KURRIKULA KOMBËTARE E ARSIMIT BAZË PROGRAM...
Transcript of KURRIKULA KOMBËTARE E ARSIMIT BAZË PROGRAM...
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS
INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT
KURRIKULA KOMBËTARE E ARSIMIT BAZË
PROGRAM LËNDOR
Fusha: SHKENCA NATYRE
Lënda: KIMI
Klasa: 8- 9
Kodi: _______
Koordinator:
Nazmi XHOMARA
Tiranë, 2012
2
KIMI
Grupi i punës:
Aleko MIHO
Dritan SPAHIU
Ilo MELE
Lindita GODO
Shpresa GORANA
Mirela PITI
Marita HAMZA
Nazmi XHOMARA
3
KIMI
1. TË PËRGJITHSHME
Programi i Kimisë për arsimin bazë është një dokument zyrtar, pjesë e paketës së
dokumenteve zyrtare për Kurrikulën Kombëtare të Arsimit Bazë. Ky program është mbështetur
në Kornizën Kurrikulare të Arsimit parauniversitar, në Planin mësimor, si edhe në Standardet e
të nxënit të fushës së shkencave të natyrës.
Zbatimi i programit të Kimisë për arsimin bazë duhet të bëhet duke respektuar parimet e
barazisë gjinore, etnike, kulturore, racore, fetare.
Objekti i studimit të Kimisë
Kimia është shkenca që merret me studimin e përbërjes, të ndërtimit dhe të vetive të
lëndës, si dhe të reaksionit kimik që qëndron në bazë të shndërrimeve të saj nga një formë në një
tjetër (Holtzclaw dhe Robinson,1998). Kimia së bashku me Fizikën dhe Biologjinë janë shkenca
natyrore, pasi studiojnë natyrën dhe dukuritë që ndodhin në të. Përveçse me Fizikën dhe
Biologjinë, Kimia ka objekt të përbashkët studimi edhe me Shkencën e Tokës, si dhe me
shkencat e aplikuara, si Teknologjinë. Kimia është mjaft e rëndësishme në fusha të ndryshme, si:
në mjekësi, bujqësi, industri dhe në shumë aspekte të tjera të jetës.
Qëllimi i studimit të lëndës së Kimisë
Zhvillimi i lëndës së Kimisë ka si qëllim kryesor të formojë nxënësit me njohuri, aftësi,
dhe shprehi për jetën, të cilat burojnë nga shkenca e kimisë. Ajo synon të formojë nxënësit me
dije të qëndrueshme mbi ndikimin e kimisë në jetën e përditshme, mbi rolin e saj në shoqëri, si
edhe t‟u japë mundësi atyre për karrierë të ardhshme në këtë fushë. Ajo synon gjithashtu t‟i
formojë nxënësit me aftësitë e kërkimit shkencor dhe me rolin e tij në shoqëri.
4
KIMI
Risitë e programit lëndor
Programi i ri i Kimisë, i cili do të shtrihet në klasat 8-9, përmban disa risi themelore, të
cilat do të luajnë një rol të rëndësishëm në formimin e nxënësve me njohuri, aftësi dhe qëndrime,
që burojnë nga shkenca e kimisë, si edhe në formimin e tyre me aftësi për jetën.
Lënda e Kimisë nis të zhvillohet si lëndë më vete pas trajtimit të njohurive dhe aftësive të
integruara kimike në lëndën Shkencë 1-6. Linja “Lëndët, vetitë dhe ndryshimet e tyre”, e cila
përshkon të gjithë programin Shkencë 1-6, përmban njohuri dhe aftësi bazike në lëndën e
Kimisë, në përshtatje me grupmoshën e nxënësve në klasat 1-6, që shërbejnë si një pikë referimi
cilësore mbi të cilat ndërtohet zhvillimi i mësimdhënies së kimisë në klasat 8-9.
Gjithashtu, lënda e Kimisë nis të trajtohet si lëndë më vete pas zhvillimit të disa temave
të rëndësishme mbi strukturën e lëndës, të cilat zhvillohen në Fizikën 7. Mbështetja e
veprimtarisë mësimdhënëse në lëndën e Kimisë në klasat 8-9 mbi materialin e trajtuar në Fizikën
7 përbën një pikëlidhje dhe një pikë referimi edhe ndërmjet shkencave natyrore, e cila mbështet
sidomos trajtimin e njohurive dhe aftësive mbi strukturën e lëndës.
Programi i ri i Kimisë, i cili do të shtrihet në klasat 8-9, përmban një ngarkesë
konceptuale në përputhje me grupmoshën e nxënësve. Njohuritë dhe aftësitë kimike janë shtrirë
në mënyrë normale në raport me njësitë mësimore. Arritje tjetër shumë e rëndësishme që ofron
programi i ri i Kimisë është ndryshimi i raportit njohuri - përpunim njohurish: 60-70% njohuri
dhe 30-40 % përpunim njohurish.
Organizimi dhe struktura e programit lëndor
Lënda e Kimisë në arsimin bazë do të studiohet si lëndë më vete me 2 orë javore në klasat
8, 9, gjithsej në 140 orë mësimore.
Programi i Kimisë për klasat 8, 9 të arsimit bazë është organizuar sipas linjave e
nënlinjave të përmbajtjes. Programi i kimisë për klasat 8, 9 të arsimit bazë, sikurse edhe
programi i Kimisë për klasat 10-12 të arsimit të mesëm, përshkohet nga dy linja kryesore të
përmbajtjes: (1) Lëndët, struktura dhe vetitë, (2) Reaksioni kimik.
5
KIMI
Nënlinjat e programit përmbajnë njohuri dhe aftësi të cilat zbërthejnë përmbajtjen e
linjave kryesore të programit. Për çdo nënlinjë janë paraqitur objektivat, të cilat materializojnë
njohuritë kimike, aftësitë dhe qëndrimet që nxënësit pritet të nxënë gjatë kursit të kimisë.
Një rubrikë e rëndësishme e Programit janë Konceptet / Termat kyç, të cilat orientojnë
përdoruesit e programit për t‟u fokusuar në çështjet më të rëndësishme brenda përmbajtjes së
shprehur me anë të objektivave.
Përdoruesit e programit
Programi i lëndës së Kimisë për Arsimin bazë u drejtohet në radhë të parë mësuesve të
Kimisë, të cilat do ta zbatojnë atë në mësimdhënie. Gjithashtu programi u drejtohet autorëve të
teksteve, nga zbërthimi i saktë i të cilit varet në një masë të konsiderueshme edhe cilësia e
teksteve të kimisë të hartuara prej tyre.
Programi i lëndës së Kimisë për arsimin bazë është gjithashtu në dispozicion të
specialistëve të të gjitha fushave, të drejtuesve të shkollave, si edhe të të gjithë aktorëve të
interesuar për mbarëvajtjen e mësimdhënies në arsimin bazë.
2. SYNIME DHE OBJEKTIVA TË PËRGJITHSHËM
Synimi i programit të Kimisë në Arsimin bazë
Programi i Kimisë në arsimin bazë synon:
Të zhvillojë te nxënësit njohuri, aftësi, qëndrime për grupet e lëndëve, për ndërtimin e
atomit dhe tabelën periodike, vetitë e metaleve dhe të jometaleve, lidhjen kimike, vetitë e
përbërjeve inorganike, ujin dhe tretësirat, dukuritë elektrokimike, strukturën dhe vetitë e
hidrokarbureve.
6
KIMI
Objektiva të përgjithshëm të programit të Kimisë në arsimin bazë
Në përfundim të këtij programi nxënësit duhet të jenë të aftë:
të kuptojnë konceptet bazë kimike, duke u mbështetur në faktet, teoritë dhe ligjet kimike;
të përdorin simbolikën kimike në zbatimet e ndryshme praktike dhe të realizojnë lidhjen e
kimisë me dukuritë e jetës së përditshme, me mirëqenien e njeriut dhe të shoqërisë;
të demonstrojnë aftësitë e nevojshme në kryerjen e kërkimeve të thjeshta shkencore në
fushën e kimisë dhe të raportojnë gjetjet eksperimentale;
të hetojnë substanca të ndryshme kimike dhe t‟i përshkruajnë ato;
të hetojnë shembuj reaksionesh kimike në situata jetësore të përditshme, të dallojnë
reaksione të dobishme dhe reaksione të dëmshme;
të arsyetojnë e të marrin pjesë në zgjidhjen e problemeve jetësore me natyrë kimike;
të përshkruajnë dhe të shpjegojnë lidhjen ndërmjet shkencës së kimisë, teknologjisë dhe
shoqërisë;
të planifikojnë dhe të zhvillojnë eksperimente për dukuri të ndryshme, duke ndjekur
rregullat e sigurisë me pajisjet dhe substancat kimike;
të përdorin teknologjinë e informacionit dhe të komunikimit, si mjet për sigurimin dhe
komunikimin e informacionit;
të shpjegojnë rolin e kimisë në zhvillimin e qëndrueshëm, si edhe në ruajtjen dhe
mbrojtjen e mjedisit;
të ngjallin interes për të bërë zgjedhjen e karrierës në fushën e kimisë.
