Lectorale rede P. Klerks

� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

In het belang van het onderzoek!

Kritischejournalistiekalsnoodzakelijkekwaliteitsbewakingvandeopsporing

Dr. P.P.H.M. Klerks

RedeuitgesprokenbijdeaanvaardingvanhetLectoraatCriminaliteitsbeheersing&RecherchekundeaandePolitieacademie

� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

In het belang van het onderzoek!

Kritischejournalistiekalsnoodzakelijke

kwaliteitsbewakingvandeopsporing

LectoraleRede

Amsterdam, 10 maart 2006

Dr. P.P.H.M. KlerksLector Criminaliteitsbeheersing & RecherchekundePolitieacademie

� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks � LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

Inhoudsopgave

�. Inleiding 7

2. Wrongfulconvictions �0

�. RechterlijkedwalingeninNederland ��

�. Geredetwijfel 20

�. Geloofwaardigheidvandeoverheid 2�

6. Discretie,transparantieenvooroordelen 26

7. Blauwespindoctors? �0

8. Demediaalsbondgenoot:opsporingsberichtgeving �2

9. Demediaals‘opponent’ ��

�0. Dejournalistalsverdachteofhandlanger ��

��. Hetwaarborgenvanpubliekecontrole �8

�2. Rulesofengagement �0

��. Openheidvoorkomtproblemen ��

��. Embeddedjournalism �6

��. Eennetwerkrecherchevoorlichting ��

�6. Besluit ��

Bijlage:strafvervolgingvanjournalisten ��

Gebruikteliteratuur �8

6 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks 7 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

�. Inleiding

Anderhalf jaar geleden stelde het College van Bestuur van de Politieacademie de eerste Lectoraten in, om daarmee de professionalisering en innovatieve kracht van de eigen organisatie een extra impuls te geven. Het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing & Recherchekunde is momenteel één van de zes Lectoraten van de Academie, gevestigd aan de Concernlocatie in Apeldoorn. Aan andere instellingen voor hoger onderwijs zijn de afgelopen tijd soortgelijke Lectoraten opgezet. Dit alles past bij het toegenomen zelfbewustzijn van HBO-instellingen, die zich daarmee ontwikkelen tot volwassen centra voor kennis en onderwijs en die op het gebied van de toegepaste wetenschap de concurrentie met de universiteiten aangaan.

Het wezenlijke verschil tussen een Lectoraat aan de Politieacademie en een universitaire leerstoel zit hem niet zozeer in het niveau: wij leiden in Apeldoorn ook in Engelstalig onderwijs studenten op tot wetenschappelijk bekwame onderzoekers op Masterniveau. De kwaliteit van een Lectoraat ligt vooral in de praktijkgerichtheid en de maatschappelijke betrokkenheid. U zult van een hoogleraar beslist de theoretische noties en de onderbouwing met veel voet-noten zien, die u in deze lezing aantreft. Van mijn gewaardeerde universitaire collega’s zult u echter niet snel de praktische voorstellen en initiatieven horen, zoals ik die zo meteen zal aankondigen. Als een hoogleraar al met een prakti-sche suggestie komt, zal hij of zij die niet tevoren hebben getoetst bij collega’s binnen zijn organisatie, die vanuit hun beleidsbepalende functie of in het uit-voerend werk kunnen aangeven of iets in de praktijk van de samenleving haal-baar is of niet. Van een lector mag u dat wel verwachten. Al onze activiteiten leveren bruikbare eindproducten op. Rechtstreeks, bijvoorbeeld in de vorm van bruikbare handboeken en instrumenten voor de praktijk, of indirect, doordat we inhoudelijke bijdragen leveren aan het onderwijs. De sociaal-wetenschappe-lijke onderzoeken en projecten die we uitvoeren, doen we samen met collega’s van de regiokorpsen en het KLPD, het openbaar ministerie, bijzondere opspo-ringsdiensten, inlichtingendiensten, en met partners uit de wetenschappelijke wereld, instellingen zoals TNO en softwarebedrijven.

Het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing & Recherchekunde werkt aan zinvolle en spannende kennisontwikkeling, samen met andere medewerkers van de Politieacademie en externe partners uit binnen- en buitenland. Docenten en studenten worden gestimuleerd om onderzoek te doen, en nieuw verkregen kennis wordt geborgd in het onderwijs en verankerd in de politiële en justitiële praktijk. Kennis wordt verspreid via daartoe geëigende kanalen, variërend van


vakliteratuur en seminars tot audiovisuele media en computernetwerken. De dragende filosofie hierbij is dat de kwaliteit van de opsporing in brede zin is gebaat bij zodanig zorgvuldig werken, dat fouten worden vermeden en zoveel mogelijk beproefde methoden worden gehanteerd, teneinde optimale resul-taten te boeken. Het Lectoraat beoogt gaandeweg basisprincipes van crimina-liteitsbeheersing en recherchekunde te identificeren. Niet in de laatste plaats neemt het Lectoraat initiatieven ter vernieuwing van het recherchevak, opdat de politie nog effectiever kan werken en actuele uitdagingen, zoals terrorisme-dreiging, met adequate middelen kunnen worden tegemoet getreden.

De kern van het Lectoraat wordt gevormd door de lector, de vindingrijke pro-grammamanager Theo Derksen, en door managementassistente Karin de Vries, die er grotendeels voor heeft gezorgd dat we hier vanmiddag bij elkaar konden komen. De kracht ligt echter vooral bij onze Kenniskring, die ruim twintig men-sen omvat die op een of andere manier actief betrokken zijn bij onze activitei-ten, en waarvan u eerder vanmiddag al het een en ander heeft kunnen zien.

In onze programmatische activiteiten richten we ons op drie bindende thema’s. In de eerste plaats is dat criminaliteitskunde: kennis die er op is gericht crimi-naliteit te doorgronden om het zodoende effectief te kunnen beheersen en bestrijden. Voorbeelden hiervan zijn georganiseerde criminaliteit, terrorisme en zedencriminaliteit. In de tweede plaats intelligence: het proces dat de essentiële beleidsmatige en operationele sturingsinformatie oplevert die de politie en an-deren in staat stelt om effectief te kunnen opereren. Voorbeelden hiervan zijn het maken van het handboek Informatiegestuurde Opsporing, het bijdragen aan het visietraject van de desbetreffende Strategische Beleidsgroep, het verder professionaliseren van de humanintelligence capaciteit van de politie zoals bij het werven en runnen van informanten in de ‘bovenwereld’, en het mee helpen versterken van het onderwijs rond intelligence, zoals in de nieuwe leergang Recherchekunde en Criminaliteitsanalyse. Het derde thema is de doelmatige bedrijfsvoering in de opsporing, tot uiting komend in initiatieven rond recher-chemanagement en evaluatie van opsporingsonderzoeken. Deze drie kernthe-ma’s reflecteren de ontwikkeling van de politieorganisatie én het recherchevak tot een hoogwaardige, kennisintensieve omgeving waarin het HBO- en acade-misch werken denkniveau steeds vanzelfsprekender wordt. Minister Donner van Justitie heeft het eind vorig jaar naar aanleiding van het onderzoek van de commissie-Posthumus duidelijk gezegd: binnen enkele jaren zal twintig procent van de politiemedewerkers minimaal HBO-opgeleid moeten zijn.

Aan toegepast politieonderzoek worden hoge eisen gesteld. Het moet van-zelfsprekend wetenschappelijk en empirisch gefundeerd zijn, het heeft bij voorkeur een internationale component, ook relevantie voor praktijk en beleid is een vereiste, en het moet actueel zijn. Voor vandaag is het ook wel prettig als het interessant en prikkelend is voor een breder publiek. De komende drie kwartier ga ik proberen u in die geest het een en ander te brengen, maar op een wat ongebruikelijke manier. Het had voor de hand gelegen om een van de thema’s waarop wij al langer werken centraal te stellen in deze lectorale rede. Wij kiezen echter voor een andere aanpak: we duiken niet diep in een obscure subdiscipline van de politiekunde, zoals evalueren of inlichtingenwerk, maar kijken naar de relatie tussen de opsporing en de buitenwereld zoals die gestalte krijgt via de media. Het is voor mij nogal onwennig om te spreken over een thema waar ik geen uitvoerig eigen onderzoek naar heb gedaan. Ik baseer me vandaag weliswaar op literatuuronderzoek en gesprekken met betrokkenen, maar ditmaal lag er geen onderzoeksplan aan ten grondslag en evenmin een budget van Politie & Wetenschap of het WODC. Bovendien zal ik mij opiniërend uitlaten, terwijl politieonderzoekers daarin meestal erg terughoudend zijn. Maar voordat ik toekom aan de media eerst nog een uitstapje naar de praktijk van politie, justitie en de rechterlijke macht, te beginnen in het buitenland.

�0 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks �� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

2. Wrongful convictions

We maken een korte tourd’horizon langs het verschijnsel dat in de Angel-saksische vakliteratuur wordt aangeduid als ‘wrongfulconviction’ en in het Nederlands als ‘onterechte veroordeling’ of ‘rechterlijke dwaling’. Hieronder verstaan we in dit geval de bewezen onschuld ná een veroordeling, dus niet een vrijspraak in hoger beroep vanwege bijvoorbeeld gebrek aan bewijs of procedurefouten.1 In de Verenigde Staten zijn de laatste jaren honderden gevallen van wrongfulconviction vastgesteld, veroordeling van personen die ten onrechte werden verdacht van een misdrijf.2 Dit kwam onder meer aan het licht onder meer door de activiteiten van mensen als de investigativejournalist en universitair docent Bill Moushey en zijn studenten.� Moushey richtte in 2001 het InnocenceInstitute op aan Point Park University in Western Pennsylvania.� Dit instituut maakt deel uit van wat sinds 1992 is uitgegroeid tot een complete sociale beweging: aan tientallen universiteiten in de V.S. zijn nu innocenceinstitutes gevestigd, waar studenten in journalistiek en rechten gezamenlijk zaken uitzoeken en rechters weten te overtuigen.� De studenten krijgen les van ervaren onderzoeksjournalisten en advocaten, waarna ze zelf met projecten aan de slag gaan. De Innocencemovement kreeg nationale bekendheid in 200�,

1 Van Koppen (2002: 872-87�) maakt duidelijk dat het begrip ‘rechterlijke dwaling’ nogal complex

is, omdat zelden werkelijk wordt aangetoond dat van een rechterlijke dwaling sprake is. Hiervoor

moet formeel en onomstotelijk komen vast te staan dat iemand anders het misdrijf pleegde, dat

het misdrijf nooit heeft plaatsgevonden of dat de schuld van de verdachte onmogelijk blijkt te zijn.

Gevallen waarin over de schuld van de veroordeelde verdachte ernstige bedenkingen zijn gerezen

worden door Van Koppen aangeduid als “dubieuze zaken”.

2 Personen, slachtoffer van wrongful conviction zijn door Huff en anderen (1996: 10) in de

Amerikaanse context gedefinieerd als “people who have been arrested on criminal charges …

who have either pleaded guilty to the charge or have been tried and found guilty; and who,

notwithstanding plea or verdict, are in fact innocent”. Het gaat hen ook om gevallen van bewezen

onschuld.

� Het is bij gebrek aan betrouwbare gegevens niet mogelijk een enigszins accurate schatting te

maken van het aantal onterecht voor vermeende misdrijven veroordeelden in de Verenigde

Staten. Op grond van eigen en andermans onderzoek concludeert Huff (Huff 200� 108-109) dat

het jaarlijks om duizenden gevallen gaat. Tientallen veroordeelden zouden ten onrechte zijn ge-

executeerd. Een andere onderzoeker, Tony Poveda (Poveda 2001), komt tot een beduidend hogere

schatting, maar hij baseert zich op een enquête onder gevangenen.

� www.pointpark.edu/default.aspx?id=902; Buck (200�).

� Westervelt & Humphrey (2001).

toen gouverneur George Ryan van Illinois het uitvoeren van doodvonnissen in zijn staat opschortte en later de straffen omzette in levenslang, omdat het werk van studenten van het MedillInnocenceProject aan Northwestern University hem de ogen hadden geopend. Dit laatste project had in enkele jaren tijd tot de vrijlating van tien mannen geleid, waarvan er vier op deathrow zaten.

In bijna de helft van ruim driehonderd vrijlatingen wegens ‘zuivering van alle blaam’ in 1� jaar tijd speelde DNA-onderzoek een sleutelrol. De komende jaren zal DNA-onderzoek op oude zaken minder vaak veroordeelden vrij pleiten, omdat het inmiddels al langere tijd tijdens het reguliere opsporingsonderzoek wordt uitgevoerd, waardoor veroordeling op grond van onterechte verden-kingen minder waarschijnlijk wordt. Onderzoekers verleggen daarom hun aandacht naar zaken waarin gerede twijfel bestaat, maar geen biologisch bewijsmateriaal voorhanden is. Nu wordt onder meer kritisch gekeken naar de waarde van ooggetuigenverslagen en incorrecte verklaringen van zowel ver-dachten als informanten, en naar institutionele aspecten van politiewerk die er toe zouden bijdragen dat misleidende verklaringen als bewijsmateriaal worden opgevoerd en geaccepteerd.

Het Amerikaanse rechtssysteem verschilt sterk van het onze, zodat vergelijkin-gen bij voorbaat mank gaan. De juryrechtspraak maakt het proces kwetsbaar voor mediabeïnvloeding, en de kwaliteit van de rechtsbijstand voor arme ver-dachten uit minderheidsgroepen is beduidend slechter dan de rechtshulp in ons land. Amerikaans onderzoek bracht tientallen gevallen van bewezen incorrecte bekentenissen aan het licht, maar de verhoortechnieken in de V.S. verschillen op wezenlijke punten van die in Nederland.6

In Groot-Brittannië staat sinds geruchtmakende zaken als de GuildfordFour en de BirminghamSix, het thema ‘miscarriagesofjustice’ op de agenda.7 De GuildfordFour werden uiteindelijk na veertien jaar vrijgelaten, waarbij de hard-nekkige belangstelling van journalisten voor de zaak een centrale rol speelde.8 De BirminghamSix werden in 197� tot levenslang veroordeeld voor bomaan-slagen op twee pubs en pas in 1991 weer vrijgesproken. Ook hier speelden

6 Hansen (1999).

7 Lutz et al. (2002).

8 Lutz et al. (2002): 120-121.


onderzoeksjournalisten een doorslaggevende rol.9 Rechterlijke dwalingen en onprofessioneel politieoptreden vonden in deze gevallen plaats in de context van het gewelddadig politiek conflict in Noord-Ierland, maar ook meer recent deden zich dwalingen voor. Zo moesten onlangs meerdere moeders worden vrijgelaten die ten onrechte waren veroordeeld wegens moord op hun baby’s, onder meer omdat het post-mortem onderzoek niet door een gespecialiseerde patholoog werd uitgevoerd.10 Hun zaak en die van honderden andere ouders leidden tot veroordelingen, waarbij de politie en de aanklager uitgingen van het syndroom van ‘Munchausenbyproxy’. Deze inmiddels door de meeste deskundigen verworpen theorie veronderstelt kort gezegd dat onverklaarbaar overleden baby’s vaak zijn gedood door ouders, die hiermee aandacht proberen te vragen voor zichzelf. Ten gevolge hiervan worden in Groot-Brittannië ruim 2�0 strafzaken en duizenden civiele zaken herzien, waarin kinderen uit het ouderlijk gezag zijn gehaald.

