Latinka Perovi

O istoriografiji i istoriji levice u SrbijiOvo je veliko doba povijesne mitologije. U politici nikad nije bilo urgentnije da u obranu povijesti stanu oni koji se njome profesionalno bave. Mi smo potrebni. Erik Hobsbaum

Konferencija Izazovi i perspektive savremene levice u Srbiji predstavlja prvi pokuaj u poslednjih etvrt veka da se o levici kao pojavi u politikoj i drutvenoj istoriji profesionalno razgovara.1 Otuda verovatno i ideja organizatora Konferencije da njen rad pone jednim svedenim izlaganjem o istoriji levice u Srbiji. Jasni su razlozi zbog kojih je danas to potrebno, ali kako to uiniti? Razmiljajui o nainu izlaganja, odluila sam da govorim o stvarima koje su notorne ili se meni, nakon nekolikih decenija bavljenja istorijom levice u Srbiji, takvima ine.2 Ovo pominjem da bih precizirala stanovite sa koga govorim. Ne govorim iznutra nego izvana kako je Agne Heler definisala razliku izmeu memoariste i istoriara. Istoriaru je potrebna distanca ne samo od strasti, emocija, ideologija i strahova naih vlastitih ratova nego i od jo opasnijih iskuenja identiteta. Govorim, dakle, iz poloaja koji je, kako bi rekao Erik Hobsbaum, malo iskoen, i koji je za istoriara, kao i za fotografa, dobar poloaj.3 Istoriografija srpske levice u poslednjih etvrt veka Polovinom osamdesetih godina prologa veka u srpskoj istoriografiji je napravljen otar rez prema levici kao predmetu istraivanja. Dolo je do svojevrsnogVid. Sloboda, jednakost, solidarnost. Izazovi i perspektive savremene levice u Srbiji. Ur. Ivica Mladenovi i Milena Timotijevi, Beograd, 2008. 2 Vid. 1958-2008. Spomenica Instituta za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2008, L. Perovi, s. 97-103. 3 Eric Hobsbawm, Zanimljiva vremena. ivot kroz dvadeseto stoljee, Zagreb, 2009, s. 358359.1

1

paradoksa: umesto da jedna istroena istorijska pojava zaokupi istorijsku nauku, sama istorijska nauka se oslobaala od vlastitih rezultata u njenom prouavanju kao od balasta. Bez kritike valorizacije koja zahteva vreme i koja podrazumeva odreenu metodologiju, etiketirana kao ideologizovana, viedecenijska produkcija istoriara i institucija tovarena je na kamione i slata na reciklau, a biblioteki fondovi se od nje jo uvek iste. Promena reima komunistike levice, ali i potreba novih reima da se legitimiu pre svega preko totalne negacije prethodnog perioda i ovog puta je, kao to to uostalom uvek biva u velikim politikim i drutvenim obrtima, pod geslom novog poetka, dovodila do stvarnih ali i do prividnih diskontinuiteta naroito u drutvenom supstratu, mentalitetu, u onome to Pjer Burdie naziva habitusom ili nainom postupanja.4 U jednom drugom politikom i drutvenom obrtu, onom posle Drugog svetskog rata, istoriografija levice u Srbiji je takoe bila na novom poetku. Zanemarujui, na primer, injenicu da su o rodonaelniku socijalistike levice u Srbiji, Svetozaru Markoviu, dva znatna poslenika nauke, dva univerzitetska profesora, Slobodan Jovanovi i Jovan Skerli, suprotna stanovita izloili u svojim knjigama koje su napisali u prvoj deceniji XX veka, ljudi od knjige ali i od politikog uticaja, pitali su se: da li tog istog Svetozara Markovia treba slaviti ili zaboraviti Jedno ili drugo: treeg kao da nije bilo.5 O tome kako je reena ova dilema moda najbolje govori injenica da je na kraju XX veka, pre nego to se srpska istoriografija nala pred istom dilemom, bibliografija radova o Svetozaru Markoviu postala uporediva samo sa bibliografijom radova o Vuku Stefanoviu Karadiu. A celokupna dela Svetozara Markovia, koji je umro u 29. godini, objavljena su u 17 tomova. Prethodna dva izdanja objavljena su u znatno manjem broju tomova: prvo u XIX veku u pet tomova; drugo u XX veku u etiri toma. Markovievo delo se utrostruilo odnosno uetvorostruilo tako to su njemu pripisani i nepotpisani tekstovi koji su izlazili u socijalistikim glasilima za njegova ivota (listovi: Radnik, Javnost, Osloboenje i asopis Rad). Moglo bi se navesti vie primera koji pokazuju da je svaki novi poetak dovodio samo do promene sadraja a ne i do promene metoda. Pretenzija da se uspostavi totalan pogled na prolost, koji je u osnovi svakog novog poetka, u krajnjem ishodu je nanosila tetu istorijskom saznanju i realnojVid. Isto, s. 353. Vid. Latinka Perovi, Radovi o Svetozaru Markoviu objavljeni posle Drugog svetskog rata u: Srpski socijalisti 19. veka, knj. 2, Beograd, 1985, s. 100. Da bi olakao itaocu, autor je ee navodio svoje radove u kojima su sadrani podaci relevantni za istoriju levice u Srbiji.5 4