3. KËRKESA PËR ZBATIMIN E PROGRAMIT
Kushte paraprake të zbatimit të programit
Programi i Kimisë për arsimin bazë zhvillohet në një total orësh mësimore prej 70 orë
mësimore në vit me një shpërndarje javore prej 2 orë mësimore në javë. Zhvillimi i
mësimdhënies së Kimisë nis në klasën e 8 dhe vijon me të njëjtën shpërndarje edhe në klasën e 9,
7
KIMI
ndërkohë që njohuri mbi strukturën e lëndës nxënësit kanë marrë jo vetëm në lëndën e integruar
Shkencë 1-6, por edhe në lëndën Fizikën 7.
Për zbatimin efektiv të programit të Kimisë për arsimin bazë duhet të njihen dhe të mbahen
parasysh dokumentet kurrikulare, prej të cilave ka rrjedhur programi lëndor:
Korniza Kurrikulare për arsimin Parauniversitar
Standardet e të Nxënit të Shkencave të natyrës
Programi i lëndës Shkencë 1-6.
Programi i Fizikës 7
Programet e lëndëve Fizikë dhe Biologji 7-9
Udhëzuesit kurrikularë lëndorë
Referenca të ndryshme didaktike nga autorë të huaj dhe vendas, që mbështesin
Metodologjitë e mësimdhënies dhe Metodat e vlerësimit të arritjeve në të nxënë.
Burime bazë të të nxënit, mbi të cilat do të ndërtohen strategjitë dhe teknikat e mësimdhënies
në zbatim të programit të Kimisë për arsimin bazë sugjerohen:
Tekstet e nxënësit, që hartohen në zbatim të programit lëndor
Burime të ndryshme të shkruara dhe elektronike
Objektivat e Programit
Objektivat e të nxënit në programin e Kimisë për arsimin bazë janë objektiva të njohurive, të
aftësive dhe të qëndrimeve që duhet të zotërojë një nxënës në mbarim të kursit vjetor të kimisë për klasën
e dhënë. Kjo kërkon zbatimin e tyre në praktikë në funksion të formimit të nxënësve me konceptet bazë të
lëndës nëpërmjet zhvillimit të aftësive të të menduarit kritik dhe krijues, si dhe të zgjidhjes së
problemave.
Gjithashtu objektivat përfshijnë formimin e aftësive të nxënësve për të kryer kërkime të thjeshta
shkencore, aftësi për të ndjekur procedura, aftësi për të ndërtuar eksperimente dhe për të raportuar gjetjet
e tyre. Kjo kërkon ruajtjen e raporteve harmonike ndërmjet dhënies së njohurive të reja dhe përpunimit të
njohurive, zhvillimit efektiv të eksperimenteve shkencore laboratorike dhe përdorimin e tyre si bazë e
formimit konceptual të nxënësve.
Një vëmendje e veçantë duhet përqendruar tek objektivat që synojnë integrimin ndërmjet lëndëve
apo ndërmjet fushave. Zhvillimi i tyre duhet bërë në funksion të zhvillimit të aftësive ndërkurrikulare të
8
KIMI
nxënësve dhe të formimit të tyre me aftësitë për jetën. Sugjerohet që objektivat e integrimit të mbështeten
në njohuri të mëparshme të nxënësve ose në njohuri të lëndëve të tjera, si dhe të zbatohen në formën e
projekteve apo të veprimtarive ndërkurrikulare.
Orët mësimore
Shpërndarja e orëve mësimore është paraqitur sipas linjave dhe nënlinjave të përmbajtjes.
Zbatuesit e programit duhet të realizojnë shpërndarjen e orëve në temat mësimore sipas nevojave
dhe interesave të nxënësve.
Programi i kimisë për arsimin bazë përcakton raporti njohuri - përpunim njohurish 60-
70% me 30-40%. Kjo krijon mundësi për formimin e aftësive dhe shprehive afatgjatë tek
nxënësit.
Përpunimi i njohurive
Përpunimi i njohurive përfshin zhvillimin e rubrikave në mësimdhënie, që i vijnë në
ndihmë thellimit të të kuptuarit të koncepteve shkencore bazë në kimi. Gjithashtu, roli i
përpunimit të njohurive fokusohet në zbatimin në praktikën mësimore dhe laboratorike të
njohurive kimike, në lidhjen e njohurive kimike me jetën e përditshme sociale dhe mjedisore.
Përpunimi i njohurive përfshin:
përsëritjen e njohurive bazë, e cila mund të zhvillohet në fund të linjave apo t nënlinjave
lëndore, si edhe në fund të vitit akademik;
zhvillimin e ushtrimeve dhe të problemave bazuar në njohuritë dhe konceptet bazë
kimike;
zhvillimin e punëve laboratorike, praktike dhe detyrave me karakter eksperimental
hulumtues;
testimin e njohurive, i cili mund të jetë kapitull apo linjë lëndore, semestral apo vjetor;
projekte apo veprimtari integrimi ndërmjet lëndëve apo ndërmjet fushave të të nxënit.
Shpërndarja e orëve të përpunimit të njohurive duhet bërë në përputhje me nevojat dhe
interesat e nxënësve, me vështirësitë e tyre të mundshme në përvetësimin e njohurive bazë
kimike, sikurse edhe me prirjet apo interesat e tyre të veçanta.
9
KIMI
4. INTEGRIMI DHE LIDHJA NDËRLËNDORE
Programi i Kimisë për arsimin bazë përshkohet në strukturën e tij nga integrimi ndërmjet
lëndëve dhe ndërmjet fushave të të nxënit. Kjo sepse programi është vijim i programit të lëndës
Shkencë 1-6, e cila është konceptuar si lëndë e integruar ndërmjet lëndëve të Fizikës, Kimisë,
Biologjisë dhe Gjeografisë.
Megjithëse Kimia në klasën e 8 del si lëndë më vete, njohuritë e saj integrohen me
njohuritë e lëndëve të tjera të përafërta të fushës së shkencave të natyrës, por edhe të lëndëve apo
të fushave të tjera të të nxënit.
Njohuritë e lëndës së Kimisë duhen parë dhe trajtuar të integruara me njohuritë e Fizikës,
Biologjisë, Gjeografisë, por edhe me njohuritë e Matematikës, TIK-ut apo edhe të lëndëve apo të
fushave të tjera të të nxënit.
Njohuritë e lëndës së Fizikës mbi ndërtimin e lëndës shërbejnë si një pikënisje e mirë për
zhvillimin e strukturës së atomit.
Njohuritë e Biologjisë mbi shëndetin duhen parë dhe zbatuar të integruara me masat e
sigurisë dhe rregullat në laboratorin e kimisë.
Njohuritë e Matematikës duhen parë dhe zbatuar në funksion të njehsimeve të ndryshme
në kimi. Ato janë të rëndësishme për të njehsuar masën atomike të krahasuar, Ar dhe masën
molare, M, molin, njehsimet me barazimet kimike, njehsimet për përqendrimin e tretësirave etj.
Një mundësi shumë e mirë integrimi është zbatimi i projekteve apo i veprimtarive
ndërkurrikulare, gjatë të cilave sugjerohet të përfshihen njohuri dhe veprimtari nga lëndë dhe
fusha të ndryshme kurrikulare.
5. METODOLOGJITË E MËSIMDHËNIES
Metodat e mësimdhënies janë mjaft të rëndësishme për të realizuar një mësimdhënie
efektive. Ato mund të klasifikohen sipas disa pikëpamjeve të ndryshme: (1) nga pikëpamja e
qëllimit, nëse duam të formojmë një personalitet të lirë apo një individ që i nënshtrohet
konformizmit të grupit shoqëror të cilit i përket; (2) sipas pikëpamjes së vetë teknikës, nëse duam
10
KIMI
të zhvillojmë një mësimdhënie gojore, verbale apo një mësimdhënie aktive; (3) sipas pikëpamjes
së fushave të moralit, nëse ato përdoren për të zhvilluar vërtetësinë, sinqeritetin, virtytet
intelektuale, ndjenjën e përgjegjësisë dhe karakterin, përshkruar nga Alcan, 1930 (cituar nga Jean
Piaget, 2005).
Tendenca e zhvillimit profesional të mësuesve të ditëve tona, që promovojnë mësuesit e
shoqërisë së dijes, është padyshim mësimdhënia gjeneruese në vend të mësimdhënies
transmetuese (Senge dhe të tjerë, 1999).
