Kumu Kou - World Library
45
Transcript of Kumu Kou - World Library
Kumu Kou
Hale Kuamoÿo1999
Haku ÿia ÿo Ka Makau Hoÿokalakupua e Larry Kimura. (Mai loko mai o kekahimoÿolelo lawaiÿa a Robert Kaÿilianu i haÿi ai no ka makau iwipoÿi. Aia ke mälama ÿianei ka leo o Mika Kaÿilianu ma ka pökaÿa lipine ma ka Halehöÿikeÿike ÿo Kamehameha.Ma ke kökua o FIPSE, 1989.)
Hakuloli ÿia ÿo Keahiÿäloa e Kuÿuipo Matsuyama läua ÿo William H. Wilson. (Mailoko mai o Folk Tales From Hawaiÿi na Mary Pükuÿi a me Laura Green, 1991.)
Hakuloli ÿia ÿo No Mäui A Akalana Me Kaÿalaehuapï e William H. Wilson. (Mai lokomai o ka moÿolelo ÿölelo Hawaiÿi e waiho ana i loko o ka puke a Fornander, 1991.)
Hoÿokuleana © 1997 na ka Hale KuamoÿoKaha kiÿi ÿia e Mele McPherson
Hoÿoponopono hou ÿia e Haunani Bernardino
Paÿi ÿia e Ka Hale Kuamoÿo a me ka ÿAha Pünana Leoma o ke Kuÿikahi Kulanui o Hawaiÿi me ke kälä haÿawina
na ka ÿOihana Hoÿonaÿauao Pekelala no ka Hoÿonaÿauao ÿÖiwi Hawaiÿi
ISBN 0-9665331-3-5
Hale Kuamoÿo - Kikowaena ÿÖlelo Hawaiÿi, 1999Ke Kulanui o Hawaiÿi ma Hilo
200 W. Käwili St.Hilo, HI 96720-4091
Papa Kuhikuhi
Ka Makau Hoÿokalakupua ........................................................ 1Nä Huaÿölelo Hou .................................................................. 9
Keahiÿäloa................................................................................... 13Nä Huaÿölelo Hou ................................................................ 23
No Mäui A Akalana Me Kaÿalaehuapï .................................. 27Nä Huaÿölelo Hou ................................................................ 37
1
Ka MakauHoÿokalakupua
2
3
I ke au kahiko e noho ana he makua käne me käna keikiÿo Kinoulu ka inoa. Ua noho läua ma Kekaha i ka
mokupuni ÿo Hawaiÿi a he lawaiÿa kä läua hana.
He holo läua i ka moana i nä lä a pau ma luna o ka waÿa ekükaula ai. ÿO ke kükaula kekahi ÿano lawaiÿa ÿana me ke ahoa me ka makau.
I ka hiki ÿana o Kinoulu me kona makua käne i ke koÿa iÿa,ÿo ia hoÿi kahi e noho ai ka iÿa, he kükaula kä läua hana.
Kiÿi mau ÿia nä pöhaku nunui küpono e Kinoulu a waiho ÿiai luna o ka waÿa. Ua hoÿomäkaukau mua ÿia e ka makua käne oKinoulu nä aho lawaiÿa me ka makau.
He mali ÿia ka makau i ka maunu, ÿo ia hoÿi he ÿäpana iÿapaha. Maikaÿi ka iÿa ÿöpelu no ka hana maunu.
ÿÖwili ÿia aÿe ke aho lawaiÿa me ka makau me ka maunu püma luna o kekahi pöhaku a hïkiÿi ÿia ke kïpukaholo.
A kiloi ÿia aku i ke kai.
4
Na ka pöhaku nö e lawe i ka makau me ka maunu i lalo oke kai a manaÿo ka makua käne ua lawa ka iho ÿana i lalo. Uamaÿa nö hoÿi ÿo ia i ka huki aÿe i ke aho me ke kïpukaholo ahemo ka pöhaku. A ma hope, na ka pöhaku e kakaÿa i lalo.