2

percepciji prolosti.6 Sreom, uz dominantnu tendenciju, uvek postoje i bone, manje ili vie vidljive tendencije. Kada je re o savremenoj istoriografiji levice u Srbiji, ove druge tendencije treba traiti u (1) sintezama istorije Srbije i (2) na margini srpske istorijske nauke. (1) U etiri sinteze istorije Srbije koje su napisane u poslednjih etvrt veka, i koje obuhvataju razliita razdoblja te istorije, o levici kao takvoj nije pisano, ali je ona, na razliite naine, za svakog od autora bila nezaobilazna. Stevan K. Pavlovi se najmanje bavio istorijom drutvenih ideja u Srbiji, pa se i njegova opaanja o levici odnose na socijaldemokratsku i komunistiku levicu, i to u vezi sa njenim odnosom prema nacionalnom pitanju posle Drugog balkanskog rata i u jugoslovenskoj dravi.7 Sima M. irkovi rodnim mestom srpske socijalistike levice smatra Ujedinjenu omladinu srpsku (1886, Novi Sad), u kojoj su, uz dominantne liberale, bili glasni i socijalisti okupljeni oko Svetozara Markovia. irkovi ovoj organizaciji pridaje mnogo vei kulturni nego politiki znaaj. Iz omladinske sredine ponikli su, kae irkovi, svi znatniji srpski intelektualci aktivni u drugoj polovini stolea. Intelektualna elita, razdvojena granicama i reimima, nala se u Omladini povezana i ujedinjena kao nikad ranije.8 Ali, tu se i podelila: irkovi tu podelu prati implicitno. U obimnoj sintezi (600 s.), pod naslovom neobinim za jedno nauno delo: Dugo putovanje izmeu klanja i oranja. Istorija Srbije u Novom veku (1492-1992), za koji naslov kae da je pozajmljen,9 Milorad Ekmei je, za delo ove vrste, dosta prostora posvetio linostima, idejama i organizacijama srpske levice. Ekmeiev pristup ovoj pojavi koja je prouavana i prouava se kao jedna posebna istorija, odredio je i njegovu interpretaciju. U sutini, ignorisana je i nacionalna i strana istoriografija srpske levice. Meutim, obim te istoriografije sam po sebi govori da se ne radi o pojavi od efemernog znaaja. Naravno, mogue je, kao to se i vidi iz priloga pod naslovom Literatura, i selektivno korienje pomenute istoriografije, ali, uz neizbene rizike, ukljuujui ak i materijalne greke.Svetozar Markovi, Celokupna dela I-XVII, Zavod za udbenike, Beograd, 1997. Stevan K. Pavlovi, Srbija istorija iza imena. Prevela s engleskog Ivana Gazikalovi Pavlovi, Beograd, 2004. 8 Sima M. irkovi, The Serbs, Oxford, 2004. Srpski prevod: Srbi meu evropskim narodima, Beograd, 2004. 9 udnovat naslove ove knjige je pozajmljen iz ocene dugog hoda srpske istorije koju je 1919. napisao knjievnik Ivo Andri. Zakljuak o stvaranju Jugoslavije bile su rei mladog pesnika Ive Andria 1919. da je time zavrena ona kobna linija klanja i oranja. Milorad Ekmei, Dugo kretanje izmeu klanja i oranja. Istorija Srbije u Novom veku (1492-1992), Beograd, 2007, s. 1, 371.7 6