Mësimdhënia me nxënësin në qendër është e lidhur në mënyrë të padiskutueshme me
progresivizmin, me teorinë dhe metodat e edukimit progresiv, të cilat lidhen me emrin e Xhon
Djuit dhe që datojnë para vitit 1896. “Këta mendimtarë të hershëm progresivë vendosën
aktivitetet e fëmijës në qendër të planeve të tyre arsimore” (Gardner, 2003).
Mësimdhënia ndërvepruese (Grup autorësh, 2005) si koncept mund të përmblidhet në
trajtën e disa termave didaktikë, të cilët përbëjnë në vetvete hallka integruese të pandara të
procesit të mësimdhënies: (1) mësimdhënie e hapur; (2) metodat ndërvepruese të të nxënit; (3) të
nxënit bashkëveprues; (4) të nxënit gjatë gjithë jetës.
Metodat e mësimdhënies që kanë në qendër veprimtarinë e nxënësit, parimi bazë i të
cilave është: “Nxënësi nxë më mirë duke vetëvepruar”, ndahen në tri nëngrupe:
(1) Metodat dhe teknikat e punës në grup
Këto u japin mundësinë nxënësve të realizojnë qëllimet mësimore duke bashkëvepruar
me të tjerët dhe sigurojnë kushte që nxënësit të paraqesin idetë, pikëpamjet e veta dhe
informacionin që ata zotërojnë. Këtu bëjnë pjesë: (1) diskutimi, (2) puna në grupe të vogla, (3)
grupet e ekspertëve, (4) mendo / puno në dyshe / shkëmbe me të tjerët, (5) loja në role dhe
simulimi.
(2) Metodat dhe teknikat e hulumtimit
Metodat dhe teknikat e këtij grupi u japin nxënësve mundësinë të nxënë, të praktikojnë
aftësitë e tyre intelektuale, të nxjerrin përfundime dhe përgjithësime dhe t‟i zbatojnë ato në
situata të reja. Në këtë grup bëjnë pjesë: (1) studimi i rastit, (2) puna me projekte, (3)
ekskursioni, (4) vrojtimi, (5) mësimi zbulues, (6) zgjidhja e problemit.
11
KIMI
(3) Metoda dhe teknika për zhvillimin e të menduarit krijues dhe kritik
Këto metoda mund të trajtohen të renditura në tri nëngrupe:
(a) Metoda të zhvillimit të aftësive folëse (shprehëse): (1) Brainstorming, (2) parashikim
me terma paraprakë, (3) rrjeti i diskutimit, (4) dora e fshehtë, (5) gushëkuqi rrethor (Keigën,
1990), (7) DLTA (Directed Listening and Thinking Activity), (8) mendo / puno në dyshe /
shkëmbe me të tjerët;
(b) Metoda të zhvillimit të aftësive lexuese: (1) INSERT (Interactive Notice System for
Effective Reading and Thinking), (2) tabela e koncepteve, (3) DRTA (Directed Reading and
Thinking Activity).
(c) Metoda të zhvillimit të aftësive shkruese: (1) Ditari dypjesësh, (2) kubimi, (3)
diagrami i Venit, (4) tryeza e rrumbullakët (Gushëkuqi rrethor), (5) kllasteri, (6) pesëvargëshi,
(7) esetë dhe shkrimet e lira.
Objektivat e të nxënit bëhen realitet për nxënësit vetëm nëse atyre u jepet mundësia që t‟u
bëhen sa më të thjeshta faktet, konceptet dhe formulat kimike. Nxënësit duhet të nxiten të
zhvillojnë një të kuptuar të plotë të koncepteve dhe nocioneve bazë kimike. Kjo do të thotë që ata
të udhëhiqen drejt veprimtarisë mendore individuale dhe në grup, duke ndërtuar njohuritë bazë
nën drejtimin dhe mbështetjen e mësuesit.
Të kuptuarit e koncepteve bazë kimike, zbatimi i tyre në kushte laboratorike, por jo
vetëm, analiza e ndikimit të këtyre njohurive në jetën sociale dhe mjedisore është shumë me
rëndësi si për të siguruar suksesin në studimin vijues në lëndën e kimisë nga nxënësit, ashtu dhe
për zbatimin e njohurive në situata të reja.
Disa nga strategjitë e mësimdhënies të rekomanduara, që mbështesin në mënyrë të
drejtpërdrejtë ndërtimin e njohurive kimike dhe formimin e aftësive të nxënësve, janë:
Përqendrimi në një numër të vogël konceptesh, por duke i trajtuar në thellësi.
Zbatimi në praktikën e mësimdhënies i një shumëllojshmërie strategjish, bazuar në faktin
se stilet e të nxënit janë të larmishme. Nxënës të ndryshëm nxënë në mënyra të ndryshme,
disa nxënë duke lexuar, disa duke dëgjuar, disa duke punuar praktikisht në laborator, të
tjerë përmes kryerjes së detyrave të tekstit etj.
12
KIMI
Paraqitja e njohurive bazë kimike nga këndvështrime të ndryshme, p.sh. kur flitet për
ujin, fillimisht mendojmë një lëng, pastaj që molekulat e tij janë të ndërtuara nga dy
atome hidrogjen dhe një atom oksigjen, më tej që formula kimike e tij është H2O.
Nxitja e diskutimit, e punës së pavarur, e punës së udhëhequr, e punës në grupe apo e
punës në çifte të nxënësve.
Zhvillimi i aftësive të të menduarit kritik dhe krijues
Një ndër objektivat e rëndësishëm të këtij programi është dhe zhvillimi te nxënësit i
aftësive të të menduarit kritik dhe krijues. Të menduarit kritik është përdorimi i arsyes për të
marrë një vendim a për të formuar një opinion dhe përbën një aftësi të rëndësishme në studimin e
lëndës së kimisë. Zotërimi i koncepteve kimike në lidhje me aftësimin për të analizuar, për të
vlerësuar dhe për të arsyetuar është, gjithashtu, mjaft i rëndësishëm në aftësimin e nxënësve drejt
përdorimit të njohurive kimike në praktikën e përditshme jetësore.
Veprimtaritë mësimore që lidhen me klasifikimin, vendosjen e lidhjeve ndërmjet pjesëve,
nxjerrjen e ngjashmërive dhe të dallimeve shërbejnë si modele që ndikojnë në zhvillimin e
aftësive analitike të të menduarit kritik. Ndërsa induksioni dhe deduksioni bëjnë të mundur të
përdoren konceptet në situata konkrete për të shpjeguar dukurinë.
Zgjidhja e problemit
Aftësia e zgjidhjes së problemit është një nga aftësitë e rëndësishme që duhet formuar
gjatë zhvillimit të programit të Kimisë. Për të mësuar nxënësit të zgjidhin problemet, është e
domosdoshme t‟i nxitim ata të mendojnë rreth metodës së zgjidhjes së tyre. Të menduarit kritik
është veprimtaria e parë mendore që përfshihet në zgjidhjen e problemeve.
Ndër strategjitë që mundësojnë përgatitjen e nxënësve për zgjidhjen e problemeve sugjerojmë:
Të trajtohen më parë njohuritë dhe konceptet bazë kimike, të mbahet parasysh përforcimi
dhe monitorimi për shkallën e përvetësimit të tyre dhe pastaj të kalohet në zgjidhjen e
problemeve që lidhen me to.
13
KIMI
Të trajtohet metodika e zgjidhjes së problemeve. Për këtë të bëhet orientimi i nxënësve në
ndjekjen me radhë të hapave metodikë të zgjidhjes së problemeve: (1) shkrimi i
formulave apo i barazimeve kimike të reaksioneve me të cilat lidhet problemi; (2)
përcaktimi qartë i të dhënave nga kushtet e detyrës dhe ato që përftohen nga simbolika
kimike në lidhje me kërkesat e problemit; (3) kryerja e veprimeve të nevojshme për të
marrë përgjigjen e kërkuar nga problemi.
Një tjetër aspekt i zhvillimit të aftësisë së zgjidhjes së problemit te nxënësit është këndvështrimi i
zgjidhjes së problemeve praktike të jetës së përditshme, të cilat kanë lidhje me njohuritë dhe
aftësitë kimike:
reduktimi i përdorimit të lëndëve kimike që ndikojnë në ndotjen e tokës,
reduktimi i përdorimit të lëndëve kimike që ndikojnë në ndotjen e ujit,
zgjidhja e problemeve që kanë të bëjnë me ndotjen e ajrit etj.
Njehsimet në kimi
Njehsimet në kimi në programin e Kimisë për arsimin bazë janë konceptuar në trajtën e
një nënlinje që shtrihet në të dy klasat: 8 dhe 9. Zhvillimi i orëve të njehsimeve në Kimi duhet t‟i
shërbejë përforcimit të njohurive bazë që nxënësit marrin gjatë zhvillimit të temave mësimore të
planifikuara. Gjatë zhvillimit të orëve në dispozicion të njehsimeve në kimi, sugjerohet zhvillimi
i tyre me përfshirjen e të gjithë nxënësve, duke i angazhuar ato në punë individuale, në punë në
grupe, në punë në çifte.
