KUNG SINO ANG KUMATHA NG

KASAYSAYAN NG BUHAY NI

FRANCISCO BALTAZARAT PAG-UULAT NG KANIYANG KARUNUNGA’T KADAKILAAN

SINULAT NI

HERMENEGILDO CRUZ

IKALAWANG PAGKALIMBAG

AKLAT NG BAYANMETRO MANILA

2013

“FLORANTE”

NCCAPambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining

KWFKomisyon sa Wikang Filipino

Kung Sino ang Kumatha ng “Florante”Kasaysayan ng Buhay ni Francisco Baltazar at Pag-uulat ng Kaniyang Karununga’t Kadakilaan

Karapatang-sipi © 2013 ng Komisyon sa Wikang Filipino

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.

Disenyo ng Aklat at Pabalat: Angeli Marie G. Narvaez

The National Library of the Philippines CIP Data Recommended entry:

Cruz, Hermenegildo Kung sino ang kumatha ng “Florante” : kasaysayan ng buhay ni Francisco Baltazar at paguulat ng kaniyang karununga’t kadakilaan / sinulat ni Hermenegildo Cruz … ikalawang pagkalimbag .-- Metro Manila : Komisyon sa Wikang Filipino, c2013. p. ; cm. Reprint. Originally published : Manila : Libreria Manila Filatelico, 1906.

ISBN 978-971-0197-27-9

1. Baltazar, Francisco (Balagtas), 1788-1862 -- Criticism and interpretation 2. Baltazar, Francisco (Balagtas). Florante at Laura -- History and criticism.

PL6058.9B3.F5 899.2111009 2014 P320130761

Inilathala ng KOMISYON SA WIKANG FILIPINO 2F Watson Bldg., 1610 J.P. Laurel St., San Miguel, Maynila Tel02-733-7260•02-736-2525 Email:komfil.gov@gmail.com•Website:www.kwf.gov.ph

sa tulong ng grant mula sa

PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING (NCCA)633 General Luna Street, Intramuros, 1002 ManilaTel. 527-2192 to 97 · Fax 527-2191 to 94Email: info@ncca.gov.ph · Website: www.ncca.gov.ph

The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promot-ing culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of ar-tistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and in-tegrates traditional culture and its various expressions as a dynamic part of the national cultural mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities. The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).

KUNG SINO ANG KUMATHA KAY BALAGTAS

ni Virgilio S. Almario

SA NGAYON, NAKAMIHASNAN na nating ipagdiwang ang Abril 2 bi-lang kaarawan ni Balagtas. Naniniwala din táyong ang unang limbag

ng Florante at Laura ay lumabas noong 1838. May itinanghal nang dula sa CCP na sumusunod sa haka na sinulat ni Balagtas ang Florante at Laura sa bilangguan at bunga ng nabigong pagsinta kay Maria Asuncion Rivera. Ang totoo, lahat ng impormasyong ginagamit ngayon hinggil kay Francisco Balagtas Baltazar ay nagmula sa saliksik na Kun Sino ang Kumatha ng “Florante” na sinulat ni Hermenegildo Cruz at nalathala noong 1906.

Sa wika ng postmodernong kritisismo, “kinatha” para sa atin ni H.Cruz si Balagtas.

Bago at pagkatapos ng kaniyang aklat ay wala nang maituturing na sanggunian hinggil sa talambuhay at mga sinulat ni Balagtas. Wala pang lumilitaw hanggang ngayon na saliksik upang salungatin o usigin ang ka-totohanan ng kahit isa sa kaniyang mga datos hinggil sa Sisne ng Panginay. Ang totoo, halos nagkaroon ito ng lehitimasyon nang gamitin ang kaniyang siniping taludturan mulang Orosman at Zafira upang mapatunayang kay Balagtas nga ang nahalungkat na iskrip ng naturang komedya sa koleksi-yong Julian Cruz Balmaseda ng Pambansang Aklatan.

Ito ang pangunahing dahilan upang mapisil ang aklat ni H. Cruz na isa sa muling-lathala sa seryeng Aklat ng Bayan ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). Malaki ang paniwala ng KWF na patuloy na pakikina-bangan ng mga nais magsaliksik pa ang mga nalikom na impormasyon ni H. Cruz gayundin ang kaniyang nakolektang iba pang tula ni Balagtas. Sa aklat lamang na ito matatagpuan ang sayneteng La india elegante y el negrito amante gayundin ang ilang halimbawa ng maikling tula ni Balagtas.

♦ KUN SINO ANG KUMATHÂ NG͂ “FLORANTE” ♦

Ang saynete ay malimit nang itanghal at lumabas na sa ilang aklat sa dula. Ngunit ang mga maikling tula ay hindi pa gaanong napagtutuunan ng pag-aaral. Maliban marahil sa aking sariling maiikling puna hinggil sa naturang mga tula at sa paglilimbag ng “Labindalawang Sugat ng Puso” sa ilang antolohiya ay wala pang dibdibang pagsusuri sa halaga ng mga ito sa pag-tula noong siglo 19. Malaki ang aking palagay na higit pang titingkad ang katangian ni Balagtas bilang primera klaseng makata ng kaniyang panahon kapag sinuri ang maiikling tulang nalikom ni H. Cruz.

