603

KUR’ÂN KELİMELERİNDE HARF DİZİMİNE AİT ANLAMSAL

ÇAĞRIŞIMLAR-ÇIKARIMLAR

Yrd. Doç. Dr. İsmail BAYER

Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Özet

Diğer dillerde de belli oranda gözlemlenen harf dizimindeki değişikliklerin anlama etki

yapma hususu Arap Dilinde yoğun olarak görülebilmektedir. Kur’ân kelimelerinde bu

durum daha bariz bir şekilde gözükmektedir. Dolayısıyla Kur’ân kelimelerindeki harf

dönüşümlerinde iki katmanlı bir seçkiden söz etmek mümkündür. Bu çalışmada konunun

nazarî yönlerinden ziyade pratikte nasıl faydalanabileceğine dair örnekler, bu örnekler

üzerinden nasıl bir alt sınıflandırmanın yapılabileceği ve dil felsefesine dair çıkarım

yöntemleri tartışmaya sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Kur’ân, Tefsir, Semantik, Harf Dizimi, İştikâk.

SEMANTIC ASSOCIATION AND IMPLICATIONS IN RESPECT OF

LETTER SERIES IN THE QUR’AN

Abstract

It can intensively be seen in Arabic Language that the changes in letter series observed

partially in otter languages affect the meaning. This situation can be seen more apparently

in the Qur’an words. Therefore; it is possible to mention about a two-layer anthology in

Word transformation in the Qur’an words. In this study, it is going to be tabled the

examples about how to make use of the subject in practice rather than theoretical, what

kind of sub-classification can be done with these examples and the methods of inference

about philosophy of language.

Keywords: The Quran, Tafsir, Semantics, Syntax Letter, derivations.

1. Giriş

a. Arap Dilinin Kelimelerdeki Harf Dizimine Ait Özellikleri

Arap Diline ait kelimelerin özelliklerini, öncelikle ve özetle Zemahşerî’den (467-

538/1075-1144), nakletmek konunun İslâm dünyasındaki karşılığını görmek açısından

önem arz eder.

Kelimeleri oluşturan hece harfleri madde ve unsur gibidir.. İksir ve cevher

konumundadır. Dil koyucu önce bunları her biri kendi kıymetini yansıtacak şekilde yayıp,

teker teker yerlerini değiştirerek karıştırmıştır. Sarrafın, hası hamdan, gerçeği kalptan

ayırmak, böylece kıymetlerini anlamak için cevherleri elinde çevirdiği gibi,

“Vâdı’/vâdı’” da bu harfleri bir araya getirmeden önce elinde çevirip (kıymetlerini ve

604

işlevlerini) takdir etmiştir. Harflerden, mahreci en itaatkâr, akışı en oturaklı, dilin

kenarlarında bile istikametini kaybetmeyen, en tatlı zevkleri veren, en derin vurguda, en

görkemli, kulakları tırmalamayan, fıtrata uygun, en ritmik ve ses yapısına en uygun

olanlar bir dizi sıralı işlem sonucunda seçilmiştir. Her biri tek başına gerdanlığa kaş

olabilecek niteliktekiler seçildikten sonra, sıra bunların dizilmesine gelmiştir. Bu dizgi

öylesine büyülüdür ki, dili anlamayan yabancılar bile kulak kabartır ve hayrette kalırlar. 1

Yukarıdaki görüşlere belki şöyle bir tashih yapmak gerekebilir. Belirginlik oranları

farklı olsa bile madem her dilde lafız ve anlam arasında bir uyumun olması düşünülür, şu

halde kötü ve çirkin anlamların kötü ve çirkin bir dizimde gelmesi gerekmez midir?

Gerçek o ki, bu tür bağlantılar aynı zamanda anlamı somutlaştırma ve hayatın

gerçeklerine gönderme niteliği taşırlar. Farklı boyutlarla canlılık kazanan kelimelerle

kurulan cümleler, daha etkin ve katmanlı düzlemlere ulaşmış olurlar.

Arap Dili ve Edebiyatının en önemli isimlerinden “el-Halil, (ö. 175/791) harflerin

her birinin diğer harflerle ilişkisinde bir takım özelliklere sahip olduğunu, bu durumun

bazı harflerde zayıflayıp bazı harflerde kuvvetlendiğini, bazı harflerin bazıları ile

uyuştuğunu, bazıları ile uyuşmadığını veya kendisinden önce gelirse kabul etmediğini

ancak sonra gelir ya da ikisi arasında bir fâsıla olursa kabul ettiğini ortaya koymuştur. el-

Halîl genel olarak harflerin mahreçlerindeki yakınlığın birbirlerinden ayrılma (tenâfür)

sebebi olduğuna dikkat çekmiş, belagat alimleri de bunu el-Halîl’den almışlardır.”2

Söz konusu özellikler Arapça kelimeleri yabancı kelimelerden ayırt etmek için

kullanılan kıstaslardan biridir. Bu kıstaslardan önemlileri şunlardır:

1-Kalıp. Arapça’da isimlerin belli kalıpları vardır. Bu kalıplara uymayan isimlerin

yabancı bir dile ait olduğu kabul edilir. Örnek: İbrisîm.

