Kutadgu Bilig'de Devlet, Toplum ve Birey Felsefesi

8/3/2019 Kutadgu Bilig'de Devlet, Toplum ve Birey Felsefesi

1/93

KUTADGU BLG'E GREBirey-Toplum-Devlet Kavramlar

veEski Trklere Toy - !e"lis

#$DEKLER

1. Kutadgu Bilig'den Seme zl Szler 22. Kutadgu Bilig'in Devlet Felsefesi, I. Blm rd.D!.Dr. "e#at D!$an %

1. Dem!&rati& Devlet 2. (ai& Devlet 1

%. Kutadgu Bilig'in Devlet Felsefesi, II. Blm rd.D!.Dr. "e#at D!$an %)

1. S!s*al Devlet %+2. u&u& Devleti -2%. Ka*na&a %,)

4. Kutadgu Bilig'e /re Bire*0!lum0Devlet 3li&isi 4rf. 56durra7man /zel )-1. Ka*na&a )+

). Kutadgu Bilig'de Devlet Fi&ri /&7an 8lmaz )91. Si*asi a&imi*et ):2. Devlet ve !lum a8s8 +2%. &mdar8n zelli& ve /revleri +9-. Kutadgu Bilig'de Devlet ve 57la& )). S!nu :+. Ka*na&a 9

+. ;s&i r&lerde !* < =e>lis ?zerine =. Se*itdanl8!$lu 92


2/93

KUTADGU BLG'den Gzel Szler

Akl senin iin iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin iin ok merhametli bir karde tir. Allh'a s n, onun emrine itaatsizlik etme! Akl ss dil, dil ss szdr. nsan szn dil dili ile syler; sz iyi olursa, yz parlar. Allah'tan ne gelirse ona rz ol! Anlay ve bilgi ok iyi eydir; e er bulursan, onlar kullan ve uup g e k.

Bir insan btn dnyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dnya kalr; onun ksmetine ancak iki top bez d er. Bu dnya renkli bir glge gibidir, onun pe ine d ersen kaar; sen kaarsan o seni kovalar.. Bu dnyann kusuru bin, meziyeti ise birdir. nsan bunu nasl geirirse, o yle geer. Btn halka iten gelen merhamet gster. Btn iyilikler bilginin faydasdr. Bilgi ile g e dahi yol bulunur. Byklk taslayan, kibirli ve kstah adam, tatsz ve sevimsiz olur; kibirli insann itibari gnden gne azalr. E er kendine candan ba l birisini aryorsan, szn ksas , kendinden daha candan birini bulamazsn. Dima iyilik yap ki, kendin de iyilik bul. Dnya ve hireti her ikisini birden elde etmek istersen, u birka i i b rakma; muktedirsen bunlar mutlaka yerine getir! Elini uzatarak gkteki y ldzlar tutsan ve ba n g e de se bile, sonunda sen yine yerdesin. Ey asil insan! insanl elinden brakma; insanl a kar daima insanlkla muamele et. i adaletle yap, buna gayret et; hi bir zaman zulm etme; Allah'a kulluk et ve O'nun kapsna yz sr. Hangi i olursa olsun, sen onu tatl dille kar la; her i te tatl dil kullanrsan saadet sana ba lanr. Hi bir i te acele etme, sabrl ol, kendini tut; sabrl insanlar arzularna eri irler. Diline ve gzne sahip ol, bo azna dikkat et; az ye, fakat helal ye. Hangi i e girersen, nce sonunu d n; sonu d nlmeyen i ler, insana zarar getirir. Ba kasnn zararn isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve heveslerine hakim ol. Bak, do an lr; ondan, eser olarak, sz kalr; szn iyi syle! lmsz olursun. nsann bunca zahmet ekmesi hep bo az ve srt iindir; mal toplar, yiyemez; ldkten sonra da vebali altnda kalr. Ey nimet sahibi olan kimse, kret. kredene Tanr nimetini artr r. nsan nadir de il, insanlk nadirdir. nsan az de il, do ruluk azdr. nsann bunca zahmet ekmesi hep bo az ve srt iindir. Mal toplar, yiyemez; ldkten sonra da vebal altnda kalr. ok mal a gzly doyurmaz. Ecel gelince pi man olur, fakat artk i ini yoluna koyamaz. Akl bir me aledir. Kr iin gz, l vcut iin can, dilsiz iin szdr. Ktlk edersen, ktl n kar l pi manlktr. Elinden gelirse, ktl n inadna iyilik yap. ok dinle fakat az konu . Sz akl ile syle ve bilgi ile ssle. Fenalk cahillikten do ar, hastalklar ktlkler hep ayn noksanlktan ileri gelir. Fakat tedavi ile hastalara ifa verilebilir; terbiye ile ktler iyi edilebilir; okumak yoluyla da bilgisizlere bilgi verilmi olur. Gnln ve dilini do ru tut!

Gurur faydaszdr, o insanlar kendinden so utur. Alak gnlllk ise insan ykseltir. Halka faydal ol, onlara zarar verme! Her mahlk kendi nasibini al r. Yryenler yiyeceklerini ve uanlar da yemlerini bulurlar. Her sz sz diye a zndan karma. Lzumlu olan sz d nerek ve ihtiyatla syle. Her bakmdan tam zengin olmak istersen, kanaatkr ol. Bylece kendi nasibini elde etmi olursun. Huzur istersen zahmet ile birlikte gelir. Sevin istersen kayg ile birlikte bulunur. e acele ile girme, sabr ve teenni ile hareket et. Acele yaplm olan i ler yarn pi manlk getirir. nen ykselir, ykselen iner, parlayan sner ve ykselen durur. nsan ss, yz; yzn ss, gz; akln ss, dil; dilin ss, szdr. nsan, binlerce ya asa, arzu etti i eylere kavu sa bile, yine dile i bitmez. nsana insanl nisbetinde mukabelede bulun. Byle mukabelede bulundu u iin, insana insan ad verilmi tir. nsan dil kymetlendirir ve insan onunla saadet bulur. nsan dil kymetten d rr ve insann dili yznden ba gider. nsanlarn sekini insanl a faydal olan insandr. Halk nazarnda muteber kimse, merhametli olan insandr. yi hareket et, ktlerin zararlarn ortadan kaldr!" Kara toprak altndaki altn, ta tan farkszdr. Oradan knca, beylerin ba nda tu tokas olur. Kimin sana biraz eme i geerse, sen ona kar l k daha fazlasn yapmalsn. Ktlk de ersiz bir ey oldu u iin, onu yapan da de ersizdir. Menfaat sandalyeye benzer; ba nda ta rsan seni kltr, aya nn altna al rsan seni ykseltir. fke ve gazapla i e yakla ma; e er yakla rsan, mr heder edersin. Sz a zda iken sahibinin esiridir, a zdan ktktan sonra sahibi onun esirdir.


3/93

KUTADGU BILIGIN DEVLET FELSEFESI I*

Yrd. Do. Dr. Nejat DOGANErciyes niversitesi, Iktisadi ve Idari Bilimler Fakltesi,

[email protected]

zet

Ilk Trk-Islam eseri olmasi nedeniyle Kutadgu Bilig, Trklerin en nemli

politik teori hazinesidir. Buna ragmen, bugne kadar eser zerinde yeterincedurulmamistir. Ayrica bu eser hakkinda bugne kadar yazilan birok sey geregiyansitmamaktadir. Iste bu makale, bir yandan literatrdeki bu eksikligi doldurupyanlislari dzeltmeye alisirken, diger yandan da Kutadgu Biligin temel politikmesajinin ne oldugunu irdelemektedir. Inceleme gstermektedir ki, Kutadgu Biligdemokratik, laik, sosyal bir hukuk devletini isaret etmektedir. Kutadgu Biligingnmzde ne anlama geldiginin yorumlanmasi, sadece eserin zenginliginigstermek aisindan degil, Trk-Islam devletlerinin ynetsel rgtlenmeleriaisindan da nem tasimaktadir.

Giris:

Kutadgu Bilig,hala el srlmemis bir abide halinde

karsimizda durmaktadir.1

Bu makalede amacim, Trk-Islam kltrnn ilk yazili eseri olanKutadgu Biligin temel devlet felsefesini aiklamaktir. yle dsnyorum ki,ancak bu sayede bugnk Trk-Islam toplumlarinin siyasal rgtlenmesinigzden geirebilir ve bu toplumlarin yeniden yapilanmalarina ynelik bazitavsiyelerde bulunabiliriz. Sovyetler Birliginin ksnden sonra Orta Asyadevletlerinin bagimsizliklarini kazanmalari ve en son Afganistanda grlggibi bazi Islam toplumlarinda karisiklik yasanmasi bu tr bir girisimi daha da

nemli kilmaktadir.

Bu makaleyi yazmaya beni iten temel neden, Kutadgu Bilig hakkindabugne kadar sylenenlerin birogunun yanlis olmasi ve ayrica asilsylenmesi gerekenlerin sylenmemesidir. Diger bir deyisle, Kutadgu Bilighakkindaki bilimsel alismalar belirli konulara saplanip kalmis

bulunmaktadir. Bugne kadar arastirmacilar, genel olarak, Yusuf HasHacibin kimden etkilenmis olabilecegi konusunu tartismislar ve Kutadgu


4/93

Sosyal Bil iml er Enstits Dergi si Sayi : 12 Yil : 2002 (127-158 s.)

128

Biligde in, Hint ve Iran kltrlerinin etkileri ile Budizm, Manihaizm,Zaroastroizm gibi dinlerin izlerini aramislardir. Bu konularla bilimilgilenmelidir. Ancak bu ugras Kutadgu Bilig ile ilgili bir dipnot olmasigerekirken, asil tartisma halini almistir. Birok yanlislik ve yanilmalara daha

bastan yol amasinin yaninda, bu tr yaklasimin bilimsel aidan temel hatasiKutadgu Bilig ve onun yazari Yusufun bakis aisinin ileriye ynelik oldugugeregini gz ardi etmesidir. 1069/1070 yilinda tamamlanan eserin butarihten sonraki dnemler iin nemi incelenmemis, bunun yerine dahanceki felsefi akim ve kltrlerin etkisi arastirilmistir. Iste, buradasavundugum yeni yaklasim (metot), Yusufun o gnden ileriyi nasilgrmemizi istedigini arastirmayi ve bugnk politik yapilanmalara bakarak

Kutadgu Biligin temel devlet yapisi konusunda ne syleyebilecegini ortayaikarmayi amalar. Asil nemli olan Kutadgu Biligin 1069/1070deki siyasive toplumsal evre aisindan degil, bugnk evre ve bugn iinyorumlanmasidir. Zaten,Yusuf da eserde bize syle seslenmektedir: dilegim

benden sonra geleceklere kalacak bir sz sylemek idi.2

Iste Kutadgu Bilige bu aidan yaklasildiginda grlmektedir ki, Yusufbugn dahi gereklestiremedigimiz bir devlet sistemini aslinda o gnden bizevermistir. Kutadgu Biligde ngrlen devlet, demokratik, laik ve sosyal birhukuk devletidir. Eserinin adindan da anlasilacagi gibi, her iki dnyadainsanlari mutluluga ulastirmayi amalayan Yusuf, ideal devletin nasil olmasi

gerektigini ele almis ve byk bir ileri grsllkle Trk-Islam toplumlarininyapilanmasi zerine nemli tavsiyelerde bulunmustur. Yusufun 1069/1070yilinda syledikleri Bati toplumlarinin politik felsefesinde yaklasik alti yzyil sonra ilk defa ele alinacaktir.

Bu grslerimizi aiklamak iin ncelikle bugne kadar eser hakkindasylenenlerden bazi rnekler verecegiz, sonra eserin incelemesine geerekdemokratik devlet, laik devlet, sosyal devlet ve hukuk devleti kavramlarizerinde duracagiz. Bu aiklamalari yaparken, okuyucunun Kutadgu Biliginkonusunu ve hikaye rgsn az-ok bildigi farz edilmistir. Ancakokuyucuya eserin temel karakterleri ve bu karakterlerin neyi temsil ettigikonusunda kisa bir animsatmada bulunmak yararli olabilir.

Kutadgu Bilig, drt ana karakter arasinda geen diyaloglardanolusmaktadir. Eserdeki bu drt ana karakterin her birinin belirli bir sosyalrol vardir ve her biri belirli bir degeri temsil eder. Kntogdi hkmdardir vehukuku temsil eder; Aytoldi vezirdir ve saadeti temsil eder; gdlmis devezirdir ve akli temsil eder; Odgurmis ise asetiktir ve akibeti temsil eder.3Eserin yks syle zetlenebilir. Aytoldi devlet hizmetine girmeyi okistemektedir. Bir yakini araciligiyla o dnemin has hacibi ile tanisir ve hacip


5/93


129

kendisini hkmdarin huzuruna ikarir. Hkmdar, Aytoldidan hoslanir vekendisini vezir yapar. Bir sre sonra Aytoldi lr ve geriye tek oglugdlmisi birakir.4Hkmdar gdlmisin yetismesini ve egitimini stlenir.Akilli ve bilgili olan gdlmis, hkmdarin gzne girerek bir sre sonravezir olur. gdlmisi ok seven ve onu kaybetmekten korkan hkmdar, onayardim edebilecek ve gerekirse onun yerini alacak akilli ve bilgili bir kisidaha arar. Bu amala gdlmis arkadasi Odgurmisi hkmdara tavsiye eder.Hkmdar bu kisiyi kendi hizmetine almak istese de, basarili olamaz.Odgurmis, insanlardan uzak bir yerde ibadetine devam etmek ister. Dahasonra, gdlmis de devlet hizmetinden ekilip kendini tamamen ibadetevermek ister; ancak, Odgurmis buna karsi ikar ve herkesin yerinde kalmasini

ve topluma en iyi hizmeti bu sekilde verebileceklerini syler. Bir sre sonra,Odgurmis lr ve geride mridi Kumaruyu birakir. Vezirleri ve Odgurmisingtleri sayesinde hkmdar, iyi kanunlar yaparak memleketi dzene koyarve lke refaha kavusarak halk mutlu bir yasam srer.