Sa kabilang dako, dapat basáhin nang maingat ang iba pang bahagi ng aklat. Halimbawa, isang malaking eskandalo ngayon ang paglilimbag niya ng isang tulang may pamagat na “Sa Aking Mga Kabata” at pagsasa-bing sinulat ito ni Rizal noong ito ay isang musmos. Naging napakapopular ang tula ngunit hindi napagmuni ng madla na imposibleng sinulat ito ni Rizal.

Maging maingat din sa kaniyang mga komentaryo bilang manunur-ing pampanitikan. Halimbawa, ang tila mapanlibak niyang turing sa ibang kapanahon ni Balagtas sa talatang ito:

Kung gayon, anong mga tula ang mahihintay natin samga manunulang Tagalog ng mga kapanahunan ni Baltazar, niyaong mga ugalli, pangungusap, pagninilay at sampungkatutubong hilig ng lupang bayang nagbubuhay sa likás nasimoy at kalagayan ng lupang kinatitirhan niya, ay kasalukuyangininis ng ugali, pangungusap, pagninilay at hilig ng ibang bayan,na ang agwat niya sa atin ay katulad ng araw at gabi? Ano angmaiaanak ng isip ng isang bayan pawang hango lamang sa mgakasaysayang lumaganap noon, at ng mga tulang nauukol sakabanalan, na siyang masasabing pinakadakilang layon ng wikanatin ng mga tinalikdang panahon?

Bagaman alam nating ang layunin ni H. Cruz ay itanghal ang kadakilaan ng pag-iisip ni Balagtas, lubhang naging mababà naman ang pagtingin niya sa panahon at kapanahon ni Balagtas.

Sa kabila ng lahat, higit na dapat isaalang-alang ang ibinuhos na tiyaga at panahon ni H. Cruz upang magpasimuno sa pagsasaliksik hinggil

♦ KUNG SINO ANG KUMATHA KAY BALAGTAS ♦

kay Balagtas.Mabuti sapagkat inabutan pa niya ang mga kamag-anak bilang mga informant at nabubuhay pa sa kanilang alaala ang larawan ni Balagtas. Mabuti at nakatagpo pa siyá ng mga kasulatan upang pagbatayan ng datos hinggil sa búhay ng makata. Kung bahagya pang nahulí ang kaniyang inisy-atiba ay bakâ wala na táyong mababása pa ngayon.

Higit pa natin siyáng hahangaan kapag inisip na isiningit lamang ni H. Cruz ang saliksik kay Balagtas sa kaniyang totoong trabaho bilang unyonista. Sinasabing nag-aral siyá sa ilalim at patnubay ni Isabelo de los Reyes at naging ikalawang pangulo ng Union Obrero Democratica de Fil-ipinas. Noong 1918 naging laybraryan siyá sa Philippine Assembly at sa taon ding iyon ay nahirang na Assistant Director of Labor hanggang maging Director of Labor noong 1924.

Hinggil sa bagong edisyong ito, sinikap ng KWF na huwag galawin ang teksto ng orihinal ni H. Cruz upang matunghayan ng mga mambabasá ngayon ang binása ng madla noon. Ilang buwang pinagtiyagaang kopyahin ni G. Jose Evie Duclay ang orihinal ni H. Cruz at masinsinang binása ang kopya upang makatiyak ng katapatan sa nalathala noong 1906.

Ferndale Homes21 Oktubre 2013

KUN SINO ANG KUMATHÂ NG͂

KASAYSAYAN NG͂ BÚHAY NI

FRANCISCO BALTAZAR

AT PAG-UULAT NANG KANYANG KARUNUNG͂A’T KADAKILAAN

SINULAT NI

HERMENEGILDO CRUZ

UNANG PAGKA-LIMBAG

MAYNILÀ

L I B R E R Í A “ M A N I L À F I L AT É L I C O ”Daang Soler, bil. 453, Santa Cruz

1906

ANG KUMATHÂ NG͂ “FLORANTE”

Ipinanganak sa Bigaa nang ika 2 nang Abril nang 1788Namatay sa Udyong nang ika 20 ng Febrero nang 1862

ANG AKLAT NA ITO’Y ARING TUNAY NANG SUMULAT

LAHAT NANG AKLAT AY MAGTATAGLAY NANG ISANG TATÁK

Isinasamò sa kahit sinong ibig gu-mamit ng͂ mg͂a tulâ ni Francisco Baltazar na nalalangkáp sa aklat na itó (tang͂ ì la-mang ang Florante) ay mangyaring ibigay sa mg͂a anák ng͂ kumathâ ang kaunting halagáng nararapat nilang tamuhín sa mi-nana sa kanilang nasirang amá. Ng͂uni’t, ang gayo’y dî na kinakailang͂an, kung hindî gagamitin sa ikakikita ng͂ salapi, ang tinurang mg͂a tulâ.