A laila, na ka iÿa e holo mai e ÿai i ka maunu. Hauÿoli ÿoKinoulu ke ÿike kona lima i ke konikoni o ke aho no ka mea uaÿike ÿo ia ke ÿaki nei ka iÿa.
I ka iÿa e kiwikiwi ana ma ke aho, ÿo ia kä Kinoulu manawae hoÿomaka ai e huki no ka mea hoÿi ua paÿa ka iÿa. He mealeÿaleÿa loa nö iä Kinoulu ka huki ÿana mai i ka iÿa i luna.
ÿO ka iÿa e loaÿa mai, he kähala, he uku, he ÿöpakapaka, a henui hou aku.
I kekahi lä, iä Kinoulu mä e kükaula ana i ka moana, ÿikeakula läua i ka holo mai o ka ÿauwaÿa.
Nïnau ÿo Kinoulu, “E aha ana këlä poÿe?” A pane mai kamakua käne, “E hï aku ana këlä poÿe. ÿO ka ÿauwaÿa këlä o kealiÿi.”
Ua ÿike ÿo Kinoulu he lawaiÿa ÿokoÿa këlä ÿo ka hï aku. Nuika poÿe hoe o luna o ka waÿa a he mau känaka me ka mökoiÿohe nui e lawaiÿa ana i ke aku.
“Pehea ke ÿano o ka hï aku e loaÿa nei ke aku iä läkou ePäpä?” i nïnau ai ÿo Kinoulu.
“He pä i hana ÿia me ka iwi püpü. Hinuhinu a hulali këiapä i ke kai. Näna e hoÿolale i ka iÿa e ÿai. Noÿonoÿo ÿo ia he iÿaliÿiliÿi hinuhinu ia e like me ka nehu a i kona ÿai ÿana e paÿa anai ka makau i hoÿopaÿa ÿia i këia pä.”
Noÿonoÿo ihola ÿo Kinoulu, ua makemake nö ÿo ia e hï aku elike me läkou.
5
I ka hoÿi ÿana i uka, ua hele ÿo Kinoulu i nä känaka lawaiÿa oke aliÿi a noi akula, “I ka holo hou ÿana o ka ÿauwaÿa o ke aliÿi ika hï aku, ÿo wau pü kekahi.”
Nänä ÿia maila ÿo Kinoulu a ÿakaÿaka ÿia, “ ÿO ÿoe kä hoÿi! Hewahi hüpë kole! E hele pëlä!”
Ua kaumaha ÿo Kinoulu i ka hoÿi ÿana i ka hale. ÿÖlelo mailaka makua käne iä ia, “Ua ÿike au iä ÿoe i ka hele ma kahi o näkänaka lawaiÿa o ke aliÿi. He aha käu i mahaÿoi aku nei?”
“E kala mai e Päpä. He makemake wale nö koÿu e holo püme läkou i ka hï aku.”
“Pëlä iho, pëlä iho,” wahi a ka makua käne i pane ai.
I kekahi lä, iä Kinoulu e ÿohi ana i nä pöhaku no ka holo i kekükaula ÿana, ÿike ÿo ia i nä känaka lawaiÿa o ke aliÿi ehoÿomäkaukau ana no ka holo i ka hï aku a kuko iho ÿo ia eholo i ka lawaiÿa aku. Külou naÿe ke poÿo o Kinoulu i lalo i kaÿike ÿaÿohe ona makemake ÿia e hele pü me läkou.
6
ÿIke maila ka makua käne ona a ÿölelo mai, “ ÿAuhea ÿoe e kekeiki. Ke kau nui nei kou manaÿo i këia mea ÿo ka lawaiÿa akuÿoi ÿöpiopio loa ÿoe a ÿike ÿole i ke ÿano o ia lawaiÿa ÿana. Kehoÿokö nö naÿe ÿoe i kaÿu e kauoha aku ai iä ÿoe, e lanakila ÿoema këia mea ÿo ka lawaiÿa aku. E pepehi ÿoe iaÿu a make, a ekiÿi ÿoe i ka iwipoÿi o koÿu kuli. E waiho ÿoe i këia iwi i loko oke käheka kai a ulu ka limu a laila e kä ÿoe i makau näu.”