3

Prvo, nepreciznosti u odreivanju teorijskog porekla ideja srpske levice i njene pozicije u aktuelnim borbama u meunarodnom revolucionarnom pokretu. Sami zaetnici srpske levice bili su u tom pogledu savreno jasni: za svoje politike i socijalne ideje i sa njima tesno povezane poglede na nacionalno osloboenje i ujedinjenje, smatrali su da najvie druguju ruskim revolucionarnim misliocima ezdesetih godina XIX veka. Pre svega, ideju o neponavljanju zapadnoevropskog puta, to jest o preskakanju kapitalizma uz oslonac na ruski mir i optinu, odnosno srpsku zadrugu i optinu. Marks je, po utemeljivaima levice u Srbiji, formulisao zakone koji vae za zapadnoevropska drutva, koja su prola politiku i industrijsku revoluciju, a Nikolaj ernievski za agrarna drutva kakva su drutva u veini slovenskih naroda. Posle francusko-pruskog rata (1870) i Pariske komune (1871), teite revolucije se pomerilo ka seljakim slovenskim narodima u ijem je sreditu Rusija. U drugoj polovini XIX veka, naroito od poraza Rusije u Krimskom ratu (1856), ruska revolucionarna misao razvijala se u tom pravcu. Uz sve meusobne razlike, ruski revolucionarni mislioci (Hercen, ernievski, Bakunjin, Lavrov, Tkaov) stvarali su elemente modela revolucije u Rusiji. Srpska istoriografija je ve daleko odmakla u prouavanju veza srpskih socijalista sa ruskim revolucionarnim pokretom i ruskog narodnjakog socijalizma kao teorijskog okvira u kome su se kristalisale njihove kljune ideje: narodna drava, narodna samouprava i narodna partija. Drugo, poetak vlastitog politikog organizovanja prvi srpski socijalisti su vezivali za rascep u Ujedinjenoj omladini srpskoj. Kada su, 1881. godine, pokrenuli svoj organ Samouprava, a 1882. godine se i formalno organizovali kao Narodna radikalna stranka, oni su, s pravom isticali da faktiki postoje ve deset godina. Tu deceniju njihovog neformalnog postojanja ispunjavaju: snana propaganda (listovi i asopisi); progoni (boravak Svetozara Markovia u poarevakom zatvoru); politiki procesi (najpoznatiji Crveni barjak u Kragujevcu 1876); tesne veze sa ruskim revolucionarnim pokretom (tajni revolucionarni kruooci u Rusiji, ruska revolucionarna emigracija u vajcarskoj); saradnja sa opozicijom u Narodnoj skuptini protiv liberala, naroito posle sticanja dravne nezavisnosti 1878. godine.10 Tree, evolucija pokreta Svetozara Markovia posle njegove smrti (1875). I po Miloradu Ekmeiu, dolo je do stvaranja dva krila: Na prvom mestu je Radikalna10 Vid. Latinka Perovi, Nikola Pai o Radikalnoj partiji pre njenog formalnog organizovanja u: Nikola Pai. ivot i delo, Beograd, 1997.

4

stranka, ija se prva lutanja veu za francusku stranku Radikalnih socijalista. Drugo krilo iz ranijeg jezgra Svetozara Markovia je Opte radniko drutvo pod vostvom Mite Cenia. Ono se konstituie posle 1881. godine a od 1895 (Ceni je umro 1888 L. P.), sa listom Socijal-dmokrat sve vie pada pod uticaj nemakih socijalista. Formalno se konstituie 1903. godine.11 Nije sporan broj krila koja nastaju u pokretu Svetozara Markovia: sporno je njihovo tumaenje. Uzgred, u jednom pregledu istorije srpskog naroda od pet vekova, ono moda i nije neophodno. Ali, ako ve postoji, treba da je pouzdano. Oba pomenuta krila su svojevrsna replika zbivanja u ruskom revolucionarnom pokretu, u ijem je sreditu podela na pitanju subjekta revolucije: narod (Lavrov, Bakunjin), ili revolucionarna vrsto organizovana manjina, koja preuzima vlast i pomou nje, sluei se terorom, vri socijalnu revoluciju u korist naroda (Tkaov, Neajev). U istoriografiji srpske levice moe se nai jo zagovornika teze o francuskom radikalizmu kao izvoru srpskog radikalizma.12 Ali, njen daleko najvei deo, posebno brojni objavljeni izvori, upuuju na rusko narodnjatvo. U njemu su prvi srpski socijalisti nali iri oslonac za vlastite ideje da ustanovama svog patrijarhalnog drutva odgovore na izazove njegove modernizacije. Posle sticanja dravne nezavisnosti (1878), ve posle smrti Svetozara Markovia (1875), taj se odnos izotravao u drutvu. U Narodnoj radikalnoj stranci, pak, kroz ideju narodne drave, uspostavlja se vrsto jedinstvo u shvatanju naroda kao socijalne i nacionalne celine. Za ovo shvatanje je od velikog znaaja bila Paieva estogodinja emigracija posle Timoke bune (1883), tokom koje je uspostavio veze, najpre sa slovenofilskim krugovima, a zatim i sa predstavnicima zvanine Rusije.13 U idejnom smislu, to jo nije bio tako radikalan zaokret. I ruski zapadnjaci i slovenofili, u otporu trulom Zapadu, nalazili su pomirenje u ruskom socijalizmu ili socijalistikom slovenofilstvu.14 Pai nije promenio Rusiju kao oslonac, ve je u njoj naao drugi oslonac: umesto podzemne revolucionarne Rusije, on se okrenuo zvaninoj Rusiji kao sreditu slovenstva i nunoj potpori u borbi Narodne radikalne stranke protiv zapadne orijentacije kralja Milana Obrenovia i Napredne stranke, drugog krila srpskih liberala. Za uzvrat, Rusija je sa Paia skinula stigmu nihiliste i dala odluujui prilogMilorad Ekmei, Dugo kretanje izmeu klanja i oranja... s. 316. Vid. Mitropolit Mihailo i Nikola Pai. Emigrantska prepiska 1884-1888. Priredio, uvodnu studiju i napomene napisao Andrej emjakin, Beograd, 2004. 13 Isto. 14 Vid. Aleksandar Hercen, Ruski narod i socijalizam. Prevod Petar Bunjad. Izbor, uvodna studija i komentari Latinka Perovi. Podgorica, 1999.12 11