2-İsmin sırasıyla “nûn ve râ” harfleriyle başlaması. Örnek: Nercis (nergis çiçeği).

3-İsmin son iki harfinin sırasıyla “dâl ve zây” harfleri olması. Örnek: Mühendiz

(mühendis).

4-“Sâd ve cîm” harflerinin aynı isimde bulunması. Örnek: Ciss(kireç).

5-“Cîm ve kâf” harflerinin aynı isimde bulunması. Örnek: Mencinîk (mancınık).

6-Dört ve beş harfli kelimelerde “zelâka harfleri” denen “bâ, râ, fâ, lâm, mîm ve

nûn” harflerinden birinin bulunmaması. Örnek: Sefercel (ayva).3

7-Son olarak her dilin kendine özel “elif-ba”sı bir diğer ifade ile “alfa-beta”sı

olduğunu hatırlatmak gerekir. Örneğin yabancı dillerden Arapça’ya geçen kelimelerde

1 Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer, İ’câzu Sûreti’l-Kevser, thk., Hâmid Haffâf, Dâru’l-Belâga, 1. Baskı, Beyrut 1991, s.

40-44. 2 Yüksel, Ahmet, “İlk Dönem Dilcilerinde Fonetik Çalışmalar: el-Halil b. Ahmed el-Ferâhidî Örneği”, Omuifd, Samsun

2007, ss.135-151, s. 147, 148: Bkz. ez-Züvey, Ahmed, “el-Halîl b. Ahmed Râidü ‘İlmi’l-Esvât”, Libya Seventh of April

University, Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, sayı 9 (Tercüme: Hanay, Necâtî, Sesbilimin Kurucusu El-Halil B. Ahmed,

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 4 (2013), ss. 195-227; el-Halîl, I, 60, 61, 96, 121, 122, 123; V, 6. Konunun detayları için bkz. el-Halîl, I, 60, 61, 96, 121, 122, 123; V, 6. 3 es-Suyutî, Abdurrahman b.Ebi Bekr, el-İktirah fi İlm-i Usuli’n-Nahv, (Thk.Ahmet Suphi Fırat) Matbaat’u

Kulliyyet’i-l âdâb, İstanbul 1975, s.17.

605

”g” sesinin çok büyük bir oranda “c” sesine dönüşmesi dilin fonetik yapısından

kaynaklanır. Çünkü Kur’ân dili Arapça’nın “elifba”sında “g” sesi yoktur. Dolayısıyla

İbranîce bir isim Arapça’ya geçerken “gamal (g)” harfi “cîm(c)” harfine dönüşür. Ancak

Kur’ân’ın, özel isimleri Arapça’ya aktarırken bu harf dönüştürmelerini yapmasının geri

planındaki etkenin sadece Arapça’nın fonetik hususiyetleri olmadığı ve tarihi arka

planların bilimsel düzeyde araştırılmasının ilginç neticeler vereceği kanaatindeyiz.4

Arap Dili, harf uyumunun yanı sıra e-i-u seslerini oluşturan hareke yapısına

sahiptir. Bu yapı belli bir mantık temeline oturur. Ötre, esre ve üstün harekeleri ağırdan

hafife göre bir değere sahiptirler. Kullanım sıklığına göre hafiflik ses yapısının birinci

önceliğini oluşturur. Bununla birlikte belli oranda devinimin sağlanarak dil canlı tutulur.

Bu husus Kur’ân kelimelerinin farklı bir çehresini oluşturur.

Bir diğer husus, her harfin birer karakteri olduğu düşüncesidir. Örneğin “re” harfi

maddi güçle kurulan hâkimiyeti temsil edebilecek bir karaktere sahiptir. Ruslarda baskın,

Fransızlarda silik, Araplarda hem zayıf hem de güçlü özellikler taşıyan “re” harfinin bu

çağrışımları ülkemizin farklı bölgelerindeki telaffuzlarında da belli oranda

gözlemlenebilir. Dolayısıyla Kur’ân kelimelerinin seçimi, harflerin teker teker

karakteriyle de ilgilidir. Ancak konuyu İslâmî ilimlerde temellendirmek öncelikle tecvîd

ilminin verilerini kullanmakla mümkündür. Harflerin mahreç ve sıfatları ve buna göre

aldıkları kuvvet dereceleri temel veri olarak düşünülmelidir.

Örneğin Arapçada “vermek” anlamını karşılayan “i’tâ” ve îtâ” kelimelerinin

Kur’ân’daki kullanımları oldukça dikkat çekicidir. Mümin bireyin diğer insanlara dinen

zorunlu veya gönüllü bağışları “îtâ” kelimesiyle karşılık bulur. Kelimenin fonetik yapısı

özellikle diğer kelimeyle karşılaştırıldığında “ayn” ve “tâ (kalın-tok)” harflerine karşılık,

“hemze” ve “tâ (yumuşak)” harfleri belli bir rahatlık, akıcılık ve kısmen bir gizlilik içerir.

