T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

KUR'N-I KERM'E GRE HTLF

Doktora Tezi

Halil ALDEMR

STANBUL, 2007

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

KUR'N-I KERM'E GRE HTLF

Doktora Tezi

Halil ALDEMR

Danman

Prof. Dr. Sadrettin GM

STANBUL, 2007

NDEKLER

NDEKLER............................................................................................................... I

KISALTMALAR ......................................................................................................... VI

GR ARATIRMANIN KONUSU AMACI NEM VE YNTEM

I- ARATIRMANIN KONUSU AMACI VE NEM..............................................2 A) KONUSU.................................................................................................................................... 2 B) AMACI VE NEM ................................................................................................................. 4

II- ARATIRMA YNTEM ....................................................................................6 A) HTLAF LTERATRNN GENEL DEERLENDRLMES................................... 6 B) ARATIRMANIN KAYNAKLARI ...................................................................................... 11

BRNC BLM HTLAFIN KAVRAMSAL EREVES KAYNAI NTEL VE

NEDENLER

I- KAVRAMSAL EREVE ...................................................................................14 A) HTLAF KAVRAMI ............................................................................................................. 14 B) HTLAFLA ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR ............................................ 16

1- 'And () .............................................................................................................................. 16 2- 'Ard ()............................................................................................................................ 17 3- Cdl ()............................................................................................................................... 19 4- Frk () ................................................................................................................................ 20 5- Hcc () ............................................................................................................................... 22 6- Hdd ( ) ............................................................................................................................... 23 7- Hsm () ........................................................................................................................... 23 8- Kt'a () ............................................................................................................................... 24 9- Nz () ................................................................................................................................ 26 10- Nz'a () ............................................................................................................................. 27

II

11- Rdd ( ) ............................................................................................................................... 29 12- cr () ............................................................................................................................. 30 13- kk ( ) .............................................................................................................................. 31 14- ks () ........................................................................................................................... 32 15- Vly () .............................................................................................................................. 32

II- HTLAFIN KAYNAI VE NTEL.............................................................34 A) HTLAFIN KAYNAI ......................................................................................................... 34

1- htilaf-Ftrat likisi ............................................................................................................. 34 2- nsann Sosyal Bir Varlk Oluu ....................................................................................... 37

B) HTLAFIN NTEL........................................................................................................... 40 1- htilafn Balangc .............................................................................................................. 40 2- htilafn Sreklilii .............................................................................................................. 41 3- htilafta ounluk-Aznlk Meselesi ................................................................................ 45 4- Genel Olarak htilaf Trleri............................................................................................... 47

a) Dn Alanlarda htilaf..................................................................................................... 48 b) Dier Alanlarda htilaf................................................................................................... 49

5- htilaf-Vahiy likisi ............................................................................................................ 51 a) Vahiyle ttifakn Salanmas ......................................................................................... 51 b) Vahiyden Sonraki Durum............................................................................................. 52 c) Deerlendirme................................................................................................................. 54

6- htilaf ve nsanlarn Tek mmet Oluu.......................................................................... 55 a) mmet Kavram ............................................................................................................. 56 c) Tek mmetle lgili Yaklamlar ................................................................................... 59

(1) mmet-i Hidyet ................................................................................................................. 60 (2) mmet-i Dallet................................................................................................................... 63 (3) mmet-i Akl......................................................................................................................... 64 (4) Hz. dem veya Hz. dem ile Havv................................................................................. 65 (5) Hz. Musa'ya man Eden Toplum....................................................................................... 66 (6) Tevakkuf Edenlerin Gr ............................................................................................... 67 (7) Tr Birlii:............................................................................................................................. 67

d) Deerlendirme ................................................................................................................ 70

III- HTLAFIN NEDENLER................................................................................71 A) PSKOLOJK NEDENLER................................................................................................... 72

1- Farkl Alglama .................................................................................................................... 72 2- Korku..................................................................................................................................... 75 3- zenti .................................................................................................................................... 78 4- atma............................................................................................................................. 82

B) SOSYOLOJK NEDENLER .................................................................................................. 84 1- Taklit ..................................................................................................................................... 84 2- Statkoyu Koruma Endiesi .............................................................................................. 89 3- Cehlet .................................................................................................................................. 91 4- Baarszlk............................................................................................................................ 92 5- Asabiyet................................................................................................................................. 95 6- Sorumluluk hmali .............................................................................................................. 99 7- Kltr atmas................................................................................................................ 101

III

C) AHLK NEDENLER ........................................................................................................ 103 1- Hevaya Uymak .................................................................................................................. 103 2- Kskanlk ........................................................................................................................... 106 3- Menfaat ve Mala Dknlk........................................................................................... 109

D) SYS NEDENLER ........................................................................................................... 110 1- Antlamay Bozmak.......................................................................................................... 110 2- Siys Hakimiyeti Kaybetme Korkusu........................................................................... 114

KNC BLM HTLAF ALANLARI

I- DNYADA HTLAF .......................................................................................119 A) LE HTLAF ............................................................................................................... 119

1- Eler Aras htilaf............................................................................................................... 119 a) Genel Olarak Eler Aras htilaf ................................................................................. 119 b) Kurnda Zikredilen Eler Aras htilaflar............................................................... 120

(1) Hz. Nh'un Eiyle Olan htilaf........................................................................................ 120 (2) Hz. Lt'un Eiyle Olan htilaf.......................................................................................... 122 (3) Hz. Eyyb'un Eiyle Olan htilaf..................................................................................... 124 (4) Firavunun Eiyle Olan htilaf ......................................................................................... 127 (5) Zeyd ile Zeyneb'in htilaf ................................................................................................. 129 (6) Hz. Peygamber'in Eleriyle Olan htilaf......................................................................... 131

2) Baba-Oul htilaf.............................................................................................................. 133 a) Hz. Nh ile Olunun htilaf ...................................................................................... 133 b) Hz. brahim ile Babasnn htilaf .............................................................................. 135 c) Hz. Yakb ile Oullarnn htilaf ............................................................................. 138 d) Hz. Dvd ile Hz. Sleyman'n htilaf ..................................................................... 139

3- Kardeler Aras htilaf ...................................................................................................... 141 a) Hz. dem'in ocuklar Arasnda Meydana Gelen htilaf ..................................... 141 b) Hz. Musa ile Hz. Hrn Arasndaki htilaf.............................................................. 143 c) Hz. Yakb'un ocuklar Arasndaki htilaf............................................................. 145 d) Bahe Sahibi Kardelerin htilaf ............................................................................... 147

B) DEVLETLER ARASI HTLAF .......................................................................................... 148 1- Tlt ile Clt'un htilaf.................................................................................................. 148 2- Hz. Sleyman ile Sebe' Melikesinin htilaf .................................................................. 150

C) DN HTLAF................................................................................................................. 152 1- Yahudilerin Kendi Aralarndaki htilaf........................................................................ 153

a) Tevrt Hakknda ........................................................................................................... 153 b) Cumartesi Hakknda.................................................................................................... 155 c) Mslmanlara Kar Strateji Gelitirme Hakknda ................................................ 157

2- Hristiyanlarn Kendi Aralarndaki htilaf.................................................................... 158 a) Hz. sa Hakknda .......................................................................................................... 159 b) Meryem Hakknda ....................................................................................................... 160 c) Ashb- Kehf Hakknda ............................................................................................... 162

3- Mriklerin Kendi Aralarndaki htilaf........................................................................ 165 4- Mslmanlarn Kendi Aralarndaki htilaf ................................................................. 166 5- Mslmanlarla Mnafklarn htilaf............................................................................. 167

D) DNLER ARASI HTLAF .................................................................................................. 169 1- Yahudilerle Hristiyanlarn htilaf................................................................................. 170

a) Hz. brahim Hakknda................................................................................................. 171

IV

b) Kble Hakknda............................................................................................................. 173 c) Bir Asla Dayanma Hakknda ...................................................................................... 176 d) Cennete Girme Hakknda........................................................................................... 178 e) Hz. sa Hakknda .......................................................................................................... 179

2- Mslmanlarla Ehl-i Kitbn htilaf ............................................................................. 181 a) Mslmanlarla Yahudilerin htilaf........................................................................... 181 b) Mslmanlarla Hristiyanlarn htilaf ..................................................................... 190

3- Mslmanlarla Mriklerin htilaf ............................................................................... 195 4- Mslmanlarla Dier Dinlere Mensup nsanlar Arasndaki htilaf......................... 198

II- METAFZK ALEMDE HTLAF ...................................................................200 A) MELE- ALDAK HTLAF........................................................................................... 200 B) MAHERDE MEYDANA GELECEK HTLAF ............................................................. 203 C) CEHENNEM EHLNN HTLAFI................................................................................... 205

NC BLM HTLAFIN BOYUTLARI OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI

I- HTLAFIN BOYUTLARI ................................................................................208 A) SZL OLANLAR............................................................................................................... 208

1- phe Uyandrma ............................................................................................................. 208 2- Bahane Uydurma .............................................................................................................. 210 3- Tartma.............................................................................................................................. 212 4- Karlkl Sulama.............................................................................................................. 213 5- Tehdit .................................................................................................................................. 215

B) FL OLANLAR.................................................................................................................... 217 1- Alternatif Gelitirme......................................................................................................... 217 2- Tecrid .................................................................................................................................. 219 3- Olduundan Farkl Grnme ......................................................................................... 220 4- Srgn ................................................................................................................................. 222 5- Hicret................................................................................................................................... 224 6- Adam ldrme.................................................................................................................. 225 7- Sava .................................................................................................................................... 227

C) SZL VE FL OLANLAR.............................................................................................. 229 1- Dmana Kar ttifak Kurma......................................................................................... 229 2- arptma............................................................................................................................. 231 3- Hakikati Gizleme............................................................................................................... 234 4- Ez........................................................................................................................................ 236

II- HTLAFIN OLUMLU VE OLUMSUZ YANLARI ........................................238 A) OLUMLU YANLARI ........................................................................................................... 238

1- Tevhid nancnn Delillerinden Olmas ........................................................................ 239 2- nsan Yaamn Kolaylatrmas ve lerlemeye Vesile Olmas .................................. 242 3- Alternatifler erisinde En dealine Ulatrmas .......................................................... 244 4- nsana radeli Bir Varlk Olduunu Gstermesi ......................................................... 245 5- htilafn Rahmet Oluu..................................................................................................... 246

B) OLUMSUZ YANLARI ......................................................................................................... 247 1- Dinin Hakikatinden Uzaklatrmas .............................................................................. 248 2- Toplumsal Birlii Bozmas .............................................................................................. 249

V

DRDNC BLM HTLAFIN ZMNDE BAVURULAN TEMEL KAYNAKLAR VE

ZM YOLLARI

I- TEMEL KAYNAKLAR ......................................................................................252 A) KUR'N.................................................................................................................................. 252 B) SNNET ................................................................................................................................. 253

II- ZM YOLLARI ..........................................................................................255 A) AYRILMA .............................................................................................................................. 255 B) BARI VE ANTLAMA....................................................................................................... 257 C) BEDEL KARILIINDA SERBEST BIRAKMA.............................................................. 259 D) DYALOG .............................................................................................................................. 261

1- Bireyleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog.................................................. 262 2- Dinleraras htilaflarn zmlenmesinde Diyalog .................................................... 263

E) G KULLANMA ............................................................................................................... 267 1- Hkim Kararna Bal Yaptrmlar................................................................................. 267 2- Hkim Kararna Bal Olmayan Yaptrmlar ............................................................... 268

F) HAKEME VE BLRKYE MRACAAT...................................................................... 269 G) STARE ............................................................................................................................... 271 H) KARI TARAFIN DDALARINI RTMEK ........................................................... 272 I) KURA ...................................................................................................................................... 274 J) MEYDAN OKUMA............................................................................................................... 277 K) PEYGAMBER GNDERP VAHY NDRMEK........................................................... 279 L) SULH ....................................................................................................................................... 280 M) HTLK ............................................................................................................................. 282 N) UZLAMA ............................................................................................................................. 283 O) YARGIYA MRACAAT .................................................................................................... 285 P) YEMN .................................................................................................................................... 287

1- Tek Tarafl Yemin ............................................................................................................. 287 2- ift Tarafl Yemin ............................................................................................................. 289

a) Mbhale........................................................................................................................ 289 b) Lin ................................................................................................................................. 293

SONU...................................................................................................................295

BBLYOGRAFYA ................................................................................................300

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

bk. : Baknz

bt. : Bint

DA : T.C. Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

h. : Hicr

Hz. : Hazreti

FAV : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

m. : Mild

nr. : Neir

s. : Sayfa

(s.a.v) : Sallallahu aleyhi ve sellem

trc. : Tercme

ts. : : Tarihsiz

vb. : ve benzeri

yy. : Bask yeri yok

GR

ARATIRMANIN KONUSU AMACI NEM VE YNTEM

I- ARATIRMANIN KONUSU AMACI VE NEM

A) KONUSU

nsanlar, toplumlar, milletler ve devletler birbirleriyle srekli iletiim

halindedirler. nsanlar iin iletiim kurmak bir zorunluluktur. Zira insan sosyal bir

varlk olarak yaratlmtr. Onun bu zellii bakalaryla birlikte yaamasn ve ilikiler

a kurmasn beraberinde getirmektedir. Bu alar rlrken insanlarn ftratlar,

eilimleri, eitimleri ve arzular belirleyici olmaktadr. Neticede yaamn, herkesin

dieri ile ayn dnp benzer davran sergilemedii bir yan ortaya kmaktadr. Bir

baka ifade ile farkllklar ve atmalar meydana gelmektedir. te bu durum, ihtilaf

kavram ile ifade edilmektedir.