In het Verenigd Koninkrijk is naar aanleiding van de BirminghamSix-affaire in 1997 de CriminalCasesReviewCommission ingesteld om mogelijke gevallen van onterechte veroordeling te onderzoeken.11 In 2001 had deze Commission �.680 aanvragen ontvangen, waarvan er 2.�81 werden behandeld. Hiervan werden 20� zaken verwezen naar een gerechtshof, waarvan er uiteindelijk �8 werden herzien.12

Frankrijk verkeerde de afgelopen maanden in de greep van de Outreau-affaire, een pedofilieonderzoek in het Noord-Franse Outreau dat geheel uit de hand liep doordat overijverige speurders iedereen insloten die door de kernverdach-ten werd beschuldigd van medeplichtigheid.1� De in 2001 begonnen zaak leidde uiteindelijk tot presidentiële excuses en parlementaire hoorzittingen op TV.

9 Mullin (1990).

10 Groskop (200�).

11 Huff (200�): 116.

12 Minister Donner liet de Kamer naar aanleiding van onderzoek recentelijk weten dat introductie

van een vergelijkbare onderzoekscommissie als de CCRC in Nederland voorlopig niet aan de orde

was. Hij wilde voor een mogelijke aanpassing van het bijzonder rechtsmiddel herziening eerst de

resultaten afwachten van de voortgezette commissie-Posthumus (Kamerstukken II 200�-2006, �0

�00 VI, nr. 11�).

1� Berichtgeving in NRC Handelsblad, op http://fr.fc.yahoo.com/p/pedophil.html,

www.liberation.fr en http://fr.wikipedia.org/wiki/Affaire_d’Outreau.

De affaire kan leiden tot herziening van het Franse rechtssysteem, waarin de onderzoeksrechter een grote mate van autonomie heeft.

De buitenlandse voorbeelden maken de ernstige consequenties duidelijk van verkeerde beslissingen in de keten van opsporing, vervolging en berechting. Een kritische pers blijkt dergelijke dwalingen alsnog aan het licht te kunnen brengen, en deskundige journalisten leggen de achterliggende systeemfouten bloot. Dat vergt meer dan sensationele onthullingen over zware criminelen: de pers kan met zorgvuldige analyses daadwerkelijk bijdragen aan de kwaliteit van de rechtsstaat.

�� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks �� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

�. Rechterlijke dwalingen in Nederland

Het Nederlandse publiek makte vorig jaar kennis met het verschijnsel rechter-lijke dwaling door ontwikkelingen rond de zogenoemde ‘Schiedamse park-moord’. De feiten zijn inmiddels overbekend. Op 22 juni 2000 werd in het Beatrixpark in Schiedam de tienjarige Nienke Kleiss om het leven gebracht. De hoofdverdachte in deze zaak, Cees B., werd op 8 maart 2002 in hoger beroep tot achttien jaar gevangenisstraf en TBS veroordeeld, onder meer wegens een later ingetrokken bekentenis. Het Nederlands Forensisch Instituut had herhaal-delijk nadrukkelijke twijfel uitgesproken over het onderzochte bewijsmateriaal en er wezen meer indicaties in een andere richting. In 200� trok de werkelijke dader, Wik H., door loslippigheid de aandacht van zijn omgeving in relatie tot de moord. Na aanhouding wegens een ander zedendelict biechtte hij de moord in Schiedam op. Ook nieuw DNA-onderzoek wees met een grote mate van zekerheid in zijn richting, zodat hij in november 200� in hoger beroep tot acht-tien jaar celstraf en tbs werd veroordeeld.1� Procureur-generaal Harm Brouwer erkende in september 200� dat het fout was geweest, de twijfel van het NFI over het bewijsmateriaal niet aan de rechters te melden.

Rechterlijke dwalingen deden zich in de Nederlandse rechtsgeschiedenis eerder voor. In 1929 moest minister van Justitie Jan Donner zich tegenover het parle-ment verantwoorden over een zaak waarbij de verkeerde verdachten waren veroordeeld.1� De minister erkende de dwaling en vaardigde een circulaire aan politie en openbaar ministerie uit, die de volgende passage bevatte:

“Er zijn toch in deze zaak fouten gemaakt, die (…) alleen reeds daarom hadden moeten zijn vermeden, omdat het niet mag voorkomen, dat de vraag of een justitieele dwaling op de schuld van justitie en politie is terug te leiden, zelfs maar kan worden gesteld.”

De grootvader van de huidige Justitieminister refereerde aan de rechterlijke dwaling in de moordzaak Giessen-Nieuwkerk. In deze historische zaak uit 192� werd overwegwachter Jacob de Jong uit Giessen-Nieuwkerk met een

1� Posthumus (200�); diverse artikelen NRC Handelsblad 200�-200�.

1� Van Dinter (2002). Nog eerder, in 189�-1896, speelde in het Friese Britsum de zaak tegen de drie

gebroeders Hogerhuis, die ten onrechte werden verdacht van en veroordeeld wegens inbraak en

tot negen jaar gevangen zaten zonder ooit te worden gerehabiliteerd (Van Koppen 2002: 871-872).

klauwhamer de schedel ingeslagen.16 Het onderzoek bleef lange tijd zonder resultaat, tot anderhalf jaar later timmerman Chris Klunder en uitvoerder Jan Theunissen werden aangehouden. Hun alibi, dat ze de avond van de moord met het echtpaar Kroon in Sliedrecht hebben doorgebracht, wordt door het echtpaar ontkracht. De jonge sportjournalist Kick Geudeker van de socialistische krant Het Volk krijgt echter argwaan, bijt zich vast in de zaak en toont aan dat de getuigenis van het echtpaar onder grote druk en chantage van de politie geheel is verzonnen. Na vier jaar gevangenis maken Klunder en Theunissen een triomftocht door Amsterdam, waarbij arbeiders langs de kant van de weg de Internationale zingen omdat het volgens hen om klassejustitie ging. De echte moordenaar van Jacob de Jong is nooit gevonden.

In de periode na de tweede wereldoorlog zijn nog enkele malen rechterlijke dwalingen vastgesteld, zoals dit incomplete overzicht van zes zaken laat zien.17

• In 19�8 werd in de Delftshavense Schie te Rotterdam in een juten zak het lijk van de negenjarige Keesje Vermeulen gevonden. Het jongetje was door wurging om het leven gekomen. De politie arresteerde Hendrik K., een agra-risch ondernemer. De juten zak zou bij hem zijn verdwenen en hij was ooit betrapt bij ontuchtige handelingen met een 16-jarige jongen. K. bekende uiteindelijk de moord. De bekentenis in combinatie met het rapport van de directeur van het Gerechtelijk Laboratorium prof. dr. W. Froentjes over de juten zak, resulteerde in augustus 19�0 in een levenslange gevangenisstraf plus ter beschikkingstelling voor K. In 19�1 kwamen er aanwijzingen dat de kappersbediende L. de moord zou hebben. Die bleef desgevraagd ontkennen en werd na een week losgelaten. In januari 19�� bleek dat de veroordeelde K. toch met onvoldoende bewijs was vervolgd: de juten zak die als belang-rijkste bewijsmateriaal werd beschouwd bleek niet uit zijn bedrijf afkomstig te zijn. Een week later werd hij vrijgelaten. In maart 1961 werd de eerder-genoemde kappersbediende L. gearresteerd voor de moord op de 8-jarige Marcel Nivard. Omdat er treffende overeenkomsten waren met de moord op Keesje Vermeulen werd het dossier heropend. L. bekende de moord op Marcel, maar niet die op Keesje, waardoor de zaak onopgelost bleef.

16 Blaauw (200�).

17 Bronnen voor dit overzicht: Blaauw (200�); Elberse en Nierop (200�); Brongers (200�);

www.peterrdevries.nl.

�6 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks �7 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

• Op � februari 1970 wordt in Gaanderen, in de Achterhoek, de twaalfja-rige Rinie Wielheesen dood aangetroffen: ze is op een afgelegen fietspad aangerand, verkracht en vermoord. De moord wordt bekend door vrachtwa-genchauffeur Jan S. uit Doetinchem, die hiervoor vijf maanden in voorarrest zit. Dan komt echter onomstotelijk vast te staan dat S. op het tijdstip van de moord bij vrienden was. S. verklaarde dat hij bekende door de wekenlange ondervragingen van de politie. Hierna vindt de politie een nieuwe verdachte, een zeventienjarige bouwvakker uit Westendorp. Ook die bekent na nach-tenlange verhoren, maar moet na een jaar eveneens worden vrijgelaten. De zaak leidt tot kamervragen, maar blijft onopgelost. Overigens is S. nooit vervolgd, omdat het OM onvoldoende bewijs zag, dus strikt genomen is hier geen sprake van een rechterlijke dwaling.

• In september 198� trouwde in Amsterdam de butler Dick van Leeuwerden met de rijke, �� jaar oudere weduwe Dorothea van Wijlick, die vijf weken later overleed. De butler, een verklaard homoseksueel, werd mede op basis van getuigenverklaringen en het rapport van de patholoog-anatoom ervan verdacht de vrouw uit financiële motieven te hebben vermoord. Hij werd in 198� veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf, hoewel meerdere medici hun twijfel uitspraken over de veronderstelde onnatuurlijke dood. Nieuw medisch onderzoek zou volgens betrokkenen in 2002 hebben aangetoond dat de weduwe een natuurlijke dood is gestorven. De butler is na het uitzit-ten van zijn straf geestelijk ingestort naar India geëmigreerd. De Hoge Raad heeft de zaak nooit heropend, zodat strikt genomen ook hier geen sprake is van een vastgestelde rechterlijke dwaling.

• In Rotterdam wordt begin 198� op een Antilliaans feest ‘cocaïnekoning’ Ismael Mambre doodgeschoten: de zaak werd bekend als de ‘Rotterdamse carnavalsmoord’. Steve H. wordt schuldig bevonden en veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf. In 1989 bekent zijn halfbroer A. M. dat hij de werkelijke dader is. In de tussentijd heeft Steve H. in de gevangenis een me-degedetineerde vermoord.

• In 198� werd in Zaandam de 21-jarige Sandra van Raalten met veel geweld om het leven gebracht in de kledingwinkel waar zij werkte. De zaak werd bekend als de Paskamermoord. Diverse getuigen gaven een signalement van de vermoedelijke dader, maar er werd geen passende verdachte gevonden. Twee jaar later werd fietsenhandelaar Rob van Zaane aangehouden en in 1987 door de rechtbank veroordeeld tot een gevangenisstraf van twaalf jaar, hoewel hij een alibi had en geen gelijkenis vertoonde met het dadersignale-ment. De werkelijke dader, de aan heroïne verslaafde Kemal E., zocht al eer-der contact met de politie, maar die toonde geen belangstelling voor hem. Het Gerechtshof sprak Van Zaane in 1988 vrij, maar Justitie en politie ver-klaarden nog herhaaldelijk in het openbaar dat de fietsenhandelaar wel de-gelijk de dader was. In 1992 meldde zich een medegedetineerde van Kemal E. bij de politie, die verklaarde dat E. tegenover hem de moord in Zaandam had toegegeven. Het Haarlemse parket besloot echter vanwege de eerdere commotie rond zaak het onderzoek niet te heropenen. De moeder van het slachtoffer bleef echter twijfelen en verzocht in augustus 2000 de minister van Justitie om met behulp van nieuwe DNA-technieken alsnog de moord op haar dochter te onderzoeken. Hierbij bleek de in 199� overleden Kemal E. de dader, zodat Van Zaane uiteindelijk in 2002 definitief werd vrijgepleit.

• Op 9 januari 199� werd in Putten de 2�-jarige stewardess Christel Ambrosius dood aangetroffen in de afgelegen woning van haar grootmoeder. Er is sprake van een ernstig zedenmisdrijf: de zaak werd bekend als de ‘Puttense moordzaak’. Twee verdachten, de zwagers Herman Dubois en Wilco Viets, bekennen de moord. Zij worden veroordeeld en zitten zeven jaar gevange-nisstraf uit. DNA-sporen uit sperma en haren die op het slachtoffer werden aangetroffen komen echter niet overeen met het DNA van de verdachten. Het onderzoek blijkt bijzonder gecompliceerd, met veel technische sporen en tactische aanwijzingen. Velen hebben het justitieel onderzoek in de Puttense moordzaak in de loop der jaren becommentarieerd en fouten in het onder-zoek aangetoond. Misdaadverslaggever Peter R. de Vries wijdde in meer dan veertig tv-uitzendingen aandacht aan de zaak en gaf uiteindelijk de aanzet tot de vrijlating van Dubois en Viets. Kamerlid Boris Dittrich van D66 stelde Kamervragen, en de Rotterdamse oud-hoofdcommissaris Jan Blaauw schreef een boek waarin hij onder meer de gebruikte verhoormethodes en getuigen-


verslagen scherp analyseerde en bekritiseerde.18 Na verscheidene revisiever-zoeken werd de zaak heropend, en in april 2002 spreekt het Gerechtshof in Leeuwarden de zwagers alsnog vrij.

In dit overzicht ontbreekt met opzet de zogenoemde ‘Deventer moordzaak’, de moord op de weduwe Wittenberg in 1999.19 Een mogelijke dwaling in deze zaak wordt, na een actie van een groep mensen rond Maurice De Hond, mo-menteel door justitie opnieuw onderzocht. Ook de zaak van de ‘Haagse moord-zuster’ Lucy de B., voor wier onschuld de strafrechtpsycholoog Hans Crombag zich inzet, komt binnenkort voor de Hoge raad en blijft hier buiten beschou-wing.20 Andere zaken dienen zich de komende tijd nog aan.

Bij de beschrijving van miscarriagesofjustice in de Verenigde Staten gebruikte ik daarnet de term “sociale beweging”. Bijna twintig jaar geleden studeerde ik een paar honderd meter van dit Odeontheater af als politicoloog, met als specialisatie doctrineleer en collectief gedrag. Ik weet dus het een en ander van sociale bewegingen, en lezend over de mensen en gebeurtenissen rond af-faires waarbij onterechte veroordelingen zijn vermoed of bewezen, vielen me de overeenkomsten met een single-issue sociale beweging op. Het verschijnsel vertoont trekjes van een soort geloofsgemeenschap, zonder dat ik met deze kwalificatie overigens de betrokkenen tekort wil doen. We zien sterk emotio-neel gemotiveerde personen, zoals de directe verwanten van de veroordeelden. Er zijn mensen die vanuit een juridische of criminologische achtergrond solidari-teit betuigen en die de casus verbinden met een groter maatschappelijk geheel. Verder zijn er de professionele pleitbezorgers zoals advocaten en voormalige politiemensen, die zich inzetten uit sociale betrokkenheid. En tot slot invloed-rijke personen uit bijvoorbeeld de showbizzwereld, die hun netwerk gebruiken om invloed uit te oefenen en een onderzoek heropend te krijgen.

18 Blaauw (2002).

19 De Jong (200�).

20 “Veroordeling” (200�).