Kaynak tefsir kitaplarında bu iki kelimenin anlam ayırımlarıyla ilgili farklı

değerlendirmeler söz konusudur.5 Ancak kanaatimizce kelimenin ses yapısı öncelikle şu

anlamları ilham eder: 1. Bağışların açıkça yapılması mümkün olmakla birlikte, dış dünya

tarafından izlenebilirliğinin oldukça asgari seviyede tutulması, 2. Veren kişinin sahip

olduğu mal veya varlıkla kurduğu aidiyet nispetini silikleştirmesi.

b. İştikak

Tefsîrin temel belirleyicilerinden biri, kelime köklerinin ve bu köklerden yeni

kelimeler türetme sürecinin dikkate alınmasıdır. ez-Zerkeşî’nin ifadesiyle Arap Dil

Biliminin en üst ve en ince hususlarından olan “iştikâk” 6 ayrıca Kur’ânî nükte ve

latîfelerin tespitinde önemli rol oynar. Arapça’nın kelime türetmedeki geniş imkânı aynı

zamanda kelimelere anlam derinliği kazandırması bakımından önemlidir.

4 İsmail Bayer, Ahmet Özkan, Kur’ân’ da Özel İsimler-Anlambilim, İber Yayınları, Haziran 2005, s. 16. 5 İ’tâ: Daha çok tafaddül vermesi, temlik içerir, az veya çok olabilir.

Îtâ: Hem vacip, hem tafaddül vermesi, mutlaka temlîl olması gerekmez, mutlaka verilen şeyin büyük olması gerekir.

er-Râzî, Muhammed Fahreddîn b. Diyâuddîn Umar (544-604), Mefâtîhu’l-Gayb, I-XXXII, Dâru’l-Fikr, 1. Baskı, Beyrut 1981, XXXII, 122-123. 6 ez-Zerkeşî, Bedreddîn, el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh, thk. A. Abdullah el-Ânî, Vizâretu’l-Evkâf yay., 2.

Baskı, el-Kuveyt 1413, II 71.

606

Kelimelerin bir kök anlam etrafında farklı düzeylerde sessel benzeşimleri olan

iştikak olgusu, tarih sürecinde dört başlık altında incelenmiştir. İştikâk-ı sağîr yahut

asğar, iştikâk-ı kebîr veya kalb-taklîb, iştikâk-ı ekber veya ibdâl, iştikâk-ı kübbâr veya

naht. Birinci düzeyde kelimeler aynı kök harflere aynı sıralamayla sahiptirler ve bu

sebeple aynı çekirdek anlama sahiptirler. Çalışmamızın temel konularından olan ikinci

düzeyde ise, iki veya daha fazla kök kelimenin harfleri aynı olmakla beraber farklı

dizimlere sahiptirler. Belli harflerin en çok kullanılan bileşimleri arasında anlam bağının

varlığı küçük bile olsa her dikkatli sözlük taramasında sıklıkla görülebilen bir durumdur.7

Dramatize edilmiş bazı örnekler: “Bed’” başlangıçken, “ebed”, sonsuzluktur; “edeb” bu

sonsuzluk yolculuğunun temel “deeb (âdet)”i olmalıdır. Tefsîr (f-s-r) iyice

ışıklandırmaktır, iman ve ilim güneşinin “aydınlığında (s-f-r)” çıkılması gereken bu

“sefer (s-f-r)”, “firâset (f-r-s)” yani derinlikli uzun bakışla, doğruya ve uzak anlamlara

hızla ulaştıracak araçla (binek at) (f-r-s) daha bir şendir. “Kelime”ler ile “kelm

(yaralama)” yapacağına, dilini “lemk eyle (yumuşat)”, o da olmaz ise dizie “lekm eyle

(vur)”. Hâfe: korktu; hafâ: gizlendi; rahebe: korktu; herebe: kaçtı. Görüldüğü üzere ilkel

düzeyde korku; gizlenme ve kaçma ile ilgilidir. İlim/bilgi (ayn-lâm-mîm), amelle/eylemle

(ayn-mîm-lâm) birleşirse lemeân (lâm-mîm-ayn) eder, parlar. Şu halde bu hususların

eğitimde aktif olarak kullanılması hem öğrenim monotonluğunu kırar, hem de tamamen

semâî olduğu düşünülen bilgilerin aklî temelleri oluşturularak öğretim desteklenmiş olur.

Dilin ruhu, tefsir ilimlerinin özü olduğundan konu ayrıca önem arz eder. Üçüncü

düzeyde, iki harf aynı kalmakla birlikte bir harf değişimi veya mahreçleri aynı olan diğer

harflerle değişim söz konusudur. ‘Avâ: ulumak, ğevâ: haddi aşmaktır. Beğâ: edeb sınırını

aşmak, tağâ: haddi aşmaktır. Şevâ: ateşe tutmak, kevâ: dağlamaktır. yle bu tür bir ilişki

içindedir. Orta harfleri farklı olan “felah” ve “ferâh” yapıları arasında bir bakıma sebep-

sonuç ilişkisi vardır. Yani, felâha eren sevinçle abâd olur.

