë g

jithç

ka q

ë të

funk

sion

on. K

ush

bënë

çf

arë?

Kom

isio

ni E

vrop

ian

Në

Bruk

sel,

27 g

ra d

he b

urra

(një

pre

j çdo

ven

di t

ë BE

-së)

tak

ohen

çdo

të

mër

kure

për

të

disk

utua

r se

çfar

ë du

het

të b

ëhet

më

tutje

. Kët

a nj

erëz

janë

të

zgje

dhur

nga

qev

eritë

e s

htet

eve

të t

yre

por t

ë m

iratu

ar

nga

Parla

men

ti Ev

ropi

an.

Këta

nje

rëz

quhe

n ‘’k

omis

ione

rë’,

dhe

së b

ashk

u at

a e

përb

ëjnë

Kom

isio

nin

Evro

pian

. Pun

a e

tyre

ësh

të q

ë të

men

dojn

ë se

çka

do

të is

hte

më

e m

irë p

ër B

E-në

si t

ërës

i, dh

e të

pro

pozo

jnë

ligje

të

reja

për

BE-

në s

i të

rësi

. Në

punë

n e

tyre

ata

pun

ohen

nga

eks

pert

ët, j

uris

tët,

sekr

etar

ët, p

ërkt

hyes

it dh

e kë

shtu

me

radh

ë.

Sapo

të

jenë

paj

tuar

se

çfar

ë lig

ji ta

pro

pozo

jnë,

at

a e

dërg

ojnë

pro

pozi

min

e t

yre

në P

arla

men

tin

Evro

pian

dhe

Kës

hilli

n e

Bash

kim

it Ev

ropi

an.

Parla

men

ti E

vrop

ian

Parla

men

ti Ev

ropi

an i

për

faqë

son

të g

jithë

nje

rëzi

t në

BE.

Ai

mba

n ta

kim

e të

mëd

ha ç

do m

uaj,

në S

tras

bour

g, p

ër t

’i di

skut

uar

ligje

t e

reja

të

cila

t pr

opoz

ohen

nga

Kom

isio

ni E

vrop

ian.

Nës

e Pa

rlam

entit

nu

k i p

ëlqe

n pr

opoz

imi,

ai m

und

të k

ërko

jë n

ga K

omis

ioni

Evr

opia

n pë

r ta

ndry

shua

r atë

der

i sa

Parla

men

ti të

jetë

i kë

naqu

r që

ky ë

shtë

nj

ë lig

j i m

irë.

Ekzi

stoj

në 7

85 a

nëta

rë t

ë Pa

rlam

entit

Evr

opia

n (A

PE).

Ata

zgj

ed-

hen,

çdo

pes

ë vi

te, n

ë nj

ë zg

jedh

je k

u të

gjit

hë t

ë qy

teta

rët

mad

-ho

r të

BE-

së k

anë

rast

të

voto

jnë.

Duk

e zg

jedh

ur a

nëta

rët

tanë

të

Parla

men

tit E

vrop

ian,

dhe

duk

e bi

sedu

ar m

e ta

, ne

mun

d

të

kem

i ndi

kim

në

vend

imet

e B

E-së

.

Si i

mer

r BE-

ja v

endi

met

Z. B

aros

o, n

ga P

ortu

galia

, ësh

të P

resi

dent

i Ko

mis

ioni

t

Evro

pian

der

i në

vitin

200

9.

© EC/European Commission

Min

istr

at n

ga t

ë gj

itha

qeve

ritë

e BE

-së

mbl

idhe

n

për a

prov

imin

e li

gjev

e të

BE-

së.

Gjy

kata

sig

uron

se

gjith

kush

tra

jtohe

t në

mën

yrë

të

bara

bart

ë pa

ra li

gjit

të B

E-së

.

© EC/Council of the European

Union

© EC/European Parliament

© Photothèque Cour de justice C.E.

Z. P

oter

ing,

nga

Gje

rman

ia, ë

shtë

Pr

esid

ent

i Par

lam

entit

Evr

opia

n de

ri m

ë 20

09.

44

Një prej sfidave me të cilat ballafaqohet Evropa sot është se si të sigurojë punë dhe të ardhme të mirë për të rinjtë. Kjo nuk është e lehtë, sepse kompanitë evropiane konkurrojnë për punë me kompanitë në pjesë të tjera të botës të cilat mund ta kryejnë punën e njejtë më lirë.