“Auë e kuÿu makua käne! He aha kaÿu mea e pepehi ai iäÿoe? ÿO ÿoe kuÿu makua käne!”
“ ÿAe. Akä ua kahiko au. Ua nui koÿu mau lä. E ola ÿoe i këiamua aku ma o ka lawaiÿa aku ke hoÿokö ÿoe i kaÿu e haÿi nei iäÿoe. A eia kekahi, mai hoÿoluhi ÿoe iä ÿoe iho i ka holo i waho oka moana no ka lawaiÿa ÿana i ke aku me këia makau äu ehana ana. He makau hoÿokalakupua ana këia. Holo nö a kapoÿina nalu a ua lawa ÿoe ma laila. E unuhi ÿoe i ka makau mailoko mai o ka hökeo a hoÿolewa wale mai ma ka ÿaoÿao o kahökeo ma kona aho. Na ke aku nö e lele mai i luna o kou waÿa.A piha, a laila e hoÿihoÿi nö ÿoe i ka makau i loko o ka hökeo.”
No laila hoÿokö nö ÿo Kinoulu i kä kona makua käne i haÿi aiiä ia. I kekahi lä, iä ia i hoÿi mai ai mai ka lawaiÿa ÿana i kapoÿina nalu, höÿea mai ke kükini o ke aliÿi i mua ona me kanïnau, “Ua ÿike ke aliÿi iä ÿoe i nä lä a pau e holo ana i ka poÿinanalu e lawaiÿa ai. He aha lä käu lawaiÿa i laila? He poÿopaÿapaha ka iÿa?”
“ ÿAÿole. He aku ka iÿa.”
Hoÿi aku ke kükini e hahaÿi i ke aliÿi i kä Kinoulu i pane ai.Kähähä ke aliÿi. “Pehea lä e loaÿa nei ke aku i ka poÿina nalu?Aia ke aku i ka hohonu loa! Kä! E hoÿi ÿoe i këlä wahi keiki a ehaÿi aku e hoÿokükü käkou me ia no ka ÿike ÿana ÿo wai kepoÿokela o ka lawaiÿa aku ma Kekaha nei.”
No laila, i ka lohe ÿana o Kinoulu i ka hoÿohoa a ke aliÿi, ÿaeaku ÿo ia e hoÿokükü me nä känaka lawaiÿa o ke aliÿi.
7
I ke ao ÿana aÿe, holo ka ÿauwaÿa hï aku o ke aliÿi i waho o kamoana. Nänä maila ka poÿe o kahakai iä Kinoulu me ka ÿölelo,“Auë! Lohi maoli ÿoe! Ua hala aku ka ÿauwaÿa o ke aliÿi i kalawaiÿa. Aia nö ÿoe i ka ÿäina nei!”
“Pëlä iho! Mai hopohopo. Aia koÿu wahi lawaiÿa i waho neinö i ka poÿina nalu. ÿAÿohe oÿu luhi i ka hoe i waho loa o kamoana.”
I ka hiki ÿana o Kinoulu i ka poÿina nalu hoÿomaka ÿo ia ekähea, iä ia nö e käpapa ana i ka ÿaoÿao o ka waÿa a koÿeleakula, “Koÿele, koÿele, kani ka waÿa. Waÿa o ka lawaiÿa. Eiakuÿu makau ë!”
Unuhi aÿela ÿo Kinoulu i käna makau mai loko mai o kahökeo a hoÿomaka ke aku e lele i luna o ka waÿa. Hele ka waÿaa piha i ke aku a laila hoÿihoÿi ÿia ka makau iwipoÿi i loko o kahökeo a hoÿi akula ÿo Kinoulu no ka ÿäina.
8
Pïpï holo kaÿao.
Iä ia nö a pae, holo maila ka poÿe o uka a hoÿöho aÿela,“Kähähä! I ka poÿina nalu nö a hoÿi mai. He aku ka iÿa a uapihaÿü ka waÿa i ka iÿa. Pehea kä hoÿi?”
Kaena akula ÿo Kinoulu, “ ÿO ka ÿike ia a ka loea lawaiÿaaku.”