2. Arap Dilinde Anlam Karşılığı Olan Harf Dizimleri ve Kur’ân’ın Seçtiği

Dizimler

Arap dili esas itibarla üç veya dört harfli köklerden oluşur. Dört harfli köklerin oranı

oldukça düşük olduğu için Arap dili üç kök harf üzerine kuruludur diyebiliriz. Ancak

ifade etmek gerekir ki bu dildeki tüm harfler birbirleriyle tüm ihtimalleri gerçekleştirecek

şekilde birleşime girmezler. Bu husus giriş bölümünde belirttiğimiz gibi söz konusu dilin

fonetik özellikleri bağlamında değerlendirilmelidir. Şu halde çalışmanın esası, harflerin

anlamlı birleşimleri ve bu birleşimlerin hangilerinin Kur’ân’da kullanıldığıdır. İştikâk

kuralı gereği dizim farklı olsa bile aynı harflerden oluşan bileşimler belli bir ortak anlam

alanına delalet ederler. Çekirdekteki bu anlam alanı, dizime göre anlam özelleşmeleri

veya yansımaları kazanır. Anlam alanının özelleşmeleri öz alamdan tamamen ayrı

olmadığı için ilgili birimler birbirlerinin anlamlarından da uzak değillerdir.

a. Konunun Uygulama Metodu

Kelimeler temelde beş farklı şekilde incelenebilir.

1. Alternatifler arası fonetik yapı karşılaştırması ve anlama etkisi,

7 İbn-i Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân, el-Hasâis, thk. M. A. Neccâr, Dâru’ş-Şuûn, 4. Baskı, Bağdâd 1990, II, 136.

607

2. Kök harflerin farklı dizilişinden kaynaklanan değişimlerin anlam etkisi,

3. Fonetik olarak yakın kelimelerin karşılaştırılması ve geniş anlam alanının

belirlenmesi,

4. Morfolojik yapının alternatiflerle karşılaştırılarak değerlendirilmesi,

5. Farklı türlerdeki sözlük veya terim anlamların değerlendirilmesi.

Bu başlık altında Kur’ân kelimelerinde harf dizimi ve fonetik yapıların anlam

boyutu değerlendirilecektir. Üç kök harften oluşan fiiller altı farklı şekilde

birleşimlerinden öncelikle anlam karşılığı olanlar belirlenip, bunlardan hangilerinin

Kur’ân’da kullanıldığı tespit edilecektir. Mevcut yapıların anlam ilişkilerinden ve fonetik

özelliklerinden yola çıkarak anahtar kelimenin aklî-duygusal derinliği yeniden

yorumlanacaktır.

b. Örnekler

Örnek 1: Rahmet-Gazap

Rahmet kelimesini oluşturan kök harfler râ, hâ ve mîm harfleridir. Bu harfler

ihtimal hesabıyla kombine edildiğinde aşağıdaki altı kümeye/kelimeye ulaşılmaktadır ve

ihtimallerin tamamı Arap Dilinde kullanılmaktadır. Ancak bunlardan yalnızca “mîm-hâ-

râ” varyasyonu Kur’ân-ı Kerîm’de kullanılmamıştır.

1. Râ-hâ-mîm: Rahmet

2. Râ-mîm-hâ: Mızrak. Kur’ân-ı Kerîm’de rimâh çoğuluyla kullanılır.8

3. Hâ-râ-mîm: Haram, saygın.

4. Hâ-mîm-râ: Kızıl, kırmızı. Kur’ân-ı Kerîm’de “humr” çoğuluyla

kullanılır.9

5. Mîm-hâ-râ: “Mehâre” yapısıyla istiridye anlamındadır. 10 Mehâriyyât,

deniz kabukluları için kullanılır.

6. Mîm-râ-hâ: Aşırı/çok veya sınırı aşan sevinç.11 Kur’ân-ı Kerîm’de üç defa

olumsuz bağlamlarda kullanılmıştır.12

Yukarıdaki kelimelere bakıldığında doğrudan veya dolaylı olarak bir koruma alanı

ifade ettiği ve hatta bu korunan şeyin kıymetine (inci) ve saygınlığına gönderme yapıldığı

görülecektir. Şu halde ilgili dizimlerden anlam ilişkileri daha doğrudan görülebilenleri,

rahmet kelimesini tanımlamada kullanırsak şöyle bir çıkarıma veya çağrışıma

ulaşabiliriz: Rahmet, içinde barındırdığı öz sebebiyle bir şeyin saygın ve dokunulmaz

yapılmasıdır. Bu koruma yeri geldiğinde saldırganlara saldırı şekline de dönüşebilir.

Kendi sınırlarını korumayanlar rahmetten uzaklaşırlar ve yasakları çiğneyenlerin haksız

mutlulukları ve sevinçleri kursaklarında kalır.