De reactie van de overheid op aanwijzingen voor mogelijke rechterlijke dwalingen was tot voor kort consequent afwijzend. Met betrekking tot de Schiedammer moordzaak bekritiseerde de minister van Justitie bij voortduring de journalistiek. In mei 200� bijvoorbeeld betichtte Donner de media ervan een eigen wereld te scheppen, die de echte kan verdringen. Toen journalisten in de afgelopen zomer steeds meer aanwijzingen publiceerden dat het OM ontlastend forensisch bewijsmateriaal aan de rechter had onthouden, stelde de minister: “Als er iets is misgegaan in deze zaak, is het juist de volle druk van de media op iets dat rustig overleg vraagt”.21

21 Meens (200�).

20 LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks 2� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

�. Gerede twijfel

In het Nederlandse rechtssysteem wordt een strafzaak in hoger beroep in principe geheel opnieuw behandeld, hetgeen een sterke waarborg vormt tegen onterechte veroordelingen. Bovendien staat het stelsel van bewijsgaring en vervolging in Nederland kwalitatief op een hoog niveau in vergelijking met andere landen. Rechters zijn meestal zeer ervaren en professionele juristen, die in hun carrière blijk hebben gegeven van onafhankelijk denken en die door hun vakgenoten als deskundig worden beschouwd. Bij rechterlijke dwalingen gaat het in Nederland dus vermoedelijk niet om grote aantallen, al ontbreken voor-alsnog systematisch verzamelde empirische gegevens om deze veronderstelling te staven.22 Dit neemt niet weg dat rechterlijke dwalingen aantoonbaar voor-komen, en dat een onterechte veroordeling voor een misdrijf voor de betrokke-nen hoogst ernstige consequenties heeft. De veroordeelde wordt beroofd van zijn vrijheid en loopt goede kans psychologisch en sociaal ernstig beschadigd te raken. Verwanten en relaties worden met een onmogelijk dilemma geconfron-teerd, en de nabestaanden van het slachtoffer blijven in onzekerheid verkeren, terwijl de werkelijke verdachte vrij rondloopt. Bovendien loopt de geloofwaar-digheid van politie en justitie een ernstige deuk op. Om al die redenen is het van het grootste belang dat de waarheidsvinding door een kwalitatief optimaal toegeruste strafrechtsketen wordt gediend. Het Nederlandse rechtssysteem kent al meer dan een eeuw een procedure waarbij een onherroepelijke veroor-deling opnieuw kan worden onderzocht. Voorwaarde voor een dergelijke ‘her-ziening’ is dat de Hoge Raad vaststelt dat sprake is van een ‘novum’.2� Hiermee wordt kort gezegd gedoeld op een nieuw en substantieel feit, of een substanti-ele nieuwe interpretatie van een reeds eerder bekend feit, dat ten tijde van de veroordeling niet aan de rechter bekend was en dat van invloed kan zijn op het rechterlijk oordeel.

Vergissen is menselijk, en ondanks hun professionaliteit en zorgvuldigheid maken ook politiemensen fouten, zoals onder meer uit het onderzoek van Posthumus naar de Schiedammer Parkmoord is gebleken. Wetenschappers menen overigens dat het maken van vergissingen functioneel is, omdat het de

22 Van Koppen (2002: 878) waagt zich aan een –wat hij noemt- “niet onredelijke schatting” en komt

voor Nederland uit op ongeveer 0,�% van het aantal onherroepelijk veroordeelden. Dit zou neer-

komen op circa �00 rechterlijke dwalingen per jaar.

2� Het buitengewone rechtsmiddel ‘herziening’ is geregeld in de artikelen ��7 t/m �81 van het

Wetboek van Strafvordering; Van Koppen (2002): 88�-88�.

mens in staat stelt te kunnen leren.2� De filosofie van de ‘lerende organisatie’ is op dit inzicht gebaseerd, en aan de Politieacademie zijn we daar goed van doordrongen. Omdat vergissingen in opsporingsonderzoeken zulke ernstige gevolgen kunnen hebben voor alle betrokkenen, wordt in de HBO-leergang Recherchekunde, maar ook in de opleiding voor criminaliteitsanalisten expli-ciet aandacht geschonken aan wetenschappelijke inzichten met betrekking tot groepsdenken, tunnelvisie, menselijke vergissingen en cognitieve illusies.

De rechtspsycholoog professor Peter van Koppen komt de eer toe in Nederland pionierswerk te hebben verricht in het wetenschappelijk onderzoek naar rechterlijke dwalingen en tunnelvisie in de opsporing.2� Wij zijn dan ook blij dat hij bereid was om in het Programmacollege van ons Lectoraat zitting te nemen. Ook in het onderwijs aan Politieacademie, zoals bij de leergang Recherchekunde, toont hij zijn betrokkenheid. Van Koppen is hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en de Universiteit Antwerpen, en senior hoofdonderzoeker aan het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) in Leiden. Hij was als getuige-deskundige betrok-ken bij zowel de Puttense moordzaak als de Deventer moordzaak. Samen met zijn collega prof. dr. Henk Elffers en anderen deed Van Koppen ook onderzoek naar de maatschappelijke druk waaronder rechters moeten werken. Daarbij bleek dat rechterlijke dwalingen vaak hun oorsprong vinden in onzorgvuldig politiewerk. De rechter is dan niet de oorzaak van de rechterlijke dwaling, maar corrigeert wellicht onvoldoende. Van Koppen stelt ronduit dat ook het beste rechtssysteem onvermijdelijk rechterlijke dwalingen produceert, omdat ieder bewijsmiddel noodzakelijkerwijs enige mate van onzekerheid in zich draagt.26 Verdachten worden veroordeeld op “wettig en overtuigend bewijs”, niet op 100 procent mathematische zekerheid.

Van Koppen heeft in 200� samen met collega-rechtspsycholoog Han Israels aan de Universiteit van Maastricht het project ‘Gerede Twijfel’ ingericht, waar men zaken kan aanmelden waarbij mogelijk van rechterlijke dwaling sprake is.27 De onderzoekers richten zich op misdrijven, waarbij achteraf aantoonbaar is dat

2� Gigerenzer (200�).

2� Van Koppen (2002); Crombag et al. (199�).

26 Van Koppen (2002): 87�.

27 www.geredetwijfel.nl; Kooman (200�).


het bewijsmateriaal volstrekt onvoldoende was om tot een veroordeling te komen. Het project beoogt uit de bestudering van dergelijke zaken lessen te trekken; dat mogelijk ten onrechte veroordeelden worden geholpen wordt als een bijkomend doel gezien.

Aan rechterlijke dwalingen kunnen fouten van politie en/of justitie voorafgaan, maar dit hoeft niet altijd zo te zijn. De casuïstiek laat zien dat een recherche-team bijvoorbeeld op integere wijze gegevens kan aandragen die twijfel wek-ken aan de schuld van een verdachte, terwijl het openbaar ministerie besluit deze stukken niet in het procesdossier te voegen of een onderzoek niet te heropenen. Van de rechter wordt in principe verwacht dat hij of zij oordeelt op basis van het onderzoek ter zitting, maar in de praktijk gaan magistraten daar-bij voornamelijk af op wat er aan bewijsmiddelen wordt voorgelegd.

�. Geloofwaardigheid van de overheid

Lange tijd leek de magistratuur in Nederland boven alle twijfel verheven, en iets van die onfeilbaarheid straalde ook op de politie af. Door het ontluiste-rende beeld dat echter in de nasleep van de IRT-affaire begin jaren negen-tig ontstond, hebben politie en justitie sterk aan gezag ingeboet. Een reeks geruchtmakende onopgeloste moordzaken in de navolgende jaren hebben het vertrouwen verder ondermijnd.28 De laatste jaren is ook het geringe succes in onderzoeken naar liquidaties in het criminele milieu voor sommigen aanleiding geweest om vraagtekens te plaatsen bij de effectiviteit van de rechtshandha-ving. De successen die ondertussen wel worden behaald, blijven vaak onop-gemerkt. De meeste grootschalige onderzoeken naar levensdelicten eindigen met de aanhouding en veroordeling van de daders. De pakkans voor ernstige delicten als moord, verkrachting en gijzeling is bijzonder hoog, en ook afpersers lopen gerede kans voor de rechter te moeten verschijnen. Van de grote drugs-handelaren die in de jaren negentig bekend werden is het merendeel achter de tralies gebracht. Overzichten van dergelijke resultaten halen echter zelden de krant, en statistieken zijn sowieso niet van invloed op het beeld dat het publiek zich van de opsporingspraktijk heeft gevormd.

In een tijd dat het vertrouwen in de overheid en de politiek in het algemeen terugloopt, is een geloofwaardige rechtshandhaving van wezenlijk belang. Rechtszekerheid groeit naarmate de wet voor iedereen waarneembaar wordt gehandhaafd. De pers heeft hierin een tweeledige functie van informatie-verschaffing en controle: zij toont wat goed gaat en stelt aan de kaak waar wordt gefaald. Daarbij heeft de belangstelling voor slecht nieuws helaas altijd de overhand. Om goed over de complexe rechtshandhaving te kunnen berich-ten dient de pers optimaal te zijn geïnformeerd en toegerust. Toegang tot de ‘machinekamer’ van de rechtshandhaving stelt haar in staat de informatieve en controlerende functies goed te vervullen. Die toegang blijft voor de meeste journalisten helaas beperkt. Ook het Nederlandse openbaar ministerie treedt namens ‘thepeople’ op als procespartij, en de ‘Aanwijzing voorlichting opspo-ring en vervolging’ heeft als expliciet uitgangspunt het beginsel “openbaar, tenzij”.29 Toch concentreren nog te veel voorlichters van justitie en politie zich op het afschermen tegen vragen vanuit de buitenwereld. Dit is begrijpelijk, zo-

28 Andrea Luten (199�), Kumral Bagci (199�), Nicole van den Hurk (199�), Nicky Verstappen (1998),

Polle en Frank Taminiau (1998), Marianne Vaatstra (1999), Ankie Blommaert (2000).

29 Openbaar ministerie (2002b); Schoo (2001): 26.

2� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks 2� LectoraleredeDr.P.P.H.M.Klerks

lang voorlichters intern worden beoordeeld op de mate waarin ze er in slagen een positief imago van de organisatie neer te zetten, en mogelijke negatieve publiciteit in de kiem te smoren. En ook is dit oogmerk van de strategische leiding niet onbegrijpelijk, gezien de voorrang die de meeste journalisten aan slecht nieuws geven. Maar daardoor blijft het bevorderen van openbaarheid ter versterking van de legitimiteit van de strafrechtspleging een abstract begrip.�0 De journalist krijgt toegang tot de rechtszaal, wordt onthaald op persconferen-ties en kan een enkele keer vragen stellen in een interview. Het is voor hem of haar echter zelden mogelijk om aan de hand van processtukken en interactief contact de procesgang zelf te beoordelen.�1

De meeste journalisten beperken zich hoofdzakelijk tot het volgen van wat zich aan strafrechtelijke onderzoeken aandient: de achterliggende beleidsprocessen kunnen op veel minder belangstelling rekenen. Toch zijn de strategische keuze-processen, zowel bij de aangebrachte delicten als bij de projectmatig aangepak-te verborgen criminaliteit, van groot maatschappelijk belang. Een goed geïn-formeerde pers zou kritisch kunnen beschouwen in hoeverre in de opsporing en vervolging rationele prioriteiten worden gesteld. De politie stelt zich hierin vanzelfsprekend op als loyale uitvoerder van beleid. Toch moet in de praktijk worden vastgesteld dat sommige criminele fenomenen zoals georganiseerde criminaliteit in het Turkse milieu, georganiseerde kunstroof en roofcriminaliteit door Oost-Europese bendes, momenteel opmerkelijk weinig justitiële aandacht krijgen in verhouding tot de maatschappelijke schade die wordt aangericht.

De ene journalist produceert duidelijk beter geïnformeerde stukken dan de an-dere. Dat heeft te maken met aanleg, ervaring, vasthoudendheid en beschikba-re tijd. Het opbouwen van een effectief contactennetwerk duurt jaren, en voor wie zelf van oorsprong uit de politiewereld komt verloopt de toegang vaak makkelijker dan voor een volstrekte buitenstaander. Tijd investeren in recht-bankverslaggeving kan op den duur ook lonen, omdat men er dingen hoort en mensen kan spreken die normaliter ontoegankelijk zijn. Sommige journalisten weten optimaal gebruik te maken van de grijze literatuur die binnen het justiti-

�0 Van Lent (2002).

�1 Witteveen (2001): 81. In januari 2006 sprak de minister van Justitie zich uit voor een verbod voor

advocaten op het geven van inzage in processtukken aan onbevoegden. De Orde van Advocaten

overweegt een soortgelijke gedragsrichtlijn, in een poging wetgeving te voorkomen.

ele apparaat wordt geproduceerd. Beleidsnotities, projectplannen en criminali-teitsbeeldanalyses worden vaak niet actief verspreid, maar zijn wel op aanvraag verkrijgbaar voor wie de juiste titels en adressen weet. Voor inventieve journa-listen zijn er talrijke manieren om aan interessante informatie te komen.


6. Discretie, transparantie en vooroordelen

De snelle ontwikkelingen in het recherchevak weerspiegelen zich in het werk-programma van ons Lectoraat. De relatie tussen de opsporing en de media was tot dusver niet als zodanig in ons werkprogramma geworteld. Dit heeft vooral met prioriteiten te maken: onze activiteiten zijn sterk gerelateerd aan wat het onderwijs nodig heeft, en wat de Board Opsporing, in een voortdurende wissel-werking met de Raad van Hoofdcommissarissen en aanverwante beleidsgremia, het meest belangrijk vindt. Tegelijk wilden we voor deze middag iets presen-teren dat een breder publiek zou aanspreken. Over sommige van onze activi-teiten mogen we niets vertellen, over andere willen we nog niets kwijt en nog weer andere zijn erg vaktechnisch van aard. Wij vinden in het algemeen dat het voorkomen, opsporen en tegenhouden van criminaliteit een prachtig metier is, en dat willen we graag vaker over het voetlicht zien gebracht, dus de keuze van dit onderwerp voor de lectorale rede is niet onlogisch.

Natuurlijk zitten daar zekere restricties aan: vanuit de opsporing kun je nooit alles in de etalage zetten, omdat nogal wat persoonsgebonden informatie wettelijk moet worden beschermd vanwege respectering van de persoonlijke levenssfeer van betrokkenen. Verder is er terughoudendheid nodig uit oogpunt van methodenbescherming. Als wetsovertreders immers precies zouden weten wat de overheid tegen hun illegale praktijken gaat ondernemen, op welke dag er bijvoorbeeld zoekingen in hun vergaderlokalen gaan plaatsvinden, dan zouden alleen nog de allerdomste boeven achter de tralies komen. In de derde plaats hebben de politieorganisatie en haar medewerkers recht op een zekere mate van discretie. Je moet immers in een veilige omgeving kunnen werken, zonder dat je als politieman of –vrouw thuis wordt lastig gevallen door de cliëntèle waar je op je werk mee te maken krijgt. Ook moeten er bijvoorbeeld nieuwe dingen kunnen worden uitgeprobeerd zonder dat buitenstaanders voortdurend over de schouder meekijken: dat geldt evengoed voor andere overheidsdiensten, van ministeries tot veldorganisaties. Tot slot, maar niet het minst belangrijk, is terughoudendheid nodig om te voorkomen dat de onafhan-kelijke oordeelsvorming door de rechter ter zitting geweld wordt aangedaan. Sommige rechters hebben immers in vonnissen te kennen gegeven er geen prijs op te stellen dat de veronderstelde rangorde van verdachten, de bewijsmidde-len per persoon en dergelijke vooraf naar buiten worden gebracht.