Objektivat që u përkasin njehsimeve në kimi duhet të trajtohen përgjatë dhe krahas me
zhvillimin e temave mësimore, me të cilat kanë lidhje të drejtpërdrejtë. Ato nuk rekomandohen të
zhvillohen të grupuara në fund të linjave apo nënlinjave të përmbajtjes.
14
KIMI
Laboratori i kimisë
Programi i kimisë për arsimin bazë nuk mund të jetë i suksesshëm nëse nuk mbështetet
nga zhvillimi efektiv i punëve laboratorike dhe praktike të nxënësve, të parashikuara këto në orë
të veçanta, si edhe të përfshira brenda orëve të tjera mësimore, në formën e eksperimenteve
plotësuese, demonstrimeve apo detyrave eksperimentale hulumtuese.
Puna e drejtuar e nxënësve në laboratorin e kimisë ofron një sërë përparësish: (1) E bën
lëndën më interesante dhe rrit motivimin e nxënësve për të mësuar; (2) Ndihmon të kuptuarit e
koncepteve kimike, p.sh., nxënësi dallon më qartë një ndryshim fizik nga një ndryshim kimik
nëse ai i sheh ato konkretisht në laborator; (3) Nxjerr përfundimet në bazë të përvojës; (4)
Ushtron aftësitë e të menduarit kritik; (5) Ushtron aftësitë psikomotore dhe organizative.
Zhvillimi i aftësive të kërkimit shkencor
Duke u angazhuar në kërkime të thjeshta shkencore, nxënësit do të zhvillojnë dhe
qëndrimet shkencore, si kuriozitetin, përcaktimin dhe testimin e metodës së zgjidhjes së
problemit, vlerësimin dhe modifikimin e përfundimeve të përftuara.
6. METODAT E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE
Vlerësimi është një gjykim i meritës që përfshin sintezën e matjeve të ndryshme,
përshtypjet subjektive dhe llojet e tjera të të dhënave, të peshuara në procesin e vlerësimit të
kujdesshëm.
Vlerësimi ekziston në disa forma: (1) Vlerësimi diagnostikues, që synon të zbulojë
shkaqet e problemeve, në mënyrë që të përcaktohen teknikat korrigjuese, (2) Vlerësimi formues, i
cili mbikëqyr ecurinë, procesin, përparimin dhe siguron një „feedback‟ për të sjellë përmirësime,
(3) Vlerësimi përmbledhës, që përcakton arritjet në përfundim të kursit, për të marrë vendime, (4)
Vlerësimi i nevojave, që përcakton një mjet për të identifikuar një problem dhe për të përzgjedhur
një ndërhyrje ose zgjidhje të përshtatshme, (5) Vlerësimi i rezultateve, qëllimi kryesor i të cilit
është të masë dhe të interpretojë rezultatet, arritjet, (6) Vlerësimi i brendshëm, të cilin e kryen
15
KIMI
shkolla, për sektorë të caktuar, për aspekte të caktuara ose për tërë veprimtarinë, duke aktivizuar
si vlerësues punonjës të institucionit që nuk kanë përgjegjësi të drejtpërdrejtë në institucion, (6)
Vlerësimi i jashtëm, që kryhet nga agjenci të specializuara vlerësimi ose vlerësues të cilët nuk
kanë lidhje të drejtpërdrejtë me institucionin, (7) Vetëvlerësimi, gjatë të cilit institucioni ose
individi mbledhin informacion për veten e tyre dhe bëjnë gjykimin e vlerave të tyre (Mehrens
dhe Lehman, 2004).
Përdorimi i një shumëllojshmërie të Metodave të vlerësimit të arritjeve në të nxënë në
procesin e mësimdhënies përbën një pikë të fortë në arritjet e objektivave.
Tri janë metodat kryesore të vlerësimit të arritjeve në të nxënë, të cilat më tej
diferencohen në teknika apo instrumente të shumta vlerësimi: (1) Vlerësimi i arritjeve bazuar në
përgjigjet me gojë të nxënësve, (2) Vlerësimi i arritjeve bazuar në përgjigjet me shkrim të
nxënësve, (3) Vlerësimi i arritjeve bazuar në vrojtimin e drejtpërdrejtë nga ana e mësuesit.
Një nga instrumentet më të përdorura për të vlerësuar arritjet e nxënësve bazuar në
përgjigjet me shkrim të tyre janë testet. Testi përfaqëson një sistem të integruar pyetjesh,
kërkesash, çështjesh, detyrash të lidhura logjikisht ndërmjet tyre, të cilat kanë të bëjnë me një
fushë të caktuar dhe që duhen zgjidhur për të matur dhe vlerësuar njohuritë, aftësitë, qëndrimet
(Mita, 2010).
Testet mund të klasifikohen në dy grupe të mëdha: (1) Testet objektive, të cilat hartohen
në mënyrë të tillë që vlerësues të ndryshëm, të cilët vlerësojnë në mënyrë të pavarur, arrijnë në të
njëjtin vlerësim për nivelin e paraqitur të njohurive, aftësive, qëndrimeve, vlerave, duke u bazuar
në një çelës përgjigjesh të sakta; (2) Testet subjektive, që hartohen në bazë të një formati, i cili u
kërkon të testuarve të japin përgjigje vetjake për një numër pyetjesh / kërkesash, të cilat më pas
vlerësohen në bazë të gjykimit personal të vlerësuesit sipas kritereve të vendosura prej tij. Testet
subjektive hartohen për të matur / vlerësuar aftësitë e nivelit të lartë të të menduarit dhe aftësitë e
zgjidhjes së problemeve.
Llojet e testeve objektive përfshijnë: (1) Testet me alternativa që gjenden në trajtën e disa
formateve, si: E vërtetë - E rreme, Po - Jo, E drejtë - E gabuar, E Saktë - e Pasaktë, Korrigjimi i
alternativës, Po - Jo, me shpjegim; (2) Testet me kombinime, (3) Testet me përgjigje të shkurtër
dhe me plotësim.
Dy janë llojet kryesore të testeve subjektive: (1) Me përgjigje të kufizuar, që hartohen
sipas një formati i cili kërkon një përgjigje të kufizuar si në përmbajtje, ashtu edhe në formë dhe
16
KIMI
(2) Me përgjigje të zgjeruar, të cilët hartohen sipas një formati që u jep mundësi individëve që
testohen të organizojnë përgjigjen e pyetjes / kërkesës në mënyrë të lirë, jashtë ndonjë kornize të
paracaktuar.
Vrojtimi është një metodë tjetër e rëndësishme për vlerësimin e arritjeve në të nxënë.
Vrojtimi është procesi gjatë të cilit grumbullohen të dhëna ose informacion mbi ecurinë e
procesit mësimor në përgjithësi apo të anëve të veçanta të tij në veçanti.
Disa nga teknikat më të përdorura të vrojtimit të drejtpërdrejtë janë: (1) Buletini i
pjesëmarrjes, i cili përdoret për të vrojtuar / matur përgjigjet me gojë në punën në grupe ose
gjatë diskutimit, (2) Buletini i diskutimit, që ndihmon për të vrojtuar / matur nivelin cilësor të
pjesëmarrjes së nxënësve në diskutim gjatë një periudhe kohore që mund të jetë javore ose
mujore, (3) Lista e kontrollit, e cila është një teknikë / instrument i përbërë nga një listë me
terma, koncepte, teori, ligje, nocione, aftësi, shprehi, njohuri, objektiva specifikë etj., për të cilat
nxënësi do të vlerësohet dhe paralel me të paraqitet edhe shkalla e vlerësimit, (4) Shkalla
vlerësuese, që përfaqëson një teknikë / instrument vrojtimi me anën e të cilit pëcaktojmë / masim
nivelin në të cilin demonstrohen tiparet krahasuar me një shkallë matëse, (5) Dëshmia
anekdotike, që përfaqëson një instrument vrojtimi me anën e së cilës ne regjistrojmë një sjellje /
veprimtari të çastit që ndodh në një situatë të natyrshme, (6) Dosja e nxënësit, që përfaqëson një
teknikë / instrument vrojtimi, e cila përdoret për të matur / vlerësuar procesin dhe produktet e të
nxënit.
Nota përfaqëson një instrument numerik / sasior konvertimi të nivelit të arritjeve të
nxënësit. Në klasat e ulëta vlerësimi me notë mbështetet më tepër në procesin e vrojtimit; në
klasat e larta më tepër tek testet.
Vendosja e notës duhet të bazohet në vlerësimin e raporteve harmonike të të gjitha
elementeve të vlerësimit.