Bu aratrmada Kur'n erevesinde insanlar arasnda meydana gelen ve Bir

kiinin sz ve davranlarnda dier kimselerden farkl bir yol izlemesi.1 eklinde tarif

edilen ihtilaf incelenmitir. htilaf kavram sosyoloji ve sosyal psikolojideki conflict

(atma) kavram ile yakndan alakaldr. Farkl atma tarifleri dikkate alnd

zaman, ihtilaf kavramnn atmadan daha kapsaml olduu anlalmaktadr.2

1 sfehn, Rb Ebul-Ksm Hseyin bn Muhammed (. 502/1108), Mfredtu elfzil-Kurn

(nr. Adnn Dvd), Dru-miyye-Drul-kalem, Birinci Bask, Beyrut-Dmak 1992, s. 294; Semn Haleb, Ahmed bn Ysuf (. 756/1355), Umdetul-huffz f tefsri erafil-elfz (nr. Muhammed et-Tunc), I-IV, lemul-ktb, Birinci Bask, Beyrut 1993, I, 603; Frzbd, Mecduddin Muhammed bn Yakb (. 817/1414), Basiru zevit-temyz fi latifil-Kitbil-Azz (nr. Muhammed Ali el-Bahhr), I-VI, Mektebetul-ird, Birinci Bask, stanbul 1996, II, 562; ls, Ebus-Sen ihbuddin Mahmud bn Abdullah (. 1270/1854), Rhu'l-man f tefsril-Kur'nil-azm ves-sebil-mesn (nr. Ali Abdulbari Atiyye), I-XV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1994, IX, 415; Tantv, Muhammed, et-Tefsrul-vast lil-Kurnil-Kerm, Drun-nehda, Kahire 1998, X, 161; Muhammed Avvme, Edebul-ihtilf f mesilil-ilm ved-dn, Drul-beiril-slmiyye, Beyrut 1997, s. 8; Ceml Fruk Cibrl Mahmd, Ehemmiyyetu murti edebil-ihtilf f mesilil-ilm ved-dn, Havliyye Kulliyyetid-davetil-slmiyye, Merkezul-havl, Nasr 1998, 12/569; Bedr Elmas, el-htilf esbbuhu ve davbidutuhu, Havliyye Kulliyyetidavetil-slmiyye, (2002), 16/1, 361; Mecd Abdulaffr Habb, el-Hilf beyned-dut ve mazhiruhu ve esbbuhu ve lcuhu, Havliyye Kulliyeti uslid-dn (2005), ts., yy, 22/2, 1880.

2 Farkl atma tariflerinden bir kan u ekilde vermek mmkndr:

3

Her bir blm mstakil bir almay gerektirecek kadar geni olan bu

konunun snrlarn bir kavram belirlemektedir ki, o da Kur'ndr. Bu kavramlardan

biri Kur'n, dieri ise ihtilaftr. Kur'n kelimesi, aratrmann erevesini belirlemekte

ve ihtilaf olgusunun alann tayin etmektedir. Bu sebeple aratrmada, neden, alan,

boyut ve zm yollar ile sadece vahye konu olan ihtilaflar ele alnmtr. Bundan

dolaydr ki, ihtilafn btn nedenlerini, alanlarn, boyutlarn ve zm yollarn bu

aratrmada inceleme imkn olmamtr. htilaf ise slm literatrnde farkl

ekillerde alglanp tarif edilebilmektedir.3 Ancak yukarda esas alnan tarif, hem aktif

atmaya dnmeyen dnce farkllklarn hem de aktif atmaya dnen

ihtilaflar kapsamaktadr. Bundan dolay bu aratrmada, Kur'n erevesinde fertler

aras ihtilaflardan uluslararas ihtilaflara varncaya kadar yukardaki tarife uyan

ihtilaflar ele alnp incelenmitir.

Kur'n- Kermde ihtilaf, farkl kavramlarla ifade edilmitir. Hem bu

kavramlardan yola klarak hem de bu tr kavramlarn dnda yetlerin akna

baklarak ihtilaf olgusu tespit edilmeye allmtr. Bu yzden aratrma, kavramlarn

yan sra balamlara gre de ekillenmitir. Ancak unu belirtmek gerekir ki, Kur'n-

Kermde baz tasvirler aratrmann temel iki kavramndan biri olan ihtilaf kelimesi

a) atma: Ulalmaya allan amacn yerine bir baka amacn ikme edilmesi ve bu sebeple sosyal ilikilerin deimesidir (Arslantrk, Zeki, Amman, Tayfun, Sosyoloji, amlca Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul, 2001).

b) atma: Kiiler aras ilikilerin zel bir durumu olup, ok farkl nedenlerden kaynaklanabilecek bir gerilim durumudur (Bilgin, Nuri, Sosyal Psikoloji Szl Kavramlar, Yaklamlar, Balam Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2003, s. 72).

c) atma: Bir kiinin rakibini kendisine boyun edirmeye abalad bir yarma biimidir (Mutlu, Erol, letiim Szl, Ark Yaynevi, kinci Bask, Ankara 1995, s. 79).

d) atma: Bireyler, gruplar ve toplum arasnda meydana gelen fikir ayrl, toplumdaki kii ya da gruplar arasndaki kartlktr (Arda, Erhan, Klgedik, Necla, Bakan, Selahattin, Bakan, smail, Kemer, Barbaros, Sosyal Bilimler El Szl, Alfa Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2003, s. 113).

3 slam literatrnde ortaya kan ihtilaf tanmlarndan birkan rnek kabilinden u ekilde sralayabiliriz:

a) htilaf: Bir szn ba taraf ile son tarafnn fesahat bakmndan birbirine benzememesi, slup ve nazm asndan farkl olmasdr.

b) htilaf: Gayenin bir, yntemlerin farkl olmasdr.

c) htilaf: Delile dayanan gr farklldr. Ebul-Bek, Eyyb bn Musa el-Kefev (. 1094/1683), el-Kulliyyt mucem fil-mustalaht vel-furkl-luaviyye (nr. Adnn Derv, Muhammed Msr), Messesetur-risle, kinci Bask, Beyrut 1993, s. 60-61.

4

ile yaplmtr. Fakat bu tasvirler, bir kiinin sz ve davranlarnda dier kimselerden

farkl bir yol izlemesi eklinde bir manaya sahip olmayp aksine kelimenin szlk

anlamna uygun olarak farkll ifade etmektedir. Kur'nda geni biimde yer alan ve

ihtilafla ifade edilen bu tasvirlere de aratrma kapsamnda temas edilmesi uygun

grlmtr. Dolaysyla bu aratrma insanlarn birbirinden farkl sz ve davranlara

sahip olmalar eklinde tezhr eden ilikiler an ele almakla birlikte, ihtilaf

kavramyla ifade edilen bir takm tasvirleri de iermekte olup bir giri, drt blm ve

bir sonutan meydana gelmektedir.

B) AMACI VE NEM

Bu aratrmann temel gayesi, insanlar arasnda meydana gelen ihtilaflarn,

Kur'n erevesinde incelenmesidir. Bu vesileyle bireysel, toplumsal ve kurumsal

ilikilerde her zaman karlalan ve srekli bir olgu olduu grlen ihtilafa, Kur'nn

yaklamn tespit etmek hedeflenmitir. Burada gdlen bir dier ama ise ihtilafn

ifade edildii kavramlar Arap dilindeki ve Kur'ndaki kullanmlar ile birlikte ele

almak, ihtilafn niteliini, nedenlerini, alanlarn, boyutlarn ve zm yollarn tespit

etmektir.

Aratrmann ismi ilk etapta slm literatrndeki muazzam ihtilaf kaynaklarn

artrmaktadr. Ancak aratrma konusu ile bu kaynaklarn ihtilaf ele al tarzlar

arasnda byk fark vardr. Bu farkn anlalmas, konunun erevesinin ve neminin

belli olmas iin genel olarak slm literatrndeki ihtilafla ilgili almalarn bir

tasvirini yapmak yerinde olacaktr: slam literatr incelendii zaman ihtilaf

sahasnda pek ok eserin telif edildii grlmektedir. Hicri II. asrdan itibaren limler

tarafndan bu konu ele alnm ve eitli boyutlarda aratrlmtr. Mesel mam Eb

Hanfe (. 150/767) ile bn Eb Leylnn (. 148/765), Hz. Ali (. 40/660) ile Hz.

Abdullah bn Mes'dun (. 32/653), mam Mlik (. 179/795) ile mam finin (.

204/820) dini konulardaki ihtilaflar ayrntl biimde ele alnmtr.4 Yine hicr II.

asrda ilk rnekleri grlen Red edebiyatna ilikin eserleri de, ihtilafla ilgili teliflerin

ilkleri arasnda saymak gerekmektedir. Sz gelimi, mam Muhammedin (. 189/805)

Kitbul-hucce al ehlil-Medne adl eserini bu tr eserlere rnek olarak gstermek

4 bk. fi, Muhammed bn drs (. 204/820), Kitbul-mm (nr. Ahmed Bedruddin Hassn), Dru

Kuteybe, Birinci Bask, Beyrut 1996, XIV.

5

mmkndr.5 Gnmzde de hl bu hususta eserler telif edilmeye6 devam edilmekte

ve makaleler yazlmaktadr.7

slm ktphanelerini dolduran muazzam literatre bakld zaman ihtilafla

ilgili bir ok eserin telif edilmi olduu hemen fark edilmektedir. zellikle de fkh ve

hadis alannda, konusu ihtilaf olan bir ok eser telif edilmitir. Ne var ki, bu eserlerde

ele alnan ihtilaf, Kur'n erevesinde bir olgu olmayp, aksine sz konusu

disiplinlerin i meseleleri ile alakal bir olgudur.

Tefsir ilminde ise ihtilaf, XX. yzyln sonlarna kadar fkh ve hadis ilimlerinde

mstakil eser konusu olmada grd ilgiyi grmemitir. Daha ak ifadeyle ne

Kurnn ihtilafa bak mstakil bir alma olarak yaplm ne de mfessirlerin

ihtilaflar bamsz bir telif konusu olmutur. Tespit edebildiimiz kadaryla son

zamanlarda mfessirlerin ihtilaflar, ihtilaflarnn nedenleri ve etkisi zerine eitli

almalar yaplmaya balanmtr. Mesel mam Muhammed bn Sud niversitesi

retim yelerinden Dr. Sud bn Abdillah el-Fensnn htilful-mfessirn

esbbuh ve eseruh adl aratrmas bunlardan biridir.8 Bu alandaki yeni bir alma

da Eseru ihtilfil-kre fil-ahkmil-fkhiyye bal ile Abdullah bn Brces ed-

Dusr tarafndan yaplmtr.9 Ancak, bu eserler Kur'ndaki ihtilaf olgusunu

yanstmaktan uzaktr. Kurnn ihtilafa bak konusunda tespit edebildiimiz

kadaryla hem lkemizde hem de slam leminde herhangi bir alma yaplmamtr.