8 el-Mâide, 5/94. 9 Fâtır, 35/27. 10 el-Halîl, b. Ahmed el-Ferâhîdî, el-Ayn, I-VIII, thk. M. el-Mahzûmî, İ. es-Sâmirrâî, Bağdâd, III, 229. 11 el-Halîl, III, 225. 12 Lokmân, 31/18; el-İsrâ, 17/37; el-Mu’min, 40/75.

608

Rahmet kelimesinin zıddı olan gazap (ğayn-dâd-bâ) kelimesi aynı işleme tabi

tutulduğunda aşağıdaki sonuçlara ulaşılır:

1. Gayn-dâd-bâ: Gazap.

2. Gayn-bâ-dâd: Ağlama durumunda ağlayamama. “Tağyîb”, ağlamak

isteyip de bir türlü ağlayamamak.13

3. Bâ-gayn-dâd: Buğz etmek.

4. Bâ-dâd-gayn: Kullanımı yok.

5. Dâd-gayn-bâ: Kurt, köpek, tavşan gibi hayvanların saldırı sesi 14

çıkarmaları veya bu sesleri taklit etmek.

6. Dâd-bâ-gayn: Kullanımı yok.

Bâ-dâd-gayn ve dâd-bâ-gayn yapılarının Arap Dilinde karşılığı olmamasını giriş

bölümünde ifade ettiğimiz Zemahşeri’nin “uyumsuzluk” gerekçesine bağlamak

mümkündür. Kur’ân-ı Kerîm’de ise bu kelimelerden yalnızca “buğz” ve “gazap” kök

veya türevleri kullanılmıştır. Kur’ân’da “bağdâ” mastarıyla kullanılan kök harflerin

olumsuz bağlamlarda kullanıldığını ayrıca ifade etmek gerekir.15

Yukarıdaki anlamlı dört kelime, yaratılmışlar ekseninde düşünüldüğünde kızgınlık,

kızgınlığın duygusal ve eylemsel gösterimi ve bu durumlarda tarafların yaşadığı duygusal

bunalımlar olarak karşımıza çıkar. Eylemin fâili Allâh olduğunda ise hak edilen cezayı

sevgiden mahrum bırakarak verme anlamı öne çıkar. Bu durumda gazap edilenler bir

cihetle ağlayamayanlardır. Öteki cihetle gazab, bir hak üzere cereyan ediyorsa burada da

duygusallıktan kaçınmak gerekir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm aşırı duygusallığın, adaletin

verdiği cezaları engellemesini yasaklar.16 Bu esası, Kur’ân’daki kullanımıyla “bağdâ”

kelimesinin “haksızlıkta hak aramanın yanlışlığı” vurgusuyla bağdaştırabiliriz. Yani her

iki taraf da yanlışsa, tarafların, kim daha doğru tartışmasına girmesi abestir. Böylesi bir

ruh hali yaşayanlar her hâlükârda “gazab”ı hak etmişlerdir. “Dâ-gayn-bâ” bileşiminin,

saldırganlığın olumsuzluğuna dair alt çağrışımların somut olarak tasavvur

edilebilmesinde ciddi katkıları olduğu ek bir düşünce olarak ifade edilebilir.

Fonetik değerlendirme

Râ-hâ-mîm dizimin fonetik değerlendirmesi: “Râ” harfi kalın okunur ve en belirgin

özelliği akışkan titreşimliliğidir. Kuvvet derecelendirmesinde üç güçlü, üç zayıf sıfata

sahiptir.17 “Hâ” dört zayıf sıfata sahiptir. Ancak yumuşak “hâ” harfine kıyasla oldukça

daha belirgindir. “Mîm” iki zayıf, üç güçlü sıfata sahiptir. Akışkanlığı en belirgin

özelliğidir. Şiir kafiyelerinde ve güftelerdeki yoğun kullanımı bu sebepledir. Netice

olarak kök harflerimizin toplam değeri altı kuvvetli, dokuz zayıf sıfat yönündedir.

Gayn-dâd-bâ dizimin fonetik değerlendirmesi: “Ğayn” harfi üç güçlü, bir zayıf

sıfata sahiptir. “Dâd” dört güçlü, bir zayıf sıfata sahiptir. “Bâ” üç zayıf, üç güçlü sıfata

sahiptir. Kelimenin sonlandığı bu harf, çarpışma sesini andıran kalkale sıfatına sahiptir.

13 elHalîl, IV, 369. 14 El-Halîl, IV, 369. 15 Âl-i İmrân, 3/118; el-Mâide, 5/14, 64, 91; el-Mumtehine, 60/ 4. 16 En-Nûr, 24/2. 17 Bu harfin sıfatları:

609

Netice olarak kök harflerimizin toplam değeri on kuvvetli, beş zayıf sıfat yönündedir. İlk

iki harfin sıkışık ve nispeten zor telaffuzları bâ hatfinin netliğiyle sonlanır. Mahreçler

itibarıyla da tüm harfler ilgili fonetik bölgelerinin hemen sınırında bulunur.