I. Kutadgu Bilig zerine Bazi Sylenenler:

Yukarida belirttigimiz gibi, Kutadgu Bilig zerine yazilmis birokincelemede belirli bir yaklasim hatasi yapilmistir. Bu incelemelerin yzgeriye dnk olmus; Yusufun dsnceleri belirli felsefe ve kltrlerlekarsilastirilarak, Kutadgu Biligin ne siyaset felsefesi arastirilmis ne de bugnaisindan eserin gretileri degerlendirilmistir. rnegin Halil InalcikKutadgu Biligi, Hint ve Iran nasihatname ve siyasetnamelerindeki konularaisindan irdeleyerek su sonuca varmaktadir: Netice itibariyle, KutadguBiligde devlet anlayisinin ve siyaset ve ahlak kaidelerinin genis lde Hint-Iran kaynaklarina dayandigina sphe yoktur.5Diger taraftan Fuad Kprl,eserin edebi sekil aisindan Iran kltrnn etkisi altinda yazilmis oldugunudsnmekte ve vezin ve nazim sekli bakimindan Iran Sehnamesinin birtaklidikarsisinda bulunuyoruz yorumunda bulunmaktadir.6 Kprl aynizamanda Kutadgu Bilig ideolojisinin siddetle Ibni Sina tesirleri altindaoldugunu dsnmektedir.7 Sadri Maksudi Arsal ise Yusuf Has Hacibineserinde Ibni Sina felsefesinin tesiri degil, Farabi ile in filozofu Konfuiusfelsefelerinin izlerini grdgn sylemektedir.8 Son dnemlerde eserzerinde bir kitap yazan Mahmut Arslan da sunlari sylemektedir: Yusuf,tipki Sokrates, Platon ve Farabide oldugu gibi toplumun ve devletin temeline

bilgiyi ve bilgeligi koyuyor.9 Ibrahim Kafesoglu da Kutadgu Biligzerindeki alismasinin nemli bir kismini eserdeki yabanci tesirlereayirmistir.10 Birbirleriyle elistigi geregini bir tarafa birakarak, btn bu


6/93


130

sylenenlerin dogru oldugunu kabul etsek bile, bu tezlerin Kutadgu Bilig veYusufun syledikleri konusunda bizi fazla ileri gtrmeyecegi aiktir.

Bazi arastirmacilarin sadece bilimsel yaklasimlarina degil, eserhakkindaki dsncelerine de katilmak olduka zordur. rnegin, Saadetagatay Kutadgu Biligdeki Odgurmisin Kisiligi adli makalesindeOdgurmisin Budist oldugunu savunmakta11 ve Yusufun eserininzgnlgn zedeleyen su szleri sarf etmektedir: Kutadgu Biligingtlerine benzer devlet idaresi ile ilgili konular ok daha evvelce vardi.Yusuf Has Hacibin bu eski eserleri bilmis olmasi gerekir, belki de bunlarirnek almistir.12Agop Dilaar da agatayin bazi grslerine katilmakta ve

su sonuca varmaktadir: Prof. Saadet agatay Kutadgu Biligin zahitkahramani Odgurmisin Buddhaci oldugunu ileri srmstr, buna karsilikgdlmisin de hamt edilmis, Muhammet anlamini alarak, Islamin

peygamberini temsil ettigini sylemistir. Sayin Saadet agatayin her ikisanisi da dogru olabilir.13 ncelikle, Kutadgu Biligde rastlanan bazikonularin daha nce ele alinmis olmasi, Yusufun o eserleri bildigi ve onlaritaklit ettigi anlamina gelmez. nk ahlak, din ve siyaset gibi konularinsanlik tarihi kadar eskidir. Ikinci olarak, asagida ayrintili olarak elealacagimiz gibi, Kutadgu Biligin temel konularindan biri Islamda ve digerdinlerde grlen insan iine karisma ile inzivaya ekilme arasindakimcadeledir ve Odgurmis da eserde insan iine karismayan bir kisiligi

canlandirir. Bu tr bir davranis Buddhizme zg degildir.14

Kaldi ki, eserdeHazreti Muhammetin gdlmis gibi ancak hkmdardan sonra gelebilecekikincil roldeki birisi tarafindan temsil edilmis olmasi pek de akla yatkindegildir. Ayrica Yusuf, Kutadgu Biligin daha ilk basinda Tanriya,Peygambere, ve Drt Sahabeye mehdini syleyerek bunlari eserindeki digerkarakterlerden kesin biimde ayirir.15

Kisaca, Kutadgu Bilig zerine bazi yanlis yorumlar yapildigi gibi, konuzerinde en fazla bilgi sahibi kisiler Yusufun kimlerin ve hangi kltrlerinetkisi altinda kalmis olabilecegini arastirmislar ve geriye dnk bir sosyal

bilim yaklasimi iinde olmuslardir. Eser zerinde asil tartisilmasi gerekenlertartisilmamistir. Bu konulardan biri, Yusufun nasil bir devlet felsefesi izdigive devletin temel rgtlenme yapisi konusundaki grsleridir. Asagida bukonuyu ele alacagiz ve yeri geldike daha nceki yaklasim zerineelestirilerimizi srdrecegiz.

II. Kutadgu Biligin Temel Devlet Felsefesi:

Kutadgu Biligde Yusuf bize bir Trk-Islam devletinin temel felsefesiniizmektedir. Bu felsefe, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletini isaret


7/93


131

etmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, devletin bu niteliklerininKutadgu Biligde birbirine siki sikiya bagli olmasidir. Bugne kadar KutadguBilig incelemelerinde, belki de Yusufun karakterlerini hkmdar-vezirseklinde ayrima tabi tutmasi nedeniyle, belirli bir hiyerarsik sistem aranmistir.Tre (kanun), kut ve akil, sadece astlik-stlk iliskisi iinde incelenmistir.Ancak, eser dikkatli okundugunda anlasilmaktadir ki, Yusufun izdigi tmkarakterler, bunlarin temsil ettigi degerler ve bu degerlerin bizi gtrdgtemel devlet nitelikleri birbirinden ayrilamaz. rnegin, treye uymadan insankut alamaz; hukuk devleti olunmadan sosyal devlet olunamaz. Diger taraftan,haklarinin denmedigi bir insan, devletin degerleriyle uyumlu yasayamaz;yani, sosyal devlet olunmadan hukuk devletinin temelleri saglamlastirilamaz.

Asagida devletin her bir niteligi zerinde durdugumuzda bu nokta daha iyianlasilacaktir.

1. Demokratik Devlet:Bir noktaya isaret etmemiz gerekir ki, Kutadgu Bilig demokratik bir

devlet sistemini aiklar ve tavsiye eder dedigimizde, demokrasinin bugnksekil sartlari ile 11.yzyilin sartlari arasindaki farki gz nnde

bulundurmaliyiz. Kutadgu Biligde bugnk demokratik rejimlerin tmniteliklerinin aiklandigini degil, ve fakat bu niteliklerin temelleri

bulundugunu, 11.yzyil sartlarinda ok ileri bir demokratik yapiyi isaretettigini ve bu nedenle eserin politik mesajinin ileriye ynelik oldugunusavunuyoruz. Demokratik devletin nemli niteliklerini ve bunlarin KutadguBiligdeki yerini syle aiklayabiliriz:

a. Gcn Sinirlandirilmasi:Demokratik devlet dedigimizde, herseyden nce, devleti ynetenlerin

gcnn, yani iktidarin, sinirlandirilmasi anlasilmalidir. Demokratik devletgenel olarak, gcn tek elde toplandigi ve sinirlandirilmadigi totaliter-otoriterdevletin karsiti olarak belirmektedir. Demokrasilerde devleti ynetenler

anayasa ve yasalar, ayrica demokratik sistemin kklesmesi oranindademokratik gelenek ve degerler tarafindan denetim altinda tutulur ve glerisinirlandirilir. 16

Kutadgu Biligde, ve genel olarak eski Trk toplumlarinda,hkmdarin gc ilk nce tre ile sinirlidir. Hkmdarlar treye gre, ve egertre isterse, is basina gelir ve kendileri de tre koyarlar. Basarili olmayanhakanlarin tre tarafindan istenmedigi dsnlr.17 Kutadgu Biligdehkmdar Kntogdinin bizzat kanunu, yani bir anlamda treyi temsil etmesi


8/93


132

rastlanti degildir; tre toplumun basidir ve hkmdar yzyillar boyuncahalkinin olusturdugu degerlere, gelenek ve grenek ile yasalara uymakzorundadir. Diger bir deyisle, yneticiler toplumsal degerlerin yansimasi olantreye karsi gelemezler; yetkileri tre ile sinirlidir. Trenin Trktoplumlarinda ilahi menseli oldugunun kabul edilmesi, bu sinirlamaningcne g katmaktadir.18Bu inanisa gre, treye uymayan hkmdar sadece

bu dnyada degil, ldkten sonra da huzur bulamayacaktir. Bylecehkmdar, treyi uygulamali ve iyi kanunlar koymalidir. Bu konuyu asagidahukuk devleti blmnde ayrintili olarak inceleyecegiz.

Kutadgu Biligde hkmdarin gcn sinirlamaya yol aan nemli bir

diger demokratik dsnce ise isin ehline verilmesidir. Genis bir aidanbakildiginda Kutadgu Bilig, iyi yneticiler bulma ve devlet ynetimini bu isiyapabilecek nitelikteki insanlarin eline birakma mesaji zerine kuruludur.Hkmdarin Aytoldi ve gdlmisi vezirlige kabul ederek yanindatutmasinin, bu sahislarla hkmdar arasinda geen diger devlet grevlilerinsahip olmasi gereken nitelikler hakkindaki diyaloglarin ve Odgurmisi saraya

baglama abasinin arkasinda hep isin ehline verilmesi mantigi yatmaktadir.Isi is bilen kimselere ver dsncesi Kutadgu Biligin zdr.19

Bir Trk-Islam devlet gelenegi halini alan isin ehline verilmesidsncesi, bizi demokratik rejimlerde yneticilerin yetkilerininsinirlandirilmasini saglayan birok kurum ve uygulamaya gtrr. KutadguBiligde bu tr kurum ve uygulamalardan en nemlileri seim, danisma,gcn paylasilmasi/devredilmesi ve grev degisimi olarak karsimiza ikar.Sirasiyla bunlara deginelim.

Demokratik bir devlette, zellikle gnmzn demokratiktoplumlarinda, seim en nemli kurum olarak belirir. Dogal olarak, KutadguBiligdeki seim anlayisini 19. yzyilda yeserip 20. yzyilda yayginlasacakdogrudan seim olarak algilamamak gerekir. Isin ehline verilmesidsncesi Kutadgu Biligde, yneticilerin yeni greve alinacaklari sinama,onlar arasinda bir seime gitme sorumlulugu olarak belirir. Ise alinacakkisiler, toplumun ileri gelenleri veya yneticiler karsisina ikar ve her aidan

sinamadan geirilir. rnegin Aytoldi ilk sehre gittiginde ve hkmdar ilekarsilasmayi arzuladiginda Ksemis onun kisiligini tartar ve onu ancak iyiinsan olduguna kanaat getirdikten sonra dnemin has hacibi ile tanistirir. Hashacip de onu begendikten sonra hkmdar Kntogdinin huzuruna ikarir. Bukez hkmdar Aytoldiyi sinar ve sonra devlet hizmetine davet eder. YaniKutadgu Bilige gre: Beyler hizmetkarlarina dikkat ve hizmete girecekleride esasli bir sekilde tecrbe etmelidir. Ancak kulun isin ehli oldugugrldkten sonra, bey ona izzet ve ihsan kapisini amalidir.20


9/93


133

Aytoldinin sinanma sreci gdlmisin vezirlige atanmasinda datekrarlanmistir ve aslinda, yukarida belirttigimiz gibi, Yusuf eserin nemli birkismini devlet ynetimine gireceklerin nitelikleri ve seimi zerinediyaloglara ayirmistir. Bylece, demokratik bir devletteki seimin islevini,lkeyi ynetebilecek bilgili insanlari greve getirmek olarak grrsek, bukonunun Kutadgu Biligde ayrintili olarak ele alindigini syleyebiliriz.Eserdeki seim sreci, ancak ehil insanlarin kademeli olarak en st devletgrevlerini stlenebilmesine olanak tanir: Kulu nce, tavri ve hareketi

bakimindan, iyice tecrbe etmeli; sonra anlayisi nispetinde ona paye verilmelidir.21