Sahasnda bir ilk olmas ve Kurnn ihtilafa bak ile ihtilaf annda nerdii

zm yollarn ortaya koymas bu aratrmay nemli klan etkenlerin banda

gelmektedir.

5 bk. eybn, mam Muhammed Eb Abdullah (. 189/805), Kitbul-hucce al ehli-l-Medne (nr.

Mehdi Hasan Keyln), I-IV, lemul-ktb, Beyrut 1983. 6 bk. Ali Haff, Muhdart fi esbbi ihtilfil-fukah, Cmiatud-duvelil-Arabiyye mahedud-

dirstil-arabiyye el-liyye, yy., 1956; Muhammed Avvme, a.g.e.; elik, Mustafa, htilaf Ahlak, Misak Yaynlar, Ankara 1996.

7 bk. Ceml Fruk Cibrl Mahmd, a.g.m.; Bedr Elmas, a.g.m.; Mecd Abdulaffr Habb, a.g.m.. 8 Bu konuda tespit ettiimiz bir dier eser iin bk. Muhammed bn Abdurrahman bn Slih, Esbbu

ihtilfil-mfessirin, Mektebetul-ubeykn, Birinci Bask, Riyad 1995. 9 bk. Dusr, Abdullah bn Brces Ali Zafr, Eseru ihtilfil-kre fil-ahkmil-fkhiyye, Drul-

hedyin-Nebev, Birinci Bask, Msr 2005.

6

Aratrma konu bakmndan sosyalpsikoloji, sosyoloji, ynetim ve organizasyon

ile irtibatldr. Bu ilimlerde atma kavram ile ifade edilen durumlar, daha nce

verilen ihtilaf tarifinin kapsamna girmektedir. atmann anlalmas, bu ilimler

asndan son derece nem tamaktadr. Szgelimi ynetim ve organizasyon

asndan atmay anlamak, nedenlerini ve srelerini ortaya karmak; gerek kurum

baznda gerekse gruplar aras ve kiiler aras dinamikleri ortaya kararak yneticilere

etkin ynetim; dier bir deyile kurumsal hedeflere ulama, alanlara ise kiisel

geliim sahalarnn kaplarn amaktr. Ancak yaplan aratrma ve karlatrma

sonucunda ihtilaf olgusunun Kur'nda bu bilimlerde ele alnd ve tasnife tbi

tutulduu ekliyle ilenmedii anlalmtr. Bu yzden aratrmann ilgili

blmlerinde bu bilimlerin verilerinden istifade edilmekle birlikte ar ve zorlama

yorumlardan kanlmtr.

Bu aratrma, ihtilaf konusunun alt balklarnda derinlemek isteyenlere

yardmc olacaktr. Ayrca atma olgusunun ele alnd ilimlerde alma yapacak

aratrmaclar iin slm referanslara dayal bir ihtilaf tablosu sunacaktr.

II- ARATIRMA YNTEM

A) HTLAF LTERATRNN GENEL DEERLENDRLMES

slm literatrnde ihtilaf konu edinen bir ok eser mevcuttur. zellikle de

mezheplerin ortaya kp kurumsallamasndan sonra ihtilaf literatr nem

kazanmtr. Aratrmann bu safhasnda slm literatrnde ihtilafla ilgili eserlerin

genel bir deerlendirilmesi yaplacaktr.

Daha nce ifade edildii gibi ihtilaf olgusunu bu aratrmada ele alnd tarzda

inceleyen bir esere rastlanlmamtr. Mevcut ihtilafla ilgili eserlerin ou fakihlerin

fkh ilminin fur ksm hakknda sahip olduklar farkl grleri konu edinmitir.10

10 Ayrntl bilgi iin bk. Taber, bn Cerr Eb Cafer (. 310/922), htilful-fukah, Drul-ktbil-

lmiyye, Beyrut ts.; Cesss, Eb Bekr Ahmed bn Ali Rz (. 370/981), Muhtasaru htilfil-ulem lit-Tahv (nr. Abdullah Nezr Ahmed), I-V, Drul-beiril-slmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995; bl, Ahmed bn Ferah el-Lahm (. 699/1300), Muhtasaru hilfiyytil-Beyhak (nr. Ziyb Abdulkerim Akl), I-V, Mektebetur-rd, Birinci Bask, Riyd 1997; Kaffl, Seyfuddin Eb Bekr e- (. 507/1114), Hilyetul-ulem f marifeti mezhibil-fukah (Ysn Ahmed brahim Derdeke), I-VIII, Drul-Bz, Birinci Bask, Mekke 1988.

7

Bunun yan sra genel olarak fakihlerin ihtilaf nedenlerini,11 zel olarak da bu

nedenler arasnda mctehidlerin ihtilafnda dilin roln,12 fakihlerin ihtilaf

hususunda kll kaidelerdeki ihtilaflarn etkisini13 ve hadislerin fakihlerin ihtilafndaki

yerini14 inceleyen eserler telif edilmitir. Ayrca fakihlerin ihtilafnn slam Hukukuna

tesirini15 ve ihtilaf kurallarn Snnet asndan inceleyen16 eserler de mevcuttur.

Ksacas fkh alanndaki ihtilaf literatr olduka kapsamldr. Burada bahsedilen

alanlar fkh ilminde ihtilafn ne kadar nemli bir yer bulduunu gstermesi

bakmndan yeterlidir.

htilafn slm literatrnde yer bulduu bir dier alan hadis ilmidir. Bu

ilimdeki ihtilafa, hadislerde sz konusu edilen ihtilaf ile hadis usulndeki muhteliful-

hadis asndan olmak zere iki ynden bakmak gerekmektedir. Hadislere bakld

zaman ihtilafn yerildiini grlmektedir. Hatta Hz. Peygamber, bizden nceki

mmetlerin ihtilafa dtklerini ve bu yzden helak olduklarn beyan etmitir.17

slm ilimlerin gelimesi ile birlikte hadis ilmi de gelime gstermi ve kendi

iinde eitli dallara ayrlmtr. Bunlardan biri de, hadis literatrnde rivayetlerin

birbirleri ile ilikisinden doan ve makbul bir hadisin ayn konuda kendisi gibi

makbul bir veya bir ok hadise, yahut teki delillere, grnrde veya gerekte manen

muhlif olmasndan ve bu muhalefetin giderilmesi yollarndan bahseden Muhteliful-

hads ilmidir.18 Bu ilim baz kitaplarn bir blmn olutururken19, baz kitaplarn

11 bk. Dihlev, Eb Abdulaziz ah Veliyullah (. 1176/1763), el-nsf f beyni sebebil-ihtilf (nr.

Abdulfetth Eb udde), Drun-nefis, Birinci Bask, Beyrut 1997. 12 bk. Abdulvehhb bn Abdusselm, Eserul-la f ihtilfil-mctehidn, Drus-selm, Birinci

Bask, Kahire 2000. 13 bk. el-Hn, Mustafa Sad, Eserul-ihtilf f kavidil-usliyye f ihtilfil-fukah, Messesetur-

risle, Birinci Bask, Beyrut 1998. 14 bk. Muhammed Avvme, Eserul-hadsi-erf fi ihtilfil-eimmetil-fukah, Drul-beiril-

slmiyye, Beyrut 1997. 15 bk. Ahmed Muhammed mer el-Ensr, Eseru ihtilfil-fukah fi-era, Mektebetur-rd,

Birinci Bask, Riyad 1996. 16 Abdullah abn, Davbitul-ihtilf f mznis-snne, Drul-hads, Birinci Bask, Kahire 1997. 17 Buhr, Husumt, 1, Ehdsul-enbiy, 54; Ahmed bn Hanbel, I, 393. 18 akan, smail L., Hadislerde Grlen htilaflar ve zm Yollar, slami limler Aratrma Vakf

Neriyat, Birinci Bask, stanbul 1982, s. 34; Genel olarak ayn anlam ifade eden ancak aralarnda lafz bakmndan kk farklarn bulunduu dier tarifler iin bk. Hkim en-Nsbr, Eb Abdullah Muhammed bn Abdullah (. 405/1015), Marifetu ulmil-hads (nr. es-Seyyid Huseyn), Dru ihyil-ulm, Birinci Bask, Beyrut 1997; bn Hacer, Ahmed el-Askaln (.

8

da mstakil konusu olmutur.20 Mstakil olarak bu konuyu ileyen kitaplar ihtilaf

literatrndeki yerini almtr.

htilaf, akid kitaplarnda da yer bulmutur. Mesel Tahv akidesinde Cemaati

hak ve doru, tefrikay sapklk ve azap olarak grrz.21 ifadesi bu konunun selef

tarafndan itikd konularla birlikte ele alnacak kadar nemli grldn

gstermektedir. Nitekim sz konusu akide kitabnn en tannm erhinde birlie

aran yetlere ve hadislere yer verilmi ve kanlmaz olan ihtilaf anlarnda

izlenilmesi gereken tavra deinilmitir. Daha sonra ihtilaf, eitlilik arz eden ve

tezatlk ifade eden olmak zere ikiye ayrlmtr.22 htilafn meydana geldii her

konuda kitap ve snnete mracaatn gereklilii de Maricul-kablde yer

almaktadr.23

Kelam kitaplarnda ihtilaf bir olgu olarak deerlendirilmese de limlerin kelam

ilminin konusundan24 inanla ile ilgili eitli konulardaki gr ayrlklarna kadar var

olan ihtilaflarna yer verilmitir. Bylece ihtilafn meydana geldii alanlara iaret

edilmitir.25 Zamann hakikati gibi dorudan akideyle ilgili olmayan meselelerde bile

kelamclarla felsefeciler arasnda mevcut olan ihtilafa deinilmitir.26 Netice olarak

852/1254), erhu Nuhbetil-fiker f mustalahi ehlil-eser (nr. Muhammed es-Sabb), Mektebetul-azzl, nc Bask, Dmak 1992, s. 58-59.

19 bn Hacer, erhu Nuhbetil-fiker, s. 58-59. 20 bk. akan, smail, a.g.e.; Haldn el-Ahdeb, Esbbu ihtilfil-muhaddisn, I-II, ed-Drus-sudiyye,

Cidde 1987. 21 bn Ebil-zz, Ali bn Ali Muhammed ed-Dmak (. 792/1390), el-Akdetut-Tahviyye ve erhi

(trc. M. Beir Eryarsoy), Guraba Yaynlar, Birinci Bask, stanbul 2002, s. 526. 22 bn Ebil-zz, a.g.e., s. 526-533. 23 Hakem, Hfz bn Ahmed (. 1377/1957), Maricul-kabl bi erhi Sllemil-vusl il lmil-usl,

I-III, Dru bn Kayyim, Birinci Bask, Beyrut 1997, III, 1224-1237. 24 Taftzn, Saduddn Mes'd bn mer (. 792/1390), erhul-Maksd (nr. Abdurrahman

Umeyra), I-V, lemul-ktb, yy., ts., I, 178. 25 Ear, Ebul-Hasen bn Eb Bir (. 324/936), el-bne an uslid-diyne (nr. Abbs Sabb),

Drul-beyn, Beyrut 1994, s. 61-63, 107-116; Taftzn, a.g.e., V, 88, 98, 100, IV, 196-198, II, 323, 325; el-c, Adududdin Abdurrahman bn Ahmed (. 756/1355), Kitbul-mevkf (nr. Abdurrahman Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut 1998, III, 480; Nesef, Ebul-Mun Meymn bn Muhammed el-Hanef (. 508/1115), Tebsratul-edille f uslid-dn al tarkatil-imm Eb Mansr el-Mturd (nr. Keld Selme), el-Mahedul-ilm el-Frans, Birinci Bask, Dmak 1993, s. 160, 177, 205, 256, 261.

26 Taftzn, a.g.e., II, 187; Crcn, Seyyid erf Ali bn Ahmed (. 816/1413), erhul-Mevkf (Abdurrahman Umeyra), I-III, Drul-Cl, Birinci Bask, Beyrut 1998, III, 474.