Her iki dizim karşılaştırıldığında gazap kökünün rahmet kökünden sekiz puan daha

güçlü bir sertliğe sahip olduğu görülecektir. Böylece anlama uygun ses anlamın fonetik-

duygusal cephesini oluşturur. Tecvîd ilmi çerçevesinde yapılacak daha hassas

karşılaştırmaların bu sonucu daha fazla destekleyeceği kanaatindeyiz. Seslerin kelime

içindeki seyir yönleri bakılması gereken diğer bir husustur. Rahmet kelimesi genel

itibarla yumuşak olmakla birlikte başlangıcı diğer harflerine göre daha güçlüdür. Gazap

kelimesi ise kendi içinde yumuşaktan serte bir bir seyir takip eder ve bir çarpışma/küçük

patlama sesiyle son bulur. Söz konusu fonetik seyir rahmetin insan hayatını gittikçe daha

güzelleştireceğini, gazabın ise en sonunda daha şiddetli bir hale dönüşeceğini

çağrıştırmaktadır.

Örnek 2: Sabır-Ceza’ (sabırsızlık)

Sabır

Sâd-bâ-râ harflerinden altı farklı yapı oluşturulabilir. Bunlar:

1. Sâd-bâ-râ: Sabretmek, dirençli olmak.

2. Sâd-râ-bâ: Sütü içim özelliğini kaybetmeyecek şekilde günlerce kırbada

bekletmek.

3. Bâ-râ-sâd: Alaca, “vitiligo” hastalığı.

4. Bâ-sâd-râ: Bakıp görmek.

5. Râ-bâ-sâd: Gözetlemek, beklemek.

6. Râ-sâd-bâ: Kullanımı bulunmamaktadır.18

Genel anlamda yukarıdaki kelimelere bakıldığında eylemlerin zaman dilimine

yayıldığı ve ağırlıklı olarak uzun bekleyişlere delalet ettiği görülür. Kur’ân-ı Kerîm’de bu

beş kelimeden sâd-râ-bâ dizimi dışındaki yapıların tamamı kullanılmıştır. Bozulmaya

maruz bir şeyden uzun zaman boyunca faydalanmak, iyi bir sonuç almak için dirençli

olmak, görmek ve kavramak için emek sarf etmek, bir zamanın sonlanmasını beklemek

gibi temellendirilebilecek bu anlamlar aynı genel çerçevede değerlendirilebilir. İslâm

dininin en önemli öğretilerinden olan “sabır” kavramına bu gözle bakıldığında, akıl ve

kalp gözü açık olarak ve her an bozulabilecek hassa dengeleri görüp gözeterek, uzun

zamana yayılan bir eylemin sıkı takipçisi vce uygulayıcısı olmak anlamına ulaşılabilir.

Sabır dizimin başlangıcı güçlü ve akıcı, ortası patlama/çarpışma/çatışma ve sonu

başlangıcıyla aynı güce sahip tekrarlı, dalgalı bir fonetik özellik sergiler. Kendi kendine

zor bir işi başaracağına dair söz veren kişinin psikolojik seyri de bu değil midir?

18 el-Halîl, VII, 115.

610

Ceza’ (sabırsızlık)

Cîm-zeyn-ayn harflerinden altı farklı yapı oluşturulabilir. Bunlar:

1. Cîm-zeyn-ayn: Sabırsızlık. Bir uzamsal mekânı ilerleyerek değil

enlemesine geçmek, geçmeye çalışmak veya bu temel matematik anlayışın mecâzi

anlamları.19

2. Ayn-cîm-zeyn: Aciz olmak.

3. Zeyn-ayn-cîm: Kararsız ve rahatsız olmak.

4. Ayn-zeyn-cîm: Kullanımı bulunmamaktadır.

5. Zeyn-cîm-ayn: Kullanımı bulunmamaktadır.

6. Cîm-ayn-zeyn: Kullanımı bulunmamaktadır.

Harf dizgesinde uyumsuzluk ve sevimsizlik sebebiyle yukarıda belirtilen üç ihtimal

Arap dilinde yer almamıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de ise yalnızca “caza’” ve “acz” dizimleri

kullanılmıştır.

Şekilsel benzerlik sebebiyle yüklenen bazı olumlu anlamlar dışında bu harfler, basit

dayanaklardan mahrumiyeti, bîkarar olmayı, kaçamak çözümleri ve bir an önce rahata

kavuşmak hedefe giden yoldan şaşmak anlamlarını ifade eder. Kur’ân-ı Kerîm’deki iki

yapı ise dah net bir tablo çizerek acizlik ve sabırsızlık arasındaki derin ve güçlü ilişkiye

işaret eder.

Ceza’ kelimesi fonetik olarak incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılır: Cîm harfi şiddet

ve kalkale sıfatlarıyla güçlü bir yapı çizer. Ancak takip eden “zâ” harfiyle uyumu oldukça

problemlidir. Zira bir önceki harfte olmayan yumuşak ve akıcı ses yapısına sahiptir ve bu

karşıtlık güzelliği alanına da girmez. Ayn harfi ise bu birleşim içinde yukarıdaki çok

uyumlu olmayan harflerin olumsuzluğunu bir adım daha öteye taşıyacak bir mahiyet

kazanır. Kelime sesli olarak telaffuz edilerek bu yapının uyandırdığı olumsuz duygu test

edebilir.