5

njegovom autoritetu u Narodnoj radikalnoj stranci, koja je po samodefiniciji bila jedini autentini predstavnik srpskog naroda.15 to se tie drugog, znatno slabijeg, krila u pokretu Svetozara Markovia, koje je bilo okupljeno oko Dimitrija Mite Cenia, u srpskoj istoriografiji je odavno dokazano da je ono bilo replika one struje u ruskom revolucionarnom narodnjatvu za koju je revolucija bila delo tajne organizacije revolucionarne manjine. 16 Ceni je odravao veze sa Narodnom voljom, koja je izvrila atentat na cara Aleksandra II (1. mart 1881). Publicitet ove teroristike organizacije u Cenievim listovima je bez presedana: objavljivani su njeni dokumenti, stenogrami sa procesa njenim pripadnicima, njihove biografije. Sa pozicija Narodne volje, Ceni je kritikovao ne samo oportunizam Narodne radikalne stranke nego i Svetozara Markovia. Njegov strah da bi kapitalizam i graansko drutvo unitili srpski narod manifestovao se kao iskljuivi nacionalizam. Otuda u njemu nije mogue videti preteu Srpske socijaldemokratske partije.17 Prihvatajui kapitalizam, Srpska socijaldemokratska partija je napravila raskid sa narodnjakim socijalizmom: ona se ne javlja kao politiki reprezentant naroda ve jednog sloja, radnike klase u nastajanju i kao vaan korektiv, naroito u borbi za socijalno zakonodavstvo. U isto vreme, Srpska socijaldemokratska partija sledi ideju federalizma. Imajui u vidu etniku izmeanost Balkana, a teei njegovoj modernizaciji, ona se, zajedno sa nekolicinom liberalnih poslanika u Narodnoj skuptini, i u svojoj tampi, suprotstavlja militarizaciji srpskog drutva i ratovima na poetku XX veka. etvrto, u Ekmeievoj sintezi, federalizam Svetozara Markovia je jedva dodirnut. Ponavljam: i to je dopustivo u knjizi koja istoriju srpskog naroda predstgavlja u dugim linijama. Markovi je, meutim, federalizam utemeljio kao konstantu srpske levice (narodnjake, socijaldemokratske, komunistike), kao alternativu velikodravnoj ideologiji zasnovanoj na istorijskom pravu. On je tu ideju razvijao nasuprot ideji Velike Srbije, poev od 1868. godine, a ne tek u svom delu Srbija na Istoku (1872), u kome je, kako kae Ekmei, izloio doktrinu da Srbija ne moe iriti svoj oblik drave i drutva na druge balkanske narode, nego da seLatinka Perovi, Usredsreenost na nacionalno osloboenje i ujedinjenje u: Nikola Pai u Narodnoj skuptini, knj. 1, Beograd, 1997. 16 Vid. Dimitrije Mita Ceni, Izabrani spisi, 1-2. Uvodna studija, izbor, redakcija i napomene Latinka Perovi. Beograd, 1988. 17 Vid. Dubravka Stojanovi, Iskuavanje naela i ratni ciljevi Srbije 1912-1918, Beograd, 1994.15