9

denebilir ki, kelam kitaplarn inceleyen bir aratrmac, deiik kelam ekollerine

mensup limlerin gr ayrlklarndan ve onlarla felsefeciler arasndaki baz

ihtilaflardan haberdar olma imkn vardr.

htilafla ilgili tp ilminde de eser verilmitir. Nitekim bnul-Lebbd (.

670/1272) slm literatrnde tp alannda ihtilafla ilgili bir eser telif etmitir. Onun

Tedkkul-mebhisit-tbbiyye f tahkkil-mesilil-hilfiyye al tark mesili hilfil-

fukah adl eseri, fkh hilaf tekniini tp alanna uyarlamas asndan ilgin bir

almadr.27

htilafla ilgili eserlerin yazld alanlardan biri de nahiv ilmidir. kr zene

gre muhtemelen fkh hilfiyatnn etkisiyle VI. yzyldan sonra nahiv ekolleri ve

mehur dilciler arasndaki gr farkllklarn konu alan eserler kaleme alnmtr.28

Bu eserlerden en nemlilerinden biri, Ebul-Berekt bnul-Enbrnin (. 577/1181)

el-nsf f mesilil-hilf beynen-nahviyyn el-Basriyyn vel-Kfiyyn adl eseridir.

Enbr ad geen eserin mukaddimesinde belirttiine gre, bu kitab, Nizmiye

medresesinde grevli edebiyat fakihlerle, fakih olan edebiyatlarn kendisinden,

nahiv ilminde, fkh ilminde mam Eb Hanfe ile mam afiinin ihtilaflarn konu

alan kitaplarn tertibine uygun bir ekilde Basra ve Kfe ekolleri arasndaki ihtilaf

kapsayan ve trnn ilk rnei olacak bir kitap telif etmesini teklif etmeleri sonucu

yazmtr.29 Sz konusu eser zerinde byk gayretler sarf eden ve buna el-ntisf

minel-insf adnda bir erh yazan Muhammed Muhyiddin Abdulhamidin de ifade

ettii gibi bu eserden nce de nahivcilerin ihtilafyla ilgili eserler verilmitir. Mesel

Mberrid (. 286/899), Zeccc (. 311/923) ve Ahfe-i sarin (. 315/927) rencisi

Eb Cafer en-Nahhsn (. 338/950) el-Mbhic adl eseri bunlardan biridir.30

Netice olarak denilebilir ki, nahivciler arasndaki ihtilaflar hem nahiv kitaplarnda ele

alnm hem de yukarda temas ettiimiz mstakil eserlerde ilenmitir. Nehhsn

27 Katip elebi, Hac Halife Mustafa bn Abdullah (. 1067/1657), Kefuz-zunn an esmil-ktb

vel-funn, I-VI, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1992, I, 220; zen, kr, Hilf, DA, XVII, 538.

28 zen, kr, Hilf, XVII, 538. 29 bn Enbr, Ebul-Berakt Abdurrahmn bn Muhammed bn Eb Sad (. 577/1181), el-nsf f

mesilil-hilf beynen-nahviyyn el-Basriyyn vel-Kfiyyn (Muhyiddin Abdulhamd), I-II, Matbaatut-ticriyye, Msr 1961, I, 5.

30 bnul-Enbr, a.g.e., I, 3-5.

10

vefat tarihi dikkate alndnda, bu sahadaki ihtilaf literatrnn balangcn IV.

asrn balarna kadar gtrmek mmkndr.

htilaf; sosyoloji, sosyal psikoloji, ynetim ve organizasyon kitaplarnda ele

alnan atma konusu ile irtibatldr.31 Zira atmann gereklemesi iin ihtilafn

olmas gerekmektedir. Erol Gngr (. 1404/1984) Psikolojinin bir ok ana meseleleri

arasnda ihtilaf problemine gsterilen alakann olduka yeni olduunu belirtmi ve

bilhassa kinci Dnya Savandan bu yana youn bir aratrma konusu olduunu

ifade etmitir.32

Son dnemlerde Mslmanlarn ihtilaflarn konu edinen baz eserler telif

edilmitir. Bu eserleri incelendii zaman srekli bir olgu olan ihtilafn, slm

toplumunda ayrlklara neden olmadan mer bir zeminde tutulmas gerektii

dncesinin n plana kt grlmektedir. Bir yandan ihtilafn kanlmaz bir olgu

olduuna vurgu yaplrken, dier yandan bu olgunun rahmet ve ilerleme vesilesi

olduuna iaret edilmitir. Hepsinden nemlisi de ihtilaflarn slm toplumunun

paralanmasna, ac ve zdrap ekmesine neden olmamas iin gerekli ilm, fikr ve

ahlk esaslara deinilmitir.33

Tefsr ilminde ise ihtilaf olgusunu mstakil olarak ele alan almalar bizim

tespitimize gre yaplmamtr. Ancak ihtilafla ilgili yetlerin yorumlarnda tefsr

kaynaklarna serpitirilmi malumatlar mevcuttur. Yine ayn kaynaklarda

mfessirlerin veya mezhep temsilcilerinin gr ayrlklarnn ihtilaf kavram ile

anlatlmas da baka bir hakikattir. Son zamanlarda mfessirlerin ihtilaflar ve bu

ihtilaflarn etkileri zerine eitli almalar yaplmaya balanmtr.34 Ancak ihtilaf

bir olgu olarak ele alan bir alma henz yaplmamtr.

31 bk. Kln, Tanl, Tekarslan, Erdal, Baysal, Can, encan, Hner, Sosyalpsikoloji, Filiz Kitapevi,

stanbul 1989. 32 Gngr, Erol (. 1404/1984), ahslararas htilaflarn zmnde Lisann Rol, tken

Yaynlar, stanbul 1998, s. 9. 33 rnek olarak u eserlere bk. Muhammed Avvme, a.g.e.; Th Cbir, Edebul-ihtilaf fil-slm, el-

Mahedul-lem lil-fikril-islm, Riyad 1992; Ysuf el-Kardv, htilaflar Karsnda slm Tavr (trc. Osman Arpaukuru), lke Yaynclk, kinci Bask, stanbul 1996; elik, Mustafa, htilaf Ahlak.

34 bk. Fensn, Sud bn Abdullah, htilful-mfessirn esbbuh ve eseruh, Dru biliye, Birinci Bask, Riyad 1997; Muhammed bn Abdurrahman, a.g.e..

11

B) ARATIRMANIN KAYNAKLARI

Yukarda ihtilaf literatrn genel bir tasviri yaplmaya allmtr. Grnen

tabloya bakld zaman yukardaki ihtilaf literatrnn kendi alanlarnda son derece

gerekli, kapsaml ve fonksiyonel olmasna ramen aratrmay kolaylatracak veya

nn aacak trde ve nitelikte olmad anlalmtr. Burada ele alnan tarzda slm

literatrnde ihtilaf olgusunu ele alan, inceleyen ve zm yollarn sunan mstakil

bir almaya ne yazk ki rastlayamadk. Bu durum aratrmann bir ilk olmasn

zorunlu hale getirdii gibi kaynaklarn da mecbr olarak geni bir yelpazeye

yaymtr.

Aratrma aslnda bir konulu tefsr almasdr. Bu bakmdan en temel referans

Kur'n- Kerm olmutur. ncelikle bu kaynak batan sona okunarak ihtilafla ilgili

yet-i kermeler tespit edilmitir. Bu faaliyet srdrlrken yetin iinde bulunduu

balamn ve Kurn btnlnn dikkate alnmasna zen gsterilmi, sadece ihtilaf

kavram ve bu kavramla anlam yaknl bulunan szcklerle yetinilmemitir.

Tespit edilen ihtilafla ilgili yetler tasnife tbi tutulmu ve yorumlar hakknda

ilgili tefsr kaynaklarna mracaat edilmitir. almann konulu tefsr olmas

hasebiyle yetlere olduka ok ba vurulmutur. Bu yzden ok sayda yet meli

referans olarak kullanlmtr. Meller konusunda Ali zek, Hayrettin Karaman, Ali

Turgut, Mustafa arc, brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gm Beyler tarafndan

hazrlanan Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli esas alnmtr. Ancak baz

yetlerin evirisinde yaygn olan dier meallerden de istifade edilmitir.

Aratrmann kavram ksm incelenirken temel Arapa lgatlerden ve arbul-

Kurn almalarndan byk lde yararlanlmtr. Rb el-sfehnnin (.

502/1109) Mfredt ile Semn Halebnin (. 756/1355) Umdetul-huffz ihtilafla

ilgili kavramlarn Kur'ndaki kullanmlar bakmndan temel kaynak olmutur.

Aratrma boyunca temel rivayet ve dirayet tefsirlerinden istifade edilmitir.

Rivayet tefsirlerinden mam Tabernin (. 310/922) Cmiul-beyn an tevili yil-

Kur'n, mam Suytnin (. 911/1505) ed-Durrul-mensr ft-tefsril-mesru;

dirayet tefsirlerinden Mturdnin (. 333/945) Te'vltul-Kur'n, Zemahernin

(. 538/1144) Kef, Rznin (. 606/1210) Mefthul-ayb, Beydvnin (.

12

681/1282) Envrut-tenzli ve Nesefnin (. 710/1310) Medrikut-tenzli ana

kaynaklar arasnda yer almaktadr.

Aratrmann fkh boyutu ile ilgili olarak fkh tefsirlerden, zellikle de

Kurtubnin (. 671/1273) el-Cmi li ahkmil-Kurnndan yararlanlmtr.

Modern tefsirlerden ise Menr Tefsirinin yan sra, Seyyid Kutubun (. 1386/1966)

f Zllinden, Thir bn run (. 1393/1973) et-Tahrr vet-tenvrinden,

Mevddnin (. 1399/1979) Tefhminden ve Hayrettin Karaman, Mustafa Carc,

brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gm Beyler tarafndan telif edilen Kur'n

Yolundun istifade edilmitir.

Aratrma devam ederken tahkiki tamamlanarak neredilen eserler ile nceden

tahkik edilmi ve bize yeni ulam tefsr kaynaklar, tahkiksiz nshalara

ncelenmitir. Bu yzden Beavnin (. 516/1122) Malimut-tenzl adl tefsirinde

olduu gibi baz kitaplarn iki nshas birden kullanlm ve her ikisi birden

bibliyografyada zikredilmitir.

Aratrmada imknlar lsnde ve konu ile ilgili ksmlar bakmndan

sosyoloji ve sosyal psikoloji ilimlerine dair kaynaklar ile ihtilaf ahlk alannda

yazlm eserlerden istifade etme cihetine gidilmitir. Ayrca konunun kssalarla ilgili

blmleri Tevrt ve ncile mracaat edilerek ilenmitir.

BRNC BLM

HTLAFIN KAVRAMSAL EREVES KAYNAI

NTEL VE NEDENLER

I- KAVRAMSAL EREVE

Kur'n- Kermde ihtilaf olgusu ile ilgili ok sayda kavram bulunmaktadr.

Bunlar ihtilaf kavram ve ihtilaf kavram ile anlam yaknl olan kavramlar eklinde

iki blme ayrarak incelemek mmkndr.

A) HTLAF KAVRAMI

htilaf kknden tremi bir kelimedir. lgatte orulunun aznn kt kokmas, yemein tadnn veya kokusunun deimesi, ocuun kendisi hakknda

beslenen hsn zann boa karmas, ocuun babasnn ahlakndan sapmas,

hastalktan yemek yiyememek, geride kalmak, birinin yerine gemek, halife olmak,

elbiseyi yamamak, arkadan yaklamak, ahmak olmak, devenin geme olmas, amansz

muhalif olmak gibi anlamlara gelir.1

Gr ayrl ve anlamazlklarla ilgili en temel kavram olan ihtilaf, bu kkten

tremitir. Farkl kullanmlar dikkate alndnda bu kkten tremi kelimelerin, iyi

ve ideal olann ya da bir asln gerisinde kalmak anlamnda birletii grlr.

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi pek ok kelime bulunmaktadr.