Sabır ve cez’a kelimeleri karşılaştırıldıklarında yukarıda belirttiğimiz fonetik

özelliklerin kelimelerin yüklendikleri anlamla da uyumlu oldukları, öte taraftan kök

harflerin farklı dizimlerinin merkez Kur’ân kelimesinin anlamına derinlik ve çok

boyutluluk kattıkları görülecektir. Bu durum hem Kur’ân’ın ana metinden anlayabilenler

hem de bu düzeyde bir eğitimi olmayanlar için artı mahiyet arzetmektedir. Kur’ân

kelimelerinin anlam alanları değerlendirilirken diğer anlam ve iştikak alanlarına ek olarak

harf dizimleri ve fonetik yapılarının karşılaştırılmalı incelenmesi özel bir önem arz

etmektedir.

c. Kelimelere ait harf diziminin sûre içinde anlamla ilişkisi

Kur’ân-ı Ker’im’de özellikle anahtar kelimelerinin sûrenin ana temasıyla veya

bağlamıyla fonetik bir uyum içinde olduğu ve böylece anlamı desteklediği

gözlemlenmektedir.

Örnek: İhlâs suresînde âyetlerin son kelimeleri (fâsılalar).

19 Bkz. el-Halîl, I, 217.

611

İhlâs sûresi Yâhûdî ve Hristiyan inancındaki ilâh algısına en net cümlelerle

itirazların yapıldığı bir sûredir. Dört net ve kısa âyetten oluşân sûre fonetik üslûbuyla

dikkatleri çekmektedir. Başta bulunan “kâf” harfinin patlama sesini andıran uyarısıyla

başlayan sûre her bir âyetin sonunda bulunan “dâl” harfiyle sürdürür. Bir bakıma bu ses

patlayışları yanlış inançları parçalayan bir duygu uyandırmaktadır. Konumuz bağlamında

sûreye bakıldığında ise, âyet sonlarındaki kelimelerin kendi içlerinde fonetik bir çıkış

seyri ve sonunda çok net bir sesle bittikleri görülür. Harflerin fonetik kuvvetleri sayılarla

ifade edildiğinde bu husus daha net görülecektir.

Birinci âyet sonu “Ehad” : 10 - 6 - 13.

İkinci âyet sonu “es-Samed” : 13 - 12 - 13.

Üçüncü âyet sonu “yûled” : (7+9) - 12 - 13.

Dördüncü âyet sonu “Ehad” : 10 - 6 - 13.

Söz konusu kelimeler İslâm’ın doğru inancını diğer inançlara ilan ederken âyetlerin

sonundaki son iki harf çıkış halinde olmuş ve son ses bir patlamaya sonlanmıştır. Oldukça

kısa metne sahip net vurgulu evrensel bir bildiri böylece fonetik olarak ta aynı düzlemde

bir özellik kazanmıştır.

Sonuç

Kur’ân kelimeleri; harf dizimi ve bu dizimde kuvvet dereceleri itibarıyla iki boyutlu

bir yapı arz ederler. Aynı köke ait olası tüm ihtimalleri, bu ihtimallerden hangilerinin

Arap Dilinde kullanıldığı, hangilerinin Kur’ân’da geçtiği tespit edildikten sonra bu

türevler yardımıyla Kur’ân’ın anahtar kelimelerine hem daha somut hem de daha geniş

bir perspektiften bakmak mümkündür. Öte taraftan harflerin fonetik özellikleri

oluşturdukları kelimenin anlamıyla belli bir uyum içinde olduğundan, metnin duygusal

boyutuyla ilgili önemli çıkarımlar yapmaya imkân tanımaktadır. Çalışmada araştırılan bu

hususlar, Kur’ân’ın asırlar boyu, farklı eğitim düzeylerinde, farklı kültürlere sahip olan

ve hatta Arap Dilini hiç bilmeyen geniş halk kitleleri tarafından bıkmadan okunmasının

ve bu okuyuşlardan duygusal ve hatta anlam çağrışımları algılayabilmelerinin

sebeplerinden biri olabilir.

Kaynakça

Bayer, İsmail: Özkan, Ahmet, Kur’ân’da Özel İsimler-Anlambilim, İber Yayınları,

Haziran 2005.

el-Halîl, b. Ahmed el-Ferâhîdî, el-Ayn, I-VIII, thk. M. el-Mahzûmî, İ. es-Sâmirrâî,

Bağdâd 1980-85.

İbn-i Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân, el-Hasâis, thk. M. A. Neccâr, Dâru’ş-Şuûn, 4.

Baskı, Bağdâd 1990.

er-Râzî, Muhammed Fahreddîn b. Diyâuddîn Umar (544-604), Mefâtîhu’l-Gayb, I-

XXXII, Dâru’l-Fikr, 1. Baskı, Beyrut 1981.