Yneticilerin seimi, demokratik ynetim kapisini elbette tek basinaaamaz. Tarihte seilen nice insanlar bir kseye itilmistir. Iste, Kutadgu Biligbu seilen insanlara, danisma (mesveret) kurumu araciligiyla devletynetiminde etkili olma imkanini tanimistir. Kutadgu Biligin diyaloglardanolusmasi bir rastlanti degildir. Yusuf dsncelerini hi diyaloglara yervermeden dile getirebilirdi; ancak o, karakterlerini karsilikli konusturarak,grs alis verisinde bulundurmakta, birbirlerinin grslerindenetkilendiklerini aika ortaya koymaktadir. Iste eserini diyaloglar zerinekuran Yusuf, insanlarin birbirleriyle danisma iinde olmasi gerektiginianlatmak istemistir: Her isi...danisarak yapmalidir; danismayan herkes isindezarar grms ve sonunda pisman olup inlemistir. Dinle Tanridan insanlara

haber getiren nebi ne der: her yapilacak ise mesveret ile are bulunur.22

Danisilacak kisi isinin ehli ve bilgili insanlar olmalidir. Eserde

hkmdar ve onun temsil ettigi kanunun gznde akil ve istisare oknemlidir; zaten, akli temsil eden gdlmis de hkmdarin basdanismanidir. 23 Aslinda Kutadgu Bilig bilgili her insani potansiyel birdanisman olarak grmektedir. Yusuf syle der: Insan iin akil ne iyi seydir:akilli insanlara msavir gzyle bakmali. Tavrin dogru ve hareketin temizolsun; yoldasin akil ve msavirin bilgi olsun.24 Bylece, Kutadgu Bilig,

bilgili ve isinin ehli insanlarin karsilikli danismada bulundugu diyaloglardankuruludur. Hkmdar Kntogdi, nce veziri Aytoldi ile, o lnce de yeniveziri gdlmis ile ve ayni zamanda Odgurmis ile grs alis-verisinde

bulunur, islerini onlara danisir. Bunun yani sira, Aytoldi ile oglu gdlmis,gdlmis ile arkadasi Odgurmis da yapacaklari isi birbirlerine danisirlar.Kutadgu Bilig, sadece devlet ynetiminde degil, toplumsal yasamda dainsanlarin birbirleriyle danismasinin nemini belirtir: Insan kendisi kendiisini iyice bilemez; onu baskasina danisarak yapmak faydali olur. Ne gibi isyapmak istersen, onu baskalarina danis; danismayan kimseye karisma, ondanuzak dur.25


10/93


134

Isin ehline verilmesi dsncesi ve bylece devlet grevine alinacaklardaseici olunmasi ile bu greve seilenlerle hkmdarin danisma iinde olmasi,

bizi demokratik yasamda ve Kutadgu Biligin demokratik rgsnde nemlibir sonuca ulastirir: yneticilerin yardimcilarinin bulunmasi, yani gcnmutlak olmamasi. Totaliter/ otoriter lkelerde ve mutlak hkmdarlikynetimi altinda olan yerlerde asil olan, yneticilerin gcn kimse ile

paylasmamalari, kararlarini tek baslarina kimseye danismadan almalaridir.Demokrasilerde ise asil olan, devleti ilgilendiren nemli kararlarin tek kisitarafindan degil, halkin ikarlarini gzetecek kisiler tarafindan karsiliklidanisma ierisinde ve ok esitli grslerin uzlasmasi sonucunda alinmasidir.

Kutadgu Biligde iste bu tr demokratik bir karar mekanizmasigrlmektedir. Hkmdar Kntogdi, eserdeki tek kisi olmadigi gibi, herkarari tek basina alan bir ynetici de degildir. Kntogdinin, sarayinynetiminde kendisine yardimci olan kapicibasi, katip, asibasi, ikicibasigibi grevlilerin yaninda bugnk demokratik yasamda her biri bir bakanliktarafindan temsil edilen ok nemli yardimcilari bulunmaktadir. Bunlardan

bazilari: vezir (basbakanlik), subasi (genel kurmay baskanligi ve millisavunma bakanligi), eli (disisleri bakanligi), hazinedar (maliye bakanligi),kadi (adalet bakanligi), ve muhtesiptir (iisleri bakanligi ve polis/belediyeteskilati).26 Ayrica, Yusuf bu yardimcilarin disinda bir de hkmdaravekalet edecek kimseden bahsetmektedir ki, vekalet makaminin o dnemde

bile otomatik olmamasi gerektigini anlamaktayiz. Yusuf burada dogrudanveliaht veya hkmdarin oglu gibi vekalet edecek sahislarisiralayabilirdi. Vekalet kurumunun isin ehline birakilmasi ve trelere uygunolarak islemesi gerektigi iin belirli kimseler ismarlama bir sekilde vekilolarak adlandirilamaz. Halkin huzur bulmasi ve saadetle yasamasi iin,[hkmdara vekalet edecek kisinin] drst ve gvenilir bir kimse olmasisarttir.27

Kutadgu Biligde devlet isleri, hkmdarin islerinin ehli ve bilgili olanyardimcilarina danismasi ve bu danisma sonucunda alinan kararlardogrultusunda yrtlmektedir. Hkmdarin yardimcilarinin olmasi gerektigieserde sik sik karsimiza ikan bir dsncedir. rnegin vezir arayisinda olanKntogdi eserin daha ilk basinda syle dsnr: Memleketin her isinikendim yapamam...Yardimci ok olursa, bey zahmet ekmez; onun her isiyoluna girer ve nizam bozulmaz. Bil ki her iste yardimci gerektir; beylikisinde ise kendine daha ok yardimci edinmeye bak.28 Kisaca, KntogdiKutadgu Biligde karsimiza mutlak hkmdar olarak ikmamakta; tamaksine, devlet islerinde basta vezir olmak zere birok yardimcisi

bulunmaktadir.


11/93


135

Burada nemli olan bir diger konu ise, hkmdarin salt yardimcilarininbulunmasi ve hkmdarin bunlara danismasi degil, hkmdarin devletynetiminde politik gc, yani iktidari, bu kisilerle paylasmasidir. Gcn

paylasilmadigi ve yetkinin devredilmedigi bir rejimde, devleti ynetenlerin nekadar ok yardimcilari olursa olsun demokratik degerlerden sz edilemez.Iste Kutadgu Biligde hkmdar ile vezirleri arasindaki geen konusmalardadevlet islerinin bizzat vezirlere devredildigini gryoruz. Zaten Kntogdininiyi vezirler aramasi ve bu makama aday olanlari bizzat kendisinin sinamasi,

bu nedenden dolayidir; hkmdar devlet islerini teslim edebilecegi bilgili vegvenilir yardimcilar aramaktadir. Kutadgu Biligde gryoruz ki:Hkmdar gdlmisi takdir etti ve ona itimat ederek, btn isleri onun

elinebirakti.29 Hkmdar, her isi kendisinin yapabilmesi iin ne yeterlizamani ne de bilgisinin oldugunun ayrimindadir. Devleti temsil eden en stmakam hkmdarlik olmakla birlikte, ynetimdeki nemli isler vezir ve digergrevliler tarafindan yerine getirilmektedir. gdlmis, hkmdara syleseslenir: [Hkmdardan] sonra, onunyerine, hareket ve sz ile memleketehkmeden insan vezirdir.30 Kntogdi da vezirinin bu szlerini onaylayarakSen benim gzm ve kulagimsin, sen gr ve isit; uygunsuz ne grrsen, onuyle birakma, dzelt der.31

Bu gcn paylasimi ve yetki devri konusunda nemli bir nokta da,Kutadgu Biligde makamlarda bulunanlarin faniliginin vurgulanmasi ve

grev degisimi iin srekli yeni insanlarin yetistirilmesine nemverilmesidir. Bu bir nevi bugnk devlet ynetiminde grlen brokratik yapive kadrolarin olusturulmaya alisilmasidir. rnegin Kntogdi, gdlmisyasiyor olmasina ragmen yeni bir vezir bulma telasina dsmekte ve bunedenle Odgurmisi saraya davet etmektedir. Kntogdi gdlmise syleseslenir: Senin gibi daha baska biri bulunmus olsa idi, senden nce veyasenden sonra ayni yolu takip etmis olurdu.32 gdlmis de bu grs

benimser ve hkmdari syle yanitlar: Ne kadar ok olursa olsun, memleketisine yardimcilar ara; memleket byle tanzim edilir.33

b.Yneten-Ynetilenler Arasindaki Iliskiler:Demokratik yasamin nemli bir unsuru olan gcn sinirlandirilmasini

yukarida ele aldik. Ancak, dikkat edilirse, bu genel olarak ynetenler ileilgilidir ve demokratik bir yasam iin gerekli olmasina ragmen, yeterli kosuldegildir. Ynetenler ne kadar bilgili olurlarsa olsunlar, ne kadar seimle vehalkin destegiyle is basina gelirse gelsinler, birbirlerine ne kadar anlayisladavranirsa davransinlar, demokratik yasamin belirleyicisi ynetenler ileynetilenler arasindaki iliskinin niteligidir. Demokratik rejimlerin,


12/93


136

ynetenlerin ynetilenlerin haklarini hie saymalari sonucunda oligarsiye,kaosa veya mutlakiyete dnsebilecegi siyaset biliminin siklikla isledigi birkonudur. Bu nedenle, Kutadgu Bilig demokratik bir devlet yapisingryor savinda bulunurken, ynetenler ile ynetilenler arasindakiiliskilerin nasil dzenlendigine de bakmaliyiz.

Kutadgu Biligin yneten-ynetilen iliskisinde vurguladigi iki zellik,bizi bu eserin demokratik yapisi konusunda ikna etmektedir: Bunlardan biri,sadece ynetenlerin degil, ynetilenlerin de haklarinin olmasi; digeri ise,ynetenlerin toplumsal dzeni korku zerine degil, adalet, sevgi ve anlayiszerine kurmasi gerektigidir. Bu konulari sirasiyla ele alalim.

Demokratik bir devlette yneten-ynetilen iliskisinde esas, karsiliklihak ve ykmllklerin olmasidir. Kutadgu Biligde hkmdar ile vezirlerive Odgurmis arasinda geen konusmalarda tekrar tekrar bu konu elealinmistir. rnegin, gdlmis hkmdara su hatirlatmada bulunur: Kullarzerinde beyin o kadar hakki var da, beyler zerinde kullarin hakki yokmudur.34 Aslinda yneten-ynetilen arasindaki bu tr iliski, KutadguBiligin yazilmasindan yaklasik alti yz yil sonra Avrupada toplumszlesmesi (social contract) kurami olarak ortaya ikacaktir. Buna gredevletin varligi yneten-ynetilen arasinda yapildigi varsayilan anlasmadaaranmalidir. rnegin Thomas Hobbes, dogal halde (state of nature) yasayaninsanlarin birbirlerinin dsmani olacagini, toplumsal dzen ve yasamgvenligi olamayacagini ve bu nedenle insanlarin bazi haklarindanvazgeerek devleti (Leviathan) yarattiklarini ne srmstr.35 Iste bu tr biryaklasimi, Hobbesdan ok nceleri Yusufun dile getirdigini gryoruz.

Kutadgu Bilig, yneten-ynetilen arasindaki karsilikli temel hak veykmllkleri siralamistir. gdlmis hkmdara [halk] zerinde senin hakkin var diyerek syle devam eder: Birincisi halk senin emirlerinehrmet etmeli ve bu emir ne olursa olsun, onu derhal yerine getirmelidir.Ikincisi hazine hakkini gzetmeli ve bunu vaktinde demelidirler. ncssenin dostuna dost ve dsmanina dsman olmalidir.36 Ynetenlerin buhaklari, bugn btn demokratik devletlerde grlen ynetilenlerin, kanuna

uyma, vergi verme ile lkeyi i ve dis dsmanlara karsi savunmaykmllklerinden baska bir sey degildir. Ynetilenlerin haklarina gelince,gdlmis hkmdara syle seslenir: [Halkin] senin zerinde hakkivardir; bunlari de ve onlari zorluga dsrme. Bunlardan biri memleketindegms temiz kalsin, onun ayarini koru. Ikincisi halki adil kanunlar ile idareet; birinin digerine tahakkme kalkismasina meydan verme, onlari koru.ncs btn yollari emin tut; yol kesici ve haydutlarin hepsini ortadankaldir.37 Bu haklarin bugn ekonomik, siyasi ve sosyal haklar ile can


13/93


137

gvenligi ve yasam hakki gibi insan haklarina karsilik gelmesi ilgintir.Byk bir ileri grsllkle Yusuf, ekonomik dzenin saglanmasi, esitlik vegenellik ilkeleri dogrultusunda adil kanunlar yapilarak insanlar arasindakiiliskilerin dzenlenmesini ve onlarin can ve mal gvenliklerininsaglanmasini istemektedir.