Ondanks deze logische beperkingen is het zowel voor de effectiviteit en doel-matigheid als voor de legitimiteit en integriteit van de politie van groot belang dat er zoveel mogelijk transparant wordt gewerkt, ook naar de buitenwereld.

Dat is een kwestie van organisatie, maar ook van mentaliteit. Ziet de politie de buitenwereld als een bedreiging waarvoor men zich het liefst wilt afschermen, of als de klant? Als belasting betalende burgers zoals jezelf, voor wie je het allemaal doet en die je eigenlijk graag laat zien hoe krachtig, professioneel en vindingrijk er binnen de politie wordt gewerkt. Met jaarverslagen, werkbezoe-ken van politici, open dagen en een effectieve afdeling communicatie stelt de moderne politieorganisatie zich toegankelijk op. Wat de opsporing specifiek betreft: die moet uiteindelijk in de rechtszaal met de billen bloot, zeker sinds de nieuwe wetgeving van kracht werd die is voortgekomen uit de parlemen-taire enquête opsporingsmethoden. Maar van dag tot dag krijgt de gemid-delde burger toch de meeste informatie over de politie uit de media. Kranten en nieuwszenders berichten dagelijks over ontwikkelingen in de opsporing, of het nu gaat om al dan niet succesvolle onderzoeken of over de vraag waar de uiteindelijke zeggenschap over de politie moet liggen.Tot ver in de jaren zeven-tig schreven de kranten over de politie hoofdzakelijk in de rubriek gemengde berichten, wanneer er weer een inbreker was ingerekend of een vechtersbaas was bedwongen. Die rustige tijd ligt ver achter ons, maar de intensieve aan-dacht voor politie en misdaad in de media is niet altijd van het soort waar we op zitten te wachten. Sensatiezucht en emotie-TV voeren helaas de boventoon. Er is alle reden om te bezien in hoeverre serieuze berichtgeving over de opspo-ring meer ruimte kan krijgen. We leven in een vluchtige spektakelmaatschappij, terwijl er heel complexe vraagstukken op maatschappelijk debat wachten. De aanpak van criminaliteits- en veiligheidsproblemen is daar niet de minste van, dus laten we bezien waar we elkaar kunnen vinden.

Politiemensen en journalisten hebben veel gemeenschappelijk. Als het regent worden ze allebei nat, want ze zijn vaak op straat. Ze claimen allebei te werken ten faveure van de democratie. Beide beroepsgroepen trachten oneigenlijk gedrag aan het licht te brengen en ze gebruiken daarbij deels dezelfde metho-den. Toch is er geen liefde verloren tussen hen: door de bank genomen vinden politiemensen journalisten op zijn best hinderlijk en riskant in de omgang. Sommige persmensen worden zelfs ronduit gezien als vriendjes en handlangers van criminelen. Andersom schijnen sommige journalisten te denken dat politie-mensen op zijn best nogal onnozel en bekrompen zijn. Een enkeling wordt zelfs ronduit als oneerlijk beschouwd. Dat gebrek aan professionele waardering voor elkaar lijkt verband te houden met de toegenomen prestatiedruk en publieke kritiek waarmee de politie te maken heeft. De journalistiek op haar beurt maakt een proces van vercommercialisering door, waarbij kijkcijfers en smake-


lijke verhalen belangrijker zijn geworden, ten nadele van de publieke functie van controle van ‘de macht’ door gedegen onderzoek.�2

Vanuit de politie worden de media vooral bezien vanuit twee perspectieven. In de eerste plaats is de pers een risicofactor: ‘negatieve verhalen’ of onthullingen zetten het publieke imago onder druk, waardoor de organisatie schade kan oplopen en de strategische top problemen krijgt. Op zulk ‘gedoe’ zit niemand te wachten. In meer positieve zin kunnen de media als instrument fungeren om de belangen van de politie te dienen, met name door positieve verhalen te schrijven en zo het veiligheidsgevoel bij de burgers te vergroten, of door mee te werken aan het verspreiden van opsporingsberichtgeving.

Op het gevaar af zelf te stereotyperen, durf ik de stelling aan dat hiermee de werkfilosofie van de gemiddelde politievoorlichter voor een groot deel is geschetst. Er is echter nog een derde, zeer belangrijk perspectief, dat dreigt te worden ondergesneeuwd. Het gaat dan om wat mooie idealen, goed van snit, hoewel ze uit de mode zijn. De vrije pers controleert machtsconcentraties in de democratische samenleving: zij legt machtsmisbruik bloot en laat zien waar de overheid inadequaat optreedt bij het waarborgen van bijvoorbeeld veiligheid en rechtshandhaving. Natuurlijk worden politie en justitie gecontro-leerd door volksvertegenwoordigers, door de rechter en door onafhankelijke toezichthoudende organen als de ombudsman en het College Bescherming Persoonsgegevens. We moeten echter vaststellen dat rechters niet onfeilbaar zijn, en dat parlement en toezichthouders mede afhankelijk zijn van vrije nieuwsgaring door de pers voor het vervullen van hun controlerende taken. Een professionele en goed geïnformeerde journalistiek die haar maatschappelijke verantwoordelijkheid kent, is daarom een noodzakelijke bestaansvoorwaarde voor het democratisch gehalte van de samenleving.

Natuurlijk zijn kritische persmensen lastig, vooral als de kritiek onverdiend is omdat de journalist er helemaal naast zit. Het mechanisme van hoor en we-derhoor kan in zulke gevallen uitkomst bieden, vooropgesteld dat politie en justitie in staat en bevoegd zijn om in concrete gevallen inhoudelijk weerwoord te bieden. Maar meer pragmatisch bezien levert de kritische journalistiek een waardevolle reflectie: kostenloze inhoudelijke feedback op de kwaliteit van

�2 Beunders en Muller (200�); Kolsteren (2006).

geleverd werk. Als de resultaten van een kostbaar opsporingsonderzoek niet door de rechter worden geaccepteerd en de krant schrijft daar kritisch over, was dan de opdracht misschien te zwaar, of zou het vakmanschap nog beter kunnen? Het is goed als de organisatie geprikkeld wordt om kritisch naar zichzelf te kijken, want evaluatie binnen de politie is lange tijd onvoldoende serieus genomen. Als na jaren onderzoek resultaten nog steeds uitblijven, is het dan echt op de best mogelijke wijze aangepakt? Laat de vragen maar gesteld worden en bereid goede antwoorden voor, want burgers hebben er recht op te weten of ze de best mogelijke bescherming krijgen voor hun belastinggeld. Zo simpel is het. Afscherming is soms nodig, maar mag nooit dienen om onvermo-gen te maskeren. Daar zijn echte professionals het over eens. En daarom kan de Nederlandse politie niet zonder kritische journalistiek.


7. Blauwe spin doctors?

De Britse criminoloog Mawby constateerde dat de politie samen met de ko-ninklijke familie en de showbizz behoort tot de meest intensief geobserveerde instituties in onze samenleving.�� Politiewerk is over het algemeen toegankelijk en zichtbaar, reportages zijn daarom relatief goedkoop te maken, de politie is een voor de hand liggende informatieleverancier voor journalisten, en uitzen-dingen rond politiewerk zijn populair bij het kijkerspubliek. De relatie tussen politie en media wordt gekenmerkt door een tweezijdig belang, want voor de politie kan verslaggeving over hun activiteiten en successen bijdragen aan hun legitimiteit en positieve imago. Mawby stelde in zijn onderzoeken vast dat de dynamiek van misdaadverslaggeving weliswaar is toegenomen, maar dat de diepgang daarbij achterblijft.�� Steeds minder journalisten verrichten eigen kri-tisch onderzoek. Door gemakzucht, onkunde en de haast om de eerste te zijn, worden persberichten van de politie in toenemende mate letterlijk en zonder context of kanttekeningen overgenomen. Criminologen hebben veel onderzoek verricht naar het steeds meer geïnstitutionaliseerde en professionele politiële mediabeleid door politiediensten, en duiden het aan als “thedramaticmanage-mentoftheappearanceofeffectiveness”.�� Dit verschijnsel kan indicatief zijn voor een verschuiving in de machtsbalans tussen de kritische pers en de over-heid, in casu de politie en haar ‘spindoctors’. Rob Mawby citeert in dit verband Jürgen Habermas, die stelt dat het publieke domein als forum voor kritisch de-bat geleidelijk wordt vervangen door theatraal spektakel, waarbij de publieke opinie bloot staat aan manipulatie. Het resultaat zou een publieke arena zijn waarin legitimiteit nog slechts is gebaseerd op georchestreerde conformiteit, in plaats van rationeel debat. Mawby nuanceert dit echter met het voorbeeld van onthullingen over politiecorruptie, waarbij de politie niet bepaald positief in beeld komt. In Nederland duiden talrijke vergelijkbare voorbeelden er op dat de blauwe spindoctors zeker niet oppermachtig zijn.

In mei 200� concludeerden de hoogleraren Beunders en Muller in een studie voor Politie & Wetenschap dat de relatie tussen de media en de politie en het openbaar ministerie nogal is verziekt.�6 Er zou sprake zijn van onderling wantrouwen, men kan wederzijdse kritiek slecht verdragen en er wordt te

�� Mawby (1999): 268-269.

�� Mawby (1999): 27�-27�.

�� Manning (1997): �2.

�6 Beunders & Muller (200�).

weinig met elkaar gecommuniceerd. De verhoudingen zouden nadelig wor-den beïnvloed doordat de autoriteiten zich vooral zorgen maken over hun imago. Ze zijn daardoor erg terughoudend geworden in het beantwoorden van vragen, en contacten tussen journalisten en ‘gewone’ politiemensen zijn bijna onmogelijk geworden omdat alle informatievoorziening verplicht via de ruim vierhonderd politiële communicatiedeskundigen loopt. Vrije nieuwsgaring wordt er ook al niet makkelijker op met het nieuwe politieradiosysteem C2000, dat afluisteren door onbevoegden tegengaat. Het wantrouwen tegenover de nieuwsmedia is volgens Beunders en Muller niet geheel terecht. Het overgrote deel van de berichtgeving over de politie zou positief of neutraal van toonzet-ting zijn, een conclusie die de hoogleraren baseren op analyse van één jaargang NRC Handelsblad en de Telegraaf.�7 In navolging van buitenlandse onderzoekers menen Beunders en Muller dat de media steeds meer worden ingepakt door het grote voorlichtingsapparaat van politie en justitie. Dure ervaren vakjour-nalisten, de echte ‘politieverslaggevers’, zijn de laatste jaren vervangen door jonge krachten die te weinig weten van politie en justitie en daardoor vaak niet verder komen dan het overschrijven van persberichten. Beunders en Muller bepleiten een bindende gedragscode voor de omgang tussen politie, OM en de media. Korpschef Pier Eringa van Flevoland, tevens voorzitter van de Board Communicatie van de Raad van Hoofdcommissarissen, meldde naar aanleiding van deze studie dat hij meer wil investeren in openheid.�8 Wel zouden de media op hun beurt moeten investeren in de kwaliteit van journalisten. De aanbeve-ling om meer bij elkaar in de keuken te kijken, beantwoordde Eringa met de uitnodiging: “bij de politie staat de deur open”.�9

�7 Beunders & Muller (200�): 196.

�8 Vogelsang (200�).

�9 Korpschef (200�).


8. De media als bondgenoot: opsporingsberichtgeving

De verhouding tussen politie en media is complex en niet eenduidig: dezelfde journalist lijkt de ene keer bondgenoot en de andere keer tegenstander. Politiemensen waarderen de media als opsporingsmiddel bij de zogenoemde ‘opsporingsberichtgeving’, waarbij de hulp van het publiek wordt inroepen bij het oplossen van ernstige strafbare feiten. Sinds jaar en dag gebeurt dat door middel van extra uitzendingen die beginnen met de bekende zin: “De politie vraagt uw aandacht voor het volgende…”. 2� jaar geleden vormde ‘Opsporing Verzocht’ met de legendarische Jaap van Meekeren het oermodel van de speci-aal hiervoor in het leven geroepen programma’s, waarin opsporingsbelang en amusement worden samengebracht. De laatste jaren zien we een toenemende vervlechting van misdaadnieuws als amusement en als opsporingsmiddel. John van den Heuvel’s programma ‘Bureau Misdaad’ vormt hiervan sinds november vorig jaar een goed voorbeeld: het openbaar ministerie heeft haar periodieke bijdrage aan dit misdaadprogramma contractueel vastgelegd onder verwijzing naar de ‘Aanwijzing Opsporingsberichtgeving’.�0

Misdaadamusement als opsporingsmiddel is een logische ontwikkeling in onze individualistische en mobiele samenleving. De oproep per TV, Internet of ge-drukte media is de 21e-eeuwse variant van het klassieke buurtonderzoek: door zorgvuldig het medium te kiezen kan min of meer de juiste doelgroep naar regio, leeftijd of subcultuur worden aangeboord. Het is een effectief middel om getuigen te vinden. Opsporing Verzocht bijvoorbeeld heeft een oplossingsper-centage van zo’n dertig procent.. Misdaadberichtgeving trekt altijd belangstel-ling, het is betrekkelijk goedkoop te maken en het kan visueel aantrekkelijk worden gebracht in de vorm van reconstructies, computersimulaties en derge-lijke. Bovendien verschaffen de alomtegenwoordige bewakingscamera’s steeds meer bruikbaar beeldmateriaal. De politie gaat onderkennen dat hun reputatie als bekwame speurders er niet onder lijdt wanneer ze regelmatig de hulp van het publiek inroepen bij moeilijk oplosbare zaken, ook al in de beginfase van het onderzoek. De opsporingsberichtgeving gaat dus een gouden toekomst tegemoet.

�0 Openbaar ministerie (200�).

9. De media als ‘opponent’

Er zijn ook minder positieve zaken te melden over de verhouding tussen politie en media. Zo blijkt sommige publiciteit ronduit contraproductief voor wat de politie tracht te bereiken. Recent onderzoek onder 1.�00 respondenten in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken zou uitwijzen, dat van berichtgeving over falend politieoptreden bij een moordzaak een meetbare en duurzame negatieve invloed uitgaat op het algemene oordeel over de politie, en op het veiligheidsgevoel.�1 De onderzoekers concluderen weliswaar tegelij-kertijd dat door de aard van het publieke mediagebruik dergelijke effecten in de praktijk niet meetbaar zijn, maar zij zien toch aanleiding voor een commu-nicatiestrategie, gericht op positieve beïnvloeding van de berichtgeving over de politie.�2

Ook Marieke Schoneveld, indertijd werkzaam bij de politie Rotterdam-Rijnmond, constateerde bij een onderzoek in 1998 dat de misdaadverslaggeving een zekere invloed uitoefent op onveiligheidsgevoelens onder de bevolking.�� Deze berichtgeving is niet zelden eenzijdig, legt de nadruk op de meer specta-culaire aspecten van (gewelds)criminaliteit en belicht maar zelden het zorgvul-dige opsporingswerk dat wordt verricht en de resultaten die daarmee worden bereikt. Peter van Koppen en Christiane de Poot wezen op de druk die de sterk toegenomen mediabelangstelling voor misdaad op politie en justitie legt.�� Het beeld van de sensatiebeluste pers wordt binnen politie en justitie breed gedeeld: journalisten hebben vooral oog voor slecht nieuws en geven daardoor een verdraaid beeld van de werkelijkheid. Sommige media zijn vooral geïnte-resseerd in conflicten en schandalen: ‘normaal’, goed politiewerk is niet interes-sant genoeg. Steeds wordt gezocht naar tegenstellingen, bijvoorbeeld tussen de politie en het openbaar ministerie, en sommige journalisten zouden er niet afkerig van zijn om zelf het vuurtje aan te wakkeren. En het ergste verwijt: er zijn journalisten die zich lenen voor het witwassen van gestolen informatie en die zich op andere manieren voor het karretje van criminelen laten spannen. Politie en justitie, kortom, zijn niet altijd onverdeeld positief over de media.