6

to mora traiti u formi federalizma. U procepu izmeu slovenskog Bakunjina i pruskog Marksa, oni (srpski socijalisti L. P.) su bili na drugoj strani.18 To je netano lociranje Markovieve ideje federalizma: Marks je bio centralist, a Bakunjin teoretiar bedravnosti anarhije. Osim toga, Markovi jeste poznavao kljune ideje socijalistikih mislilaca svog vremena (Prudon i Blan u Francuskoj; ernievski, Lavrov, Bakunjin u Rusiji). Ali je svoje socijalne ideje o nekapitalistikom razvoju Srbije formulisao u polemici unutar malobrojne srpske inteligencije (Vladimir Jovanovi, Vladan orevi, Dragia Stanojevi). I njegova ideja federalizma je klijala u Srbiji. Odbacujui istorijsko pravo kao osnovu reenja srpskog pitanja, to jest obnovu Duanovog carstva, Svetozar Markovi je, kako je govorio Slobodan Jovanovi, izazvao prvu ozbiljnu krizu srpskog nacionalizma. Sama ideja obnove srednjevekovne drave, koja i nije bila samo srpska i na ijem prostoru su se odigrali ireverzibilni istorijski procesi, uinili bi srpsku dravu na spoljnom planu osvajakom, a unutra vojno-policijskom dravom. Dugorono, takva bi se drava, smatrao je Markovi, okrenula protiv interesa srpskog naroda. Alternativa takvoj dravi, koju on 1868. godine, jo dok je bio u Petrogradu, nazivao Velikom Srbijom, jeste savez srpskog naroda sa drugim balkanskim i junoslovenskim narodima.19 U srpskoj politikoj misli ideju federacije zagovarali su Mihailo Polit Desani, Svetozar Mileti, Vladimir Jovanovi. Federalizam je ideja koja pripada anarhistikom socijalizmu nasuprot dravnom socijalizmu. Ali, ona ni kod Prudona ni kod Bakunjina, uz sve razlike izmeu njih, ne znai reenje nacionalnog pitanja. Kod Svetozara Markovia ideja federacije proistekla je iz njegove projekcije socijalne revolucije, koju on ne razume kao dravni udar, ve kao zajedniku perspektivu balkanskih naroda. U tom smislu, ona je i reenje nacionalnog pitanja svakog od njih. Ova ideja je probila mentalnu opsednutost istorijskim pravom, odnosno velikom dravom. Najzad, sinteza istorije Srbije iz pera nemakog istoriara Holma Zundhausena.20 Od svih pomenutih sinteza, ona je izazvala najvee reakcije. Meutim, glavna energija u srpskoj istoriografiji troena je, barem do sada, na dva pitanja: da li stranac moe da napie istoriju srpskog naroda i da li je u stanju da je razume bez emocija koje, za razliku od srpskog istoriara, ne poseduje. Oba pitanjaMilorad Ekmei, Dugo kretanje... s. 262. Vid. Latinka Perovi, Srpski socijalisti 19. veka, knj. 2. Beograd, 1985. 20 Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka. Preveo s nemakog Tomislav Beki. Beograd, 2008.19 18