Kutadgu Biligde yneten-ynetilen iliskisinde nemli bir konu bukarsilikli hak ve ykmllklerin nasil yerine getirilecegi, bu sreteiliskilerin niteliginin ne olacagidir. Bu konuyu aiklarken Yusufynetilenlerin haklarini bir adim daha ileri gtrms ve ynetenlerin halkaiyi davranmasi gerektigini tekrar tekrar hatirlatmistir. rnegin Odgurmis,

hkmdara syle salik verir: Ey kudret sahibi, sen ktlk yapma; sznleve hareketinle her vakit iyilik etmeye alis.38

Kutadgu Biligde bu iyilik yapma ve ktlkten kainma dsncesisiklikla, ynetenlerin zalim olmamasi ve halka zulm yapmamasi gerektigitartismasinda belirir. rnegin Odgurmis, hkmdarin yaninda alismasi iinkendisini zorlayan gdlmise syle seslenir: Istemekle alinamayacak seyizorla isteme; aramakla bulunamayacak seyi zorla arama.39 gdlmis dehkmdara zor kullanmaktan kainmasi gerektigini srekli hatirlatarak zalimolma diye uyarida bulunur.40Bu grse katilan hkmdar, gdlmise sylekarsilik verir: zalimin eli halk zerinden uzak olsun.41Aslinda KutadguBilige gre ynetenler, ynetilenler zerinden baski ve zulm kaldirdiklarioranda basarilidirlar42ve nerede zulm grms birisi varsa onu bu zulmdenkurtarmaya alismalidirlar. Odgurmisa hkmdar mektup yazarak syle der:eger zulm grms isen, bana gel; bu dert ve endiseni bana anlat.43Baskive zulmm ortadan kaldirilmasi dogal olarak demokratik devlette insanlaringven iinde yasamasina yol aacaktir; srekli korku iinde yasayaninsanlardan olusan bir toplumda demokratik degerlerden bahsedilemeyecegiaiktir.

Ynetenler sorumluluklarini yerine getirmezse ne olacaktir? KutadguBiligde ynetilenlerin ayaklanmasi konusunda dogrudan herhangi bir ifadeyoktur. Hatta genel olarak, insan drst olmali ve memlekete sadik kalmali;

karisiklik gnlerinde kendisini iyice gzetmelidir.44

Ancak, tipki toplumszlesmesi kuraminda yasam hakkinin devlete devredilmedigi ve gerektigindeszlesmenin degistirilebilecegi dsncesinde oldugu gibi, Kutadgu Biligdede yneten-ynetilen iliskilerinin gzden geirilebilecegi ve ynetenleriniktidardan uzaklasabilecegi dsncesi karsimiza ikar. Kutadgu Bilige grencelikle ynetenler iyi olmali, zulm etmemeli ve ykmllklerini yerinegetirmelidirler. Ancak ondan sonra, halk grevlerini yapacak ve ynetimesadik kalacaktir. Bu yaklasim Kutadgu Biligde, ynetenler nasil davranirsa


14/93


138

halkin da o sekilde davranacagi seklinde karsimiza ikar. Beyler hareketlerinitemiz ve dogru tuttugu lde, halk da byle olacak; beyler kanuna uydugusrece, halk da uyacak; beyler zalim ve kt oldugu zamanlarda halk da iyiyoldan ayrilacaktir.45Bu nedenle, Odgurmis hkmdara su gd verir: Bu

beyler bastir; bas nereye giderse, onu takip eden btn insanlar da onauyarlar. Sen kendi hareketini dogrult, tavrini dzelt; halkin hareketikendiliginden dzene girer.46

Eger ynetenler bu sekilde davranmaz ve insanlara zulm yaparlarsa, ozaman iktidarlari ok uzun srmeyecektir. Zalim adam uzun mddet beyligesahip olamaz, zalimin zulmne halk uzun sre dayanamaz.47 Hkmranligin

sonu Kutadgu Biligde, zulm altinda ezilen halkin dogrudan saray baskiniveya ayaklanmasiyla degil, ki bu Trk-Islam devlet geleneginde grlmez,dogal bir sre olarak, zulm altindaki insanlarin ykmllklerini yerinegetirmemesi sonucu devletin her alanda zayiflamasiyla ortaya ikacagi

belirtilir. gdlmis hkmdara zulmn memleketi harap edeceginihatirlatir48ve syle der: Zulm yanar atestir, yaklasani yakar. Kanun ile lkegenisler ve dnya dzene girer; zulm ile lke eksilir ve dnya bozulur.Zalim zulm ile birok saraylari harap etmis ve sonunda kendisi aliktanlmstr.49

c. Bilgi ve Bilimsel Metot:Demokrasi ile zgr bilim ortami birbirine siki sikiya baglidir; birinin

olmadigi yerde digerini bulmak olasi degildir. Ancak bu nokta, demokratikdevlet tartismalarinda genelde gz ardi edilmektedir. Demokratik devlet

bilgiye ve bilime yeterli nemi vermelidir ki, yukarida saydigimiz degerler vekurumlar toplumda yesersin, tutunsun ve gelissin. Eserin adindan daanlasilacagi gibi, Kutadgu Biligde ncelikle bilgi ve bilime nem verilmis,

bilginin herseyin basi olacagi savunulmustur. gdlmisin akli, bilgiyi veanlayisi temsil etmesi, eserin byk bir blmnn gdlmisindiyaloglarina ayrilmasi bir rastlanti degildir. Aslinda bilgi Yusufa gre,insani diger varliklardan ayiran temel niteliktir: Insan dedigin bilgili ve akilli

insandir; onun disindakilerin hepsi de hayvan gibidir. Sen ya bilgi bil, insanol ve kendini ykselt yahut hayvan adini al ve insanlardan uzaklas.50Islaminancina gre, insanin yaratiklarin en iyisi olarak yaratildigi hatirlanirsa (kiAllah btn meleklerden Ademe secde etmelerini istemistir) ve ilk ayetinoku oldugu gz nne alinirsa, Yusufun bu dsncesinin, yani insaninokudugu ve bildigi oranda insanlasacagi ve yaratilis amacini yerinegetireceginin ne kadar yerinde oldugu anlasilir. Yusuf da syle der zaten:


15/93


139

Tanri bu alemi yaratmadannce, Levh ile kalemi yaratmistir. Kulun neleryaptigini melek yazar, sonra Tanri yarin o isi sorar.51

Burada vurgulanmasi gereken, bilginin eserde sadece teorik (Platonik)olarak vlmesi degil, toplumsal sorunlarin zmnde bilginin uygulanmasidsncesidir. Diger bir deyisle, Yusuf bilimsel yntemi (metodu)savunmaktadir. Herhangi bir konuda bir kanaatin veya bir grsndogrulugunun denenmesi esitli yntemlerle olabilir. Bu konuyu 1877de elealan Charles S. Peirce, o gne kadar uygulanan yntemden bahseder ve

bunlarin olumsuzluklarini aiklayarak yeni bir yntemin, bilimsel yntemin,benimsenmesini salik verir. Tarihsel olarak uygulanan bu yntem,

grmezden gelme, otorite, ve ncller yntemidir. Buna gre herhangi birsorunla karsilastigimizda, ya onu grmezden gelir, ya belirli bir otoritenin(siyasal otorite gibi) bize ne yapmamiz gerektigini sylemesini bekler veyadaha nce kabul edilmis temel ilkelere gre hareket ederiz. Dikkat edilirse bu yntemde de kisi, herhangi bir sorunun zmne ynelik bilinli birharekette bulunmamakta, o konu zerindeki kanaat ve dsncelerinindogrulugunu dogada kendi disinda olusmus, kendi kontrol altinda olmayannesnel gereklerle sinamamaktadir. Ancak bilimsel yntem bize bu olanagiverir.52 Bu yntemin gelismesi toplumda zgr arastirmaya olanak verendemokratik degerlerin varligiyla olacaktir. Bir kere yerlestikten sonra da buyntem, demokratik degerlerin korunmasini ve daha da gelismesini

saglayacaktir.Iste Yusuf bu yntemi aslinda Peircedan sekiz yz yil nce

aiklamaktadir: Hkmdar syle der gdlmise Btn krdgmler bilgiile zlr; bilgi bil, anlayisli ol, akil ile yasa.53gdlmis de aklin tarifinisyle yapar: Aklin hareketi dogru ve itibari byktr. Nereye eli dokunursa,orasi dzelir. Keskin gzl ve uzak grsldr; hangi ise el uzatirsa, ayaginisaglam basar. El srdg is ne kadar bulanik olursa olsun, szlms saf birhale gelir; ne kadar ters dgm varsa, bir bakisla onu zer. Islere sagdan,soldan, nden, arkadan, her cephesinden bakar; hal aresini ve zamanini

bilir.54 Akibeti temsil eden Odgurmis bile hkmdara syle seslenir: Eymemleketin basi, ey iktidar sahibi, sen her iste nce bilgiyi tatbik et. Her trlisi bilgi ile isle; her gzel is bilgi ile meydana gelir.55

Bu nedenle, Kutadgu Biligde ynetenlerin akilli ve bilgili kisilerolmasi gerektigi vurgulanmistir. Yusufa gre, bilginin degerini ancak bilgiliinsanlar takdir edecek ve bylece lke sorunlarinin zmnde bilgiye

basvuracaklardir. Isi akilli insanlar basarirlar; akilsiz kimseleri isten uzaktutmalidir.56 gdlmis hkmdara syle seslenir: Bey bilgili ve akilliolmalidir. Beyler bilgi ile halka bas oldular ve akil ile memleket ve halkin


16/93


140

isini grdler. Bey adi bilig kelimesi ile ilgilidir.57 Kasgarli Mahmut veYusuf Has Hacib gibi arastirmacilari yetistiren Karahanli devletinin kltreve bilgiye verdigi nemi Kutadgu Biligde aika gryoruz. Memlekettedzenin, toplumsal huzurun siddetle ve askeri gle degil, bilimlesaglanabilecegi en ok vurgulanan noktalardan biridir. Bu, yukarida

belirttigimiz gibi, yneten-ynetilen iliskilerinde baski ve zulmn degil, bilgive bilimin esas alinmasi gerektigini anlatmaktadir. Yusuf syle der:Memleketi alan onu kili ile almistir; memleketi tutan onu kalem iletutmustur. Bir memleketi kili ile derhal ele geirmek mmkndr; fakatkalem olmayinca, insan onu elinde tutamaz.58

Kutadgu Biligin isminden de anlasilacagi gibi, kut (yani refah vemutluluk) ile bilgi dogrudan iliskilidir. Bilgili yneticilerin basa gelmesi vedevlet ynetiminde bilime basvurulmasiyla, Yusuf toplumda sadece dzen vehuzur olmayacagini, ayni zamanda toplumun refaha ulasacagini,zenginlesecegini vurgulamaktadir. Diger bir deyisle, bilgi toplumsal dzeni,toplumsal dzen de beraberinde refahi getirecektir. Bu refah sayesinde dedevlet gcne g katacaktir. Kim hakim ve bilgili bir bey olmus ise,memleketini tanzim etmis ve halki zengin olmus; halkin zenginliginikendisine kalkan yapmistir.59 gdlmis kili ile kalem arasindaki iliskiyihkmdara anlatmaya syle devam eder: Kili memleket zapt eder ve zaferkazanir; kalem de memleket tanzim eder ve hazine toplar. Kili kan

damlatirsa memleket alir; kalemden mrekkepdamlarsa, altin gelir.60

Aslinda kut ile bilgi arasindaki iliski, bir devletin demokratik devlet

olma niteligini kazanmasinda nemli olan gelismeye, ilerlemeye, dinamizmede isaret etmektedir. Animsanacagi gibi saadeti temsil eden Aytoldi KutadguBiligde kendini hkmdara syle tarif eder: insanlar kendi aralarinda benidnek diye ktler, dururlar. Halbuki dnekligim benim iin bir kusurdegildir; ben kendime daima yeni ve taze seyler seerim. Btn eskimisseyler yipranmis olur; yipranmis seylere tahamml etmek insana sikinti vetiksinti verir. Gelirim, giderim; ileriye dogru yrrm; dnyayi dolasirim,

benim iin yer-yurt yoktur.61 Iste refah ve mutluluk bu oranda degisken vedevingense, bilgi ve bilimin de onlari yakalayabilmesi iin srekli gelismesi,iyiyi, gzeli ve yeniyi aramasi gerekir. Bu arayis toplumda zgr arastirmaortaminin olusmasini saglamakla kalmayacak, egitimin gelismesine vetoplumsal dinamizmin artmasina neden olacaktir. gdlmis aklin tarifiniyaparken bu noktaya deginir: [akil] kaana yetisir, uani yakalar, kirigi sararve bozugu dzeltir.62

Bylece, bilgiye nem verilmesi ve bilimsel yntemin toplumdauygulanmasiyla, toplumun ilerlemesinin n ailmaktadir. Asagida laik


17/93


141

devleti ayrintisiyla ele alacagiz. Ancak burada bir parantez aip KutadguBiligdeki bilgiyle din iliskisine dokunmak, demokratik devlet-laik devletiliskisini gstermek aisindan yararli olacaktir. Bilimsel yntemde yukarida

belirttigimiz gibi herhangi bir kanaat veya dsncenin dogrulugununsinanmasi, bilimin verilerine ve bunlar dogrultusunda olusan gereklere greyapildigi iin, insanlarin batil inan ve sylentilerden kurtulmasi ve dininigrenip ykmllklerini hakkiyla yerine getirmesi aisindan nemlidir.Hkmdar Kntogdi, Odgurmisa syle seslenir: Ibadet etmek iin, nceok bilgi edin, bilgisiz ettigin ibadetten fayda gelmez. Bilgi ile yapilanibadetin sevabi oktur; bilgisiz kimse ibadet ederse, sevap kazanamaz.Bilgisizin ibadet ile mesgul olmasindan, bilgilinin uyumasinin sevabi daha

oktur.63gdlmis de Odgurmisa bilim adamlari (alimler) hakkinda sunlarisyler: Onlarin ilmi halkin yolunu aydinlatir; bu dinin diregi gerekten

bunlardir.64

2. Laik Devlet:Kutadgu Biligdeki ideal devletin bir niteligi de laikliktir. Laiklik, en

dar anlamda, devlet ile dinden birinin digerini kontrol altina almamasidir.Demokratik bir devlette hersey yolunda gittigi srece insanlarin huzur verefah iinde yasayacagi dsncesiyle, laikligin bazen din ve devlet islerinin

birbirinden ayrilmasi seklinde tanimlandigi grlr. Bu tanim yanlisolmamasina ragmen eksik ve yanilticidir; nemli olan birinin digerini kontrolaltina almamasidir. Bir taraftan, devlet ve din arasinda belirli bir iliski veetkilesim olacaktir. Diger taraftan, ogulcu bir toplumda, belirli dinler veyamezhepler arasinda atisma iktiginda, diger bir deyisle din zorluklarlakarsilastiginda, olaya devlet mdahale ederek bir grubun diger grubuezmesine engel olacaktir. ogulcu toplumlarda asil olan, devletin her grubaesit mesafede durmasidir. Iste Kutadgu Biligde, normal demokratik dzeninislemesi durumunda devlet ve dinin birbirini kontrol altina almamasi geregiile aralarindaki temel iliskilerin vurgulandigini; ancak, olumsuzlukdurumunda devletin dini konularda yardima hazir oldugunu grmekteyiz.Bunlari asagida ele alacagiz.