�1 Homburg & Van Dijk (200�): �7 ff.

�2 Homburg & Van Dijk (200�): ��-��, 67.

�� Schoneveld (1998).

�� Van Koppen en De Poot (2000).


�0. De journalist als verdachte of handlanger

Misdaadverslaggever Bart Middelburg bracht in 2002 een boek uit, waarin hij probeerde aan te tonen dat manipulatie van de media door onderwereldfigu-ren haast aan de orde van de dag is.�� Hij ontwikkelt daarbij een methode om de diverse stadia van betrokkenheid en belangenvermenging te onderscheiden. Sommige journalisten worden door Middelburg met naam en toenaam beticht van het bewust verlenen van handen spandiensten aan criminelen. Waar in dergelijke kwesties precies de waarheid ligt is moeilijk vast te stellen voor wie geen toegang heeft tot achterliggende informatie.

Het zoeken van publiciteit kan zeer riskant zijn: de afgelopen twee jaar werden een advocaat, een notoire delinquent en een vastgoedhandelaar die met een journalist over illegale praktijken spraken om het leven gebracht. Een recht-streeks causaal verband is nog niet vastgesteld, maar het is zeker niet uit te sluiten dat onderwereldfiguren op deze manier wilden voorkomen dat bedrei-gende informatie publiekelijk bekend zou worden.

Wie als politieonderzoeker wat langer meeloopt, weet dat er grenzen zijn aan wat de wetenschap vermag. Sommige essentiële informatie uit het justitiële en inlichtingendomein zal voor de buitenwacht ontoegankelijk blijven.�6 De afgelopen jaren ben ik tijdens onderzoeken belangwekkende casuïstiek tegen-gekomen, die deels een nieuw licht werpt op de rol van de media in relatie tot georganiseerde criminaliteit. Ik heb het dan over het sturen van opsporings-onderzoek door misdaadjournalisten, over gemanipuleerde en daarna gelekte opsporings- en inlichtingendocumenten, en over het verspreiden van geruch-ten over medewerkers van politie en justitie. Dergelijke perverse technieken werden in de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog en ook daarna door geheime diensten aangewend om de tegenstander te misleiden en beschadi-gen. Ze worden nu vanuit de georganiseerde criminaliteit ingezet, zij het nog op beperkte schaal. Wie niet de achtergrond van zulke zaken kent (en dat geldt voor vrijwel iedereen), kan er door op het verkeerde been worden gezet. Ook vandaag kan ik hierover vrijwel niets zeggen, omdat dit een overtreding van de ambtseed zou inhouden. Het vraagstuk verdient echter beslist nader onderzoek. De afgelopen zes jaar heb ik herhaaldelijk gepleit voor het organi-seren van een doelmatige contra-inlichtingencapaciteit binnen de Nederlandse

�� Middelburg (2002).

�6 Klerks (2000): 29 ff.

politie. Dit kwam aan de orde in mijn proefschrift, bij de evaluatie van de kern-teams, bij het maken van het Nationaal Dreigingsbeeld en naar aanleiding van onze onderzoeken naar private recherchediensten en informatiebureaus. Het is beslist noodzakelijk om offensieve inlichtingen- en sabotageoperaties, informa-tiemanipulatie en corruptiepogingen vanuit de georganiseerde criminaliteit het hoofd te kunnen bieden.

Een dergelijke bescherming tegen inlichtingenacties vanuit de georganiseerde criminaliteit begint bij een goed georganiseerde informatiebeveiliging. De afgelopen tien jaar zijn er minstens twaalf gevallen geweest, waarbij mede-werkers van politie, justitie, inlichtingendiensten en de krijgsmacht ongewild vertrouwelijke maar niet versleutelde informatie kwijtraakten op papier, op diskettes, harddisks en USB-sticks. Een groot deel daarvan kwam bij journalisten en/of criminelen terecht. In verscheidene van de bekend geworden gevallen ble-ken de betrokken medewerkers het verlies van vertrouwelijk materiaal zelf niet te hebben opgemerkt of het niet te hebben gemeld. Het afgelopen jaar lijkt vooral de populariteit van de USB-stick te zorgen voor ongewilde informatielek-ken. Het is te voorzien dat de komende jaren met enige regelmaat pakketten informatie ongewild naar buiten komen, nu een minuscule USB-stick, een ge-heugenkaartje of MP�-speler evenveel gegevens kan bevatten als tien strek-kende meter boekenplank. Dergelijke informatielekken zijn vermijdbaar, omdat de technologie om USB-sticks bijvoorbeeld door middel van vingerafdrukbevei-liging onbruikbaar te maken voor onbevoegde derden, gewoon in de winkel te koop is.�7 Het zou naar mijn mening voor iedereen die binnen de overheid met vertrouwelijke gegevens werkt verboden moeten worden om andere USB-sticks te gebruiken dan dergelijke fysiek beveiligde en idiootbestendige apparaatjes, waar je niet eens een password voor nodig hebt. Ook draagbare computers, gebruikt in een vertrouwelijke omgeving zouden als regel altijd geheel gecrypt moeten zijn. Draagbare spullen worden nu eenmaal gestolen, verloren en ver-geten, dus alleen een goede fysieke beveiliging vermindert substantieel de kans dat informatie onbedoeld naar buiten komt.

Er is al veel gezegd over het lekken van informatie: het kan soms met opzet gebeuren, wanneer bijvoorbeeld een functionaris een bepaalde positie wil

�7 Als voorbeeld kan de BioSlimDisk worden genoemd.


verdedigen.�8 Informatie die verloren of gestolen wordt en dan in de media opduikt is van een andere aard: dan gaat het meer om een ‘ongewilde inkijk-operatie’ in de justitiële praktijk. Door zo een ongecensureerd exposé kunnen bijvoorbeeld kamerleden op het spoor van onprofessionele praktijken worden gezet, waarna de minister tot maatregelen moet overgaan. Dat is dan wel een heel onbedoeld kwaliteits-feedbackmechanisme. Dergelijke lekken worden pri-mair met methoden van damagecontrol omgeven. Voorlichters praten intern in termen van “brandjes blussen” en “vuurtjes uittrappen”. Een recent voorbeeld hiervan zagen we toen de Telegraaf op 21 januari 2006 berichtte over gestolen documenten uit een onderzoek naar Mink K.

Zulke ‘inkijk-incidenten’ zijn moeilijk te managen, zowel voor journalisten als voor de overheid. Verslaggevers hebben inmiddels door dat ze meestal onge-straft tot publicatie kunnen overgaan, zolang er maar ‘zorgvuldig’ wordt omge-gaan met persoonsgegevens en heimelijke methoden, de informatie na afloop wordt gewist, en de originelen worden terugbezorgd. Die terughoudendheid wordt gewaardeerd door het OM, dat dan in de regel niet zal besluiten tot het instellen van strafvervolging.�9 Peter R. de Vries ondervond dit onlangs nog in de zaak met de gevonden AIVD-diskettes.�0 Het omgaan met gestolen gege-vens blijft desondanks riskant, omdat de betrouwbaarheid van zulke irregulier verkregen informatie eigenlijk altijd twijfelachtig is. De journalist ontbeert vaak het vermogen om ‘echte documenten’ van ‘namaak’ te onderscheiden, wat zelfs niet altijd eenvoudig is voor mensen die regelmatig zulk materiaal in handen hebben. Ook wanneer het om een ‘echt’ stuk gaat, moet het in de juiste context worden gezet. Het kan namelijk gaan om een concept, om een achterhaalde versie, of om werkaantekeningen zonder officiële status. Zeker bij digitaal vastgelegde informatie zal het vaak om conceptversies gaan, waar al te licht een verkeerde betekenis aan wordt toegekend.

Het is vrij eenvoudig om in digitale documenten namen of passages te verande-ren, zonder dat de oorspronkelijke datum en omvang van het bestand worden gewijzigd. Zulke vervalsingen zijn zelfs voor cybercops moeilijk vast te stellen

�8 Beenakkers & Grapendaal (199�); Van Ruth & Gunther Moor (1997); Brants en Brants (2002): 8.

�9 Zie de ‘Aanwijzing toepassing dwangmiddelen bij journalisten’ van het OM (2002), waarvan de

strekking in Bijlage 1 van deze lezing is samengevat.

�0 “Justitie vervolgt Peter R. de Vries niet” Elsevier.nl, 1 februari 2006.

zonder vergelijking met het authentieke document. Dit maakt publicatie van of over zulke lekken potentieel zeer riskant. Wanneer bijvoorbeeld de suggestie wordt gewekt dat er sprake is van verraad of bedrog in een bepaald crimineel milieu, kan ‘liquidatie per toetsenbord’ het gevolg zijn. Daar komt nog bij dat onzorgvuldige of misleidende publicaties in de meeste kranten nooit meer wor-den gecorrigeerd, tenzij men er door de rechter toe wordt gedwongen.

Een ironisch mechanisme doet zich voor wanneer een corrupte functionaris informatie prijsgeeft, die vervolgens via een crimineel contact en eventueel nog via een tussenpersoon als een advocaat, een particulier rechercheur of een informatiehandelaar bij de pers terechtkomt. Een hieruit voortkomende publi-catie kan er voor zorgen dat de kwaliteit van de opsporing verbetert, dus dat er zorgvuldiger wordt gewerkt, minder wordt gelekt en corruptie beter wordt bestreden. Met andere woorden: wetsovertreders verbeteren dan de kwaliteit van de opsporing. Hierbij moet worden aangetekend dat journalisten lang niet altijd alles publiceren wat hen wordt toegespeeld. Ik heb enkele malen meege-kregen dat een journalist vertrouwelijke stukken had die hij of zij niet gebruik-te, omdat de bron verdacht was of omdat men geen zin had om als werktuig van een crimineel te dienen. In sommige opzichten lijkt het journalistieke vak dan op dat van een rechercheur. Dezelfde bekende vragen moeten worden gesteld, zoals: is de bron betrouwbaar, is de informatie betrouwbaar, hoe past het in een groter geheel, en vooral: Quibono? Wie heeft er voordeel bij het bekend worden van deze informatie? De afweging om vertrouwelijke informa-tie al dan niet te publiceren vindt meestal onder druk plaats: vakgenoten van concurrerende media kunnen er ook de beschikking over hebben, en niemand wil nodeloos een scoop verliezen. Wanneer een ander er eerder mee komt is de hoofdredacteur boos en wordt de druk, ook op bronnen, om met meer infor-matie te komen een stuk hoger.


��. Het waarborgen van publieke controle

Is het gewenst dat journalisten de deur binnengaan die Pier Eringa voor hen open houdt? Is het zelfs nodig? Ik neig er toe die vragen met “ja” te beant-woorden. We zagen dat politie en justitie zijn toegerust met aanzienlijke macht, die bedoeld of onbedoeld verkeerd kan worden gebruikt.

Aan de politie zijn bijzondere bevoegdheden toegekend, bedoeld om de sa-menleving tegen bedreigingen te beschermen. Zij kan, doorgaans in opdracht van het openbaar ministerie, op zeer ingrijpende wijze informatie verzamelen over burgers, organisaties en fenomenen, teneinde strafbare feiten te achter-halen of gevaar af te wenden. De politie kan verder burgers daadwerkelijk van hun vrijheid beroven en hen voorgeleiden aan een magistraat. Onder omstan-digheden kan zij geweld gebruiken bij het doorzetten van een voorgenomen actie: wie niet goedschiks meewerkt wordt zonodig met de sterke arm gedwon-gen. Dergelijke bevoegdheden worden niet licht toegekend en gehanteerd, vandaar dat politiemensen aan de Politieacademie een gedegen opleiding krijgen met veel aandacht voor rechtsstatelijke aspecten en waarborgen tegen machtsmisbruik. Transparantie is bij het toepassen van dwangmiddelen en op-sporingsmethoden noodzakelijk, en zulk toezicht moet je ook actief opzoeken. Uit de politieliteratuur is af te leiden dat inefficiënte politieorganisaties zich onder meer kenmerken door een grote mate aan bureaucratie en een geringe mate van publieke zichtbaarheid. Dat betekent overigens niet dat onzichtbaar politiewerk noodzakelijkerwijs ineffectief zou zijn: de Duitse Gestapo vormt he-laas historisch bewijs van het tegendeel. Het staat echter vast dat een zo trans-parant mogelijke politieorganisatie in een rechtsstaat het meest effectief is, niet in de laatste plaats omdat medewerking van het publiek bij het oplossen van strafbare feiten een cruciale succesfactor is. Die medewerking wordt gestimu-leerd wanneer het publiek vertrouwen in de politie heeft, en dat vertrouwen wordt bevorderd als men met regelmaat ziet dat de politie effectief is en haar uiterste best doet in een complexe taakomgeving.

Naast de waardevolle tips uit het publiek is een doelmatige en efficiënte manier van werken voor de politie een tweede cruciale succesfactor in de opsporing. Wie vitale informatie kwijtraakt, of over het hoofd ziet, niet verifieert, niet combineert of niet op de juiste plaats weet in te zetten, maakt weinig kans op resultaat bij het aanpakken van criminaliteit. De kwaliteit van het opspo-ringsproces is van cruciaal belang, en ieder middel om die kwaliteit verder te optimaliseren moet met beide handen worden aangegrepen. Transparantie is –opnieuw- een van die middelen: wie weet dat zijn resultaten kritisch worden

gevolgd door een goed geïnformeerd publiek kan zich niet verschuilen achter excuses. Falen door verkeerde keuzes, gebrek aan inzet of onvoldoende profes-sionaliteit wordt aan de kaak gesteld. In een dergelijke wijze van kwaliteitstoet-sing ligt een taak voor de openbaarheid, en dus voor de kritische media. Die moeten daar dan wel toe in staat zijn.

In Nederland is het klimaat voor de onderzoeksjournalistiek helaas ongunstig. De ‘korte klap’ overheerst ook in medialand, en voor langer lopende onderzoe-ken is steeds minder ruimte. In dat opzicht kunnen rechercheurs en journalisten elkaar de hand schudden. Programma’s als Zembla en Argos, waarvoor speur-werk wordt verricht dat in diepgang soms niet onderdoet voor de Nationale Recherche, staan sterk onder druk. Onderzoeksjournalisten zien hun broodwin-ning bedreigd, en sommigen verkopen zich aan ‘de commerciëlen’ waar ze door wat smeuïger te monteren of te schrijven toch hun werk proberen voort te zet-ten. Een journalist die daadwerkelijk als kwaliteitswaakhond fungeert moet de gelegenheid hebben om een zaak goed te kunnen volgen, om zich voldoende te kunnen verdiepen in allerlei aspecten van politiewerk, en om bronnen aan te boren en vasthoudend te zijn.