Vetëvlerësimi është procesi gjatë cilit vetë nxënësi vlerëson arritjet e tij, të cilat i
shërbejnë si një orientim për të vetëdrejtuar të nxënit e tij. Vetëvlerësimi është i rëndësishëm
edhe për faktin se nxënësi edukohet me njohjen e vetvetes: pikat e forta dhe të dobëta dhe
mundësitë për korrigjim.
Teknikat më të zakonshme që përdoren në procesin e vetëvlerësimit janë: (1) Vlerësimi
nga secili nxënës i punimeve / përgjigjeve të nxënësve të tjerë, (2) Vlerësimi nga grupe
nxënësish - vlerësimi nëpërmjet jurive, (3) Vetëvlerësimi - secili nxënës vlerëson vetveten
17
KIMI
7. OBJEKTIVA SIPAS LINJAVE/NËNLINJAVE, SIPAS KLASAVE
LINJA: STRUKTURA DHE VETITË E LËNDËVE
Orë të sugjeruara: 41 orë
Përshkrimi i linjës: Nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për objektin e studimit të kimisë
dhe metodën shkencore të njohjes, grupet e lëndëve, ndërtimin e atomit dhe tabelën periodike,
vetitë e metaleve dhe jometaleve, lidhjen kimike.
Nënlinja Objektivat
Terma kyçe
Objekti i
studimit të
kimisë dhe
metoda
shkencore e
njohjes
(2 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë kiminë si shkencë që lidhet
me ndërtimin, vetitë dhe shndërrimet e
substancave;
të shpjegojnë rëndësinë e shkencës kimike në
jetën e përditshme;
të përshkruajnë metodën shkencore të
studimit.
Kimi
Veti e substancës
Ndërtim i
substancës
Metodë
shkencore e
njohjes
Eksperiment
KLASA 8
35 javë x 2 orë/javë = 70 orë
18
KIMI
Grupet e lëndëve
( 6 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përkufizojnë substancën kimike;
të përshkruajnë substancat përmes një sërë
vetish karakteristike;
të listojnë gjendjet e substancave dhe
përdorimet e zakonshme të tyre në gjendje të
lëngët, të ngurtë dhe të gaztë; të hetojnë për
të treguar karakteristikat e tyre;
të bëjnë dallimet ndërmjet vetive fizike dhe
vetive kimike të substancave;
të dallojnë një ndryshim fizik nga një
ndryshim kimik; të japin shembuj të
ndryshimeve fizike dhe ndryshimeve kimike
në jetën e përditshme;
të klasifikojnë dhe të dallojnë elementet dhe
përbërjet kimike;
të përdorin modele për të formuar idenë e
kombinimit të elementeve që japin një
përbërje; të përdorin shembullin e natriumit-
një metal shumë aktiv dhe të klorit- një gaz
helmues, të cilët kombinohen për të përftuar
kripën e gjellës;
të hetojnë përftimin e MgO dhe FeS; të
krahasojnë vetitë e secilit me elementët
ndërtues ;
të diskutojnë vetitë e përbërjeve CO2 dhe
H2O; të krahasojnë vetitë e tyre me elementet
ndërtuese;
Përzierjet e lëndëve
Substancë
Substancë e
ngurtë
Substancë e
lëngët
Substancë e
gaztë
Veti fizike
Veti kimike
Ndryshim fizik
Ndryshim kimik
Ndarja e
substancave(përb
ërësve) të një
përzierjeje
Distilim
Element kimik
Përbërje kimike
Përzierje
heterogjene
Përzierje
homogjene
Substancë
kimike
Substancë e
thjeshtë
19
KIMI
të përshkruajnë karakteristikat e një përzierje
substancash kimike;
të diskutojnë metoda të ndarjes së përzierjeve
të substancave të njohura për nxënësit; të
tregojë si ndahen përzierjet e substancave me
anë të distilimit apo të metodave të tjera;
të demonstrojnë metoda të ndryshme të
ndarjes së substancave në një përzierje;
të dizajnojnë dhe të ndërtojnë një filtër duke
përdorur shishe plastike dhe shkallë të
ndryshme zhavorri; të krahasojnë cilësinë e
ujit para dhe pas filtrimit;
të argumentojnë që përzierjet, si p.sh. ajri, uji
i detit dhe shumica e shkëmbinjve janë të
formuar nga lëndë që nuk kombinohen;
të tregojnë eksperimentalisht si të ndajnë
përzierjet në përbërësit e tyre me anë të
distilimit, dhe metodave të tjera të
përshtatshme;
Përzierjet dhe përbërjet kimike
të përgatisin një përzierje të rërës, ujit dhe
çimentos;
të dallojnë ndryshimet ndërmjet përzierjeve
heterogjene, përzierjeve homogjene dhe
substancave kimike;
të bëjnë dallimet midis substancave të
thjeshta, përbërjeve kimike, përzierjeve
homogjene ose heterogjene.
20
KIMI
Ndërtimi i
atomit dhe
Tabela periodike
( 11 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përkufizojnë atomin;
të përshkruajnë modelin atomik të
Radhërfordit dhe të Borit;
të përdorin simulime dhe burime dytësore
për të zhvilluar konceptin e strukturës së
atomit;
të përshkruajnë vendosjen dhe ngarkesat e
pjesëzave që ndërtojnë atomin (proton,
neutron dhe elektron);
të përcaktojnë numrin atomik Z dhe izotopet;
të emërtojnë simbolet kimike të elementeve;
të interpretojnë valencën dhe formulat
kimike;
të përdorin emërtimin sipas IUPAC për
përbërjet kimike;
të argumentojnë masën atomike relative ;
të përdorin konceptin masë atomike dhe
masë molare të një elementi;
të përkufizojnë mol atomin;
të përkufizojnë mol molekulën;
të diskutojnë tabelën periodike dhe listën e
elementeve; vendosjen e elementeve në
perioda dhe grupe; të identifikojnë ndarjen
në metale dhe jometale;
të diskutojnë (argumentojnë) vendosjen e
elementeve në tabelën periodike në bazë të
numrit atomik Z;
Atom
Modeli i
Radhërfordit
Modeli i Borit
Simbol kimik
Formulë kimike
Valencë
Proton
Neutron
Elektron
Masë atomike
relative
Masë atomike
Masë molare
Numër atomik
Element kimik
Mol atom
Mol molekulë
Tabelë periodike
Perioda
Grupe
Strukturë
elektronike
21
KIMI
të ndërtojnë strukturat elektronike për 20
elementet e para të tabelës periodike;
të shpjegojnë vetitë dhe strukturën e
elementeve dhe përbërjeve kimike në bazë të
vendit që zënë elementët përbërës në tabelën
periodike.
Vetitë e metaleve
dhe jometaleve
( 8 orë)
Metalet dhe jometalet
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë veti të metaleve dhe jometaleve
në varësi të vendit në tabelën periodike;
të klasifikojnë lëndët e përdorura në veprimtari
të përditshme në elemente metalike dhe
jometalike;
të përshkruajnë gjendjen dhe vetitë e metaleve
dhe jometaleve; të diskutojnë terma të tilla, si:
shkëlqimi, farkëtueshmëria, punueshmëria,
magnetizmi, përcjellshmëria;
të demonstrojnë në rrugë eksperimentale veti të
rëndësishme të metaleve alkaline, alkalino-
tokësore, dhe Al, Fe, Cu, dhe Cr;
të shqyrtojnë mostra (kur është e mundur) të C,
S, H, N; të përshkruajnë secilin prej tyre dhe të
tregojnë vendin në tabelën periodike;
të demonstrojnë në rrugë eksperimentale veti
kimike të jometaleve S, N, Cl;
të demonstrojnë eksperimentalisht djegien në
oksigjen të metaleve dhe jometaleve;
të përshkruajnë elementet dhe përbërësit kyç që
gjenden në koren e tokës; të përshkruajnë vetitë
Metal
Jometal
Shkëlqim
metalik
Farkëtueshmëri
Punueshmëri
Magnetizim
Metal alkalin
Metal alkalino-
tokësor
Djegie
Elementet e
kores së tokës
Lidhje metalike
Përçueshmëri e
nxehtësisë
Përcjellshmëri
elektrike
22
KIMI
e tyre; të përshkruajnë përftimin e tyre; të
përshkruajnë përdorimin e tyre; të përshkruajnë
sasinë e tyre; të argumentojnë riciklimin e
produkteve të tyre;
të shqyrtojnë mostra të elektrodave të saldimit,
çelikut, tunxhit dhe bronzit; të diskutojnë
përdorimin e tyre;
të përshkruajnë termin lidhje metalike;
të hetojnë transferimin e nxehtësisë në metale
dhe ta krahasojnë me jometalet;
të përdorin një qark të thjeshtë për të provuar
përcjellshmërinë elektrike; të formulojnë
përcjellshmërinë e nxehtësisë dhe elektricitetit
në metale dhe në jometale.