Ipinagbabawal ang pagpapalimbág.

Ipinagbabawal din namán ang magsa-lin ng͂ mg͂a larawan (cliché) ng͂ aklat na itó.

Ipinagbibilí ang aklat na itó sa lahat ng͂ aklatan (librería) dito sa Maynilà at sa mg͂a lalawigan.

Pakyawan: sa bahay ng͂ sumulat, daang Pavia, bil. 108, looban bil. 110, Tundó, Maynilà, S. P.

Sa nánaSa PaSimula I.—KaSaySayan nG búhay ni FranciSco Baltazar Kasulatan nang pagkakábinyág sa kanyá Kasulatan nang kanyáng pagkakápag-asawa Kasulatan nang pagkakápag-libíng sa kanyáTulâ ng͂ isá niyáng anák na lalakeKasaysayan tungkol sa isá niyang kamag-ának na mánunulâ, at ang tulâ nitóII.—AnG “Florante at Laura” at anG mGa kaSulatanG

naGPáPaunlák Sa awit na itó

“Pinagdaanang búhay ni Florante at ni Laura sa kahariang Albania”kay Selia

Sa babaSa nitó

Puno nanG Salita

Isang balak ni Rizal tungkol sa “Florante”Si Rizal at ang “Florante”Si W. Retana at ang “Florante”Ang “Noli me tangere” at ang “Florante”Si Fr. Toribio Minguella at ang “Florante”Si Glauco, ang sariling literatura at ang “Florante”Si McYoar at ang “Florante”Si Pardo de Tavera at ang “Florante”Ang pamahayagang Katwiran at ang “Florante”Ang pagkakásalin sa wikang kapangpang͂an nang tinurang awitSi Dr. Bejuco at si BaltazarTulâ ni Emiliano Manguiat tungkol kay BaltazarAng aklat na “Ang baybayin ng tagá Filipinas” at ang mg͂a tulâ ni BaltazarAng “Logia Balagtás,” —“Teatro Florante,”—“Companía de Zarzuela Tagala Balagtás,”—“Instituto Balagtás”Ang mg͂a dulang “Pañgakong hindi natupad” at “San Lázaro,” at ang mga tulâ ni Baltazar

TUNTUNIN

tudlinG

1- 4558

2630

33- 36

36- 37

39

4344- 49

5051- 102

102- 103103104

104- 106106- 107108- 111112- 115115- 116116- 120

120120- 121121- 123

123

124

125

Isang bustong pagkít ni Baltazar, at ang daang BALAGTÁS sa BigaâAng dulang “Si Celia at si Kiko”Ang unang pagtatanghal sa kumathâ ng “Florante”Ang Wikang Tagalog ay dapat turing͂ang “Wika ni Baltazar”III.—mGa tula ni FranciSco baltazar na hindi Pa inalilimbaG

Balità tungkol sa ilang kathâ niyáIsang tulâ niyang kapilas ng “Florante” ó “Ang labingdala- wang sugat ng puso”Ilang tulâ nang kathâ niyang “Orosman at Zafira”Ilang tulâ nang kathâ niyáng “Bayaceto y Dorlisca”Ilang tulâ nang kathâ niyang “Nudo Gordeano”Isang kundiman ni Baltazar: “¡Sa kinakasi niyaring búhay!”Dalawang tulâ nang isá pang kundiman niyáTulâ niyá sa isang binibining ikákasal“¡Paalam na sa iyó…!”“¿Anó ang pag-aasawa?”Tulâ ni Baltazar úkol kay San MiguelPagpupuri kay Isabel IIBalità tungkol sa ilán pang tulâ ni BaltazarAng kanyang sayneteng “La India Elegante y el Negrito Amante”IV.—AnG PaGka-manunula ni FranciSco baltazar

Ang pinagmulán ng͂ pagka-bantóg ni Zorilla at ni BaltazarAng paraluman ni Petrarca at ang paraluman ng ating mánunulâIsang tulang wikang tagalog ni Rizal na hindî pa inalilimbagTulâ ni Lope K. SantosTulâ ni Patricio MarianoTulâ ni Valeriano Hernández PeñaAng sariling literaturaKAPUPUNÁNPatalastás, tungkol sa mg͂a larawan ng͂ aklat na itóAng larawan ni Baltazar, Ang Puno nang mangá, Ang Landás na patuñgo sa Puno nang mangá, Ang “Ilog- Kahilom,”at Ang “Ilog-Beata”Mg͂a natangap kong súlat tungkol sa aklat na itóTalâ ng͂ mg͂a malî

tudlinG

125125- 126

126

126- 127

129129- 133

133- 135136- 139139- 147147- 148148- 149

150150- 152

153154

154- 155156- 157157- 158

161- 175177

181- 183

185- 186187- 188188- 190191- 192192- 194194- 205

207207

207- 209210- 219

220