a. Devlet ve Dinin Birbirini Kontrol Etmemesi:Kutadgu Biligin ana fikri insan yasaminda en nemli iki kurum olan

din ve devletin, birbirini kontrol altina almamasi gerektigidir. Aslinda eserinbyk bir kismi bu konuya ayrilmistir; 6645 beyitten olusan Kutadgu Biligin3132. beytinden baslayarak son beytine kadar din ve devlet iliskisi hemen


18/93


142

hemen tek konu olarak karsimiza ikar. Ancak, bu derece ayrintisiyla elealinmasina ragmen bu konuya gerekli zen arastirmacilar tarafindangsterilmemis ve eserin ana mesaji yanlis anlasilmistir. rnegin SadriMaksudi Arsal, Odgurmisin fikirleri bedbin ve irticai fikirlerdirdemektedir.65 Dilaar da Kutadgu Bilig teokratik bir siyasetname olarak

belirir yorumunda bulunmaktadir.66 Mahmut Arslan da syle dsnr:Trklerin belli basli ilk Islami eseri olan Kutadgu Bilig, bugnk llerimizaisindan bakilirsa teokratik bir siyaset eseri olarak karsimiza ikmaktadir.67Bu grslere katilmak olasi degildir. Asagida aiklayacagimiz gibi KutadguBilig, laik bir devletin temel ilkelerini sunmustur. Syle der Yusuf: Din daliile dnya dali birbirine karsidir; ikisi birbirine yaklasmaz, bunlarin yolu

birbirini keser. Dinin dnya ile birlestirilmesi gtr; bu ikisi bir arayagelmez, bunu bilmek kafidir.68

Eger Kutadgu Bilig teokratik bir devleti savunsaydi, seriatin kayitsizsartsiz ve harfiyen uygulanmasini vurgulamasi gerekmez miydi? Halbukieser, hemen her diyalogda kanun koymak ile iyi ve adil kanunlar yapmaktan bahseder. Yani, degisen sartlara gre toplumu dzenleyecek yeni kanunlarkonulacaktir; kanunlar sabit degildir. Yukarida syledigimiz gibi, tre Trkdevletlerinde nemli bir kurallar btn olarak karsimiza ikar. Ancak,zamanla yeni treler yapilir ve uygulanan treler degistirilebilir. Ikinci olarak,eserde hkmdar kanunu temsil eder. Eger Yusuf teokratik bir devleti

savunsaydi, hkmdarin ayni zamanda dini temsil etmesine izin vermezmiydi? Ancak din, eserde Odgurmis tarafindan temsil edilir ki, kendisidevlete hizmet etmeyi bile reddeder.

Kutadgu Biligin laik yapisini anlayabilmek iin ncelikle, Odgurmis,Kntogdi ve gdlmis arasinda geen hikayenin rgsn ok iyi irdelemekgerekmektedir. Yeni bir yardimci arayisinda olan Kntogdi, gdlmisiagirarak akilli ve bilgili bir tanidiginin olup olmadigini sorar ve gdlmis deyle birisini tanidigini syleyerek akibeti, yani bir anlamda dini temsil edenOdgurmistan bahseder. Hkmdar bir mektup yazarak Odgurmistan gelipkendisini grmesini ister. Ancak, Odgurmis gelmez. Bunun zerine hkmdarikinci bir mektup yazarakOdgurmisi saraya tekrar agirir. Ancak, Odgurmisyine gelmez. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, devletin yazili emriseklinde olan agriya dini temsil eden Odgurmisin olumlu yanitvermemesidir. Yani, devletin dini zorlamasi ve ona emir vermesi sz konusudegildir. Bu konu Odgurmisin szlerinde ok aiktir. Kendisine israr edengdlmise syle ikisir Odgurmis: Sana kati szm syledim, neden beniisrarla bu ise zorluyorsun.69 Odgurmis bir mektupla Kntogdiya syleseslenir: Ey hkmdar sen beni kendi halime birak; burada ben sana duaci


19/93


143

olayim.70 Ayrica hkmdara iletilmek zere gdlmise de syle derBunlari sifahen de arz et, hkmdar isitsin; beni kendi halimebiraksin ve

benden elini eksin.71Ayrica Odgurmis, hem hkmdarin hem de kendisininkul oldugunu syleyerek, birinin digerinden stn olmadigini, kendisininhkmdarin kontrol altina girip ona kulluk etmeyecegini vurgular.Odgurmis syle yazar hkmdara: Ben lmsz bir hayat isterim, ihtiyarligiolmayan bir genlik dilerim. Ey hkmdar, bana bu seyleri temin edersen,

ben de kendimi kul ederek, sana baglanirim. Eger bunlari temine kudretinyetmezse, benden ne stnlgn var, bana aik syle.72

Kntogdi ve gdlmis hatalarini anlayarak Odgurmisa baski

yapmaktan vazgeerler. Hkmdar, kendisine Odgurmisin gelmekistemedigi haberini getiren gdlmise syle der: Bugn biz kendimizezulm ettigimiz gibi, ona da zulm ve eziyet ediyoruz. Dikkat edersen,sylediklerinin hepsi dogrudur; onu simdi zorlamak da yerinde olmaz.73Odgurmisa nc davetinde hkmdar bu kez herhangi bir mektup yazmazve isterse gelip kedisiyle konusmasini, devlet hizmetine girmek istememesinianlayisla karsilayarak sadece kendisine tavsiyelerde bulunmasini ister.Hkmdar gdlmise syle der: Buraya gelip, benimle bulussun ve tekrarhemen gitsin; zorla ona mani olmayacagim; kararinda serbesttir. Bu is iinseni gnderiyorum; onuzorlama, gzellikle buraya davet et.74Odgurmis da

bu daveti kabul ederek saraya gitmeyi ve hkmdarla konusmayi kabul

eder. Karsilastiklarinda zahmet ettigini syleyen hkmdara Odgurmis syleyanit verir: Ben sana kendi arzumla geldim; bu bana nasil zahmet olabilir.75

Bu gelismelerde dikkat edilmesi gereken birinci nokta; dininzorlanamayacagi, baski ve kontrol altinda tutulamayacagidir. Yusufunvurguladigi ikinci nokta ise, devlet istese de, ki Odgurmisi zorlayanhkmdar ve veziridir, dinin devletle beraber hareket etmemesi, onunkontrol altina girmemesidir. Bugn dini degerlerin siyasi amalakullanilmasinin yayginlastigi gz nne alinirsa, 11.yzyildan gnderilen bumesajin nemi anlasilir.

Hikaye Odgurmis ile hkmdarin karsilasmasi ile sona ermez. zellikle

ikisi karsilastiktan sonra birbirlerine karsi tutumlarinda ve aralarindakikonusmalarda, din ve devletin birbirini kontrol etmemesi gerektigi konusunda

birok ders vardir. Odgurmis ile hkmdar bir araya geldiklerinde, ncehkmdar selam verdi; zahit ise, yalniz onun selamina mukabele etti.76Buduruma sasiran hkmdar, Odgurmisa neden byle davrandigini sorar.Odgurmis hkmdara syle seslenir: Ben bilerek bunu yaptim ve ncedenselam vermedim. Selam insana selamet yoludur; kim selam verirse,karsisindakine teminat vermis olur. Selam veren kimse insana aman verir;


20/93


144

selami alan kimse selamette olur. Selam insani insanlarin serrinden korur;selama mukabele eden kimse selametini teminat altina almis olur.77 Budiyalogda aika grldg gibi, devlet dinin uygulanmasi ve gelismesi iingerekli sartlari hazirlar. Ancak, devletin dini kontrol altina almasi szkonusu olmadigi gibi, din de devlete teminat vermez. Diger bir deyisle, dinindevleti sahiplenerek topluma teokratik bir ynetim seklini getirmesi KutadguBiligde reddedilir.

Aslinda bu nokta, Islam ile devlet arasindaki iliskiye de isik tutar. Islamile devletin birbirinden ayrilamayacagi, Islamin bir devlet dini oldugugenelde Batili bilim adamlarinca savunulur. Bu grsn yanlis oldugu, hem

Islamin asli kaynaklarindan hem de Kutadgu Bilig gibi teorik alismalardananlasilmaktadir.78Yusufa gre, devlet istese de, din devletin kontrol altinagirmemeli, onun koruyuculuguna zaman zaman gereksinim duysa bile, dinindevleti teminat altina almasi szkonusu olmamalidir. Din ve devlet

birbirine yol gstermeli, ancak birbirine de hkmetmemelidir. Zaten, dikkatedilirse hkmdar ile Odgurmis bir araya geldiginde, Odgurmis ne kanunyapar, ne kanun degistirir, ne de kanunlari uygular. Yani Odgurmis, devletisleriyle ilgilenmez. Bazi makamlara atamalarda dikkatli olunmasi ve halkazulm yapilmamasi gibi genel konular zerinde dursa da, Odgurmishkmdara zellikle bireysel yasamla ilgili gtlerde bulunur. Hkmdaringznde bir bilgin ve ermis olan ve belki de syledigi her seyi yaptirtacak

sayginligi bulunan Odgurmis, hkmdarla bulustugunda devleti kontrol altinaalmayi ve devlet islerini etkilemeyi dsnmez; yalnizca, hkmdari iyiolmasi, a gzl olmamasi, mal biriktirmemesi ve insanlara yardim etmesigibi bireysel ahlaki-dini konularda uyarir.79 Yani, Kutadgu Biligde din iledevlet birbirini kontrol etmez; tam aksine, birbirlerini aydinlatarak bireyinher iki dnyada da mutluluga erismesine yardimci olurlar.

Kutadgu Biligin laik yapisi, yani din ve devletin birbirini kontrolaltina almaya alismamasi, hikayenin sonuna dogru gdlmis ile Odgurmisarasindaki iliskilerde bir kez daha belirir. gdlmis devlet isleriyle okzaman kaybettigine, bu ilerlemis yasinda insanlardan uzaklasarak asetik biryasam srmesi gerektigine inanir. Genlik gnlerim bosuna geti ve yazikoldu, bari o gelecek gecelerim heder olmasin. Ben bir kaagim, rabbimdenkamis bir asiyim; btn varligim...gnaha batmistir. Bugn ben tvbeederek, ona rcu ve rabbimden bunun affini niyaz etmeliyimdiye dsnr.80gdlmis arkadasi Odgurmisa giderek bu dsncesini aar. AncakOdgurmis, gdlmisin insanlardan uzaklasip, devlet islerini birakmasina vekendini tamamen ibadete adamasina karsi ikar. Diger bir deyisle, devletistese de, devletin dinin kontrol altina girmesi bir kez daha reddedilir.


21/93


145

Odgurmisa gre, gdlmis grevini birakirsa, yani devlet dine teslim olursa,toplumun dzeni bozulacak ve devletin varligi tehlikeye girecektir. Odgurmisyle inanmaktadir ki, gdlmis gibi bilgili bir devlet adaminin grevegelmesiyle her tarafta iyi kanun ve idare hakim oldu; ktler hile vesahtekarliklarini terk edip ortadan kayboldular.81 Bu nedenle Odgurmis,gdlmise syle seslenir: Sen bunlari birakip, buraya gelirsen, btn buisler bozulur ve sen de pisman olursun. Bu kanun ve nizam yine degistirilir,memleket bozulur ve yaptiklarindan hibir eser kalmaz.82

Asagida vurgulayacagimiz gibi, Yusuf devlet isi ile ugrasanlarin buisle, kendini ibadete adayanlarin da ibadetle mesgul olmasini, birbirlerinin

sahasini isgal etmemelerini vurgulamistir. Odgurmis gdlmisin yaninagelmesini onaylamadigi gibi, kendisinin de ibadetini birakip devletynetiminde grev almasini reddeder. Odgurmis syle der gdlmiseDevleti grmemis olan bir kimse saadete kavusursa, onun tabiati gittike

bozulur ve memlekete felaket getirir. Idarede bulunmamis bir kimsememleketin idaresini eline alirsa, hem eli hem de dili ile halka zulm eder.83Bu zulm de yukarida belirttigimiz gibi, devletin sonunu hazirlar. Bylece,gdlmis, Odgurmisa katilma ve insanlardan uzaklasma niyetindenvazgeer; hkmdarin yanina dnerek devlet islerini grmeye devam eder.Odgurmisa syle seslenir: Imdi ben bu arzumdan vazgetim. Sen de duaederek, muvaffak olmam iin bana yardimda bulun.84

Sonu olarak, Kutadgu Biligde devlet ve din otonom iki alan olarakkarsimiza ikar; biri digerini kontrol altina almaz. Ancak, birbirleriniaydinlatip yardimda bulunabilirler. Bir yanda hkmdar ve veziri gdlmis,diger tarafta Odgurmis ve mridi kendi islerini en iyi sekilde yapmayaabalarlar. Bir grubun diger grubun isine el atmasi, kendi islerini aksatacagigibi, digerinin islerini de bozacaktir. rnegin, yukaridaki atiflarda aikagrlmektedir ki, gdlmisin grevi birakmasi hem devlet islerinin

bozulmasina yol aacak, hem de Odgurmis gibi tecrbesiz kimselerin devletadamligina soyunmalariyla devlet isleri bsbtn bozulacak ve asli isleri olanibadete zamanlari kalmayacaktir. Bu nedenle Odgurmis syle dergdlmise: Bugn orada bulunmak senin iin daha iyidir; burada durmakda benim iin daha iyidir.85

b. Devlet Adami Etigi Din Adami Etigi :

Kutadgu Biligin laiklik anlayisini daha da belirginlestiren ve yukaridabelirttigimiz din ile devletin birbirini kontrol etmemesi ilkesini pekistirendiger bir konu Kutadgu Biligde iki etikten (ahlaktan) sz edilmesidir.