Bunlardan fiili, nceki kuaklarn yerini almak2, gyabnda bir bakasnn yerine 1 bn Abbd, Ebul-Ksm smail (. 385/995), el-Muht fil-Lua (nr. Muhammed Hasen Al Yasin),

I-XI, leml-ktb lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut 1994, IV, 345-350; Cevher, Eb Nasr smail bn Hammd (. 400/1009), es-Shh tcul-la ve shhil-arabiyye (nr. Ahmed Abdulafr Atr), I-VII, Drul-lm lil-melyin, Birinci Bask, Beyrut 1990, IV, 1353-1358; bn Manzr, Ebul-Fadl Cemaluddin Muhammed bn Mukrim (. 711/1311), Lisnul-Arap, I-XV, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut, ts. IX, 82-97; Zebd, Muhubbiddin Ebul-Feyd Seyyid Muhammed Murtez (. 1205/1790), Tcul-ars min cevhiril-kms (nr. Ali eyri), I-XX, Drul-fikr, Birinci Bask, Beyrut 1994, XII, 184-202; Asm Efendi, Seyyid Ahmed (. 1235/1820), Kmus Tercmesi, I-IV, Matbaa-i Bahriyye, stanbul 1304, III, 570-572; Kerm, Hasen Sad, el-Hd il lugatil-Arap, I-IV, Dru Lbnan, Birinci Bask, Beyrut 1991, I, 661.

2 el-A'rf 7/169; Meryem 19/59.

15

gemek,3 alternatif olarak bir bakasnn yerine gemek,4 birine halife/vekil olmak,5 bu

kkn slsisinden tretilmi ve kelimeleri savatan geri kalanlar, 6 fiili, mechul formu ve "" ism-i mefl sigasyla savaa katlmaktan geri braklmak,7 fiili, muhalefet etmek,8 fiili, verilen szden dnmek,9 bir eyin yerine baka bir eyi getirmek,10 fiili, otorite etrafnda beklenmekten kanmak,11 fiili, ayrla dmek,12 gr ayrl yznden kararlatrlan zamanda buluamamak,13 fiili, egemen klmak,14 birini bakasnn yerine geirmek,15 anlamlarna gelir. Bu kkten tretilmi kelimesi, arpraz16 ve sonra manasna zarf17, kelimesi, birbiri ard sra dnml gelmek,18 kelimesi bir bakasnn yerine geen kimse, 19 ve kelimesi egemen olan kimse,20 tutarszlk,21 dnm,22 eitlilik,23 kelimesi, nceki neslin yerine geen kt nesil24 ve ska geen kelimesi ise ism-i mekn olarak kullanlmtr.25 3 el-A'rf 7/150, 4 ez-Zuhruf 43/60. 5 el-A'rf 7/142. 6 et-Tevbe 9/83, 87, 93. 7 et-Tevbe 9/118; el-Feth 48/11, 15, 16. 8 Hd 11/88; Nr 24/63. 9 el-Bakara 2/80; l-i mrn 3/9; er-Ra'd 13/31; Th 20/86, 87; el-Hac 22/47. 10 Sebe' 34/39. 11 et-Tevbe 9/120 12 el-Bakara 2/176, 213, 253; l-i mrn 3/19, 105; en-Nis 4/157; Ynus 10/19, 93; en-Nahl 16/ 64,

124; Meryem 19/37; ez-Zuhruf 43/65; el-Csiye 45/17; e-r 42/10; 13 el-Enfl 8/42. 14 el-'rf 7/129; en-Nr 24/55. 15 el-En'm 6/132; Hd 11/57. 16 el-Mide 5/33; el-A'rf 7/124; et-Tevbe 9/81; Th 20/71; e-uar 26/49. 17 el-sr 17/76. 18 el-Furkn 25/62. 19 el-Bakara 2/30; Sd 38/26, 20 el-A'rf 7/69; el-En'm 6/165. 21 en-Nis 4/82. 22 el-Bakara 2/164; l-i mrn 3/190; Ynus 10/6; el-M'minn 23/80.

16

Bu kullanmlardan aratrmamza da ismini verdiimiz ihtilaf kelimesi insanlar

aras mnasebetlerde kullanld zaman dima menf anlamda kullanlmtr. nk

atma ve ayrl ifade etmitir. Szgelimi Kitap hakknda ayrla denler dorusu

derin bir kmazdadrlar.26 yeti ehl-i kitbn kendilerine gnderilmi vahiy hakknda

ihtilaf etmelerini tasvip etmemektedir.

Bu kkten tremi ve evrenle ilgili tasvirleri yanstmak iin tercih edilmi

kelimeler ise olumlu anlamda kullanlmtr. nk bu kelimeler atma ve ayrl

deil, eitlilii ve farkll ifade etmektedir. Mesel u yette byle bir durum sz

konusudur: Grmedin mi Allah gkten su indirdi. Onunla renkleri eit eit meyveler

kardk. Dalardan (geen) beyaz, krmz, deiik renklerde ve simsiyah yollar

(yaptk).27

B) HTLAFLA ANLAM YAKINLII OLAN KAVRAMLAR

1- 'And ()

Kk itibari ile , haktan, yoldan ya da herhangi bir eyden sapmak, dnmek, yana kaymak, meyletmek, kann durmadan akmas, devenin dier develerden ayr

otlamas, insann haddi amas, taknlk ve tuyanda bulunmas, hakka muhalefet

edip bile bile onu inkr etmesi, birinin arkadalarn yalnz brakp onlara zulmetmesi,

yolculuk annda arkadalarnn yolunu brakp baka yola sapmas, gruba katlmayp

tek bana hareket etmesi gibi anlamlara gelir.28

Lgat limlerinin aktard bilgiler nda, bu kkn ifade ettii farkl

anlamlarn "bir asldan ayrlmak" paydasnda birletiini sylemek mmkndr.

23 er-Rm 30/22. 24 el-A'rf 7/169; Meryem 19/59. 25 sfehn, a.g.e., 162-163; Semn Haleb, Umdetu'l-huffz, II, 602-606. 26 el-Bakara 2/176. 27 Ftr 35/27. 28 bn Abbd, a.g.e., I, 425-426; Cevher, a.g.e., II, 512-513; bn Manzr, a.g.e., III, 307-310; Zebd,

a.g.e., V, 129-130; Asm Efendi, a.g.e., I, 1221; Kerm, a.g.e., III, 277.

17

Kur'an- Kerm'de bu maddeden tretilmi kelimesi zarf- mekn olarak olduka sk kullanlmtr.29 Ayrca yine bu kkten tretilmi olan kelimesi ise bbrlenerek hakka amanszca muhalefet edenleri ifade eder.30 Trke meallerde

genellikle bu kelime "inat" eklinde tercme edilmitir.31 Bu balamda u yet-i

kerimeyi rnek olarak zikretmek mmkndr: "Ve [bylece] hakkn o inat ve zorba

dmanlarnn hepsi sonunda yok olup gittiler."32

Dilciler, Arapa'da bu kelimeyle ayn anlam ifade eden ve kelimeleri arasnda bir takm ince farklar tespit etmilerdir. Buna gre szc, dierlerinden farkl olarak cemaatten ayrlmann yan sra muhalefeti de ifade eder.33

Ayrca, bu kelimenin ifade ettii ayrlk, hkm bir ayrlk olup fizik bir ayrl

gerektirmemektedir.34

2- 'Ard ()

lgatte, karsna kmak, grnmek, aklna gelmek, sunmak, sergilemek, beklenmedik bir hastala maruz kalmak, ldrmek, vurmak, deve damgalamak, teklif

etmek, snamak, asker birlikleri tefti etmek, bir eyi enine koymak gibi anlamalara

gelir.35

29 el-Bakara 2/54, 62, 76; l-i mrn 3/7, 15, 19, 37; en-Nis 4/78, 82, 94; el-Mide 5/60. 30 Hd 11/59; brhm 14/15; Kf 50/34; el-Mddessir 74/16. 31 Elmall, Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942), Hak Dini Kurn Dili (Sadeletirme: smail

Karaam, Emin Ik, Nusrettin Boleli, Abdullah Ycel), I-X, Zehraveyn, stanbul ts., IV, 2789; zek, Ali, Karaman, Hayrettin, Turgut, Ali, arc, Mustafa, Dnmez, brahim Kfi, Gm, Sadrettin, Kurn- Kerm ve Trke Aklamal Meli, (Hd 11/19); Ate, Sleyman, Kurn- Kerm ve Yce Meli, (Hd 11/19); Esed, Muhammed (. 1413/1992), Kurn Mesaj Meal-Tefsr (trc. Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), I-III, kinci Bask, aret Yaynlar, stanbul 1997, I, 435 (Hd 11/19); Zeyneb Gazali, Kurn'a Baklar (trc. Ali Akpnar), Uysal Kitabevi, Birinci Bask, Konya 2003, s. 229 (Hd 11/19).

32 brhm 14/15. 33 sfehn, a.g.e., s. 353; Semin Haleb, Umdetul-huffz, III, 157; Frzbd, a.g.e., IV, 44. Bu

kelimenin muhalefet anlam iin bk. Sicistn, Eb Bekr Muhammed bn Azz (. 330/942), arbul-Kur'n (nr. Muhammed Edb Abdulvhd Cemrn), Birinci Bask, Dru Kuteybe, yy., 1995, s. 334; Rz, Zeynuddn Eb Abdillah Muhammed bn Eb Bekr (. 666/1267), Tefsru arbil-Kur'nil-azm (nr. Hseyin Elmal), Birinci Bask, Ankara 1997, s. 175.

34 sfehn, a.g.e., s. 353; Semin Haleb, Umdetul-huffz, III, 157. 35 bn Abbd, a.g.e., I, 305-311; Cevher, a.g.e., III, 1083; bn Manzr, a.g.e., VII, 165-187; Zebd,

a.g.e., 74-98; Asm Efendi, a.g.e., II, 1266-1267; Kerm, a.g.e., III, 192.

18

Lgatlerdeki verilerden hareketle bu kkn esas anlamnn "bir eyin sonradan

tam olarak belirmesi, enine boyuna ortaya kmas" olduu sylenebilir. Bu kkten

tremi kelimeler asl itibariyle somut nesneler hakknda kullanlr. Ancak kimi

zaman soyut nesneler iin de kullanld grlr.36

Kur'an- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime kullanlmtr.

Bunlardan fiili, bir eyi grlebilecek bir yere getirmek,37 teklif etmek,38 nne koymak,39 hesaba ekilecek hale getirmek,40 cehennem azabna maruz brakmak,41

fiili st kapal bir ekilde niyet hissettirmek,42 fiili, yz evirmek,43 hi

bahsetmemek,44 ilgilenmemek,45 ilimemek,46 kelimesi genilik,47 kelimesi

mal,48 kelimesi ok,49 kelimesi bulut,50 kelimesi, engel51 anlamnda

kullanlmtr. Bunlar ierisinde sadece konumuzla ilgilidir. nk Kurn- Kermde, mminlerle inkrclar arasndaki ihtilafn sessiz tezhrn anlatmak iin

bu kelime kullanlmtr. Mesel "Kendisine Rabbinin yetleri hatrlatldktan sonra

onlardan yz evirenden daha zalim kim olabilir!"52 yetinde grld zere baz

36 sfehn, a.g.e., s. 333; Ayrca bk. Fusslet 41/51. 37 el-Kehf 18/100. 38 el-Ahzb 33/72. 39 el-Bakara 2/31; Sd 38/31. 40 el-Hkka 69/18. 41 el-Ahkf 46/20. 42 el-Bakara 2/235. 43 el-sr 17/83; el-Kehf 18/57; Th 20/100, 124; es-Secde 32/22; Fusslet 41/4. 44 et-Tahrm 66/3. 45 en-Nis 4/128. 46 en-Nis 4/16. 47 l-i mrn 3/133; el-Kehf 18/100; el-Hadd 57/21. 48 en-Nis 4/94; el-A'rf 7/169; el-Enfl 8/67; et-Tevbe 9/42; en-Nr 24/33. 49 Fusslet 41/51. 50 el-Ahkf 46/24. 51 el-Bakara 2/224. 52 es-Secde 32/22.