Ekzistojnë edhe probleme të tjera të mëdha të cilat mund të zgjidhen vetëm nëse shtetet e mbarë botës punojnë së bashku, si për shembull:

• ndotja dhe ndryshimi klimatik;• uria dhe varfëria;• krimi i organizuar dhe terrorizmi.

BE po i trajton këto probleme, por nuk është gjithmonë e lehtë për 27 qeveri dhe Parlamentin Evropian të pajtohen për çfarë duhet bërë. Rregullat e komplikuara të BE-së për marrjen e vendimeve nuk e lehtësojnë këtë gjë.

Për më tepër, shumë njerëz mendojnë se votimi për anëtarët e Parlamentit Evropian çdo pesë vite nuk u jep ndikim të mjaftueshëm në vendimet e mara në Bruksel apo Strasburg.

Prandaj, ne duhet ta bëjmë BE-në më të thjeshtë dhe më efikase. Ne gjithashtu duhet të sigurohemi se gjithkush ka nikim në vendimet që i mer BE-ja.

Si do të mund ta bënim këtë? A keni ndonjë ide të mirë? Cilat janë problemet kryesore me të cilat duhet të mirret BE-ja, dhe çka do të donit që të bënte BE-ja lidhur me ato?

Pse të mos i diskutoni idetë tuaja me familjen tuaj, miqtë dhe mësuesit...Ju gjithashtu mund ta kontaktoni Komisionin Evropian apo Parlamentit në adresat në faqen në vijim.

Ne jemi fëmijët e Evropës së sotme. Shumë shpejtë, ne do të jemi të rriturit e Evropës.

E ardhmja na mbetet neve ta vendosim- së bashku!

Nesër...dhe më tej

E ardhmja është në duart tuaja...`

© D

irk L

indn

er/z

efa/

Cor

bis

Këtë

bro

shur

ë dh

e sq

arim

e të

tje

ra t

ë sh

kurt

a e

të q

arta

mbi

BE-

në m

und

t'i g

jeni

në

faqe

n e

inte

rnet

it:

ec.e

urop

a.eu

/pu

blic

atio

ns

Kom

isio

ni E

vrop

ian

Dre

jtoria

e P

ërgj

ithsh

me

për K

omun

ikim

Publ

ikim

etB-

1049

Bru

ksel

Dor

ëshk

rimi i

azh

urnu

ar n

ë ja

nar 2

008

Ilust

rimi n

ë ko

pert

inë

dhe

foto

graf

itë e

fëm

ijëve

në

bros

hurë

: Rep

orte

rët

Kom

isio

ni E

vrop

ian

fale

nder

on p

erso

nelin

dhe

nxë

nësi

t e

Shko

llës

Evro

pian

e në

Wol

uwe

(Bel

gjik

ë) p

ër

kont

ribut

in e

tyr

e pë

r kët

ë pu

blik

im.

Luks

embu

rg: Z

yra

për p

ublik

ime

zyrt

are

të K

omun

itete

ve E

vrop

iane

, 200

8

ISBN

-13

978

-92-

79-1

1336

-944

fq. 2

1 x

29.7

cm

© K

omun

itete

t Ev

ropi

ane,

200

8Ri

prod

him

i ësh

të i

auto

rizua

r

Orig

jinal

i i s

htyp

ur n

ë G

jerm

ani

Përk

thim

i i p

ublik

imit

i sht

ypur

në

Koso

vë*

*nën

Rez

olut

ën 1

244

të K

ëshi

llit

të S

igur

imit

të K

B

Info

rmat

a të

tje

ra m

bi B

ashk

imin

Evr

opia

n

Hap

eni i

nter

neti

nIn

form

atat

në

të g

jitha

gju

hët

zyrt

are

të B

ashk

imit

Evro

pian

dhe

mun

dësi

të p

ër t

ë na

tre

guar

se

çka

men

doni

m

und

t'i g

jeni

në

faqe

n: e

urop

a.eu

Ejan

i dhe

na

vizi

toni

Në

Evro

pë k

a di

sa q

indr

a qe

ndra

loka

le in

form

ativ

e të

BE-

së. A

dres

ën e

qen

drës

më

të a

fërt

mun

d ta

gje

ni

përm

es fa

qes:

eur

oped

irect

.eur

opa.

eu

Na

tele

fono

ni o

se n

a sh

krua

niEU

ROPE

DIR

ECT

ësht

ë sh

ërbi

m q

ë pë

rgjig

jet

në p

yetje

t tu

aja

mbi

Bas

hkim

in E

vrop

ian.