Lidhja kimike
(9 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë lidhjen kovalente dhe lidhjen
jonike;
të përkufizojnë elektronet e valencës, kovalencën
dhe elektrovalencën;
të shkruajnë molekulat me anë të formulave të
tyre molekulare;
të shkruajnë formulat për përbërjet jonikë duke u
bazuar në jonet prezent në përbërje dhe raportin
më të vogël numerik midis joneve të ndryshme;
të përdorin një qark të thjeshtë për të provuar
aftësinë e substancave kovalente dhe jonike për
të përcjellë elektricitetin;
të parashikojnë tipin e lidhjes kimike me anë të
së cilës lidhen elementet në një përbërje duke u
bazuar në vendin e tyre në tabelën periodike.
Lidhje kovalente
e thjeshtë dhe
polare
Lidhje jonike
Elektronet e
valencës
Formulë
molekulare
Formulë jonike
23
KIMI
Oksidet, bazat,
acidet, kripërat
(5 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të emërtojnë oksidet, acidet, bazat, kripërat;
të identifikojnë jonet poliatomike;
të shkruajnë formulat për oksidet, acidet, bazat,
kripërat duke u nisur nga emërtimi dhe
anasjellas;
të interpretojnë formula të oksideve, acideve,
bazave, kripërave;
të përdorin indikatorin universal për të
përcaktuar se cilat janë acide dhe cilat janë baza
në një gamë substancash të njohura me përdorim
të përditshëm;
të përdorin dëftuesit për të klasifikuar tretësirat
në acide, neutrale dhe bazike; të përdorin
shkallën e pH për të matur aciditetin dhe
alkalinitetin;
të përshkruajnë shpërbashkimin elektrokimik të
acideve, bazave dhe kripërave;
të diskutojnë në grup njohuritë e tyre të
përdorimit të acideve dhe bazave në veprimtaritë
e jetës së përditshme.
Okside
Baza
Acide
Kripëra
Jon poliatomik
Indikator
universal
Dëftues acido
bazik
24
KIMI
LINJA: REAKSIONI KIMIK
Orë të sugjeruara: 29 orë
Përshkrimi i linjës: Nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për reaksionin kimik, ajrin,
oksigjenin dhe dyoksidin e karbonit, vetitë kimike të acideve, bazave dhe kripërave, si dhe
njehsimet në kimi.
Nënlinja Objektivat
Terma kyçe
Reaksionet
kimike
( 12 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përkufizojnë një reaksion kimik;
të përmendin produkte të përditshme të përftuara
nga reaksionet kimike;
të hulumtojnë që në të vërtetë të gjitha lëndët,
përfshirë edhe ato në qeniet e gjalla, përftohen
gjatë reaksioneve kimike;
të argumentojnë rëndësinë e shndërrimeve
kimike në jetën e përditshme, p.sh. si: pjekja e
frutave, përftimi i ngjitësve, gatimi i ushqimeve;
të argumentojnë se si kombinohen elementet me
anë të reaksioneve kimike për të përftuar
substanca kimike me përbërje të përcaktuar,
p.sh. H2O, CO2, MgO, NaCl;
të përcaktojnë reagentët dhe produktet;
të paraqesin me fjalë barazime kimike;
të paraqesin reaksionin kimik me anë të
simbolikës kimike (barazimi kimik);
të përshkruajnë vetitë e produkteve të djegies
dhe pasojat në mjedis;
të argumentojnë se si ruhet masa gjatë
reaksioneve kimike, lloji i atomeve dhe numri i
Kombinim
Barazim kimik
Përftim
Reaksion kimik
Reagent
Produkt
Ligji i ruajtjes së
masës
Koeficient
Reaksion
asnjanësimi
Reaksion
precipitimi
Reaksion i
këmbimit njëfish
Reaksion i
këmbimit dyfish
25
KIMI
tyre;
të grumbullojnë të dhëna eksperimentale që
vërtetojnë ligjin e ruajtjes së masës;
të shkruajnë barazime të thjeshta kimike, të
vendosin koeficientet;
të interpretojnë një barazim kimik, duke u bazuar
në ligjin e ruajtjes së masës;
të ngrenë dhe të kontrollojnë një eksperiment të
thjeshtë në lidhje me një reaksion kimik;
të kuptojnë dhe zbatojnë rregullat e sigurisë gjatë
punës me pajisjet dhe substancat kimike;
Vetitë e oksideve, bazave, acideve, kripërave
të interpretojnë një reaksion acido-bazik;
të japin shembuj reaksionesh asnjanësimi;
të realizojnë në praktikë një reaksion
asnjanësimi;
të identifikojnë shembuj të reaksioneve acido-
bazike në jetën e përditshme;
të interpretojnë një reaksion precipitimi;
të dallojnë një reaksion asnjanësimi nga një
reaksion precipitimi;
të parashikojnë nëse në një shembull të dhënë
ndodh një reaksion precipitimi;
të realizojnë eksperimentalisht reaksione të
ndryshme precipitimi;
të demonstrojnë eksperimentalisht në laborator
veti kimike të bazave, acideve, kripërave;
të parashikojnë reaksionet e nevojshme kimike
për përgatitjen e acideve, bazave, kripërave të
caktuara;
26
KIMI
të përshkruajnë reaksionet e këmbimit njëfish
dhe reaksionet e këmbimit dyfish.
Ajri, oksigjeni
dhe dyoksidi i
karbonit
( 9 orë)
Ajri dhe oksigjeni
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të diskutojnë përbërjen e ajrit: N si përbërësi
kryesor, O2, CO2, H2O i gaztë dhe gaze të
tjera;
të përshkruajnë substancat atmosferike dhe
rëndësinë e tyre për individin dhe ekuilibrin
e natyrës;
të hetojnë kohën që i nevojitet një qiriu për
t‟u fikur në enë të mbyllura në vëllime të
ndryshme;
të djegin një metal në oksigjen; të krahasojnë
produktet e djegies me ato që formohen nga
djegia e qiriut ;
të hetojnë djegshmërinë e substancave ;
të përshkruajnë reaksionin e djegies ;
të përshkruajnë termin katalizator dhe të
provojnë eksperimentalisht përftimin e
oksigjenit O2 nga shpërbërja e Kloratit të
Kaliumit KClO3 duke përdorur si katalizator
dyoksidin e manganit MnO2 ;
të diskutojnë provën për përftimin e
oksigjenit; të përshkruajnë çfarë tregon ajo
në lidhje me djegien.
Dioksid karboni
të djegin karbonin në oksigjen dhe të
provojnë (testojnë) tretësirën ujore të
Ajri
Substancat
atmosferike
Reaksioni i
djegies
Përftim i
oksigjenit
Katalizator
Dendësi e ajrit
27
KIMI
produktit duke përdorur letër lakmusi ;
të provojnë (testojnë) CO2 me ujë gëlqereje;
të krahasojnë dendësinë e CO2 me atë të
ajrit.
Njehsimet në
kimi
( 8 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të interpretojnë nga ana sasiore simbolet
kimike, formulat kimike, molin, ligjin e
ruajtjes së masës, barazimet kimike;
të kryejnë njehsime me mol atomin, duke
zbatuar lidhjet e molit me numrin e
grimcave, lidhjet e molit me masën;
të llogarisin masën molekulare dhe molare të
një molekule;
të llogarisin masën e formulës së një
përbërjeje jonike;
të kryejnë njehsime me mol molekulën, duke
zbatuar lidhjet e molit me numrin e
grimcave, lidhjet e molit me masën;
të kryejnë njehsime me formulat kimike;
të kryejnë njehsime stekiometrike me anë të
barazimeve kimike.
28
KIMI
LINJA: STRUKTURA DHE VETITË E LËNDËVE
Orë të sugjeruara: 30 orë
Përshkrimi i Linjës: Nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për tretësirat, elektrolitët, vetitë e
disa prej elementeve dhe grupeve të tabelës periodike.