19

yetlerde inkrclarn ilh mesajdan yz evirmelerinden bahsedilirken;53 "Onlar

Allah'n, kalplerindekini bildii kimselerdir; onlara aldrma, kendilerine t ver ve

onlara, kendileri hakknda tesirli sz syle!"54 yetinde grld zere baz yetlerde

Hz. Peygamberin inkr edenleri kendi hallerine brakmas tlenirken55 bu kelime

ve trevleri tercih edilmitir. Bylece Mslmanlar ile onlarla ihtilaf halinde olan

dier inan sahipleri arasnda iddete varmadan bir ayrmla snr ekildii grlr. Bu

kelime ile bir nev "sessiz muhalefet" ifade edilmitir.

3- Cdl ()

Lgatte, salam ip rmek, muhkem bkmek, sa rmek, husumete dkn

olmak, kat olmak, hayvan yavrusunun geliip glenerek annesine tabi olmas

(taklit), baaktaki danenin gelierek bir hacme brnmesi, ocuun geliip serpilmesi

gibi anlamlara gelir.56 Bu anlamlar gz nnde bulundurulduu zaman kknn temelinde gelierek glenmek anlamnn olduu grlr.

Kur'an- Kerm'de iki yerde geen, ilkinde insann en fazla tartmaya dkn

varlk olduun belirten57 dierinde ise, tartma yoluyla stn gelmek58 anlamna

kullanlan ifadesi hari, bu kkten gelen kelimeler mfale bbnda olup tartma anlamnda kullanlmtr.59 Asl itibariyle salam ip rmek anlamna gelen bu kelime,

tartan taraflardan birinin dierini grnden vaz geirerek kendi grn kabul

ettirmek iin giritii abay ifade eder. Ancak bu kelimenin asl itibariyle kuvvet

anlamna geldiini syleyenler de vardr. Bu durumda kelime, tartan taraflardan her

birinin kendi grn glendirerek dierininkini rtme abasn ifade eder.60

Dn terminolojide, tercihe daha layk ve doruya daha yakn olann ortaya kmas

53 el-Kehf 18/57; es-Secde 32/22; Fusslet 41/4; e-r 42/48. 54 en-Nis 4/63. 55 en-Nis 4/63, 81; el-A'rf 7/189. 56 bn Abbd, a.g.e., VII, 42-44; Cevher, a.g.e., IV, 1653-1654; bn Manzr, a.g.e., XI, 103-106; Zebd,

a.g.e., XIV, 100-103; Asm Efendi, a.g.e., III, 1205-1206; Kerm, a.g.e., I, 311-312. 57 el-Kehf 18/54. 58 ez-Zuhruf 43/58. 59 en-Nis 4/109; Hd 11/32; fir 40/5. 60 sfehn, a.g.e., s. 97; es-Semn Haleb, Umdet'l-huffz, I, 359.

20

iin delilleri birbiriyle karlatrmak anlamnda kullanlmtr ki, bu anlamyla

olumlu bir kavramdr. Bu kkten treyen cedel ise, hakk ortaya karma endiesi

tamakszn husumette kat davranmak anlamn ifade eder. Daha sonralar bu kelime

doruyu elde etmek iin diyalog anlamnda kullanlmtr.61

Her halkrda bu kelime, tartan iki taraftan her birinin, kendi grn

glendirmek ve kar tarafn grn rterek stn gelme mcadelesini ifade

eder. Kurn- Kerm'de, son derece ak konulardaki tartmalar iin kullanld

zaman menf62, hakk ortaya karmak iin yaplan mcadeleler hakknda kullanld

zaman ise mspet bir anlam tamaktadr.63 "nkar edenler mstesna, hi kimse Allah'n

yetleri hakknda tartmaz!"64 yetini olumsuz anlamdaki kullanmna, "onlarla en

gzel ekilde mcadele et!"65 yetini ise olumlu anlamdaki kullanmna rnek olarak

vermek mmkndr. Hasl bu kelime, farkl grlere mensup kimselerin ister hak

olsun, ister btl, kendi dncelerini savunmak maksadyla giritikleri mcadeleyi

anlatmak iin kullanlmtr.

4- Frk ()

Lgatte birbirinden ayrmak, tarakla salar ayrmak, hakk batldan ayrarak her

birini aklamak, yarmak, ikiye blmek, hayvanlarn kamas, bulutun tek bana

kalmas, korkmak, endielenmek, yolun belli olmas, dilerin ayrk olmas, horoz vb.

hayvanlarn ibiinin ayrk olmas anlamlarna gelir.66

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime vardr. Bunlardan,

aralarnda mesafe kalacak ekilde ayrmak,67 blm blm aklamak,68 korkudan

61 Kerm, a.g.e., I, 312. 62 fir 40/4,5. 63 en-Nahl 16/125; el-Ankebt 29/46. 64 fir 40/4. 65 en-Nahl 16/125.

66 bn Abbd, a.g.e., V, 395-398; Cevher, a.g.e., IV, 1541-1543; bn Manzr, a.g.e., X, 299-307; Zebd, a.g.e., XIII, 391-195; Asm Efendi, a.g.e., III, 983-984; Kerm, a.g.e., III, 404.

67 el-Bakara 2/50. 68 el-sr 17/106.

21

dolay kalbin ayrlmas,69 iki toplum arasn ayrmak,70 belirlendii iin ayr ayr

olma,71 bir toplumu ikiye blmek,72 gr ayrl sonucu inan btnln

bozmak,73 bir zmre arasnda ayrmclk yapmak,74 iki kiinin arasn bozmak,75 boamak,76 iki kiinin77 ya da bir toplumun ayrlmas,78 farkl olmak79 anlamlarnda kullanlmtr.

Konumuz asndan bu kkten tremi bir kelimenin ihtilafa dellet ettiini

gstermek iin, ehl-i kitbn aralarnda kan gr ayrlklar anlatan u yeti rnek

olarak verebiliriz: Kendilerine apak deliller geldikten sonra paralanp ayrla

denler gibi olmayn.80

Lgat manalar ile Kurn'daki kullanmlar gz nnde bulundurulduunda bu

kkten tremi kelimelerin, genel olarak bir btnden ayrlmak anlamna geldii

grlr. Asl itibariyle bu kkten tremi kelimeler iki nesne arasndaki ayrl ifade

eder, ancak bazen zaman iki soyut eyin birbirinden ayrlmas hakknda da

kullanlr.81

69 et-Tevbe 9/56; fiilinin bu anlamnn dilimize "dleri patlar" eklinde tercmesi iin bk. Elmall, a.g.e.,, IV, 2571.

70 el-Mide 5/25. 71 ed-Duhn 44/4. 72 Th 20/94. 73 el-En'm 6/159; er-Rm 30/32. 74 el-Bakara 2/136, 285; l-i mrn 3/84. 75 el-Bakara 2/102. 76 et-Talk 65/2. 77 en-Nis 3/130. 78 l-i mrn 3/103, 105; e-r 42/13; el-Beyyine 98/4. 79 Ysuf 12/39, 67. 80 l-i mrn 3/105. 81 Semn Haleb, Umdet'l-huffz, III, 264.

22

5- Hcc ()

Lgatte herhangi bir yere ya da bir kiiye ynelmek, toplumun bir ahsa sk

aralklarla gidip gelmesi, hasmlk edip tartmada galip gelmek, kar tarafa delil ile

stn gelmek, bir mil ile yaray yoklamak, bir eyin derinliini lmek gibi anlamlara

gelir. Daha sonra istire yoluyla eitli ibadetleri ve farzlar yerine getirmek iin

Mekke'ye yaplan dn ziyaret iin kullanlmtr.82

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi pek ok kelime yer almaktadr.

Bunlardan hac ibadeti iin Ka'be'ye gitmek,83 delille muhlif taraf malup

etmeye almak,84 iki tarafn birbiriyle tartmas,85 hac ibadeti,86 hac,87

seneler,88 muhalif tarafn grn rtecek delil

89 anlamna gelmektedir.

Farkl gr benimsemi insanlar arasndaki tartmay ifade etmek iin kullanlan

kelimesi, delillerle kar taraf susturma abasn anlatmak iin kullanlr. Bir baka ifadeyle ihtilaf halindeki taraflardan her biri, dierini delillerle destekledii

grnden veya dayand delillerinden vazgeirme istek ve abasn ifade eder.90

Bundan dolay bu kelimenin gr ayrl halindeki taraflarn dncelerini delillerle

glendirerek yaptklar tartmay ifade etmek iin kullanld sylenebilir.

Metafizik lemde cehennem ehli arasnda meydana gelecek ihtilaf ve buna bal

olarak yaanacak tartma bu kkten tremi bir kelime ile ifade edilmitir: (Kfirler)

atein iinde birbirleriyle ekiirlerken zayf olanlar, o byklk taslayanlara: Biz size

uymutuk. imdi atein birazn bizden savabilir misiniz? derler.91

82 bn Abbd, a.g.e., II, 291-292; Cevher, a.g.e., I, 303-304; bn Manzr, a.g.e., II, 226-230; Zebd,

a.g.e., III, 314-318; Asm Efendi, a.g.e., I, 716; Kerm, a.g.e., I, 416. 83 el-Bakara 2/158. 84 el-Bakara 2/76,258; l-i mrn 3/61, 65; el-En'm 6/80. 85 fir 40/47. 86 el-Bakara 2/189, 196, 197; l-i mrn 3/97. 87 et-Tevbe 9/19. 88 el-Kasas 28/27. 89 el-Bakara 2/150; el-En'm 6/83. 90 sfehn, a.g.e., s. 115; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, I, 432. 91 fir 40/47.

23

6- Hdd ()

Lgatte, engellemek, bir eyin snrlarn belirlemek, bertaraf etmek, had cezasn

tatbik etmek, tarif etmek, keskinlemek, keskin olmak, kzmak, parlamak, yas tutmak,

mahrum etmek gibi anlamlara gelir.92

Bu kkten Kurn- Kerm'de geen , muhalefet edip dmanlk beslemek,93 belirli emir ve yasaklar,94 dilin sfat olarak sivri,95 demir96 ve keskin97

manalarnda kullanlmtr.

Bu kelime asl itibariyle, iki eyin birbirine karmasna mani olmak anlamna

gelir. Allah'n emir ve yasaklar, nleyici olduu iin olarak isimlendirilmitir.

Muhalefet edip dmanca davranmak, engelleyici ya da demirden yaplm harp

letlerini kullanmaya yol at iin fiili ile ifade edilmitir.98 Bu fiil Kurn- Kerm'de getii btn yerlerde Allah ve Raslne kar koymay ifade etmektedir.

Mesel u yeti buna rnek olarak vermek mmkndr: (Hla) bilmediler mi ki, kim

Allah ve Reslne kar koyarsa elbette onun iin, iinde ebed kalaca cehennem atei

vardr.99

7- Hsm ()

Lgatte ekime ve ihtilaf annda kar tarafa stnlk salamak, mcadele ve

hilafta dier taraf alt etmek, delillerle kar tarafa stn gelmek manalarna gelir.100

92 bn Abbd, a.g.e., II, 305-306; Cevher, a.g.e., II, 462-453; bn Manzr, a.g.e., III, 140-144; Zebd,

a.g.e., 410-414; Asm Efendi, a.g.e., I, 1114-115; Kerm, a.g.e., I, 426/427. 93 et-Tevbe 9/63; el-Mcdele 58/5, 20, 22. 94 el-Bakara 2/187, 229, 230; en-Nis 4/13. 95 el-Ahzb 33/19. 96 el-Kehf 18/96; el-Hadd 57/25. 97 Kf 50/22. 98 sfehn, a.g.e., s.116-117; Semn Haleb, Umdetul-huffz, I, 439-441. 99 et-Tevbe 9/63. 100 bn Abbd, a.g.e., IV, 255; Cevher, a.g.e., V, 1912-1913; bn Manzr, a.g.e., XII, 180-182; Zebd,

a.g.e., XVI, 215-217; Asm Efendi, a.g.e., IV, 266-267; Kerm, a.g.e., I, 630.