Ua hele a ÿaneÿane ahiahi a e pae mai ana ka ÿauwaÿa o kealiÿi. I ka hele ÿana o ka poÿe e nänä i kä läkou loaÿa, hoÿöhoaÿela, “He hapalua wale nö kä läkou nei i ka loaÿa a Kinoulu.Ua ÿoi aku ka nui o ka iÿa a Kinoulu. ÿO ia nö ka mea i lanakilama luna o ko ke aliÿi poÿe lawaiÿa!”
Mai ia manawa mai ua lilo ÿo Kinoulu ÿo ia ke poÿo lawaiÿama luna o ka poÿe lawaiÿa a pau o Kekaha a ua nui kona mauwaÿa a me kona poÿe kökua lawaiÿa.
A no ka makau hoÿokalakupua, ua hünä loa ÿia e Kinoulu ahiki i ka wä pono e kiÿi hou ÿia ai no ka hoÿohana hou ÿana aku.
9
Nä Huaÿölelo Houke aho kikino He ÿano kaula e hoÿohana ÿia, ke lawaiÿa ÿoe me ka
makau.
ka iwipoÿi kikino Ka iwi o ke kuli; aia këia ma ke alo o kou wäwae ahe ÿano puÿu ia.
ka uku kikino He iÿa e noho ana ma ke kai hohonu; ÿano ÿähinahinaÿo luna o kona kino a ÿähiehie ÿo lalo o kona kino; uliuli ikaika ÿoluna o ke poÿo.
ka unuhi hamani Ka kiÿi ÿana i kekahi mea mai loko mai o ka ipu, kahökelo a mea like paha.
ka hahaÿi hamani Ka haÿi.
ka hï hamani Ka lawaiÿa ÿana ma ka huki ÿana i ka makau i loko o kekai.
ka hïkiÿi hamani Ka näkiÿi.
ka hinuhinu ÿaÿano Ka hulali, ka ÿölinolino; ka hopena o ka pä ÿanao ka lä i ka iwi püpü.
ka hökeo kikino He ipu löÿihi i hiki ke hoÿokomo ÿia nä pono lawaiÿa iloko.
ka hoÿöho hamani Ke kähea leo nui, ka ÿuä.
ka hoÿokö hamani Ka hana aku i ka mea i hoÿolälä ÿia e hana.
ka hoÿolale hamani Ka höÿeuÿeu, ka höÿeleu ÿana i kekahi e hana ikou makemake.
ka hulali ÿaÿano Ka hinuhinu, ka ÿölinolino.
ka hünä hamani Ka hoÿonalo ÿana i kekahi mea.
ka hüpë kole kikino Ka hüpë kulu mai ka ihu mai a ÿulaÿula mai kapukaihu o ke keiki.
ke kä hamani Ka hana ÿia ÿana o ka makau me ka ÿäpana iwi mai.
ke kaena hamani Ka höÿoio ma ka ÿölelo ÿana.
ke kauoha hamani Ka haÿi ÿana aku i kekahi e hana i kou makemake.
ke kähala kikino He iÿa löÿihi me ke kino wïwï e noho ana ma ke kaihohonu; he kahakaha melemele ko kona kualä a hiki i kona pewa.
ke käpapa hamani Ke kïkë ÿana me ka hoe ma ka ÿaoÿao o ka waÿa.
ke kïpukaholo kikino He hïpuÿu e hemo wale ana ke huki ÿia.
10
ke kiwikiwi hehele Ka piÿo ÿana o ke aho ma muli o ka huki ÿia ÿana eka iÿa.
ke konikoni hehele Ka ÿoniÿoni iki ÿana o kekahi mea liÿiliÿi e like meke kaula a i ÿole ÿo ka ÿili.
ke koÿa iÿa kikino Kahi e noho ai a e lawaiÿa ÿia ai ka iÿa; ua loaÿa iawahi i ka lawaiÿa ma ka nänä ÿana i uka ma kekahi mau mea maka ÿäina.