Nënlinja Objektivat Terma kyçe
Vetitë e disa
elementeve dhe
grupeve në
tabelën periodike
( 10 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të diskutojnë vendosjen e metaleve dhe
jometaleve në tabelën periodike;
të argumentojnë lidhjen ndërmjet rendit të
elementeve dhe numrave atomikë Z;
numrave të grupeve dhe elektroneve të
shtresave të jashtme;
të identifikojnë elementet e Grupit I A-
metalet alkaline;
të diskutojnë vetitë e përbashkëta të Grupit I
A të metaleve: shkëlqimi, ruajtja,
përcjellshmëria, lehtësia për t‟u prerë me
thikë;
të përshkruajnë veprimin e metaleve të
Grupit I A me oksigjenin, ujin, acidet dhe
oksidet e metaleve të tjera; të paraqesin
produktet e përftuara të këtyre reaksioneve;
Metale
alkaline
Metale
alkalino-
tokësorë
Radha e
aktivitetit të
metaleve
Jometal
KLASA 9
35 javë x 2 orë/javë = 70 orë
29
KIMI
të parashikojnë reaksionet e metaleve
alkaline me ajrin dhe ujin; të shkruajnë
barazimin e reaksionit të metaleve me ujin ;
të përshkruajnë elementet e Grupit II A-
metalet alkalino-tokësore;
të diskutojnë elementet e Grupit II A; të
identifikojnë metalet alkalino-tokësore;
të hulumtojnë reaksionin ndërmjet Zn dhe
HCl dhe të provojnë (testojnë) H; të
shkruajnë barazimin kimik të
bashkëveprimit;
të hulumtojnë vetitë relative të Ca, Mg, Zn,
dhe Cu në ujë dhe në tretësirë acide; të
përdorin rezultatet e këtij hulumtimi për të
përftuar radhën e aktivitetit të metaleve;
të argumentojnë reaksionet e zëvendësimit të
metaleve më aktive me tretësirat e kripërave
të metaleve më pak aktive (të tjerë); të bëjnë
parashikime për reaksione të tjera;
të parashikojnë aftësinë për të kapur ose për
të lëshuar elektronet për elementet e grupeve
IA, IIA, IIIA, VA, VIA, VIIA;
të relatojnë ngarkesat për jonet monoatomike
të metaleve apo jometaleve në bazë të numrit
të elektroneve që ata kapin apo lëshojnë ;
të përshkruajnë vetitë kryesore fizike dhe
kimike të Al, Fe, Cu dhe Cr;
të përshkruajnë përdorime praktike të
metaleve alkaline dhe alkalino-tokësore dhe
Al, Fe, Cu e Cr;
30
KIMI
të përshkruajnë vetitë kryesore fizike dhe
kimike të jometaleve H, O, S, C, N, P dhe
halogjenëve;
të demonstrojnë në rrugë eksperimentale veti
të rëndësishme të jometaleve H, O, S, C, N,
P dhe halogjeneve;
të përshkruajnë vetitë kryesore fizike dhe
kimike të përbërjeve të jometaleve H, O,S,
C, N, P dhe halogjeneve;
të demonstrojnë përdorime praktike të
përbërjeve më të rëndësishme të jometaleve;
të tregojnë ndikime të përbërjeve të S, N, P,
C mbi mjedisin.
1. Tretësirat ujore
( 11 orë)
2.
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përkufizojnë tretësirat si një përzierje
homogjene;
të identifikojnë tretësira në gjendje të ngurtë,
të lëngët dhe të gaztë;
të klasifikojnë një tretësirë si një sistem që
dallon nga një substancë e ngurtë, një lëng
apo një gaz i pastër;
të identifikojnë tretësin dhe substancën e
tretur si përbërës të një tretësire;
të hetojnë tretshmërinë në ujë të një numri
substancash: sheqer, kripë, miell, shkumës,
oriz, pluhur larës, sulfat bakri etj ;
të tregojnë që gjatë ndryshimeve fizike të
lëndëve, si p.sh. ndryshimet e gjendjes
agregate, formimi i tretësirave, masa e tyre
Tretësirë
Tretësirë e
ngurtë
Tretësirë e lëngët
Tretësirë e gaztë
Tretës
Substancë e
tretur
Tretshmëri
Tretësirë e
ngopur
Tretësirë e
pangopur
Substancë e
tretshme
Substancë e
patretshme
31
KIMI
ruhet ;
të argumentojnë ndryshueshmërinë e
tretshmërisë nga temperatura; formimin e
tretësirave të ngopura; diferencën në
tretshmëri të lëndëve të tretura në tretës të
ndryshëm;
të hartojnë një listë të substancave të
tretshme dhe të patretshme;
të diskutojnë termat substancë e tretur dhe
tretës; përdorimin e ujit si tretës;
të dizajnojnë një hetim për të zbuluar nëse ka
limite për tretshmërinë e substancës së tretur;
të identifikojnë ndryshimet ndërmjet
tretësirave të holluara, të përqendruara dhe të
ngopura;
të ndërtojnë kristale duke përdorur sulfat
alumini ose bakri ;
të dizajnojnë një hetim për të zbuluar
faktorët që ndikojnë në rritjen e tretshmërisë:
p.sh. përmasa e pjesëzave, përzierja
(trazimi), temperatura e tretësit, vëllimi i
tretësit;
të përshkruajnë në rrugë eksperimentale
faktorët që ndikojnë në tretshmëri;
të demonstrojnë si letra e klorurit të kobaltit
mund të përdoret për të provuar praninë e
ujit në një substancë të dhënë ;
të përshkruajnë përmes vëzhgimeve
ndryshimet tretësirë e ngopur-tretësirë e
pangopur, tretësirë e holluar-tretësirë e
Tretësirë e
përqendruar
Tretësirë e
holluar
Faktor
tretshmërie
Përqendrim në
përqindje
Përqendrim
molar
Ujë i fortë
Zbutja e ujit
Këmbyes jonik
32
KIMI
përqendruar;
të interpretojnë përmes shembujve
përqendrimin në përqindje dhe përqendrimin
molar të tretësirës;
të përgatisin në laborator tretësira me
përqendrime në përqindje apo molare të
caktuara.
Fortësia e ujit; trajtimi i ujit
të provojnë eksperimentalisht mbetjet e ujit
të fortë mbi enë qelqi, çajnikë, tuba, duke
sjellë mostra uji; të diskutojnë rrjedhojat e
mbetjeve në jetën e përditshme;
të kryejnë prova (teste) cilësore për të
vërtetuar praninë e trupave të ngurtë të
tretura në mostrat e ujit ;
të kryejnë provën (testin) e sapunit mbi
mostra të ujit të fortë dhe të ujit të butë;
të diskutojnë për substancat kimike që
shkaktojnë fortësinë e ujit ;
të diskutojnë mënyra për të zbutur ujin e
fortë, përfshirë përdorimin e këmbyesit
jonik;
të hetojnë se si mund të përftohet një mostër
e ujit të pastër nga uji i kripur;
të bëjnë kërkime se si funksionon impianti i
trajtimit të ujit;
të përgatisin filtrin e tij rrjedhës për të
përftuar ujë të pastër.
33
KIMI
Elektrolitët,
Shpërbashkimi
elektrolitik
( 9 orë)
Elektrolitët
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të hetojnë sjelljen e acideve dhe bazave ;
të përshkruajnë ujin dhe vetitë e tij si
aciditetin dhe alkalinitetin;
të shpjegojnë polaritetin e molekulës së ujit;
të përshkruajnë përmes vëzhgimeve
përcjellshmërinë elektrike të disa lloj
tretësirash;
të dallojnë kuptimet elektrolit dhe
joelektrolit;
të identifikojnë një jon H3O+ si një molekulë
ujë të lidhur me një proton, që mund të
paraqitet në formë të shkurtuar si H+;
të shkruajnë barazimet e shpërbashkimit
elektrolitik në ujë të bazave, acideve,
kripërave;
të shkruajnë barazimin e shpërbashkimit të
ujit në jonet H3O+ dhe OH
–;
të përkufizojnë pH, acidet e forta dhe të
dobëta; bazat e forta dhe të dobëta.
pH
Elektrolit
Joelektrolit
Jon H3O+
Jon OH-
Shpërbashkim
elektrolitik
Uji
Aciditet i ujit
Alkalinitet i ujit
Polaritet i
molekylës së ujit
34
KIMI
LINJA: REAKSIONI KIMIK
Orë të sugjeruara: 40 orë
Përshkrimi i Linjës: Nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për reaksionin kimik, dukuritë
elektrokimike, përbërjet organike, njehsimet në kimi.
Nënlinja Objektivat
Terma kyçe
Llojet e
reaksioneve
kimike
( 4 orë)
Reaksionet kimike
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të hetojnë çfarë ndodh me pH kur tretësira e
një acidi të fortë i shtohet pikë pas pike një
tretësire të fortë baze;
të ndërtojnë barazimin kimik të veprimit
ndërmjet acidit dhe bazës;
të tregojnë disa shembuj të neutralizimit të
jetës së përditshme, p.sh. trajtimi i mostretjes
së ushqimeve, trajtimi i tokës acide,
prodhimi i plehrave kimike;
të titrojnë HCl me NaOH dhe të përftojnë një
mostër të NaCl;
të përshkruajnë katër tipat e reaksioneve
kimike, duke përfshirë neutralizimin,
oksidimin, reduktimin, shpërbërjen termike;
të japin shembuj të përdorimit të tyre për të
përftuar përbërje të reja;
të përkufizojnë acidet dhe bazat sipas
Arrheniusit;
të realizojnë lidhjen gjinore midis acideve,
Reaksion
neutralizimi
Lidhje gjinore e
klasave të
përbërjeve
inorganike
35
KIMI
bazave dhe kripërave;
të përftojnë në laborator acide, baza, kripëra
duke u bazuar në lidhjen gjinore të klasave të
përbërjeve inorganike;
të tregojnë zbatime praktike të asnjanësimit;
të tregojnë veprime negative të acideve në
atmosferë;
të përshkruajnë shirat acide, burimet dhe
efektet globale të shirave acide;
të diskutojnë problemet mjedisore që lidhen
me shiun acid.