7

predstavljaju udaranje na otvorena vrata. Jer, ni u jednom ni u drugom sluaju, Zundhausenova knjiga ne predstavlja presedan. I pre njega, stranci su pisali istorije srpskog naroda, a ni svi srpski istoriari nisu unisono tumaili istoriju vlastigog naroda: dovoljno je podsetiti na romantiarsku i kritiku istoriografiju. Meutim, jo uvek nema rasprave o pitanjima koja su u sreditu Zundhausenove sinteze. A u takva pitanja spadaju i ona koja su, i neposredno i posredno, povezana sa istorijom levice. Po Zundhausenu, populizam (uvek bih u prevodu rekla, narodnjatvo) u najirem spektru znaenja odreuje srpsku istoriju u moderno doba. Pre Zundhausena, Slobodan Jovanovi je tom odrednicom smatrao nacionalizam.21 Seljatvo i srpski narod su za populistu, kako bi Zunhdausen rekao, i levog i desnog spektra, istovetni pojmovi. Jedinstvo levog populizma naruava Svetozar Markovi idejom da narod nije materijal za istoriju i da mu usreenje ne moe doneti revolucionarna manjina na bajonetima. A zatim, odvajanjem od klerikalne tradicije i odbacivanjem istorijskog prava kao osnove za jedinstvo srpskog naroda, povlai liniju razdvajanja sa desnim populizmom. Srpski narod, po Markoviu, nema geografskih i etnografskih granica i da bi stvorio dravu od 5 do 5 i po miliona Srba, morao bi da doe u neprijateljske odnose sa Bugarima, Hrvatima i Rumunima. Markovi je, smatra Zundhausen, prilino precizno opisao ta e se u zavrnoj fazi stvaranja nacija i drava stvarno dogoditi i trajno obeleiti istoriju Srbije i Srba do kraja 20. veka. Sa Markovievom smru je, po Zundhausenu, umrlo i razlikovanje izmeu osloboenja i osvajanja, izmeu prava na samoopredeljenje i istorijskog prava. Ali, njegova ideja federacije je trajno oznaila liniju podele izmeu levog i desnog populizma: nacionalni i jedan i drugi, oni imaju sutinski razliite perspektive. Federalizam iskljuuje asimilaciju naroda i versku netrpeljivost: zato je u osnovi prosvetiteljski. Markovi polazi od toga da je humanizam... upravo ravnopravnost narodnosti... ravnopravnost naroda Srba, Hrvata, Bugara, pa i drugih naroda koji bi uli u slobodni savez slovenski na jugoistoku Evrope.22 Ta ideja je izraz sagledavanja perspektive malog, seljakog, u celini jo neosloboenog srpskog naroda kao jedinstvenog procesa emancipacije i drugih balkanskih i junoslovenskih naroda. Ne samo sloboda od drugih, nego sloboda i za druge. Ta je ideja, smatrao je JovanJedina tradicija koja postoji, izrasla i stamena, to je nacionalizam. On je taj koji daje nadahnua za velike podvige i vladaocima i strankama i narodnoj masi. Slobodan Jovanovi, Vlada Aleksandra Obrenovia, knj. III. Sabrana dela, XII, 1936, s. 426. 22 Vid. Latinka Perovi, Srpski socijalisti 19. veka, knj. 2, s. 332.21

8

Skerli, i uinila Svetozara Markovia jednom od najznaajnijih pojava u istoriji srpskog duhovnog ivota u 19. veku.23 Ali, njegova ideja saveznog ustrojstva nasuprot velikodravnom jedinstvu ima i nivo istorijske anticipacije. (2) Posmatrana iz iskustva poslednjih etvrt veka, srpska istoriografija kao da govori u prilog stanovitu da postoje razdoblja kad istoriar treba da pie samo za istoriare. Posle ve pomenutog politikog reza prema istoriji srpske levice, njena je istoriografija potisnuta na marginu. Nita novo, i nita strano. Jer, ta margina, ne prvi put upravo u poslednjih etvrt veka, i ne samo u Srbiji, pokazala se kao vrlo produktivna. U meuvremenu, ona je ispunjena: objavljenim istorijskim izvorima; monografijama i studijama, posebno o teorijskim ihoditima srpske levice, tj. o onome to se u ranijoj istoriografiji imenovalo kao strani uticaj, pri emu se teite stavljalo as na socijalistika uenja u Zapadnoj Evropi, as na revolucionarne ideje u Rusiji. to je najvanije, ideje srpske socijalistike levice posmatrane su u odnosu na druge drutvene ideje: pre svega, u odnosu na liberalizam. Svi ovi rezultati duguju mnogo upravo prethodnim prouavanjima: istoriografija je, kao i sama istorija proces. Zato nita ne treba slati na reciklau ve sve treba smestiti u arhive i biblioteke. Za istoriara je zanimljivo ono to je dovreno kao proces ili kao jedna etapa procesa. Pri tom, treba podseati na neke notorne a potisnute istorijske istine, jer la o prolosti utie i na budunost. Konstante levice u Srbiji 1. Meu notornim istinama prva je da je istorija levice u Srbiji duga: ona se gotovo poklapa sa istorijom Srbije u moderno doba. Prva saznanja o socijalizmu i komunizmu, kao odjek revolucionarnih zbivanja u Evropi 1848. godine, u Srbiju stiu preko Srbskih novina, jedinog lista koji u Srbiji tada postoji, Velike kole i akih druina.24 U Ujedinjenoj omladini srpskoj (1866) ve se (1868) kristalie podela na liberale oko Vladimira Jovanovia i socijaliste oko Svetozara Markovia. U sreditu podele je pitanje ekonomske jednakosti i unutarnje i spoljne slobode. Odgovor na ovo pitanje odredie ne samo istoriju meusobnog odnosa ove dve orijentacije nego i istoriju Srbije.Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka... s. 136. Vid. Latinka Perovi, Prvi poznavaoci i pristalice socijalistikih uenja u Srbiji. Obavetavanje o postojanju socijalistikih uenja, pominjanje socijalizma u: Srpski socijalisti 19. veka, knj. 1... s. 157-166.24 23