22/93


146

Kutadgu Biligin anlaminin aikliga kavusmasinda da aslinda bu konuolduka nemlidir. Bazi bilim adamlari Kutadgu Biligi mutluluk veren

bilgi diye evirirken, digerleri devlet ynetme sanati diye evirmislerdir.Aslinda eserde, Kutadgu Biligin bu her iki anlama da geldigi tezine karsiikacak herhangi bir sey yoktur. Yusuf, ele aldigi her konuda devlet ynetimihakkinda bilgi verirken, ayni zamanda bireysel yasamin nasil dzenlenmesigerektigine de deginir. Her iki dnyada da mutlu olma, Kutadgu Biliginanlami ve mesajidir. Zaten Yusuf bunu aika belirtmektedir: K itabin adiniKutadgu Bilig koydum; bu kitap- uzanip her iki dnyayi tutan bir eldir. Insanher iki dnyayi devletle elinde tutarsa mesut olur.86 Bylece, KutadguBiligde birbirinden bagimsiz, ancak birbiriyle ok yakindan ilgili, iki tr

ahlak grlebilir: devlet adami ve din adami etigi.

Kisi, devlet adami ve din adami etiginden biriyle bu dnyada mutluolabilmenin yaninda, kurtulusa, yani hidayete de erebilir. Ancak, bu iki etikayni anda izlenemez; hem devletin iyi ynetilmesi ve basariya ulasmasi, hemde dinin kendi islevini yerine getirebilmesi buna baglidir. Eserin sonundasyle der Yusuf: Aklimin erdigi szlerin hepsini yazdim, ey okuyan veanlayan insan, bundan hisse al. Nasil hareket edecegini ve hangi yolagidecegini bir para izah ettim; sen buna gre hareket ederek, hayatina esasli

bir temel kur. Bunlardan biri din yolu, biri de dnya yoludur; bu esasli yoldansasma. Eger dnya istersen, onun yolu iste bu; eger ahiret istersen, onun da

yolu iste budur. Sen kendi kullugunu yerine getir; Tanri sana kuvvet verir;bunlardan hangisini istersen, onu se, fakat nc yol arama.87

Bu iki tr etigin bazi zelliklerine, din adami etiginden baslayarakdeginelim. Kisinin devlet hizmetine girmemesinin, yani devlet adami etiginireddetmesinin, nedenlerinden biri Kutadgu Biligde dnya malinin kisiyiibadetten alikoymasi olarak aiklanir. Devlet ve dnya isleriyle ugrasan kisi,mal ve mlk edinmeye alisacak; bylece hem ibadete ayiracagi zamaniharcamis olacak hem de edinilen kiymetli seyler kisinin nefsini temizleyipkendisini tamamen dine adamasina engel olacaktir. gdlmisin Odgurmisiziyaretlerinde bu konu srekli gndeme gelir. Daha gdlmisin kendisini ilkziyaretinde Odgurmis devlet hizmetine girme teklifini reddederek syle der:Bu dnya islerine karisan kimse ayni zamanda ibadet ve ahiret isini yerinegetirmez. Bu dnya saadeti hi de iyi bir sey degildir, insani Tanridanuzaklastirir; din iin asil felaket budur. Dnya malinin dine karsi kini vardir;dnyaya nail olunca din ihmal edilir.88gdlmis son ziyaretinde Odgurmisilm dseginde bulur; ancak Odgurmis, gnl huzuruyla ayni dsncelerinitekrarlar: Bu dnya malini, trl nimetini, gzel yzllerin naz ve isveleriniinsan nasil sevmez. [Ama] bu dnya insani Tanridan uzaklastirir; iyi islere


23/93


147

mani olur. Bundan korktugu iin, arif dnyayi birakip zahmeti tercih ederek,dnyayi dolasir-durur.89

Din adami etiginin diger bir zelligi kula kulluk etmeye karsiikmasidir. Devlet hizmetine giren kisi, kendisine her denileni yapmasigerekecek ve gerekirse dini ykmllklerini bile aksatarak hkmdarahizmet edecektir. Bu nedenle Odgurmis, Kntogdinin emri altina girmekistemez. Kutadgu Biligde devlet adami ve din adami etigine paralel olarak,kul-hr ayrimi vardir. Yusufa gre bazi hr insanlar devlet ynetiminegirerek kendi iradeleriyle kul olmuslardir. gdlmis Kntogdiya syleseslenir: Hr insana bak, o kendisini kul edip, hizmet eder; onun hizmetini

takdir etmek ve emegini karsilamak lazimdir.

90

Iste Odgurmis, bu devletadami etigini reddeder ve hkmdarin kendisinden stn olmadiginisyleyerek hareketlerinde hr oldugunu ve devlet ynetimi iinzorlanamayacagini savunur. nk, bir ermise gre, insan ancak Tanrininkuludur. Hkmdara yazdigi mektupta syle der Odgurmis: Biz ikimiz deTanri kullariyiz; bu kulluk hususunda ikimizde yani mertebedeyiz. Kulunkula kulluk etmesi yakismaz; hizmetkara hizmet eden kimsenin kiymetikalmaz.91 Kendisine israr eden gdlmise de syle ikisir: Tanrikulluguna kendisini vakfetmis olan kimseye insan kullugu yapmak yakisir mi,ey asil tabiatlim.92 Bylece Yusufa gre, dini sorumluluklarini tamamenyerine getirmeye alisan kimse devlet ynetimine girmeyerek bireysel

zgrlgn korumali; ancak, zgr iradesiyle devlet ynetimde yer aldiktansonra da grevini en iyi sekilde yapmalidir. Insan ya Tanri kullugunu, yanidin adami etigini, ya da devlet kullugunu, yani devlet adami etigini,

benimsemelidir; her ikisi de ayni derecede nemli ve kutsaldir, ancak ikisininortasi yoktur: Sen kendi kullugunu yerine getir; Tanri sana kuvvet verir;

bunlardan hangisini istersen, onu se, fakat nc bir yol arama.93

Din adami ile devlet adami etigi arasinda nemli bir ayrim da ibadetinnasil yapilacagidir. Din adami etigine gre, insan ibadetini aik olarak veistedigi sekilde yapabilir. rnegin Odgurmis, daga ikarak ibadetiniinsanlardan uzak bir yerde bireysel olarak yerine getirmektedir. Kntogdikendisini devlet hizmetine davet ettigi mektubunda Odgurmisa syleseslenir: Akrabalarin sana ne yapti, niin onlardan yz evirdin; bunu banaizah et. Akraba ve arkadaslar birbirlerine uygun hareket ederlerse, bunlardanyeni akraba ve ahbapliklar meydana gelir. Eger ibadet etmek iin oraya gittinise, ibadeti sehirde kil; din yolu budur.94Ancak, asetik bir yasam sren vedin adami etigini temsil eden Odgurmis, bu mektubu kendisine ulastirangdlmise su yaniti verir: nk dinimin selametini ve kendi menfaatimi

bunda grdm. Onun iin kalkip, buraya geldim; halvete ekilip, bylece


24/93


148

Tanriya ibadetle mesgul olmak istedim. Imdi ben insanlar arasina girersem,ibadete ne zaman elim deger.95

Odgurmisa karsi ikan ve devlet adami etigini temsil eden Kntogdi vegdlmis ise ibadetin gizli olmasi gerektigini savunur. Hkmdar Kntogdi,ayni mektupta Odgurmisa syle der: Ibadeti gizlemeli; yap, fakat insanlargrmesin; bu szm bir sir idi; iste simdi aiga vurdum.96Odgurmisayazdigi ikinci mektupta da Kntogdi ayni konuya deginir: Eger ibadet halkingz nnde yapilirsa, bu ibadet esassiz ve manasiz olur. Tanriya yapilan

btn ibadetler gizli yapilmali ve bu rt bugn de herkese ailmamalidir.Tanri sevdigi kullarini gizlemistir; halk bu kullar arasinda onlari

taniyamaz.

97

Burada nemli olan, Islam inancina gre ibadetin bir gsterisve vnme unsuru olmamasi gerektigi yaninda, devlet isleriyle ugrasanlarinaiktan aiga dinle ugrasarak dini politikaya alet etmemeleridir. Kntogdi,Aytoldi ve gdlmis her ne kadar dinle ilgilenseler, kendilerini srekli dinikonularda gelistirmeye alissalar ve bireysel kurtuluslari iin ibadetlerinenem verseler de, eserde hibir zaman aik bir sekilde ibadete veya saraydadini trenlere rastlanmaz. rnegin, eserin gdlmisin namaz kildiginadeginen blmleri gdlmisin kendi evinde geer.98

Ayni zamanda devlet adami etigine gre, ve genel olarak Islamanlayisina gre, kisi ancak toplumda denenme sonucunda gerek birMslman olur. nk sosyal yasama nem veren Islamiyet, dnyayi birsinanma yeri olarak grr ve kisilerin sevap-gnah dengesine birbirlerinenasil davrandiklarina gre karar verir. Eserde hem Kntogdi hem degdlmis, Odgurmisin daga ikip insanlardan uzaklasarak aslinda diniykmllklerini tam olarak yerine getirmedigine, kisinin toplumdadenenmesi gerektigine isaret ederler. Kisi ancak alismasi karsiligindaedindigi zenginlikleri yardima muhtalar iin sarf ederek ve cemiyetin digeryelerine iyilik yaparak kendisini kanitlar ve o oranda Tanriya yakinlasir.Asetik bir yasam sren ve bireysel olarak ibadetiyle ilgilenen Odgurmis ise,insan iine karismayi kisiyi ibadetten alikoyacak bir yk olarak grr. Ilkmektubunda Kntogdi Odgurmisa syle seslenir: Ky ve sehir iindeyapilacak ok ibadet vardir; orada bunun yarisi bile bulunmaz. Senin oradakiibadetinin biri namaz, biri de tuttugun orutur. Bunlardan baska orada hangiibadet var; syle, gster. Buraya gel, ky ve sehir iinde ibadet et; sana hertrl iyilik kapilari ailsin. Halka faydali ol, muhtalara yardim et;akrabalarina yakinlik gster, bagrini a. Helal dnyalik kazan ve fakirleredagit; insanlara yardimda bulun ve onlara gler yzle muamele et.99Odgurmisin bu uyariyi dikkate almamasi zerine Kntogdi ikincimektubunda da ayni konuya deginir: Buraya gel, kasaba ve sehir iinde


25/93


149

yasa; sen halk arasina katil ve karis, onlar da senin kim oldugunu bilmesinler.Helal dnya mali kazan, kendine sarf et; alari doyur ve iplaklari giydir.100gdlmis de Odgurmisa ayni seyleri syler: Senin sarayin, kskn, yerin veyurdun yok; at, kosum, oluk-ocuk hani; bunlardan hibiri sende yok.Insanlar zerinde de senin hibir kuvvet ve hakimiyetin yok ki, onu ktyekullanmayasin ve temiz nam kazanasin. Ne buldun ki, sonra ondan vazgetin.Erkek olan, ogu elde edebildigi halde, az ile iktifa eder; byle bir insanzahitlik mertebesine erisir.101 Bu konu ileride aiklayacagimiz gibi sosyaldevlet kavrami iin de nemlidir.

Islam dininde bu inzivaya ekilme ile insan arasina karisip denenme

eski bir tartisma konusu olmasina ragmen

102

buna dikkat etmeyen baziarastirmacilar hem Kutadgu Biligin laik temelini grememisler hem deeserdeki ana karakterlerin neyi temsil ettiklerinde yanilmislardir. OdgurmisinBudist oldugunu ve Buddhizmi temsil ettigini agatay ne srms veDilaar buna katilmistir. Belki Yusufun, o dnemde g kazanmaya baslayansufizmi Karahanli devleti iin bir tehlike olarak grms ve yurttaslarinin dahaetkin bir yasami benimsemelerini istemis olabilecegi yorumu yapilabilir.Ancak, Odgurmisin eserde Budist oldugu ynnde bir isaret yoktur.Inzivaya ekilme ve kendini ibadete adama Buddhizme zg degildir.103Kaldi ki, eserin birok yerinde Odgurmisin Mslman olduguna dair kesindeliller bulunmaktadir. rnegin, Odgurmis szlerine Tanriyi anarak baslar.