24

Kurn- Kerm'de kknden tremi pek ok kelime yer almaktadr. Bunlardan birbiriyle tartma ve atma iinde olma,101 karlkl ekimek,102 ve kelimeleri ekime iinde olan taraflar,

tartmac insanlar, kar kan ve tartan103 anlamlarnda kullanlmtr. Asl itibariyle kk yan ve taraf anlamlarna gelir. ekien insanlardan her biri dierinin bir tarafndan tutup ektii iin104 ihtilaf annda taraflardan birinin dierini

grnden vaz geirmek gayesiyle girdii mcadeleyi ifade etmek zere

kullanlmtr.

Kurn- Kerm'de yeryznde insanlar aras mnasebetlerde meydana gelen

anlamazlklar,105 dinler aras ihtilaf106 ile mele-i l'da vuku bulmu tartmay

andran konumalar107 ve hirette cehennem ehli arasnda gerekleecek ekimeler108

ifade edilirken bu kkten tretilmi kelimeler tercih edilmitir. Mesel srailoullar

arasnda Hz. Meryem'i kimin himaye edecei hususunda meydana gelen ihtilaf

anlatan u yet-i kermede bu kavram kullanlmtr: "Hangisinin Meryem'in hmisi

olacan kur'a ile belirlediklerinde sen onlarla birlikte deildin ve [o konuda]

birbirleriyle ekitiklerinde yanlarnda yoktun."109

8- Kt'a ()

Lgatte, ipin rgsn zmek, bir mesafeyi batan sona kat etmek, meyve

toplamak, bir eyi yarda brakmak, yol kesmek, babann oluna bir miktar mal

101 el-Hac 22/19; Kf 50/28; ez-Zmer 39/31. 102 Sd 38/64. 103 en-Nis 4/105; en-Nahl 16/4; Ysn 36/77. 104 sfehn, a.g.e., s. 155; Semn Halebi, Umdet'l-huffz, I, 585. 105 l-i mrn 3/44; Sd 38/21. 106 el-Hac 22/19. 107 Sd 38/69. 108 Sd 38/64. 109 l-i mrn 3/44.

25

ayrmas, soykrmda bulunmak, kesin konumak, engel olmak, ldrmek,

engellemek, gemek gibi anlamlara gelir.110

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi bir ok kelime bulunmaktadr.

Bunlardan, aa kesmek,111 el kesmek,112 tamamen yok etmek,113 yol kesmek,114 helak etmek,115 gzetilmesi gereken balara riyet etmemek,116 yol katetmek,117 meyve

toplamak,118 kesin karara varmak,119 paralamak,120 bakla yaralamak,121 ayrmak,122 eitli gruplara ayrmak,123 kesmek,124 aradaki balarn kesilmesi,125 mevcut birlii bozmak,126 yaamn sona ermesi127 kara paras128 ve gecenin bir ksm,129 gecenin bir blm130 anlamna gelmektedir.

110 bn Abbd, a.g.e., I, 142-146; Cevher, a.g.e., III, 1266-1269; bn Manzr, a.g.e., VIII, 276- 286;

Zebd, a.g.e., XI, 378-389; Asm Efendi, a.g.e., III, 376-377; Kerm, a.g.e., III, 538. 111 el-Har 59/5. 112 el-Mide 5/38. 113 el-En'm 6/45; el-A'rf 7/72. 114 el-Ankebt 29/29. 115 l-i mrn 3/127. 116 el-Bakara 2/27; er-Ra'd 13/25. 117 et-Tevbe 9/121. 118 el-Vka 56/33. 119 en-Neml 27/32. 120 Muhammed 47/15. 121 Ysuf 12/31, 50. 122 el-A'rf 7/160. 123 el-A'rf 7/168. 124 Th 20/71; e-uar 26/49. 125 el-Bakara 2/166; el-En'm 6/94. 126 el-Enbiy 21/93; el-M'minn 23/53. 127 et-Tevbe 9/110. 128 er-Ra'd 13/4. 129 Ynus 10/27. 130 Hd 11/81; el-Hicr 15/65.

26

asl itibariyle bir eyi ayrmay ifade eder. Kimi zaman bu, cisimlerde olduu gibi gz ile grlr, kimi zaman ise sadece idrak edilir. Nitekim Kurn-

Kerm'de her iki kullanmn da rneklerini bulabiliriz. Mesel, "O ikisinin elini

kesin"131 yetinde cisimlerde, "Allah'n birletirilmesini emrettii eyi koparp

ayrrlar"132 yetinde ise soyut meseleler hakknda kullanlmtr.133

Kurn- Kerm'deki kullanmlar arasnda geen fiili iki yet-i kermede insanlar arasnda dini konularda kan ihtilaf anlatmak iin kullanlmtr. Bununla

ihtilaf yznden birbirinden ayrlan gruplardan bahsedilmitir. Mesel bu kavram,

son ilh mesajdan nce vahy teblilerden birine muhatap olmu, ama zaman

ierisinde tevhid inancndan saparak eitli isimler altnda hizb bir taassup iine

kapanp katlaan ve her biri kendi dogmalarna sk sk balanan gruplar haline

gelen kimselerden bahseden u yet-i kermede bu manada kullanlmtr:

"Aralarndaki birlii bozup para para oldular. Her bir hizip sahip olduklaryla

honutluk duyar oldu."134

9- Nz ()

Lgatte ykselmek, tepeye kmak, bir yerde yukar oturmak, bir kimseyi

kaldrp yere almak, zhir olmak, damarn kabarmas, zayflktan kemiin ortaya

kmas, korkudan nefesin tkanmas, kadnn kocasna isyan etmesi, ona boyun

ememesi, erkein eine kat davranmas, kalbin iddetle atmas gibi anlamlara

gelir.135

Kurn- Kerm'de kalkmak,136 birbiri zerine koyarak terkip etmek,137 kt

muamelede bulunmak,138 isyan etmek139 anlamlarn ifade etmek iin bu kkten

tretilmi fiiller kullanlmtr.

131 el-Mide 5/38. 132 el-Bakara 2/27. 133 sfehn, a.g.e., s. 408; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, III, 378; Frzbd, a.g.e., IV, 282. 134 el-M'minn 23/53. 135 bn Abbd, a.g.e., VII, 287-288; Cevher, a.g.e., III, 899; bn Manzr, a.g.e., V, 418-419; Zebd, a.g.e.,

VIII, 159-160; Asm Efendi, a.g.e., II, 859; Kerm, a.g.e., IV, 298-299. 136 el-Mcdele 58/11.

27

Bu kkten tremi kelimeler ykseklik anlamnda birlemektedir.140 Bundan

dolay beer mnasebetlerde taraflardan birinin, kendisini dierinden stn grmesi

sonucu sergiledii davran biimini ifade etmek iin kullanlmtr. Aratrma konusu

asndan bakldnda Kurn- Kerm'de bu kelimenin eler arasnda meydana gelen

aile ii ihtilaflar ifade etmek zere kullanld grlmektedir. Bu fiil hem erkeklerin

hem de kadnlarn sergiledii olumsuz davranlar anlatmak iin tercih edilmitir.

Buradan hareketle diyebiliriz ki, aile ii ihtilaf sadece elerden birinden

kaynaklanmaz. Aksine hem kadndan hem de erkekten kaynaklanr.

Bu kavramn Kurn'da ihtilaf iin kullanlmasna rnek olarak erkein ilgisizlii

ve zerine den nafaka gibi grevleri yerine getirmemesi sonucu kabilecek aile ii

atmalara141 deinen u yet-i kerme zikredilebilir: "Eer bir kadn kocasnn

geimsizliinden yahut kendisinden yz evirmesinden endie ederse, aralarnda bir sulh

yapmalarnda onlara gnah yoktur."142

10- Nz'a ()

Szlkte bir eyi kknden skmek, koparp ekmek, kaldrmak, eli cepten

karmak, oku yaydan frlatmak, mirin memuru iten atmas, okunun yayn kiriini

germesi, kuyudan kova ekmek, metinden anlam karmak, itaatten kmak, silah

brakmak, elbise karmak, hastann lme yaklamas, ocuun ana-babadan birine

ekmesi, nefsin bir eye meyletmesi, insann vatann zlemesi, bo eylerden yz

137 el-Bakara 2/259. 138 en-Nis 4/128. 139 en-Nis 4/34. 140 bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah bn Mslim (. 276/889), arbul-Kur'n (nr. Seyyid

Ahmed Sakar), Drul-ktbil-lmiyye, Beyrut 1978, s. 126; Sicistn, a.g.e., s. 472; sfehan, a.g.e., s. 495; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, IV, 206; Frzbd, a.g.e., V, 56; bn Mlakkn, Sircuddn Eb Hafs (. 804/1401), Tefsrul-arbil-Kur'n (nr. Semir Th Meczb), Birinci Bask, lemul-ktb, Beyrut 1978, s. 107.

141 Zemaher, Eb Kasm Mahmud bn mer (. 538/1144), el-Kef an hakkik avmidit-tenzl ve uynil-aqvl fi vuchit-tevl (nr. Muhammed Abdusselm hn), I-IV, Drul-ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut 1995, I, 559; Nesef, Abdullah bn Ahmed (. 710/1310), Medrikut-tenzl ve hakikut-tevl (nr. Mervn Muhammed e-ar), I-IV, Drun-nefis, Birinci Bask, Beyrut 1996, I, 369.

142 en-Nis 4/128.

28

evirmek, san alnn iki tarafndan ve tepeden dklmesi, ocuun yaramazlktan

vazgemesi gibi anlamlara gelir.143

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi kelimelerin kullanmna bakldnda,

fiilinin eli ekip karmak,144 gnllerdeki kini gidermek,145 bir toplumdan birini hid olarak getirmek,146 verilmi bir nimeti geri almak,147 insanlar yerlerinden

savurup atmak,148 bir grubu ayrp ne karmak,149 elbise karmak,150 fiilinin tartmaya srklemek,151 fiilinin kadeh gezdirmek152 ve ihtilaf yznden ekimek153 anlamlarna geldiini grlr.

Bu kkten tremi kelimeler asl itibariyle cisimlerin ekilip karlmas

anlamnda kullanlrken daha sonralar anlam genilemesine urayarak soyut eyler

iin de kullanlr olmutur. Bu genileme sayesinde gr ayrlklar yznden

insanlarn birbirleriyle tartmas ve mcadelesi bu kkten tremi kelimelerle ifade

edilmitir.154 Mesel ihtilaf annda Mslmanlara ne ekilde hareket etmeleri

gerektiini tleyen ve bu konuda onlara emsalsiz bir prensip getiren u yet-i

kerme de bu kkten tremi bir kelime bulunmaktadr: "Ey iman edenler! Allah'a,

Peygamber'e ve aranzda kendilerine otorite emanet edilmi olanlara itaat edin; ve her

hangi bir konuda anlamazla derseniz onu Allah'a ve Peygamber'ine gtrn."155

143 bn Abbd, a.g.e., I, 388-389; Cevher, a.g.e., III, 1289-1290; bn Manzr, a.g.e., VIII, 349-352;

Zebd, a.g.e., XI, 472-477; Asm Efendi, a.g.e., III, 430-431; Kerm, a.g.e., IV, 281. 144 el-A'rf 7/108; e-uar 26/33. 145 el-A'rf 7/43; el-Hicr 15/47. 146 el-Kasas 27/75. 147 l-i mrn 3/26; Hd 11/9. 148 el-Kamer 54/20. 149 Meryem 19/69. 150 el-A'rf 7/27. 151 el-Hac 22/67. 152 et-Tr 52/23. 153 l-i mrn 3/152; en-Nis 4/59; el-Enfl 8/43; el-Kehf 18/21. 154 Semn Haleb, Umdet'l-huffz, IV, 186. 155 en-Nis 4/59.

29

11- Rdd ()

Lgatte geldii yere gndermek, iade etmek, yanstmak, hocann dzeltip

dorusunu telaffuz etmesi iin rencisine hatasn sylemesi, cevap vermek,

reddetmek, kapy kilitlemeden kapatmak, bir halden bir baka hale evirmek, vmek,

boamak gibi anlamlara gelir.156

Kurn- Kerm'de bu kkten bir ok kelime bulunmaktadr. Bunlardan eli bo gndermek,157 tekrarlamak,158 geri dndrmek,159 durumunu deitirmek,160

nlemek,161 gtrmek,162 dntrmek,163 dinden dndrmek,164 meseleyi ehline

gtrmek,165 iade etmek,166 geri vermek,167 engel olmak,168 aknlk iinde olmak,169 eski haline dnmek,170 geri dnmek,171 dinden dnmek,172 anlamlarna gelir.