9

2. Bez obzira na razliite predzanke, sredina drutvena ideja u Srbiji je ideja socijalizma. Ona se javlja na levici liberalnog pokreta koji nastaje u deceniji 18481858, da bi 1868. godine, posle ubistva kneza Mihaila, sklopio savez sa Namesnitvom. I sam u povoju, srpski liberalizam, opsednut nacionalnom romantikom i srednjevekovnom prolou, bio je blii slovenofilstvu nego zapadnoevropskom liberalizmu. Otuda je kritika sporazuma liberala sa Namesnitvom i dola sa njihove levice, sa socijalistikih pozicija. Deceniju izmeu 1868. i 1878. godine, ije su krajnje take prvi nacionalni ustav i sticanje dravne nezavinosti, ispunila je borba izmeu liberala i socijalista. Ta se borba zavrila izotrenom podelom na dva tabora. Pre svega, kako je isticao Nikola Pai, u srpskoj inteligenciji na liberale, odnosno naprednjake i socijaliste, odnosno radikale.25 Razliiti spoljnopolitiki oslonci, Austrija i Rusija, samo su bili izraz onih dubljih razlika koje, po Nikoli Paiu, lee takorei u dubljim moralnim i politikim osnovama i pogledima na svet i slovenstvo.26 3. Notorno je i da je levica u Srbiji prola kroz razliita razdoblja i da svako od tih razdoblja ima istorijski omeen okvir u kome se mora i posmatrati. Izvan tog pristupa ostaje ili prepriavanje lektire ili konstruisanje poeljne prolosti. U svakom od ovih razdoblja postojale su razliite struje. Nema nijedne tendencije u zapadnoevropskom i ruskom revolucionarnom pokretu koja u Srbiji nije nala makar jednog svoga adopta. Rezultat svega toga nije samo eklektizam nego i svojevrsna dinamika. Za malu, siromanu seljaku zemlju relativno bogata literatura, mnogo listova i asopisa, mnogo polemika koje su, uz sav apriorizam uesnika u njima, donosile informacije o drutvenim i politikim pojavama i doprinosile raiavanju pojmova. Posmatrana sa tog stanovita, levica je i bitan inilac politike kulture i kulture u Srbiji uopte. Pre pojave Svetozara Markovia, govorio je jedan od njegovih najbliih saradnika vlada u Srbiji dinastijaka razdraenost; narod zaputen u svakom pogledu; sve partije rastrojene; knjiga i novina skoro nikakvih; andar, potkaziva i nepoverenje prekrili Srbiju; partija radikalnodemokratskih nikad i ne bilo; o socijalizmu nikad niko i ne uo; zemlja udaljena od zapada, okruena sumornim susedstvom; tada se vraa iz sveta u Srbiju ak od 23 godine, slaba

Vid. Latinka Perovi, Izmeu anarhije i autokratije. Srpsko drutvo na prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd, 2006, s. 185. 26 Isto, s. 186-187.