�2. Rules of engagement

De verhouding tussen overheid en pers in het domein van opsporing en vervol-ging wordt op dit moment op zijn best door terughoudendheid gekenmerkt. De vigerende AanwijzingVoorlichtingOpsporingenVervolging bepaalt dat politie en justitie niet de volledige namen van verdachten aan de media mogen verstrekken. Deze strikte opstelling vindt zijn grondslag deels “in het belang van het onderzoek” als het om lopende opsporingsonderzoeken of incidenten gaat, maar meer nog in de strikte wetgeving ten aanzien van bescherming van persoonsgegevens in de strafrechtelijke sfeer.�1 In de Wet openbaarheid van bestuur geldt nu een absolute weigeringsgrond voor het verstrekken van ‘bijzondere persoonsgegevens’, waar strafrechtelijke persoonsgegevens onder vallen. Deze wettelijke bepalingen betekenen voor de persvoorlichting van OM en politie dat geen gegevens mogen worden verstrekt, wanneer die verstrek-king kan leiden tot de identificatie van de persoon.

De Aanwijzing verordonneert dat in geruchtmakende zaken, om overbelichting van een verdenking of aanhouding te voorkomen, persvoorlichters in principe pas informatie verstrekken nadat de raadskamer heeft besloten een verdachte in voorlopige hechtenis te houden (en daarmee in de zin van art. 67 Sv. beves-tigt dat er uit feiten en omstandigheden ernstige bezwaren tegen die verdach-te bestaan). In de periode voordat een bevel tot voorlopige hechtenis is afge-geven kan op vragen van journalisten: “(…) het aantal aanhoudingen worden vermeld of bevestigd, maar gegevens over de aangehoudene(n) en de concrete verdenking niet.” Wel vermeldt de Aanwijzing dat het voorlichtingsbeleid bij het Openbaar Ministerie zich meer dient te richten op ‘zaken’ dan op personen. Voor zover de belangen van het opsporingsonderzoek dat toelaten, zal daarom meer worden gezegd over het opsporingsonderzoek dan over de mensen op wie het onderzoek zich richt.

Het Openbaar Ministerie is volgens de Aanwijzing op grond van artikel 1�8, lid 1 en 2 Wetboek van Strafvordering belast met de opsporing en vervolging van strafbare feiten, hetgeen alle aspecten van justitieel handelen omvat, inclusief de voorlichting aan de media door de politie waar het justitieel politieoptreden betreft. Aangezien het openbaar ministerie ambieert “één en ondeelbaar” te zijn, suggereert dit een eenduidige opstelling langs bovengeschetste strikte

�1 Wet bescherming persoonsgegevens, doorwerkend in de Wet openbaarheid van bestuur.

lijnen.�2 Zowel parketten als regiokorpsen interpreteren de Aanwijzing echter op uiteenlopende wijze, en momenteel buigt een werkgroep zich over een her-ziening ervan. Er zou al een nieuwe concept-aanwijzing gereed zijn, die politie en justitie meer ruimte biedt in de voorlichting op basis van maatschappelijke belangen als de geloofwaardigheid van de opsporing, het vertrouwen in de overheid en het terugdringen van onveiligheidsgevoelens.

Door de terughoudende opstelling van politie en justitie is de kans gegroeid dat journalisten in het kader van de vrije nieuwsgaring zelf maar gaan ‘re-chercheren’. Zij kunnen informatie die ze van getuigen, slachtoffers, familie of anderszins betrokkenen krijgen niet bij de politie op juistheid controleren, zodat geruchten en halve waarheden vaak breed worden uitgemeten. De ont-voeringszaak van Gerrit-Jan Heijn door Ferdy E. in september 1987 is daarvan een klassiek geworden voorbeeld. Reporters gebruiken bij het benaderen en uitmelken van menselijke bronnen soms dezelfde technieken als politiemensen: ze dreigen, ze veinzen sympathie en ze werken zelfs onder dekmantel.�� Dit kan tot gevolg hebben dat een opsporingsonderzoek ernstig wordt gehinderd door journalisten die getuigen eerder benaderen dan de politie, die een tiplijn openen en die rechercheurs volgen tot in hun stamcafé om te proberen daar gesprekken op te vangen. Al die dingen gebeurden tijdens het onderzoek naar de geruchtmakende twaalfvoudige moordzaak in Glouchester, gericht op het echtpaar Fred en Rose West in 199�.�� In Nederland is het in geruchtmakende zaken voorgekomen dat journalisten met goede contacten in het milieu van de georganiseerde criminaliteit hun informatie ‘verhandelden’. Zij speelden gedo-seerd informatie toe aan de politie om daarmee een primeur af te dwingen of zelfs het onderzoek te sturen, tot grote ergernis van de rechercheurs.

Goede misdaadjournalisten onderhouden een netwerk van contacten binnen het opsporingsapparaat. Ze opereren daarmee in een mijnenveld van geruchten en lekken, die vaak voortkomen uit rancune en politiek opportunisme.�� Dat netwerken gebeurt deels clandestien, want het is aan justitie- en politiemede-werkers doorgaans verboden om zelfstandig en ongecontroleerd contacten te

�2 De Wijkerslooth (2000).

�� Weinberg 2000: 12-1�; Alberto Stegeman, ‘Undercover in Nederland’, SBS6, 1� februari 2006.

�� Mawby (1999): 277-278.

�� Kolsteren (2006).


onderhouden met de pers. Daar staan stevige sancties op, tot en met ontslag. Ik heb de afgelopen jaren meerdere collega’s in de problemen zien komen vanwege zulke contacten, zelfs wanneer die oorspronkelijk op verzoek van de dienstleiding waren geïnitieerd.

Vanuit de politie bestaat er kritiek op de restrictieve opstelling die het open-baar ministerie heeft afgedwongen. Die opstelling weerspiegelt een visie op publiciteit met een haast exclusieve rol voor het O.M., waarbinnen nauwelijks ruimte is voor het presenteren van goede opsporingsresultaten. De richtlijn gaat uit van een traditioneel, lineair verlopend proces van voorlichting, culminerend in een goede presentatie ter zitting. De hedendaagse praktijk is echter een ge-heel andere. Advocaten, journalisten, verdachten en slachtoffers brengen ieder vanuit hun eigen belangen informatie in de publiciteit die groot afbreuk kan doen aan het imago van politie en justitie, terwijl daar vanwege de regelgeving niets tegenin kan worden gebracht. Dit kan bij geruchtmakende zaken ont-aarden in een stroom van insinuaties, hele en halve waarheden en verdraaide feiten die zonder professionele interventie van politie of justitie maar moeilijk te kanaliseren, laat staan te stoppen valt. Wanneer het openbaar ministerie dan eenmaal ter terechtzitting haar lezing van de feiten kan geven is het kwaad al geschied. De twijfel is gezaaid en het beeld van de falende of zelfs oneigenlijk opererende overheid is al gevestigd. Ook wanneer de advocatuur zich zou gaan onthouden van het bekend maken van informatie uit de procesdossiers aan journalisten, zal hieraan geen einde komen. Verdachten kunnen immers ook zelfstandig de media benaderen.

Justitie doet de politie en zichzelf hiermee tekort, want investeren in een goede verstandhouding tussen integere en deskundige journalisten en ervaren recher-chechefs is in feite zeer verstandig.

1. Het kan ongecontroleerde en schadelijke geruchten voorkomen of neutraliseren.

2. Het biedt de kans om een voorgenomen publicatie in het belang van het onderzoek uit te laten stellen, doorgaans in ruil voor een primeur wanneer de zaak eenmaal ‘klapt’. Dit is nu al een tamelijk gebruikelijke praktijk.

�. Het schept de voorwaarden om een gecompliceerde zaak offtherecord aan de hand van hypotheses door te spreken met een geïnteresseerde en des-kundige buitenstaander, zonder uiteraard het achterste van de tong te laten zien of vertrouwelijke gegevens bekend te maken. Een dergelijke aanpak is niet zonder risico’s, en het is van belang dit nooit één-op-één te doen, maar altijd met minimaal twee recherchemensen en met instemming van de korpsleiding, om misverstanden te voorkomen. Zulke reflectieve gesprekken kunnen heel zinvol zijn om nieuwe hypotheses te genereren en blinde vlek-ken en ‘tunneldenken’ tegen te gaan.

�. Het geeft de mogelijkheid om door het bewust ventileren van bepaalde vra-gen of vermoedens (zonder daarbij vertrouwelijke informatie prijs te geven) een publicatie uit te lokken, die verhelderende reacties in criminele kringen kan veroorzaken. Ook deze tactiek wordt al bij gelegenheid toegepast.

�. Het creëert condities waarin de journalist eventuele tips of aanwijzingen in vertrouwen aan de orde kan stellen. Ook nu al geven bekende misdaadjour-nalisten met enige regelmaat tips aan de politie door.

6. Het kweekt een verstandhouding, gebaseerd op wederzijds respect en be-grip voor elkaar’s taken en dilemma’s, waardoor de toonzetting van latere publicaties positiever kan zijn.


��. Openheid voorkomt problemen

We kunnen vaststellen dat de Aanwijzing van de Procureurs-generaal de te-genstelling tussen het opsporingsveld en de journalistiek heeft verscherpt. De politie en het lokale parket moeten zich tegenover de pers bij het ‘klappen’ van een zaak zeer terughoudend opstellen: feitelijk moet worden gewacht tot de presentatie ter terechtzitting. De pers heeft vanzelfsprekend juist een grote behoefte aan snelle en spectaculaire openbaarmaking op het moment dat er actie is. Het belang van vroegtijdiger openheid ligt echter niet uitsluitend bij de media, zoals aan de hand van casuïstiek valt te illustreren. Een voorbeeld is de Doverzaak van 19 juni 2000 en de nasleep daarvan.�6 In deze zaak zijn de beleidsregels van de P.G.’s strikt gehanteerd. Na het aantreffen van de �8 over-leden Chinezen in Dover, werd binnen het korps Rotterdam-Rijnmond en bij het parket al snel duidelijk dat de Zeehavenpolitie in die periode aan het werk was op een voornamelijk Turkse dadergroep, die met kennis achteraf gekoppeld kon worden aan het Dover-incident. Die informatie was nodig om reeds aange-houden vermoedelijke daders in bewaring te kunnen houden. Er werd verwacht dat de advocatuur dit zou ontdekken en gebruiken om een rel te ontketenen, door te suggereren dat de politie het transport bewust had doorgelaten. Via de justitielijn werd de P.G.’s daarom gevraagd de informatie actief te laten com-municeren door middel van een persbericht, teneinde de rel te voorkomen. Dit verzoek werd afgewezen, met als gevolg de voorspelde commotie in de media en de Tweede Kamer, die minister Korthals in de problemen bracht en maanden voortduurde, totdat de rechter er in mei 2001 in zijn vonnis mee afrekende. Een eerdere openheid van zaken ten aanzien van de betrokkenheid van de Zeehavenpolitie had deze rel kunnen voorkomen.

De politie kan de alom aanwezige media als een bedreiging zien, maar ook als een grote kans. De media kunnen worden gebruikt om tips aan het publiek te ontlokken, goede kritische journalistiek kan de kwaliteit van het opsporings- en vervolgingswerk verhogen, en de eigen organisatie kan zich positief profileren. Vooral echter kan de zo belangrijke symboolfunctie van politie en justitie voor wat betreft het vertrouwen in de overheid ten volle worden benut.

Het gegeven dat heden ten dage vrijwel alle contacten tussen journalisten en de politieorganisatie via professionele voorlichters verlopen, die vaak

�6 Informatie van betrokkenen en berichtgeving in NRC Handelsblad en Algemeen Dagblad,

2000 - 2001.

zelf geen politieachtergrond hebben, draagt niet bij aan het versterken van een vertrouwensbasis, en evenmin aan de deskundigheid van journalisten. Terughoudendheid vanuit bezorgdheid over het politie-imago komt dan in de plaats van aandacht voor het recherchevak en voor de maatschappelijke problemen die achter delicten schuilgaan. Daarom is het van belang dat bij een afdeling voorlichting naast communicatiedeskundigen en gewezen persmensen, ook mensen met executieve ervaring werken.


��. Embedded journalism

In 1996, korte tijd na de publicatie van het Van Traa-rapport, bood een ruimdenkende Rotterdamse recherchechef aan een journalist van het Reformatorisch Dagblad de gelegenheid om enkele maanden mee te lopen met een rechercheonderzoek.�7 Het Nosy-onderzoek, uitgevoerd door een team van vijftien rechercheurs, richtte zich op ‘wildlife-criminaliteit’, en meer specifiek op een crimineel samenwerkingsverband dat verdacht werd van het smokke-len en verhandelen van bedreigde exotische diersoorten. Het was een interes-sante zaak: echt pionierswerk, waarbij het er op leek dat de ‘onderwereld’ van smokkelaars en de ‘bovenwereld’ van gerespecteerde deskundigen geheel door elkaar liepen. Onder degenen die door het team werden aangehouden was het gehele bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Herpetologie en Terrariumkunde, doelgroep Kameleon. Toen de rechercheurs tot in de Verenigde Staten informeerden naar deskundigen die de in beslag genomen dieren goed kunnen identificeren, kwam uit de V.S. de naam terug van een van de hoofdverdachten in hun eigen onderzoek.

Het Nosy-onderzoek eindigde in de vrijspraak van vrijwel alle verdachten, vooral vanwege onvoldoende duidelijke bewijzen van strafbaar handelen en doordat justitie te lang wachtte met het aanbrengen van de zaak voor de recht-bank. De rechters lieten zich echter ook zeer kritisch uit over de betrokkenheid van de journalist. Diens aanwezigheid (met fotograaf) bij de huiszoeking, en het gegeven dat de officier van justitie zich door het NOS-journaal liet inter-viewen in de tuin van verdachten, leverden volgens de rechtbank een “grove schending van de persoonlijke levenssfeer” op. �8 De zaak leidde tot vragen in het parlement. Kamerleden toonden zich verontwaardigd dat een journalist toegang had gekregen tot tapgesprekken en CID-informatie, terwijl de leden van de parlementaire enquêtecommissie opsporingsmethoden geen volledig zicht op dergelijke gevoelige informatie was gegund. Met de journalist liep het

�7 Informatie van betrokkenen.

�8 Een student van de Vrije Universiteit heeft enige tijd geleden uitgezocht dat verdachten in straf-

zaken waaraan in de aanhoudingsfase ruime publiciteit werd gegeven, meestal lagere straffen krij-

gen dan verdachten die geen of minder publiciteit kregen. Als voorbeeld kan de ‘Clickfondszaak’

gelden, waarin het openbaar ministerie niet-ontvankelijk werd verklaard, mede vanwege haar

voor de verdachte zeer schadelijke publiciteitsbeleid (Brants en Brants 2002: 26, noot �2). Ook de

Aanwijzing voorlichting opsporing en vervolging vermeldt dat publiciteit, waaraan politie of OM

medewerking heeft verleend, kan leiden tot lagere straffen bij de rechter.

goed af. Hij is tegenwoordig hoofd voorlichting van het Landelijk Parket en laat u groeten: hij was vandaag graag hier geweest, maar moest helaas beschik-baar zijn voor de uitspraak van het Hofstad-proces. Ook de recherchechef kon het nog navertellen, doordat hij het experiment tevoren via de justitielijn tot aan de PG had afgeregeld. Sinds die tijd is echter geen journalist meer op deze wijze tot het recherchedomein toegelaten.