Kurn- Kerm'de insanlar arasnda ortaya kan ve din deitirmeye kadar

varan ihtilaf anlatmak iin ve fiileri tercih edilmitir. Asl itibariyle bu fiiller,

156 bn Abbd, a.g.e., IX, 257-258; Cevher, a.g.e., II, 473-474; bn Manzr, a.g.e., III, 172-175; Zebd,

a.g.e., IV, 450-453; Asm Efendi, a.g.e., I, 1140-1141; Kerm, a.g.e., II, 151. 157 el-Ahzb 33/25. 158 el-sr 17/6. 159 el-Kasas 28/13. 160 et-Tn 95/5. 161 el-Enbiy 21/40; Sd 38/33. 162 brhm 14/9. 163 en-Nis 4/47. 164 el-Bakara 2/217; l-i mrn 3/100, 149. 165 en-Nis 4/59, 83. 166 en-Nis 4/86. 167 Ysuf 12/65. 168 el-Enbiy 21/40. 169 et-Tevbe 9/45. 170 Ysuf 12/96. 171 el-Kehf 18/64. 172 el-Bakara 2/217; el-Mide 5/54.

30

gidilen yoldan geri dnmeyi ifade etmek iin kullanlr.173 Ancak Kur'n, herhangi

bir dn inantan vaz gemeyi irtidat olarak grmez. Ona gre dier dinlerden slm'a

geiler hidyete ermektir. Ancak slm'dan dnp baka dinleri kabul etmek ise

menf bir kavram haline dnen irtidattr. Mesel u yet-i kermede bu durumu net

bir ekilde yanstlmaktadr: "Ey iman edenler! Sizden kim dininden dnerse (bilsin ki)

Allah, sevdii ve kendisini seven mminlere kar alak gnll (efkatli), kfirlere kar

onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir."174

12- cr ()

Lgatte, birini bir eyden men etmek, uzaklatrmak, bir ubuk vastasyla az

genie amak, stunlarla tavan oluturmak, dizginlerle hayvan kontrol altna almak,

mzrakla ar yaralamak, hayvan aaca balamak, aacn dallarna dike vermek,

birbirine girmek, ihtilaf etmek, ekimek, bir blgedeki aalarn oalmas gibi

anlamlara gelir.175

Kurn- Kerm'de bu kkten gelen kelimelere bakldnda, fiilinin anlamazla dmek anlamnda176 ve kelimelerinin ise gvdesi, yapra ve glgesi olan bitkiler iin kullanldn grrz.177 Bu tr bitkilere, dallar birbirinden

ayr olduu iin bu ad verilmitir.178 Buradan hareketle bu kelimenin asl anlamnn

ayrlk olduunu sylemek mmkndr.

Kur'an'n nzul srecinde meydana gelen anlamazlklarn zmnde Hz.

Peygambere mracaat gerekli gren u yet-i kerme, bu kavramn ahslar aras

ihtilaflar iin kullanldn gsterir: "Hayr, Rabbine andolsun ki onlar, aralarnda

anlamazla dtkleri her konuda seni hakem yapmadklar srece ve sonra da senin

173 sfehn, a.g.e., s. 199; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 90. 174 el-Mide 5/54. 175 bn Abbd, a.g.e., VI, 426-427; Cevher, a.g.e., II, 693-694; bn Manzr, a.g.e., IV, 394-398; Zebd,

a.g.e., VII, 8-13; Asm Efendi, a.g.e., II, 422-425; Kerm, a.g.e., II, 430. 176 en-Nis 4/65. 177 en-Nahl 16/10, 68; el-Hac 22/18; Ysn 36/80; er-Rahmn 55/6; el-Vka 56/52. 178 Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 290.

31

kararna kalplerinde hibir burukluk duymakszn tam bir teslimiyetle tbi olmadka

inanm olmazlar."179

13- kk ()

Szlkte elbiseyi birbirinden ayrlaca yerden yrtmak, yarmak, datmak,

toplumun birlik ve btnln bozmak, safa dalp datmak, geminin suyu yararak

ilerlemesi, saban srmek, ameliyat iin yarmak, boylamasna gemek, ocuun az

diinin kmas, atn saa sola komas, bir eyin zor olmas, yolculuun uzak olmas,

dikkatle bakmak, ziyaret etmek gibi anlamlara gelir.180

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi yarmak,181 iini gletirmek,182 kar gelmek,183 , ve yarlmak,184 uzun mesafe,185 ihtilaf ve dmanlk186 anlamnda kullanlmtr.

Kur'an'da eitli kesimler arasndaki ihtilaf, taraflarn duru ekillerinin farkl

olmasndan dolay bu kavramla ifade edilmitir. nk, farkl durular farkl

sonulara neden olmaktadr. Araplarn detine istinaden taraflar arasndaki ihtilafn

bu kelimeyle ifade edildii de sylenmektedir. Nitekim rivyete gre Araplar,

birbirleriyle ilikilerini kesmek istedikleri zaman bir sopa alp onu ortadan ikiye

blerlerdi, sonra her biri onun bir parasn alp birbirlerine sopa birleinceye kadar

bir araya gelmeyeceklerini syleyerek ayrlrlard. Bundan dolay gr ayrlklarnn

bu tr dmanla dnmesi olarak adlandrlmtr.187 Nitekim Kur'n- Kermde Hz. Peygamber mmetinin nceki peygamberler hakknda benimsedii

179 en-Nis 4/65. Ayrca bk. bn Kuteybe, a.g.e., s. 130; Rz, a.g.e., s. 218; bnul-Mlakkn, a.g.e., s. 110. 180 bn Abbd, a.g.e., V, 181-183; Cevher, a.g.e., IV, 1502-1503; bn Manzr, a.g.e., X, 181-186; Zebd,

a.g.e., XIII, 245-252; Asm Efendi, a.g.e., III, 906-909; Kerm, a.g.e., II, 486. 181 Abese 80/26. 182 el-Kasas 28/27. 183 el-Enfl 8/13; Muhammed 47/32; el-Har 59/4. 184 el-Bakara 2/74; Kf 50/44, er-Rahmn 55 37. 185 et-Tevbe 9/42. 186 el-Bakara 2/137, 176; en-Nis 4/35; Hd 11/105; Sd 38/2; Fusslet 41/52. 187 sfehn, a.g.e., s. 267; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 322; Frzbd, a.g.e., III, 331.

32

inanc gsteren ve zmnen daha nceden vahye muhatap olmu toplumlar da benzer

inanca sahip olmaya davet eden u yette, toplum iinde dinler arasnda meydana

gelen ihtilaf bu kavramla ifade edilmitir: "Eer onlar da sizin inandnz gibi

inanrlarsa doru yolu bulmu olurlar, yz evirirlerse mutlaka anlamazlk iine

dm olurlar."188

14- ks ()

Lgatte, geimsiz olmak, kat olmak, kt huylu olmak, gece ile gndzn bir

arada bulunmamas gibi anlamlara gelir.189

Kurn- Kerm'de sadece bir yerde bu kkten tremi bir kelime gemekte190 ve

kt huylar yznden ittifak edemeyen srekli ihtilaf ve atma halinde olan

kimseler iin kullanlmtr.191 Bir ok puta tapan ile Allah' birleyenin durumunun

gzel bir misal ile anlatld sz konusu yet u ekildedir: "Allah, ekiip duran birok

ortaklarn sahip olduu bir adam (kle) ile yalnz bir kiiye bal olan bir adam misal

olarak verir."192

15- Vly ( )

Birinin yannda yer alp sra bakmndan ondan sonra gelmek, ikinci kez

yamur yamas, bir eyi tamamen kontrol altna almak, lke ynetmek, prensin

padiah olmas, birine samimiyetle balanmak, birinin yannda yer alp onu

desteklemek gibi anlamlara gelir.193

188 el-Bakara 2/137. 189 bn Abbd, a.g.e., VI, 159; bn Manzr, a.g.e., VI, 112; Zebd, a.g.e., VIII, 327-328; Asm Efendi,

a.g.e., II, 942; Kerm, a.g.e., II, 489. 190 ez-Zmer 39/29. 191 bn Kuteybe, a.g.e., s. 383; ulmu Saleb, Eb Umer Muhammed bn Abdilvhid (. 345/956),

Yktetus-srt f tefsr arbil-Kur'n (nr. Muhammed bn Yakb et-Turkistn), Mektebetul-ulm vel-hkem, Birinci Bask, Medne 2002, s. 446; sfehn, a.g.e., s. 269; Rz, a.g.e., s. 263; Semn Haleb, Umdet'l-huffz, II, 328; bnul-Mlakkn, a.g.e., s. 342.

192 ez-Zmer 39/29. 193 bn Abbd, a.g.e., 379-382; Cevher, a.g.e., VI, 2528-2531; bn Manzr, a.g.e., XV, 406-415; Zebd,

a.g.e., XX, 310-317; Asm Efendi, a.g.e., IV, 1223-1225; Kerm, a.g.e., IV, 539.

33

Kurn- Kerm'de bu kkten tretilmi ok sayda kelime vardr. Bunlardan yaknda olmak,194 arka dnmek,195 yz evirmek,196 dndrmek,197 ynelmek,198 geri dnmek,199 birbirine musallat klmak,200 uzaklamak,201 verilen szden dnmek,202 ilh mesajdan yz evirmek,203 ilh mesaja muhalif olanlardan yz

evirmek,204 birinden yz evirmek,205 ayrlmak,206 ba ekmek,207 geri dnmek,208 veli

edinmek veya velisi olmak,209 bir kimsenin iini stlenip onu koruyan,210 son

derece yakn,211 miras hakkn stlenmek veya yardmc olmak,212 yardm ve dostluk,213 yannda olduu kimseye yardm edip ihsanda bulunan,214 arkadan gelen nesil,215 anlamal kimseler,216 efendi217 gibi anlamlara gelir.218

194 et-Tevbe 9/123. 195 en-Neml 27/10; el-Kasas 28/31. 196 Lokmn 31/7. 197 el-Bakara 2/142. 198 et-Tevbe 9/57. 199 el-Ahkf 46/29. 200 el-En'm 6/129. 201 el-Bakara 2/205. 202 l-i mrn 3/82. 203 en-Nis 4/80; et-Tevbe 9/129; en-Nahl 16/82. 204 el-A'rf 7/79, 93. 205 Ysuf 12/84. 206 Th 20/60. 207 en-Nr 24/11. 208 el-Feth 48/16. 209 el-Mide 5/56. 210 er-Ra'd 13/11. 211 el-Bakara 2/257. 212 el-Enfl 8/72. 213 el-Kehf 18/44. 214 l-i mrn 3/150; el-Enfl 8/40. 215 Meryem 19/5. 216 en-Nis 4/33. 217 en-Nahl 16/76.

34

Bu kkten tretilmi kelimeler genelde yaknlk, yardmlama ve birlik ifade

etmektedir. Ancak bunlar arasnda ve fiilleri, zaman zaman anlamazlk yznden taraflarn birbirinden yz evirmesini anlatmak iin kullanlmtr. Ayrca

bu ifadeler "pasif muhalefet" diye nitelendirebileceimiz kar tarafa ynelik eyleme

dnmeyen gr ayrlklarn ifade eder. Mesel Mekkelilerin Kurn vahyine kar

tahammlszlklerini gsteren u yet-i kermede mriklerin Hz. Peygamber'e kar

takndklar olumsuz tavr bu kavramla anlatlmtr: "Kur'an okurken ne zaman

Rabbinden Tek Tanr olarak sz etsen nefretle srtlarn dnp giderler."219 Allah Tel

Hz. Peygamberin kendisine ve vahye kar olur olmaz iddialarda bulunan mriklere

kar izlemesi gereken tavr belirlerken de bu kkten tremi bir kelimeyi tercih

etmitir: "O halde onlardan yz evir."220

II- HTLAFIN KAYNAI VE NTEL

htilafn m