Kët

ë sh

ërbi

m m

und

ta

kont

akto

ni p

ërm

es li

njës

tel

efon

ike

pa p

ages

ë: 0

0 80

0 6

7 8

9 10

11,

(tel

efon

i me

page

së n

ë ra

ste

të t

hir

rjeve

jash

të B

E-së

: (32

-2) 2

99 9

6 96

), os

e pë

rmes

pos

tës

elek

tron

ike:

eur

oped

irect

. eur

opa.

eu

Lexo

ni m

bi E

vrop

ënPu

blik

imet

mbi

BE-

në ja

në v

etëm

një

klik

im la

rg n

ë fa

qen

e in

tern

etit

të L

ibra

risë

së B

E-së

: bo

oksh

op.e

urop

a.eu

Info

rmat

a dh

e br

oshu

ra m

bi B

E-në

gjit

hash

tu m

und

të m

irren

nga

:

Zyra

ndë

rlidh

ëse

e Ko

mis

ioni

t Ev

ropi

an n

ë Ko

sovë

Rr. K

osov

a 1,

Fah

u po

star

331

Pris

htin

ë, K

osov

ëTe

l: +3

81 3

8 51

31 2

00Fa

ks: +

381

38 5

131

305

Web

: ww

w.d

elpr

n.ec

.eur

opa.

euEm

ail:e

c-lia

ison

-off

ice-

koso

vo@

ec.e

urop

a.eu

Bash

kim

i Evr

opia

n

ISBN 978-92-79–11336–9

SQ Evro

pa: n

jë k

ontin

ent

i buk

ur m

e nj

ë hi

stor

i mbr

esël

ënës

e. A

jo k

a pr

odhu

ar s

hum

ë sh

kenc

ëtar

ë, s

hpik

ës,

artis

të d

he k

ompo

zito

rë t

ë nj

ohur

të

botë

s, si

dhe

zba

vitë

s dh

e sp

ortis

t të

pop

ulla

rizua

r dh

e të

suk

-se

sshë

m.

Për

shek

uj m

e ra

dhë,

Evr

opa

ësht

ë rr

ënua

r ng

a lu

ftër

at d

he n

darje

t. Po

r, në

50

vite

t e

fund

it, v

ende

t e

këtij

kon

tinen

ti të

vje

tër m

ë në

fund

kan

ë ar

ritur

në

paqe

, miq

ësi d

he u

nite

t, pë

r të

punu

ar p

ër n

jë E

vrop

ë m

ë të

mirë

dhe

për

një

bot

ë m

ë të

mirë

.

Ky li

bër p

ër fë

mijë

(për

afër

sish

t 9

deri

në 1

2 vj

eç) e

tre

gon

hist

orin

ë sh

kurt

ë dh

e qa

rtë.

Për

plot

me

fakt

e in

tere

sant

e dh

e ilu

strim

e m

e ng

jyra

, e je

p nj

ë pa

sqyr

ë të

gja

llë të

Evr

opës

dhe

e s

hpje

gon

shku

rtim

isht

se

çka

ësht

ë Ba

shki

mi E

vrop

ian,

dhe

si p

unon

ai.

Vizi

toni

web

faqe

n: e

urop

a.eu

/eu

ropa

go/

expl

ore

Këtu

do

të g

jeni

një

kui

z m

bi s

ecili

n ka

pitu

ll. T

esto

ni n

johu

rinë

tuaj

!

Gjit

hash

tu e

kzis

tojn

ë ed

he lo

jëra

në

faqe

n e

inte

rnet

it të

‘’Eu

ropa

Go’

’ (e

c.eu

ropa

.eu/

euro

pago

/w

elco

me.

jsp)

.

Bëfs

hi q

ejf d

uke

eksp

loru

ar!

JU-7

8-07

-397

-SQ

-C