Hkmdara yazdigi mektupta Tanri adi ile sze basladi: Yaratan, besleyenve gren odur dedi.104 Ayni mektupta Odgurmis Allahin niteliklerinisayar.105 Gerek Tanri sevgisinin girebilmesi iin insan gnlnden btndnya arzularini ikarip atmalidir diye dsnr; nk ona gre bu dnyaMslmanlar iin bir zindandir.106 Hkmdarin kedisini devlet ynetiminegirmesi iin zorlamayacagini, fakat yanina gelerek bir kez dahi olsa tavsiyede

bulunmasini istemesi zerine Odgurmis bu teklifi kabul eder ve Kntogdiyiziyaret edecegini syler, nk yle inanir ki Mslman Mslmanakardestir ve onlar birbirlerini ziyaret ederler.107

Demek ki eserde asil olan, Islam ile baska bir din arasindaki mcadeledegil, Islamda inzivaya ekilme ile insanlara karisma dsnceleri arasindakiekismedir. Yusufun vurgulamak istedigi, bir toplumda hemen herkesindinlerinin gerekte neyi emrettiginde yanilarak daga ikmasi ve bireyselibadetleriyle ugrasmasi sonucunda, devletin ciddi tehlikelerle karsilasmasi vedinin de bundan zarar grmesi olasiligidir. Devlet adami etigi, insan iinekarismayi, toplumsal huzursuzluklari ortadan kaldirmak amaciyla kisininzamanini ve varligini insanlara adamasi gerektigini vurgular. Halka hizmetHakka hizmettir sz, aslinda buraya kadar sylediklerimizi en iyi sekilde


26/93


150

zetlemektedir. Devlet hizmetine giren bir kisi, halka hizmet ederek sadecebu dnyada hayirli bir is yapmis olmayacak, ayni zamanda Allaha dayakinlasarak hidayete erecektir. Bireyler istedikleri gibi yasayabilirler; ancakdevlet adamligi lkeyi ite ve dista savunmak iin gerektiginde kan dkmeyekadar gidebilecek bir kararliligi gerektirir. Bir ermisin inanlarindan dolayi

bunu yapamayacagi aiktir. Asetik bir yasam herkese gre degildir; tipkidevlet adamliginin herkese gre olmadigi gibi. Bu nedenle Yusuf, bize iki yolgsterir: devlet adami etigi ve din adami etigi.

Kisi kendi rizasiyla devlet hizmetine girdigi zaman, greviningereklerinden kainamaz. Bu konu Odgurmis ile gdlmis arasindaki

konusmalarda siklikla karsimiza ikar. Uzun bir ayriliktan sonra karsisindagdlmisi gren Odgurmis saskinligini gizleyemez ve syle der: Ben seninhkmdarin yaninda bulundugunu, bilgin ile halka faydali oldugunu duydum.Halkin ykn boynuna ykledikten sonra, onlari birakip nasil burayageldin.108 Odgurmis ayni zamanda gdlmisin geirdigi zamana pismanolarak devlet hizmetinden ikip kendisine katilmasi ve tamamiyla ibadetlemesgul olmasi fikrine de karsi ikarak syle der: Hkmdar seni aldi veterbiye etti; bu sayede imdi sen insanlar arasina girdin. Btn bunlara karsikalkip, dsman gibi, ondan yz evirmek sana yakisir mi.109Yusufa gre,devlet ve din adamligi ayni derecede nemli olsa da, ayri islevleri vardir veinsanlar bunlarin gereklerini bilerek seimlerini yapmali ve topluma o ynde

faydali olmalidirlar; Odgurmisin gdlmise su szleri bunun en iyikanitidir: Bugn orada bulunmak senin iin daha iyidir; burada durmak dabenim iin daha iyidir.110Zaten, Odgurmis da, yukarida belirttigimiz gibi,devlet islerinden anlamadigini belirterek, eger hkmdarin hizmetine girerse

bunun devlete zararinin faydasindan ok daha fazla olacagini vurgular.Odgurmis, hkmdarin kendisini hizmetine almasi iin birok iyilik edecegini

bildigini syler; ancak grevi hakkiyla yerine getiremeyecegini vurgulayarakgdlmise syle seslenir: eger ben oraya gidersem, bu iyilikleri zararlartakip edecektir.111 Bu nedenle Odgurmis, mektubunda Kntogdiya syleyazar: Eger memleket isinde faydali olmam isteniliyorsa, kati sylyorum,

benim istifade edilecek bir tarafim yoktur. Eger bana is-gten

bahsediliyorsa, kardesim [gdlmis] sana bin kisinin isini yapacaktir.112Iste, din ve devletin birbirini kontrol altina almamasi yaninda, eserde

devlet adami ve din adami etigi ayriminin yapilmis olmasi Kutadgu Biliginlaik bir devlet yapisi nerdiginin en aik isaretidir. Yusufa gre, bir ermisyasami srmek isteyen kimse devlet ynetiminde yer almamalidir. Aynisekilde, devlet hizmetinde alisan bir kimse, bir ermis gibi hareket etmeyezenmemelidir. Din adaminin yasami ile devlet adaminin yasami birbirinden


27/93


151

farklidir. Iste bu noktayi gremeyen birok arastirmaci, Kutadgu Biliginteokratik bir dzeni savundugu savina kapilmislardir. Aslinda, yukaridaverdigimiz rneklerde Yusufun ok aik bir sekilde iki etik arasindaki ayrimivurguladigi ve devlet hizmeti altindakilerin din adami etigine gre hareketedemeyecegini savundugu grlmektedir.

c. Din-Devlet Iliskisi:

Laiklik, din ile devletin birbirinden tamamen kopuk yasamasi olarak daalgilanmamalidir. Asil olan, devlet ve dinin birbirini kontrol etmemesi vedevlet ile din adamlarinin yukarida aikladigimiz etik degerlere gre hareket

etmesidir. Ancak bu, devlet ve din arasinda hibir iliski olmadigi vebirbirlerini etkilemedigi anlamina gelmez. Devlet adamlari dini degerlerdenetkilenecegi gibi, toplumun din konusunda atismaya srklenmesidurumunda devletin de topluma mdahale etmesi dogaldir. Kutadgu Biligde

bu nokta birok aidan vurgulanmistir.

ncelikle, yukarida hikayesel gelisimine degindigimiz gibi, eserdekisiler arasinda dsnce alis-verisi ve zellikle din adaminin devlet adaminagtlerde bulunmasi dikkat ekicidir. Yusuf burada, din adaminin her nekadar devlet islerine karismamasi gerektigini aika belirtse de, toplumsaldegerlerin devlet adamlarina bazi konularda isik tutmasini yadirgamaz, hatta

gerekli grr. rnegin, asagida ele alacagimiz gibi, Islamin sosyal adalete veyardimlasmaya verdigi nem devletin sosyal devlet olmasina, yneticileriniyi ve adil olmasina verdigi nemse devletin hukuk devleti olmasinaynelik nemli katkilarda bulunur. Iste eserde Odgurmis, Kntogdi vegdlmise dini konularda gtler vererek onlari, halka iyi davranmalari,muhtalara yardim etmeleri ve adil kanunlar koymalari gibi konularda uyarir.Dinin dogrudan devlet islerine karismasi yerine, devleti ynetenlerinvicdanlarina seslenerek, toplumsal degerlerin devlet ynetimine en dogru veen etkin sekilde yardimci olmasi amalanir. Yukarida degindigimiz gibi, ikikere Odgurmisa mektup yazarak kendisini resmen devlet grevi almayaagiran Kntogdi, bu konuda basarili olamayinca hi olmazsa bu zahidin

saraya gelerek gtlerde bulunmasini rica eder; Bana gelsin, gt ve nasihatversin; sonra tekrar yerine dnp, kendi isi ile mesgul olsun der.113Odgurmis bu teklifi severek kabul eder. nk hkmdar zorlamaktanvazgemekte ve din-devlet iliskisinde iyi niyetle hareket etmek istemektedir.Kendisini almaya gelen gdlmise syle seslenir Odgurmis: ben bugn onuziyaret ederim. O benden bir fayda bekledigi iin, bundan nce ben onagitmedim. Simdi o bundan vazgeti ve dogru yola girdi; ben de bu yolagiriyorum; onun arzusunu yerine getirecegim; emin ol.114


28/93


152

Din-devlet iliskisinde nemli bir ikinci nokta, devletin din konusundakisorunlara mdahale etmesidir. Laikligin din ve devlet islerinin birbirindenayrilmasi seklinde tanimlanmasinin yaniltici olduguna deginmistik. Dogalolarak, toplumda huzursuzluk yasanmasi durumunda devletten bu konuyatamamen seyirci kalmasi beklenemez. Laiklik genis anlamda, ve zellikleogulcu toplumlarda, devletin esitli dini grs ve topluluklara ayni uzakliktadurmasi ve birini digerlerine ezdirmemesi, onlari koruyup kollamasidir. Buamala devletin zaman zaman topluluklar arasi iliskilere mdahalesigerekebilir. Diger bir deyisle, din ve devletin birbirini kontrol etmemesiesastir; ancak aralarindaki hassas denge, dini atismalarin devlet ve toplumdzenini yikmamasi iin, devletin sorunlu zamanlarda aktif bir grev

stlenerek dini huzursuzluklara mdahalesini gerektirebilir. Iste KutadguBiligde gdlmis ve Kntogdinin Odgurmisin saglik durumuylailgilenmesi bu sekilde yorumlanabilir. Bir habercinin Odgurmisinhastalandigi haberini getirmesiyle, gdlmis derhal kendisini ziyaret eder.Kntogdi da gdlmisin ziyaretini yerinde bulur ve hatta Odgurmisinyaninda neden daha uzun bir sre kalmadigina ikisir: Ona kim hizmet eder,hastaligina kim bakar; o hasta-hasta yalniz basina nasil orada kalir. Niinorada bir mddet kalmadin; onu kime emanet ettin de, bu halde biraktingeldin.115 Bunun zerine gdlmis ikinci kez Odgurmisi ziyaret eder;ancak artik ok getir, Odgurmis lms ve mridi Kumaru tarafindangmlmstr.

Eserde hem Odgurmisin lmesi hem de ardinda Kumaruyu birakmasizerinde durulmasi gereken konulardir. Odgurmisin lmesi, fakat Kntogdiile gdlmisin hala yasiyor olmasi, Yusufun devlet ynetiminin esas olarakadalet ve akla dayanmasi gerektigini vurguladigi seklinde yorumlanabilir.116Bu ise laikligin eserdeki bir diger isaretidir; her ne kadar devlet ve dinkarsilikli iliski halindeyse de, devlet ynetiminde dinin asil unsur olmasi

beklenemez. Bir diger nokta ise, Odgurmisin arkasinda Kumaruyubirakmasidir. Eserde dine verilen nem eksilmemis, zahit ardindan gelecekkisiyi bizzat yetistirmis ve bylece dinin srekliligini saglamistir. Aynizamanda, Yusufun gelisim ve degisimi vurguladigi da ne srlebilir. Tipki

Aytoldinin lp yerine kendinden daha akilli gdlmisi biraktigi gibi,Kumarunun da Odgurmistan daha bilgili olmasi ihtimali vardir. Bylece,devlet kurumlarinin geliserek degismesi, Yusuf tarafindan dinde de olumlu vegerekli grldg sylenebilir.


29/93


153

Sonu:

Kutadgu Biligin devlet felsefesini inceledigimiz makalenin bu ilkblmnde nemli sonulara ulasmis bulunmaktayiz. ncelikle, bugnekadar eser zerinde yapilan incelemelerde nemli bir metot hatasi yapilmistir.Bu incelemelerin yz hep geriye dnk olmus; Yusufun hangi filozoflardanetkilenmis olabilecegi ve Kutadgu Biligin in, Hint ve Iran kltrlerindenhangisinin etkisi altinda yazilmis olabilecegi tartisilmistir. Yapilan birokhatanin yaninda bu tartismalarda elestirilmesi gereken asil nokta, butartismalarin bizi eserde zerinde durulmasi gereken temel konudan

uzaklastirdigidir. Aslinda Kutadgu Biligin ana mesaji ileriye yneliktir ve buaidan bakildiginda eserin bize bir Trk-Islam devletinin temel felsefesiniverme amaci gttg ortadadir. Kutadgu Bilig, demokratik laik ve sosyal birhukuk devletini isaret etmektedir.

Yukaridaki incelememizde bu degerlerden demokrasi ve laiklikzerinde durduk. Politik yasamda gcn sinirlandirilmasi, yneten veynetilenler arasindaki iliskilerin ayrintilariyla ele alinmasi, bilgiye ve bilimenem verilmesi eserde demokratik bir devletin savunulduguna isaretetmektedir. Bunun yaninda, din ve devlet islerinin birbirini kontrol etmemesi,devlet adami etigi ile din adami etigi arasinda bir ayrim yapilmasi ve din ile

devlet iliskilerinin nasil dzenlenmesi gerektigi konusundaki aiklamalar daYusufun daha o gnden laik bir devleti savundugunun kanitidir.