De vraag is nu, tien jaar later, of die zeer restrictieve opstelling nog altijd nodig en verstandig is. Politie en justitie liggen onder vuur: zeker sinds de ontkno-ping van Schiedamse parkmoord-affaire in 200� staat de professionaliteit van het opsporingsapparaat ter discussie. Bij politie en justitie wordt de noodzaak tot versterking van de professionaliteit onderkend. Tegelijkertijd moet worden vastgesteld dat de recherche vakinhoudelijk sterk in de lift zit. De technische en tactische mogelijkheden worden steeds verfijnder, de opleidingen zijn recent vernieuwd en het wordt weer mogelijk om carrière te maken als recherche-ex-pert. Het is kortom een mooie professie waar over het algemeen integer, zeer gemotiveerd, creatief en deskundig wordt gewerkt. Die vakbekwaamheid mag ook aan de buitenwereld worden getoond, en waarom dan niet aan serieuze journalisten? Uiteraard stellen de bescherming van de persoonlijke levenssfeer en de afscherming van methoden, bronnen en identiteiten zekere randvoor-waarden. De vraag is echter aan de orde of er een modus denkbaar is, waarbij de praktijk van het opsporingsproces meer transparant en toegankelijk wordt gemaakt. Dit met behoud van de noodzakelijke afscherming ten aanzien van gevoelige aspecten, en zodanig dat de rechter het kan accepteren. Wat zou daarvoor nodig zijn?

1) Allereerst een rechercheteam dat in zijn geheel de confrontatie met een kritische, maar eerlijke buitenstaander niet uit de weg gaat. Dergelijke teams bestaan, met name in de TGO-structuur.

2) Een parket dat diezelfde moed toont, in het belang van een correct beeld van de uitdagingen en mogelijkheden van de opsporing.

�) Een korpsleiding die in een dergelijk experiment gelooft. Daarvan zijn voorbeelden.

�) Een minister die hiervoor de ruimte durft te bieden; dit is een onzekere factor.


�) Een voorlichtingsafdeling met interesse voor het recherchevak, die bereid is te investeren in een dergelijk complex project.

6) Een integere journalist met respect voor, en tegelijk een kritische distantie ten opzichte van het politievak.

7) Een zaak met een hanteerbaar afbreukrisico. Dit is tevoren lastig voorspel-baar. Ik denk aan een TGO-onderzoek naar een levensdelict, of aan een bovenregionaal onderzoek naar een serie woninginbraken, waarbij een Oost-Europese dadergroep in beeld kwam. Die laatste zaak omvatte interna-tionale samenwerking, een complexe coördinatie tussen diverse regiokorp-sen en het KLPD, dankbaar gebruik van goed politiewerk aan de basis, inzet van diverse technische en tactische opsporingsmiddelen en uiteindelijk de ontknoping in een vrijwel heterdaadsituatie, waarbij een omvangrijk arse-naal aan hulpmiddelen en bewijsmateriaal in beslag werd genomen.

8) Een rechter die zich er van laat overtuigen dat er kritisch naar een zaak kan worden gekeken en dat daar met zekere beperkingen over kan wor-den gepubliceerd, zonder dat de zorgvuldige rechtsgang hierdoor wordt belemmerd. Dit is waarschijnlijk de meest problematische en onvoorspel-bare factor: een advocaat zal uiteindelijk altijd proberen voordeel voor zijn cliënt te halen uit een dergelijke betrokkenheid van de media bij een opsporingsonderzoek.

9) Tot slot moeten de betrokkenen (slachtoffers en/of hun familie of nabestaan-den, maar ook verdachten) bereid zijn zich te schikken in een gedeeltelijke openlegging achteraf van het opsporingsonderzoek waarbij zij belang hebben.

Als we deze voorwaarden tot ons laten doordringen wordt duidelijk dat het organiseren van embeddedjournalism in de opsporing geen eenvoudige zaak is. Nagenoeg alle betrokkenen (partners in de opsporing, buitenlandse diensten et cetera) moeten van de aanwezigheid van de journalist op de hoogte worden gesteld. Iedereen moet tevoren toestemming geven, en ook een rechte rug tonen als het later een keer wat minder goed uitkomt. De voordelen zijn echter substantieel.

• Het biedt de mogelijkheid een realistisch beeld te geven van professioneel opsporingswerk, waardoor het vertrouwen in politie en justitie en hun mo-gelijkheden en inzet wordt vergroot.

• Het maakt de noodzaak inzichtelijk om afwegingen te maken en prioritei-ten te stellen in het opsporingswerk, waardoor betrokkenheid en draagvlak hiervoor toenemen.

• Het maakt knelpunten en belemmeringen zichtbaar, zodat bijvoorbeeld nodeloze bureaucratische last kan worden teruggedrongen.

• Het toont de aantrekkelijke kanten van het recherchewerk, waardoor politie en justitie meer belangstelling voor vacatures kunnen verwachten.

• Het ontmoedigt aspirant-wetsovertreders, die kunnen zien dat de pak-kans reëel is zodra justitie en politie zich daadwerkelijk op een verdachte richten.�9

Het belangrijkste bezwaar tegen deze vorm van embeddedjournalism vormt waarschijnlijk het risico dat de berechting zal worden beïnvloed door de aanwe-zigheid van journalisten in de opsporingsfase. Bovendien leeft bij politie en jus-titie niet zonder reden de overtuiging dat het Nederlandse journaille een tradi-tie heeft van een soms bij voorbaat negatieve bejegening van de overheid.60 Die laat zich niet gemakkelijk rijmen met het maken van afspraken vooraf, en het presenteren van een positief beeld van de opsporing achteraf. Hoe goed opspo-ringszaken over het algemeen ook verlopen, de pers lijkt vooral geïnteresseerd in missers en tegenvallers. In mijn voorbereidende informele gesprekken van de afgelopen weken toonden politiechefs en onderzoeksjournalisten zich echter

�9 Het gepercipieerde risico wordt binnen de politie in toenemende mate gezien als een maat voor

effectief ‘Tegenhouden’. Het korps Amsterdam-Amstelland bijvoorbeeld heeft als strategisch doel

geformuleerd, dat in 2007 7�% van de gebruikers van de knooppunten van de infrastructuur in

deze regio de controlekans moet inschatten als groot tot zeer groot (lid korpsleiding, persoonlijke

communicatie).

60 Ook weekbladen die ooit tot de zogenaamde ‘kwaliteitspers’ werden gerekend maakten zich re-

cent aanwijsbaar schuldig aan vooringenomen misdaadverslaggeving: het ‘tunneldenken’ beperkt

zich niet tot de opsporing.


gematigd positief over de mogelijkheid van embeddedjournalism.61 Er zijn barrières en vooroordelen, maar die kunnen worden overwonnen wanneer de juiste combinatie van vakmensen uit beide domeinen elkaar weten te vinden. Ik voorspel daarom dat we het komend jaar nog meer gaan horen van ingebedde journalisten in de opsporing. Hopelijk niet van “ingepakte” of zelfs “vastgezet-te” reporters, want de term heeft in het Engels meerdere betekenissen.

61 Niet alleen politie en justitie lopen risico’s bij embedded journalism: persmensen die onvoldoende

professionele distantie en objectiviteit betrachten kunnen verworden tot ingekapselde propagan-

disten, een verwijt dat ook tijdens de Irak-oorlog in 200� tegen de methode werd geuit.

��. Een netwerk recherchevoorlichting

Het lijkt de moeite waard om voorzichtig met embeddedjournalism te gaan experimenteren, al zijn de obstakels aanzienlijk. Daarnaast kan worden begon-nen met een praktische nieuwe werkwijze die eenvoudiger is te realiseren: een klein netwerk van recherche-experts die op afroep inhoudelijke mediavoorlich-ting kunnen leveren. Mediabelangstelling voor recherchewerk en deskundig-heid op dit gebied ontstaat nu veelal naar aanleiding van een incident zoals een liquidatie, een ontvoering of de arrestatie van een kopstuk uit de onderwe-reld. Op dat moment kan een deskundige weliswaar geen antwoord geven op concrete vragen naar het wie, wat, hoe en waarom van dat specifieke incident, maar hij of zij kan wel optimaal gebruik maken van de kortdurende informatie-honger. Er is zendtijd te vullen, de meer serieuze media hebben behoefte aan duiding en achtergrond. Enig deskundig commentaar om de zaken in de juiste context te zetten kan helpen om op dat moment gevoelens van onveiligheid te dempen. Politiewerk richt zich immers op datgene waarvan iedereen vindt dat er nu meteen iets aan moet worden gedaan: de noodhulp, acute misstanden en misdrijven. De overheid kan die behoefte aan een adequaat handelende macht beter zichtbaar vervullen.

Meer concreet: naar aanleiding van een ontvoering kan een gezaghebbende recherche-expert globaal schetsen wat de normale werkwijze in de opsporing is bij ontvoeringen. Terloops maakt hij of zij duidelijk dat ontvoeringen vrijwel altijd worden opgelost, en dus helemaal geen slimme bron van inkomsten zijn. Zonder op de specifieke zaak in te gaan kan men zo het fenomeen schetsen en de vaak succesvolle aanpak ervan. Dergelijk voorlichtend werk kan het best worden gedaan door een iemand die geloofwaardig is door diens relevante recherche-ervaring.

Het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing & Recherchekunde is bereid om het initi-atief te nemen tot het vormen van een pool met deskundigen, die bij wijze van achtergrondvoorlichting in voorkomende gevallen het woord kunnen voeren. Een dergelijk Netwerk Recherchevoorlichting biedt een zinvolle aanvulling op de reguliere voorlichting vanuit de korpsen, die natuurlijk gewoon door moet gaan. In dit netwerk komt de Politieacademie als opleidings- en kenniscentrum een logische rol toe. Deelnemers in het Netwerk Recherchevoorlichting kun-nen een korte mediatraining ontvangen om goed om te kunnen gaan met doorvragende interviewers en met het bepalen van inhoudelijke grenzen. Politiekorpsen stellen een rechercheman of –vrouw in staat om bij toerbeurt zulke mediavoorlichting te verzorgen. Dat levert een gemotiveerde en nog


deskundiger collega op met een publiek profiel, dat in toekomstige gevallen waarin de behoefte bestaat aan kalmerende signalen goed van pas kan komen.

Een dergelijke voorziening voor inhoudelijke achtergrondinformatie kan iets van de druk van de media tijdens incidenten wegnemen. De behoefte van de pers aan concrete inhoudelijke informatie met betrekking tot de zaak die op dat moment speelt, zal hiermee niet volledig worden afgevangen. Journalisten zullen doorgaan met het in toenemende mate zelf rechercheren, met alle risico’s van insinuaties, vage getuigenverklaringen en aantijgingen van dien. Daarom dient de beleidslijn van de P.G.’s te worden versoepeld, om zo ruimte te bieden aan het aloude publicitaire handwerk. De zaaksofficier (gesteund door de persofficier) en de recherchechef (gesteund door zijn voorlichter) kun-nen dan, voorafgaand aan een persbijeenkomst, afstemmen wat ieder op zijn terrein zal gaan verklaren. Ook wordt dan afgestemd welk beeldmateriaal zal worden verschaft en wat in ieder geval niet zal worden gezegd. Daarbij staat voorop dat de persbijeenkomst niet is bedoeld om verdachten en verdediging in diskrediet te brengen, of de schuldvraag alvast publiekelijk te beantwoor-den. Dit systeem werkte tot halverwege de jaren negentig over het algemeen bevredigend en het gaf de politie gelegenheid om de resultaten van eigen werk te presenteren. Bovendien was het –met alle respect voor de betrokken persofficieren- naar het publiek toe overtuigender dan het huidige systeem, waarbij een persofficier die inhoudelijk nauwelijks van de zaak op de hoogte is, een nietszeggende verklaring opdient. De Britse praktijk kan hier tot voorbeeld dienen: daar wordt de voorlichtingstaak hoofdzakelijk door zeer professionele politiemensen in uniform opgepakt, die met regelmaat op TV toelichting geven op incidenten en operaties.62

62 Vogelsang 200�: 2�.

�6. Besluit

Ik vat de tien centrale elementen van deze rede puntsgewijs samen.

1. Bij de opsporing, vervolging en berechting van misdrijven worden onvermij-delijk fouten gemaakt. Het is zaak door optimale professionaliteit de kans op fouten te minimaliseren.

2. Binnen de politie ontstaat –mede onder druk van de buitenwereld- een professionele cultuur van openheid en bereidheid om kritiek te geven en te ontvangen. Her en der worden reviewteams opgericht en evaluatieprocedu-res ingesteld. Mede door inspanningen vanuit de Politieacademie en in het bijzonder het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing en Recherchekunde worden afspraken gemaakt over doelen en methoden, om zo de lerende organisatie waar te maken.

�. Vanuit het openbaar ministerie klinkt op het hoogste niveau de behoefte aan samenwerking in professionalisering. Ik voorzie nog dit jaar gezamen-lijke trainingen voor recherchemanagers en officieren van justitie, dit alles ter versterking van de opsporing.

�. Het openbaar ministerie houdt de journalistiek op afstand en beperkt de politie sterk in haar voorlichting.

�. Negatieve berichtgeving heeft onrust tot gevolg, en soms wordt informatie in de misdaadverslaggeving gemanipuleerd.

6. De journalistiek vervult in meerdere opzichten een belangrijke rol. De rol van kritische en deskundige commentator is waardevol voor de kwaliteit van politiewerk, en kan het lerend vermogen versterken.

7. Een zinvolle manier om daar aan te werken zijn rechtstreekse en professio-nele contacten tussen recherchechefs en goede journalisten.

8. Media-organen die in deze ontwikkeling mee willen gaan moeten investeren in inhoudelijke deskundigheid en goed onderzoekswerk. Hoofdredacteuren zullen hun misdaadverslaggevers wellicht de gelegenheid moeten geven om een paar weken daadwerkelijk mee te lopen in een rechercheonderzoek.


9. Embeddedjournalism is lastig te regelen en niet zonder risico’s, maar het kan prachtige journalistieke producten opleveren en daarbij het opsporingswerk op een positieve wijze onder de aandacht brengen.

10. Een klein netwerk van recherche-experts kan inhoudelijke toelichting geven op procedures en onderzoeksmethoden, waarmee bij het publiek meer be-grip kan worden gekweekt voor de lastige praktijk van de opsporing.

Bijlage: strafvervolging van journalisten

Het openbaar ministerie heeft in 2002 de ‘Aanwijzing toepassing dwangmidde-len bij journalisten’ opgesteld.6� Aanleiding hiervoor waren het nogal doortas-tende optreden van commerciële televisiemakers in hun nieuwsgaring over de politie, en de vraag of journalisten verschoningsrecht toe zou komen waardoor zij hun al dan niet criminele bronnen zouden kunnen beschermen.