Reaksionet
termokimike
( 3 orë)
të dallojnë ndryshimet midis energjisë
termike dhe temperaturës;
të bëjnë interpretimin e nxehtësisë që thithet
ose çlirohet në një reaksion, si ndryshim të
rezervës së energjisë të produkteve me të
reaktantëve;
të demonstrojnë eksperimentalisht shembuj
reaksionesh endotermike dhe ekzotermike;
të shkruajnë një barazim termokimik;
të bëjnë dallimin midis një reaksioni
endotermik dhe një reaksioni ekzotermik.
Reaksion
shpërbërjeje
Energji termike
Reaksion
endotermik
Reaksion
ekzotermik
Barazim
termokimik
Reaksionet
redoks
( 4 orë)
të përcaktojnë oksidimin dhe reduktimin në
termat e humbjes ose fitimit të elektroneve;
të tregojnë karakteristikat kryesore të një
reaksioni redoks;
të identifikojnë agjentët oksidues dhe
reduktues në një reaksion redoks;
të përcaktojnë numrin e oksidimit të atomit
të çdo elementi në një substancë të thjeshtë
Reaksion
oksidimi
Reaksion
reduktimi
Oksidim
Reduktim
Oksidues
Reduktues
36
KIMI
apo të përbërë, duke zbatuar rregullat
përkatëse;
të përcaktojnë oksidimin dhe reduktimin në
termat e ndryshimit të numrit të oksidimit;
të përdorin metodën e ndryshimit të numrit të
oksidimit për të barazuar reaksionet redoks;
të demonstrojnë eksperimentalisht shembuj
reaksionesh oksidoreduktimi;
të japin shembuj të reaksioneve redoks në
praktikën jetësore (si për shembull procesi
fotografik etj.).
Numër oksidimi
Dukuritë
elektrokimike
( 8 orë)
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë dukurinë elektrokimike;
të përshkruajnë qelizën elektrokimike
(elementi galvanik);
të identifikojnë gjysmë-reaksionet që
ndodhin në secilën elektrodë të një elementi
galvanik;
të parashikojnë drejtimin e rrjedhjes së
elektroneve në qarkun e jashtëm të një
elementi galvanik (duke u mbështetur në
radhën e aktivitetit të metaleve);
të parashikojnë se cila elektrodë do të rritet
në masë dhe cila do të zvogëlohet në masë
gjatë funksionimit të elementit galvanik;
të përshkruajnë disa tipa baterish të thjeshta
që përdoren në jetën e përditshme dhe
rëndësinë e tyre;
të shpjegojnë ndotjen e mjedisit nga bateritë;
Dukuri
elektrokimike
Element galvanik
Elektroda
Anoda
Katoda
Gjysmëelektroda
Gjysmëreaksion
Rrjedhje e
elektroneve
Qark i jashtëm
Elektrolizë
Elektrolizer
Veshje
elektrolitike
Bateri
Brejtje e
metaleve
37
KIMI
të përshkruajnë elektrolizën ;
të përshkruajnë elektrolizën dhe
elektrolizerin;
të përshkruajnë ndryshimet midis asaj që
ndodh gjatë elektrolizës dhe punës së një
elementi galvanik;
të realizojnë eksperimentalisht elektrolizën e
ujit;
të përshkruajnë përdorime të elektrolizës:
o Veshje elektrolitike
o Përfitimin e metaleve të pastra
Brejtja e metaleve
të dizajnojnë dhe të kryejnë një hulumtim për
të verifikuar kushtet që favorizojnë brejtjen e
metaleve;
të diskutojnë rrugët e parandalimit të brejtjes
së metaleve.
Përbërjet
organike
( 2 orë)
Struktura e përbërjeve organike
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë përbërjet organike si përbërje
të karbonit;
të hetojnë praninë e elementeve karbon, azot,
hidrogjen në përbërje të ndryshme organike
(si p.sh sheqer, ure etj.);
të listojnë disa nga dallimet midis përbërjeve
organike e përbërjeve inorganike.
Përbërje
organike
38
KIMI
Hidrokarburet,
vetitë
( 11 orë)
Hidrokarburet
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të përshkruajnë hidrokarburet; të listojnë
karakteristikat kryesore për hidrokarburet, si
përbërje të karbonit dhe hidrogjenit;
të diskutojnë termin hidrokarbur; elementët
përbërëse të hidrokarbureve; të përshkruajnë
produktet e djegies së hidrokarbureve; a
përftohen CO2 dhe H2O nga djegia e
hidrokarbureve;
të shpjegojnë termat hidrokarbur i ngopur,
hidrokarbur i pangopur;
të klasifikojnë hidrokarburet në alifatike dhe
aromatike;
të identifikojnë një numër të karburanteve
djegëse;
të diskutojnë metanin si një gaz natyral;
të argumentojnë se përzierja e
hidrokarbureve në naftë mund të ndahet me
distilim të thyesuar;
të tregojnë industrinë e rafinimit të naftës ;
të tregojnë përdorimet e disa nënprodukteve
të naftës;
të argumentojnë efektet e mundshme të
djegies së karburanteve në mjedis, p.sh.
prodhimi i dyoksidit të karbonit dhe
pjesëzave të ngurta; si mund të minimizohen
këto efekte;
të sjellin shembuj të substancave plastike në
Hidrokarbur
Hidrokarbur i
ngopur
Hidrokarbur i
pangopur
Hidrokarbur
alifatik
Hidrokarbur
aromatik
Metan
Naftë
Distilim i
thyesuar
Rafinim i naftës
Substancë
plastike
Polimerët
Biodegradues
Jobiodegradues
Alkane
Alkene
Alkine
Arene
Hidrokarbur i
halogjenuar
Klorofluorokarb
one
39
KIMI
jetën e përditshme;
të identifikojnë se si shumica e produkteve të
jetës së përditshme derivojnë nga nafta bruto;
të identifikojnë vetitë e substancave plastike
dhe lidhjen e tyre me përdorimin praktik;
substancat plastike përbëhen nga zinxhirë të
hidrogjenit dhe karbonit; zinxhirët e gjatë
quhen polimerë; substancat plastike nuk janë
biodegraduese; substancat plastike janë
izolues elektrikë.
Sistematika
të shkruajnë formulat strukturore të alkaneve,
alkeneve dhe alkineve, duke u nisur nga
emërtimi sipas rregullave të IUPAC;
të emërtojnë sipas IUPAC, duke u nisur nga
formula strukturore;
të emërtojnë dhe të paraqesin strukturën e
përbërjeve të thjeshta si ciklike ashtu dhe
aromatike.
Vetitë e hidrokarbureve
të përshkruajnë vetitë fizike dhe kimike të
metanit dhe përdorimet praktike të tij;
të japin shpjegime të argumentuara mbi
vetitë fizike të alkaneve, alkeneve dhe
alkineve;
të përshkruajnë vetitë e benzenit;
të përshkruajnë vetitë e etinit dhe tregojnë
rrezikshmërinë që paraqet përdorimi i tij;
40
KIMI
të përshkruajnë përdorime të disa
hidrokarbureve të halogjenuar si linden,
DDT dhe ndikimet në mjedis;
të përshkruajnë ndikimin e
klorofluorokarboneve (CFC) në hollimin e
shtresës së ozonit.
Njehsimet në
kimi
( 8 orë)
Njehsime me reaksionet kimike
Nxënësit duhet të jenë të aftë:
të kryejnë njehsime me reaksione të
neutralizimit;
të kryejnë llogaritje që lidhen me barazimet
termokimike;
të interpretojnë molarisht barazimet
termokimike;
të kryejnë llogaritje për reaksione të
ndryshme oksido- reduktimi, që lidhen me:
- Caktimin e koeficientëve në reaksionet
redoks;
-Njehsimin e:
o numrit të molekulave
o numrit të moleve
o masës së substancave
Njehsime me tretësirat
të kryejnë llogaritje që lidhen me
përqendrimet në përqindje dhe me
përqendrimet molare të tretësirave;
të kryejnë llogaritje me masën ose molet e
41
KIMI
substancës së tretur, vëllimin e tretësirës dhe
molaritetin;
Njehsime me përbërjet organike
të shkruajnë formula strukture të klasave të
përbërjeve organike;
të paraqesin barazime kimike të përftimit ose
të vetive të përbërjeve organike;
të kryejnë llogaritje që lidhen me barazimet
kimike ndërmjet përbërjeve organike, që
lidhen me:
numrin e molekulave
molet
masën