Makalemizin ikinci blmnde sosyal devlet ve hukuk devletikavramlarini da inceledikten sonra, Kutadgu Biligin agdas bir devletfelsefesini ele alis ve irdeleyis aisindan Trk yazininda ve kltrelyasaminda vazgeilemez bir yeri oldugu sonucuna ulasilacaktir.


30/93


154

Kaynaka

ARAT, Resid Rahmeti (1970), Kutadgu Bilig ve Trklk Bilgisi, Trk Kltr,98: 70-90.

ARSAL, Sadri Maksudi (1947), Trk Tarihi ve Hukuk. Istanbul: Istanbulniversitesi Hukuk Fakltesi.

ARSLAN, Mahmut (1987),Kutadgu Biligdeki Toplum ve Devlet Anlayisi. Istanbul:Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi.

BASER, Sait (1990),Kutadgu Biligde Kut ve Tre. Ankara: Kltr Bakanligi.

AGATAY, Saadet (1970), Kutadgu Biligde gdlmis, Trk Kltr, 98: 95-111.

DANKOFF, Robert (1983), Wisdom of Royal Glory: A Turko-Islamic Mirror forPrinces. Chicago: The University of Chicago Press.

DEVEREUX, Robert (1961), Yusuf Khass Hajib and The Kutadgu Bilig, MuslimWorld, 51: 299-310.

DILAAR, Agop (1995), Kutadgu Bilig Incelemesi. Ankara: Trk Dil Kurumu,3.Basim.

HACIB, Yusuf Has (1998), Kutadgu Bilig. ev. Resid Rahmeti Arat. Ankara: Trk

Tarih Kurumu.HOBBES, Thomas (1985) [1651],Leviathan. New York: Penguin Books.

INALCIK, Halil (1966), Kutadgu Biligde Trk ve Iran Siyaset Nazariye veGelenekleri, Resid Rahmeti Arat Iin . Ankara: Trk Kltrn ArastirmaEnstits: 259-271.

INAN, Abdulkadir (1970), Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig zerineNotlar, Trk Kltr,98: 112-126.

KAFESOGLU, Ibrahim (1980), Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri.Istanbul: Kltr Bakanligi.

KARAMANLIOGLU, Ali F. (1970), Kutadgu Biligin Diline ve Adina Dair, TrkKltr, 98: 127-131.

KPRL, M. Fuad (1981), Trk Edebiyati Tarihi. Istanbul: tken, 3. Basim.

NIYAZI, Mehmed (1993), Trk Devlet Felsefesi. Istanbul: tken.

PEIRCE, Charles Sanders (1982) [1877], The Fixation of Belief, THAYER, H.S.(Ed.) Pragmatism: The Classic Writings. Indianapolis: Hackett Publishing:61-78.


31/93


155

Dipnotlar:

* Bu makale iki blm halinde yayinlanacaktir. II. blm bir sonraki sayida yeralacaktir.

1 Arat, 1970: 70.2 192. Bu ve bundan sonraki atiflarda verecegim sayi ve sayilar, Kutadgu Biligin Resid

Rahmeti Arat evirisindeki beyit numaralaridir.3 355-357. Eserde Aytoldi ve Odgurmis arasinda bir diyalog yoktur. Yani eser drt kisi

arasinda geen diyaloglardan olusur derken, su kisiler arasinda dogrudan diyalogoldugunu belirtmekteyiz: Kntogdi ile Aytoldi; Aytoldi ile gdlmis; Kntogdi ilegdlmis; Odgurmis ile gdlmis; ve Odgurmis ile Kntogdi.

4

gdlmis zaman zaman Odgurmisa kardesim diye seslense de, eserdenanlasilmaktadir ki Aytoldinin tek oglu gdlmistir. gdlmisin Odgurmisa bu sekildehitap etmesinin nedeni, onu hem ok sevmesi hem de din kardesi olarak grmesidir. Bkz.1158, 1261, 3485.

5 Inalcik, 1966: 267.6 Kprl, 1981: 170.7 Kprl, 1981: 170.8 Arsal, 1947: 119.9 Arslan, 1987: 13.

10 Kafesoglu, 1980: 35-48.11 agatay, 1970ten.12 agatay, 1970: 104-105.13 Dilaar, 1995: 152-153.14

Dankoff, 1983: 14.15 Bkz. 1-62.16 ogu kez demokrasi ile halkin dogrudan seimle devletin tm yneticilerinin setigi

cumhuriyet rejimi, veya parlamenter demokrasi, birbiriyle karistirilmaktadir. Bugnkuygulamalara baktigimizda Belika, Byk Britanya, Hollanda, Ispanya, Isve, Norvegibi demokratik lkelerin parlamentolari yaninda kral ve kralielerinin sembolik de olsahala yetkileri oldugunu, yani bu lkelerin mesruti monarsi ile ynetildigini gryoruz.Demokrasinin ilkeleri ve demokratik degerler ile ynetim sekli arasindaki ayrimin iyiyapilmasi gerekmektedir; demokratik devlet mutlaka parlamenter demokrasi demekdegildir. Iste, Kutadgu Bilig demokratik bir sistem zerine kurulu derken, 11. yzyilKarahanli devlet teskilatinda bir hkmdarin is basinda bulunmadigini degil, eserin temeldemokratik degerleri isaret ettigini anlatmak istiyoruz.

17 Baser, 1990: 1-3; Kafesoglu, 1980: 22; Niyazi: 1993, 53.18

Baser, 1990: 7.19 5534. esitli devlet yneticilerinin isinin ehli olmasi gerektigi hakkinda ayrica bkz. 2236,2315, 2555, 2603, 4074.

20 1755-1756.21 4080.22 5650-5651.23 Baser, 1990: 85 ve 123.24 1995 ve 5209.25 5656 ve 5659.


32/93


156

26 Bkz. 2181-2264, 2269-2429, 2596-2668, 2743-2822, 5329, 5588.27 5330.28 422 ve 429-430.29 5628.30 2193.31 5849.32 3132.33 3143.34 2953.35 Thomas Hobbes,Leviathan, [1651]. New York: Penguin Books, 1985.36 5579-5582.37 5574-5577.38

5088.39 3830.40 5505.41 5852.42 rnegin bkz. 1771-1772, 3108, 3121, 5521-5522.43 3206.44 4121.45 Bkz. 2110-2111 ve 2245.46 5202 ve 5204.47 2030.48 2024.49 2032 ve 2034-2035.50 3165 ve 6611.

51 2227-2228.52 Peirce, 1982: 61-78.53 3168.54 1850, 1853, 1855-1857.55 5252-5253.56 1990.57 1951-1953.58 2425-2426. Ayrica bkz. 219, 224, 252, 281, 303, 1781, 1968, 2720.59 254 ve 256.60 2714-2715.61 685-687 ve 747.62 1858.63 3216 ve 3224-3225.64 4341 ve 4345.65 Arsal, 1947: 94.66 Dilaar, 1995: 196.67 Arslan, 1987: 19.68 5311-5312.69 3961.70 3791.71 3813.72 3756 ve 3759-3760.


33/93


157

73 4904 ve 4922.74 4952-4953.75 5041.76 5036.77 5054-5055 ve 5058-5059.78 Islamin devlet dini oldugu veya Islam ile devletin birbirinden ayrilmayacagi yorumlarina

neden olan en nemli unsur Hiristiyanlik ile Islamin dogumundaki degisik evreselsartlardir. Hiristiyanlik dogumunu izleyen ilk yillarda Romanin gcne karsi ikama zdi;daha sonralari ise Roma tarafindan benimsenerek bir Imparatorluk dini haline geldi. Yani,Hiristiyanlik baska bir inanla veya herhangi bir devletle atisma durumda degildi ve bunedenle devlet-din iliskileri aik sekilde birbirinden ayri grnyordu. Ancak Islam dahadogdugu anda din hakkinda belirli dsnceleri olan topluluklarla ve Yahudilerle

savasmak zorunda kaldigi iin, Mslmanlar daha organize olma geregini duydular.Hatta, Hazreti Muhammet dini liderligin yaninda askeri liderligi de stlendi. Bu durum,

birok arastirmaciyi Islamin devlet dini oldugu yorumuna gtrd. Aslinda ilk yillardagrlen bu zorunluluk daha sonralari degisecek ve hkmdarlik ile halifelik makamlariayri sahislarda belirecektir. Kaldi ki halifelik Kuranda bir makam olarak grlmez.Allahin yeryzndeki halifesi belirli bir kisi veya kurum degil, genel olarak insandir.

79 Bkz. 5132-5438.80 5701 ve 5710-5711.81 5735.82 5736-5737.83 5757-5758.84 5819 ve 5821.85 5725.

86 350-352. Kut kelimesi hem mutluluk hem de devlet anlamina gelmektedir. Kutumutlu luk diye evirenler eseri de mutluluk veren bilgi (rnegin Inan, Kprl), kutudevlet diye evirenler ise eseri devlet ynetme sanati diye evirmislerdir (rneginKafesoglu, Arsal ve Arslan). Eserin gn isigina iktigi tarihten bugne kadar, KutadguBiligin ne anlama geldigi tartismasi srmektedir. nl Trkologlar H. Vambery ve W.Radloff eseri mutluluk veren bilgi, yine o dnem arastirmacilardan Leon Cahun ve P.A.Jaubert ise Ynetim Bilimi diye evirmislerdir (Devereux, 1961: 306). KasgarliMahmut da szlgnde kut kelimesini, Arapa devlet kelimesi ile karsilamistir.Ancak gzden kaan bir nokta, devlet kelimesinin hem mutluluk hem de hakimiyet vesiyaset etme anlamlarina gelmesidir. Devlet kelimesi, basina devlet kusu kondudeyiminde oldugu gibi talih, baht ve mutluluk anlamina gelebilecegi gibi, bugnkyasamimizda siklikla kullandigimiz ynetim ve siyaset anlamina da gelir. Bu nedenle,sanatilarin eserlerinde devlet kelimesine her iki anlami da ykledigini zaman zaman

grmekteyiz. Bu yoruma katilan bir dsnr Ali F. Karamanliogludur. Budsnrmze gre, Yusuf kut kelimesini her iki anlama gelecek sekilde kullanmis ve

bugnk devlet kelimesinin iki karsiligini da vermistir. Karamanlioglu, ayni zamanda birsair olan Osmanli hkmdari Kanuninin Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi/ Olmaya devlet cihanda bir nefes sihhat gibi beytinde byle bir sanata basvurdugunu

belirterek Kutadgu Biligin Devlete Erisme Bilgisi diye evrilebilecegini savunur veekler: Devlet, ama iki cihanda aziz eden devlet (Karamanlioglu, 1970: 130-131). Dikkatedilirse, eserde Yusuf da devlet kelimesini bu iki anlamda kullanmistir (Bkz. 668-669,694-696, 1077, 1144, 1373). Bylece denilebilir ki Yusuf, eserine Kutadgu Bilig ismini


34/93


158

koyarken, kut kelimesine hem mutluluk hem de devlet anlamlarini yklemistir. Bunokta, eserin ieriginde belirginlesmekte, Yusuf bir ynden devlet ynetme sanatizerinde dururken, diger yandan etik degerler zerinde durarak hem bu dnyada nasilyasamamiz hem de br dnya iin nasil hazirlanmamiz gerektigini anlatarak insanimutluluga kavusturmayi hedeflemistir. Aslinda mutluluk ve devlet kavramlari,

birbirinden uzak kavramlar degildir. Mehmed Niyazinin su dsncesi ilgintir: KutadguBiligden anlasildigi zere, kut kelimesi iki anlama gelmektedir. Birincisi, mutluluk,ikinci anlami ise hakimiyet, devlet kudreti demektir. Bu kelimenin mutluluk vehakimiyet anlamina gelmesi rastlanti degildir. Trklerin hakimiyet ile mutlulugunayrilmayacagini kastettiklerine dair isaret olsa gerektir (Niyazi, 1993: 50).

87 6496-6500.88 3340, 3525, ve 3539.89

6151 ve 6153-6154.90 2989.91 3749-3750.92 3696.93 6500.943205 ve 3213-3214.953338-3339 ve 3366.96 3235.97 3918-3920.98 Bkz. 3287, 3954, 4894, 4969.99 3226-3228, 3236-3237 ve 3240.

100 3922-39233922-3923.101 3439-3442.

102 Dankoff, 1983: 22-27.103 Dankoff, 1983: 14.104 3715.105 Bkz. 3717-3730.106 4808-4809.107 4991.108 3304-3305.109 5780 ve 5783.110 5725.111 3737.112 3803-3804.113 4939.114 4992-4994.115 6241-6242.116 Bkz. Dankoff, 1983: 33.


35/93

KUTADGU BLGN DEVLET FELSEFES-II*

Yrd. Do. Dr. Nejat DOANErciyes niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi,

[email protected]

zet

Kutadgu Biligin demokratik ve laik bir devleti benimsedii makalemizin bi-rinci blmnde aklanmt. Bu blmde eserin aynzamanda sosyal bir hukukdevletini benimsedii gr savunulacaktr. Kutadgu Bilig sosyal bir devleti ia-ret eder. alana hakknn denmesi, yardma muhtalara devlet elinin uzatlmassadece kiilerin bireysel yaamlarnn iyilemesi anlamna gelmeyecek, ayn za-manda toplumsal dzen salanarak devlet zenginleecektir

Kutadgu Bilig'de Devlet, Toplum ve Birey Felsefesi

Documents

Transcript of Kutadgu Bilig'de Devlet, Toplum ve Birey Felsefesi