612

es-Suyûtî, s-Suyutî, Abdurrahman b.Ebi Bekr, el-İktirah fi İlm-i Usuli’n-Nahv,

(Thk. Ahmet Suphi Fırat) Matbaat’u Kulliyyet’i-l âdâb, İstanbul 1975.

Yüksel, Ahmet “İlk Dönem Dilcilerinde Fonetik Çalışmalar: el-Halil b. Ahmed el-

Ferâhidî Örneği”, Omuifd, Samsun 2007, ss.135-151.

Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer, İ’câzu Sûreti’l-Kevser, thk., Hâmid Haffâf, Dâru’l-

Belâga, 1. Baskı, Beyrut 1991.

-------------el-Keşşâf an Hakâik-i Gavâmidi’t-Tenzîli ve Uyûni’l-Ekâvîli fî Vucûhi’t-

Te’vîl, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.

ez-Zerkeşî, Bedreddîn, el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh, thk. A. Abdullah el-Ânî,

Vizâretu’l-Evkâf yay., 2. Baskı, el-Kuveyt 1413.

ez-Züvey, Ahmed, “el-Halîl b. Ahmed Râidü ‘İlmi’l-Esvât”, Libya Seventh of April

University, Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, sayı 9 (Tercüme: Hanay, Necâtî, Sesbilimin

Kurucusu El-Halil B. Ahmed, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, sayı: 4 (2013), ss. 195-227.

613

EK 1: HARFLERİN SIFATLARINA GÖRE FONETİK DEĞERLENDİRMESİ

Harflerin

Sıfatları 1 2 3 4 5 6 7

Sıfatlara

göre

Toplam

Kuvvet

Derecesi

(Arap

Dünyası)

(-3/+5)

Sıfatlara

göre

toplam

kuvvet

derecesi

(Kanaatimi

ze göre)

(6/17)

Hemze Cehr Şiddet İstifal İnfitah İsmat

Orta (0) 10

Cehr Şiddet İstifal İnfitah İzlak Kalkale ب

Güçlü (+1) 13

Hems Şiddet İstifal İnfitah İsmat ت

Zayıf (-2) 8

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İsmat ث Çok zayıf (-

4)

6

Cehr Şiddet İstifal İnfitah İsmat Kalkale ج

Güçlü (+1) 13

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İsmat ح Çok zayıf (-

4)

6

Hems Rehâvet İsti’lâ İnfitah İsmat خ

Zayıf (-2) 8

Cehr Şiddet İstifal İnfitah İsmat Kalkale د

Güçlü (+1) 13

Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat ذ

Zayıf (-2) 8

Cehr Tevassut İstifal İnfitah İzlak İnhiraf Tekrir Güçlü (+1) 15 ر

Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat Safir ز

Zayıf (-1) 11

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İsmat Safir س

Zayıf (-3) 9

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İsmat Tefeşşi ش

Zayıf (-3) 9

Hems Rehâvet İsti’lâ İtbak İsmat Safir ص

Güçlü (+1) 13

Cehr Rehâvet İsti’lâ İtbak İsmat İstitale ض Çok Güçlü

(+3)

15

Cehr Şiddet İsti’lâ İtbak İsmat Kalkale ط Çok Güçlü

(+5)

17

Cehr Rehâvet İsti’lâ İtbak İsmat ظ

Güçlü (+2) 12

Cehr Tevassut İstifal İnfitah İsmat ع

Zayıf (-1) 9

Cehr Rehâvet İsti’lâ İnfitah İsmat غ

Güçlü (+1) 10

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İzlak ف Çok Zayıf (-

4) 6

Cehr Şiddet İsti’lâ İnfitah İsmat Kalkale ق Çok Güçlü

(+3) 15

Hems Şiddet İstifal İnfitah İsmat ك

Zayıf (-2) 8

Cehr Tevassut İstifal İnfitah İzlak İnhiraf ل

Orta (0) 12

Cehr Tevassut İstifal İnfitah İzlak Ğunne م

Orta (0) 12

Cehr Tevassut İstifal İnfitah İzlak Ğunne ن

Orta (0) 12

614

Hems Rehâvet İstifal İnfitah İsmat هـ Çok Zayıf (-

5) 7

Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat و

Zayıf (-2) 8

Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat ي

Zayıf (-2) 8

Elif meddi Cehr Rehâvet İsmat Hafa Zayıf (-1) 7

Vâv meddi Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat Hafa Çok zayıf (-

3)

9

Yâ meddi Cehr Rehâvet İstifal İnfitah İsmat Hafa Çok zayıf (-

3)

9

Kuvvetli

(+1) Cehr, Şiddet, İsti’lâ, İstitâle, Kalkale, Tekrîr, Safîr, İnhirâf, Gunne, Tefeşşî.

Orta (0) Ismât, İzlâk, Tavassut.

Zayıf (-1) Rehâvet, İstifâl, İnfitâh, Hems, Hafâ.

Kanaatimize göre zayıf sıfatları (1), orta kuvvetteki sıfatlara (2) ve kuvvetli sıfatlara (3) puan la derecelendirmek daha doğru

sonuçlar verecektir.