25

10

zdravlja, iznemogao; on nosi u mozgu svome suvremenu nauku, u srcu svome silinu ubeenja i gvozdenu volju rada...27 Nisu, meutim, svi na ovaj nain govorili ni o ovom, ni o drugim uincima srpske levice. Treba, na primer, bar kada je re o njenom rodonaelniku, itati pesnika Lazu Kostia28 i prevodioca i publicistu Dragiu Stanojevia.29 Levica je istorijska pojava i na nju, kako kae Hobsbaum, treba gledati kritiki: i pozitivna i negativna emocija su prepreka spoznaji njene stvarne istorije: njenih dometa i ogranienja. 4. Duga i komparativna prouavanja levice u Srbiji pokazuju da sve struje unutar levice, sva razdoblja njene istorije, bila ona u opoziciji ili na vlasti, sadre isto jezgro, koje i ini okosnicu levice kao jednog istorijskog bloka. Razlike unutar levice tiu se vie sredstava nego ciljeva. Druge su prirode razlike u odnosu prema liberalizmu kao drugom istorijskom bloku, drugoj istorijskoj tendenciji u istoriji Srbije u moderno doba. Te su razlike sutinske: one se tiu svojinskog odnosa, drave i drutva. Nije teko otkriti sadraj tog jezgra: za to postoji dovoljno dokaza i u ideologiji i u praksi levice. Esencijalna ideja je neponavljanje puta koji je u svom razvoju prola Zapadna Evropa, to jest kapitalizma i liberalizma. Ali to je, kako je u svojoj kapitalnoj studiji o ruskom narodnjatvu rekao italijanski istoriar Franko Venturi, takoe stranica evropske istorije.30 U smislu da je teorija neponavljanja zapadnoevropskog puta u agrarnim drutvima bila refleks kritike kapitalizma i liberalizma u socijalistikim uenjima Zapadne Evrope i perspektive socijalne revolucije u njoj. Poljski istoriar Andrej Valicki smatrao je ovu ideju jednom od najproduktivnijih ideja XIX veka u drutvima koja su zaostajala u razvoju.31 Ona je izraavala napor levice da ove zemlje ne budu osuene na novo zaostajanje. Otuda i stanovite o zaostalosti kao prednosti, o traenju novoga u starome. To jest, povezivanje ideje udruivanja o kojoj su govorila socijalna uenja u Zapadnoj Evropi sa tom istom idejom u patrijarhalnim ustanovama ruskog i srpskog naroda. I utvrivanje redosleda: prvo pitanje o hlebu, pa o slobodi.

Latinka Perovi, ta je pisano o Svetozaru Markoviu do kraja Prvog svetskog rata u: Srpski socijalisti 19. veka, knj. 2... s. 29. 28 Isto, s. 40. 29 Latinka Perovi, Kritika liberalizma (Dragia Stanojevi). Polemika sa Svetozarom Markoviem u: Srpski socijalisti 19. veka, knj. 1... s. 259-267. 30 Franco Venturi, Il populismo russo, I-III, Torino, 1972. 31 Andrzej Valicki, A History of Russian Thought: From the Enlightenment of Marxism, Oxford, 1980.

27

11

U kakvom odnosu konstanta o neponavljanju evropskog puta stoji prema drugoj konstanti srpske levice: prema kritici velikodravnog programa i nacionalizma? U ideji federacije balkanskih i junoslovenskih naroda teite je na njihovoj zajednikoj perspektivi kao alternativi stalnim pripremama za ratovanje i ratovanju. I neponavljanje zapadnoevropskog puta je bila zajednika perspektiva u XIX veku. Ali, istorija menja paradigme. Ruska revolucija, koja je posluila kao model za revolucije u XX veku, uprkos instrumentalizovanoj upotrebi marksizma, pripremljena je teorijom neponavljanja zapadnoevropskog puta. Ali, planirani skok nije bio i stvarni skok. Carsku Rusiju su, preko sovjetske vlasti, nadrivele njene bitne karakteristike: imperijalnost i dominacija drave nad drutvom. Antonio Grami je 1918. godine pisao da su ruski marksisti imali revoluciju protiv Kapitala i uprkos Kapitalu, i stvorio je termin revolcija kontrarevolucija. Njime je hteo da kae da, posle radikalizma koji prati svaku revoluciju, posle politikog skoka napred, uvek dolazi do mirenja s prolou, jer novi odnosi ne obuhvataju totalitet proizvodnih snaga, te su, uprkos hegemonije, prisiljeni na kompromis sa starim nainom ivota i ideologijom.32 Neto slino se danas deava i u svim istonoevropskim zemljama. Stara paradigma neponavljanja zapadnoevropskog puta istorijski se iscrpla. Ali, ona je jo uvek mentalitet, supstrat, habitus, nain ponaanja. Zapadnjatvo nije ideologija i nije cilj zadat ljudskom rodu.33 Ali, u evropskom putu, ne u hronolokom ve u vrednosnom smislu, imajui u vidu pre svega prosvetiteljstvo, mogua je zajednika perspektiva balkanskih i junoslovenskih naroda. Stvarnost bi ovde, kao i na Zapadu, morala da oblikuje ideje, a ne obrnuto. Na ovom tragu je i odgovor, ne toliko na pitanje perspektive levice u Srbiji danas, nego perspektive i same Srbije. Ni levi ni desni populizam ve izvan i jednog i drugog.

Latinka Perovi, Prilog istorijatu realnog socijalizma u: Srpsko-ruske revolucionarne veze. Prilozi za istoriju narodnjatva u Srbiji, Beograd, 1993. 33 Vid. Dunja Meli, Miljenje slobode juer i danas. Na tragu Hannahe Arandt, Gordogan, Zagreb, 2007, 11-14.

32

12