In deze Aanwijzing stelt het OM voorop dat ingevolge artikel 7, eerste lid, van de Grondwet “niemand(…)voorafgaandverlofnodig[heeft]omdoordedruk-persgedachtenofgevoelensteopenbaren,behoudensiedersverantwoordelijk-heidvolgensdewet”. Lid 2 van hetzelfde artikel bepaalt dat er geen vooraf-gaand toezicht is op de inhoud van een radio- of televisie-uitzending. Artikel 10 van het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de funda-mentele vrijheden (EVRM) legt de vrijheid van meningsuiting in meer detail vast. Voor de journalistiek is dit van belang, want lid 1 van dit EVRM-artikel stelt expliciet dat het recht op vrijheid van meningsuiting ook de vrijheid omvat “ominlichtingenofdenkbeeldenteontvangenofteverstrekken,zonderinmengingvanenigopenbaargezagenongeachtgrenzen(...)”.Meteendaaropvolgendsteltartikel10lid2echter:”Daardeuitoefeningvandezevrijhedenplichtenenverantwoordelijkhedenmetzichbrengt,kanzijwordenonderworpenaanbepaaldeformaliteiten,voorwaarden,beperkingenofsancties,diebijdewetzijnvoorzienendieineendemocratischesamenlevingnoodzakelijkzijninhetbelangvandenationaleveiligheid,territorialeintegriteitofopenbareveiligheid,hetvoorkomenvanwanordelijkhedenenstrafbarefeiten,debeschermingvandegezondheidofdegoedezeden,debeschermingvandegoedenaamofderechtenvananderen,omdeverspreidingvanvertrouwelijkemededelingentevoorkomenofomhetgezagendeonpartijdigheidvanderechterlijkemachttewaarborgen.”

Daar nu ontleent de overheid het recht aan om onder zekere voorwaarden (met name een wettelijke basis voor de inbreuk plus expliciete afweging van noodzaak, proportionaliteit en subsidiariteit) de journalistieke vrijheid in te perken. Wanneer het er om gaat, de verspreiding van vertrouwelijke medede-lingen zoals staatsgeheimen tegen te gaan, belangen van nationale of open-bare veiligheid te beschermen of om strafbare feiten te voorkomen, is een bij wet voorziene inbreuk in principe mogelijk. Afhankelijk van de vraag of de

6� Aanwijzing toepassing dwangmiddelen bij journalisten, vastgesteld 1� januari 2002. Stc. 2002, �6.


journalist in kwestie als verdachte is aangemerkt of niet, kunnen dwangmidde-len worden toegepast. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft herhaaldelijk inbreuken op de vrijheid van informatievergaring getoetst aan de normen van artikel 10 EVRM. De uitspraken hadden onder meer betrek-king op bronbescherming, de inbeslagname van journalistiek materiaal, de aan-sprakelijkheid van de journalist voor strafbare publicaties en het gebruik door journalisten van materiaal met een mogelijk illegale herkomst. Ook de Hoge Raad heeft enkele arresten afgeleverd die in dit kader relevant zijn.

In het Goodwin-arrest heeft het Europese Hof bepaald dat een journalist in beginsel gerechtigd is zijn bronnen geheim te houden.6� Een inbreuk hierop is slechts gerechtvaardigd indien deze noodzakelijk is in een democratische samenleving, hetgeen een belangenafweging impliceert. De persvrijheid wordt als een zeer zwaarwegend publiek belang beschouwd, zodat alleen een nog zwaarder belang inbreuk kan wettigen. Op grond van deze uitspraak komt aan journalisten (en in het verlengde daarvan aan iedereen die een actieve rol vervult bij de vrije nieuwsgaring) een relatief verschoningsrecht toe.

De Hoge Raad vertaalde het Goodwin-arrest over journalistieke bronbescher-ming al snel in Nederlandse jurisprudentie door de beschikking in de civiele zaak Van den Biggelaar tegen Dohmen en Langenberg.6� In deze zaak weiger-den twee opgeroepen journalisten vragen naar hun bronnen te beantwoorden. De Hoge raad liet het belang van bronbescherming en dus van persvrijheid prevaleren boven het belang van het kunnen eisen van een schadevergoeding door een benadeelde. Het OM concludeert in de Aanwijzing dat de journalistie-ke bronbescherming in bepaalde gevallen voor het belang van de opsporing zal moeten wijken. Met name dan is het toepassen van dwangmiddelen gerecht-vaardigd, wanneer dat het enige effectieve middel is om een zeer ernstig delict op te helderen, waarbij het leven, de veiligheid of de gezondheid van personen ernstig is geschaad of in gevaar kan worden gebracht. Als voorbeelden worden genoemd: het opsporen van de verdachte van een reeks van ernstige zedenmis-drijven, het traceren van een hoeveelheid explosieven of het inrekenen van een voortvluchtige moordenaar.

6� EHRM 27 maart 1996, NJ 1996, �77.

6� HR 10 mei 1996, NJ 1997, �78.

De Richtlijn stelt voorts vast dat journalisten die gebruik maken van anonieme bronnen of die berichten over criminele personen en groeperingen, zich daarbij schuldig kunnen maken aan strafbare feiten. Een verslaggever die bijvoorbeeld een vertrouwelijk overheidsrapport in ontvangst neemt, kan zich daarmee medeplichtig maken aan een ambtsmisdrijf. In zulke gevallen kan worden overwogen dwangmiddelen toe te passen om de andere daders, namelijk de bronnen van de journalisten, te achterhalen of ten behoeve van de opsporing en vervolging van de journalist zelf.

Het Europese Hof heeft in haar uitspraak in de zaak FressozenRoiretegenFrankrijk aangegeven dat politie en OM ook in dergelijke gevallen terug-houdendheid aan de dag dienen te leggen.66 Een journalist van het satirische tijdschrift LeCanardEnchainé had belastinggegevens van een directeur van Peugeot gepubliceerd die hij in de bus had gevonden, nadat hij de betrouw-baarheid daarvan had geverifieerd. De salarisstijgingen van betrokkene waren nieuwswaardig, aangezien tezelfdertijd de loononderhandelingen van het Peugeot-personeel plaatsvonden. Het EHRM oordeelde dat in dit geval het pu-blieke belang bij de informatie zwaarder weegt dan de geheimhoudingsplicht ten aanzien van de belastinggegevens. Het Hof concludeerde dat artikel 10 EVRM het recht van journalisten beschermt om informatie over onderwerpen van algemeen belang te verspreiden, vooropgesteld dat ze handelen te goeder trouw en op grond van een accurate feitelijke basis, en dat ze “betrouwbare en precieze” informatie verschaffen met inachtneming van de journalistieke normen. Een journalist die zelf op het inbrekerspad gaat om vertrouwelijke documenten te bemachtigen, kan vrijwel zeker rekenen op vervolging. Bij een relatief licht vergrijp, een passieve rol in het verwerven van de informatie en zorgvuldigheid ten aanzien van de juistheid ervan echter, zal strafvervolging vruchteloos blijven. Daar komt nog bij dat het volgens het EHRM niet snel toelaatbaar is om een publicatie vanwege de vertrouwelijkheid van de inhoud in beslag te laten nemen, wanneer de desbetreffende informatie reeds aan een breed publiek bekend is.67 Het is echter, vertaald naar de Nederlandse situatie, wel de vraag hoe journalisten de correctheid van justitiële informatie of inlich-tingenmateriaal eenduidig kunnen vaststellen.

66 21 januari 1999-0002918�/9�.

67 Vereniging Weekblad Bluf! Vs. Nederland, 9 februari 199�, Serie A No. �06-A.


Gebruikte literatuur

Beenakkers, E.M.Th. en M. Grapendaal�99� Lekkenenlekkers.Eenverkennendonderzoeknaarhetlekken vanvertrouwelijkeinformatienaardepers. Den Haag: WODC.

Beunders, H. en E.R. Muller200� PolitieenMedia.Feiten,FictieenImagopolitiek. Apeldoorn; Zeist: Politie & Wetenschap; Kerckebosch.

Blaauw, J.A.2002 DePuttensemoordzaak. Reconstructievaneendubieusmoordonderzoek(�eeditie). Baarn: De Fontein.200� Verdachtvanmoord.ReconstructievanzesdubieuzeNederlandse moordonderzoeken,waaronderdepaskamermoord. Baarn: De Fontein.

Brants, C. en K. Brants2002 “Vertrouwenenachterdocht.Dedriehoeksverhoudingjustitie-media-burger”. Justitiële Verkenningen 2002 nr. 6: 8-28.

Brongers, Reindert200� “DeDNA-raadselsvanPutten.BuurtonderzoeknaarmoordopChristel bijnarond.” AlgemeenDagblad 2� januari 200�.

Buck, Amanda200� “InnocenceProjects:Investigationsofwrongfulconvictionscontinueto spreadasformalprograms”. TheIREJournal, May/June 200�: 18-19.

College van procureurs-generaal2002 Aanwijzingvoorlichtingopsporingenvervolging, vastgesteld 12-07-2002.200� AanwijzingOpsporingsberichtgeving, vastgesteld 12-10-200�.

Crombag, H.F.M., P.J, van Koppen en W.A. Wagenaar�99� Dubieuzezaken:Depsychologievanstrafrechtelijkbewijs. Tweede,herzienedruk. Amsterdam: Contact.

Dinther, Mac van2002 “Dwaalsporen”. DeVolkskrant, 11 februari 2002.

Elberse, Peter en Dick Nierop, m.m.v. Rob van Zaane200� Depaskamermoord.FeitenenfictieineenZaansetragedie. Baarn: De Fontein.

Gigerenzer, Gerd200� “IThink,ThereforeIErr”. SocialResearch 72 (1): 19�-218.

Groskop, Viv200� “‘Inprison,Iwasthelowestofthelow’” NewStatesman, 1� September 200�: �1-�2.

Hansen, Mark�999 “Untrueconfessions”. ABAJournal, July 1999: �1-��.

Homburg, G.H.J. en T. van Dijk200� Actievewederkerigheid.Debeïnvloedbaarheidvanoordelenoverhet contactmetendebeschikbaarheidvandepolitie. Amsterdam: Regioplan.

Huff, C. Ronald200� “WrongfulConvictions:TheAmericanExperience”. CanadianJournalofCriminologyandCriminalJustice �6(2): 107-120.

Huff, C. Ronald, Arye Rattner, and Edward Sagarin�996 ConvictedbutInnocent.WrongfulConvictionandPublicPolicy. Thousand Oaks, CA: Sage.


Jong, Stan de200� DeDeventermoordzaak.DeomstredenveroordelingvanErnestL. S.l.: Balans.

Keijser, J.W. de, H. Elffers (red.).200� Hetmaatschappelijkoordeelvandestrafrechter: dewisselwerkingtussenrechterensamenleving. Den Haag: Boom.

Klerks, P.P.H.M.2000 Grootindehasj.Theorieenpraktijkvandegeorganiseerdecriminaliteit. Dissertatie. S.l.: Samsom.

Kolsteren, R.2006 Mediaendestrijdtegendegeorganiseerdecriminaliteit.Concept. Manuscript.

Kooman, Christiaan200� “Studentenonderzoekengerechtelijkedwalingen”. AlgemeenDagblad, 17 december 200�.

Koppen, P. J. van2002 “Rechterlijkedwalingen”.Pp.87�-88�in:P.J.vanKoppen,D.J.Hessing, H.MerckelbachenH.F.M.Crombag(red.). Hetrechtvanbinnen.Psychologievanhetrecht. Deventer: Kluwer.200� DeSchiedammerParkmoord.Eenrechtspsychologischereconstructie. Nijmegen: Ars Aequi Libri.

Koppen, P.J. van en C.J. de Poot2000 “Integraalveiligheidsbeleid,demediaencriminaliteit”. Nederlands Juristenblad 2000 nr. 7: ��8-�60.

“Korpschef”200� KorpschefPierEringaneemtrapportPolitieenMediainontvangst. Politie Flevoland, 10 mei 200�. www.nieuwsbank.nl/inp/200�/0�/10/R087.htm.

Lent, L. van2002 “Beeldvormingindestrafrechtspleging.Openbaarheid, legitimiteitenappearances.” Justitiële Verkenningen 2002 nr. 6: �2-�1.

Lutz, Brenda J., Georgia Wralstad Ulmschneider and James M. Lutz2002 “TheTrialoftheGuildfordFour:GovernmentErrororGovernmentPersecution.” TerrorismandPoliticalViolence 1�(�): 11�-1�0.

Manning, P.K.�997 PoliceWork:TheSocialOrganizationofPolicing(2ndEd.). Prospect Heights, Il: Waveland Press.

Mawby, Rob C.�999 “Visibility,TransparencyandPolice-MediaRelations”. Policing & Society Vol. 9: 26�-286.

Meens, Thom200� “Develewerkelijkhedenineentriestezaak”. DeVolkskrant, 17 september 200�.

Middelburg, B.2002 Onderwereld-p.r.Hoedemisdaaddemediamanipuleert. Amsterdam; Antwerpen: L.J. Veen.

Mullin, Chris�990 ErrorofJudgment:TheTruthAbouttheBirminghamBombings. Dublin: Poolbeg.

Openbaar ministerie2002a “Aanwijzingtoepassingdwangmiddelenbijjournalisten”. Vastgesteld 1� januari 2002. Staatscourant 2002, �6.2002b “Aanwijzingvoorlichtingopsporingenvervolging”. Vastgesteld 12 juli 2002. Staatscourant 2002, 1�0.200� “AanwijzingOpsporingsberichtgeving”. Vastgesteld 12 oktober 200�. Staatscourant 200�, 221.


Posthumus, F.200� EvaluatieonderzoekindeSchiedammerparkmoord: rapportageinopdrachtvanhetcollegevanprocureurs-generaal. Amsterdam: Openbaar ministerie.

Poveda, Tony C.200� “EstimatingWrongfulConvictions”. JusticeQuarterly 18(�): 689-708.

Ruth, Ad van, en Lodewijk Gunther Moor�997 Lekkenofverstrekken?Deinformeleinformatie-uitwisselingtussen opsporingsinstantiesenderden. Ubbergen: Tandem Felix.

Schoneveld, M.�998 Demachtvanmisdaadnieuws:overhettotstandkomenvanmisdaadnieuws endeinvloedhiervanoponveiligheidsgevoelens. Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht. Rotterdam: Politieregio Rotterdam-Rijnmond.

Schoo, H.J.200� “Strafrecht,openbaarheidendezweepslagvandedemocratie.” Pp.��-28in:A.EllianenI.M.Koopmans(red.),Media&Strafrecht. Deventer: Gouda Quint.

“Veroordeling”200� “‘VeroordelingLucydeB.istenonrechte’”. DeTelegraaf, 18 december 200�.

Vogelsang,H.200� “‘Wemoetenonsverhaalvertellen’. Politieenjustitieherzienrelatiemetdemedia.” Blauw(1)1, 17 september: 22-2�.

Weinberg, Steve2000 “FromWatergatetoMonicagate”. TheIREJournal Jan/Feb: 12-16.

Westervelt, Saundra D. and John A. Humphrey (Eds.)200� WronglyConvicted:PerspectivesonFailedJustice. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

Wijkerslooth, J.L. de2000 ToespraakcollegevoorzitterperspresentatieDenBosch. www.om.nl/over_het_om/speeches/toespraak_collegevoorzitter_pers-

presentatie_den_bo/.

Witteveen, W.J.200� “Openbaarheidalsvoorwaardevoorlegaliteit.ContrapuntDePotter.” Pp. 77-10� in: A. Ellian en I.M. Koopmans (red.), Media&Strafrecht.

Deventer: Gouda Quint.

06-0

89

Oude Apeldoornseweg �1-��7�� NR ApeldoornPostbus 8��7�01 BB Apeldoorn

T (0��) ��9 20 00F (0��) ��9 26 2�E [email protected]

Lectorale rede P. Klerks

Travel

Transcript of Lectorale rede P. Klerks