ke koÿele hehele Ke kani a ka hoe e kïkë ana ma ka ÿaoÿao o ka waÿa;ke kani a ka läÿau e hili ÿia ana i luna o kekahi läÿau hou aÿe.
ke kükaula hamani Ka lawaiÿa ÿana i ke kai hohonu me ka makau ame ke aho.
ke kükini kikino Ke kanaka holo näna e holo i ÿelele a i ÿole i mealawe ukana i kahi mamao.
ke kuko hamani He ÿiÿini nui ma ka ÿaoÿao maikaÿi a i ÿole ma ka ÿaoÿaomaikaÿi ÿole.
ka lälau hamani Ke kiÿi ÿana aku o ka lima.
ka loea ÿaÿano Ka mäkaukau a me ke akamai ma kekahi hana e likehoÿi me ka lawaiÿa ÿana, ke kükulu hale ÿana a mea like paha.
ka makau iwipoÿi kikino He makau i hana ÿia me ka iwi o ke kuli o kekanaka a he mea e loaÿa ai ka iÿa mai loko mai o ke kai.
ka makau hoÿokalakupua kikino He makau kupaianaha; ua hiki ikëia ÿano makau ke hana i nä hana i hiki ÿole i nä makau ÿë aÿe kehana, ÿo ia hoÿi ka hoÿolale ÿana i nä iÿa he nui e holo mai.
ka maunu kikino He mea ÿai i hoÿopaÿa ÿia i ka makau i mea e ÿai maiai ka iÿa a paÿa iä ÿoe.
ka mali hamani Ka näkiÿi ÿana i ka maunu i ka makau.
ka mökoi kikino Ka läÿau löÿihi i näkiÿi ÿia ai ke aho no ka lawaiÿa hïaku a i ÿole no ke kä mäkoi.
ka nehu kikino He iÿa liÿiliÿi këia i kiloi ÿia i loko o ke kai i holo mai keaku.
ka pae hehele Ka hiki aku o ka waÿa i kahakai.
ka pihaÿü ÿaÿano Ka hopena o ke komo ÿana o ka poÿe he nui i loko okekahi lumi liÿiliÿi; nui ÿino nä mea a ÿaÿole nö i loaÿa ka lumi no kaneÿe ÿana.
ka poÿina nalu kikino Kahi a ka nalu e poÿi ai.
ka poÿokela ÿaÿano Ka mea maikaÿi loa, ka mea ÿoi.
11
ka pökaÿa lipine kikino He lipine i mälama ÿia ma ka ÿöwili ÿia ÿanama luna o ka mea poepoe i kapa ÿia he pökaÿa.
ka ÿauwaÿa kikino He mau waÿa holo pü.
ke ÿaki hamani Ka nali ÿana o ka iÿa i ka maunu.
ka ÿaneÿane ÿaÿano Ke kokoke.
ka ÿöpakapaka kikino He iÿa e noho ana i ke kai hohonu i ÿano likeme ka uku.
ka ÿöwili hamani Ka wili ÿana i ke kaula ma luna o kekahi mea nokona hoÿopaÿa pono ÿia ÿana e like hoÿi me ka hana ÿana i ka lei wili.
12
13 1
Keahiÿäloa
14
15
I ka hänau ÿia ÿana o Keahiÿäloa, ua lawe hänai ÿia ÿo ia eke kaikuaÿana o kona lüauÿi makuahine. I ka piha ÿana iä
ia he ÿehiku makahiki, ua haÿalele läua i ka ÿäina hänau, iäHawaiÿi, a hoÿi aku nei i Kauaÿi e noho ai.
I ko läua hiki ÿana i laila, lilo aku nei ka makuahine i kaleÿaleÿa me ka poÿe makaleho o ia ÿäina. ÿO ka pau loa nö ia okona hoÿomaopopo ÿana i käna hänai. Hoÿokuÿukuÿu ÿia e helepöloli a hiki i ka wïwï loa ÿana o kona kino a kü maoli i kanäwaliwali. Ua hele nä maka a hihia pünäwelewele.
I kekahi pö kolo aku nei ÿo ia a hiki i ka mäla ÿuala a kekahimau ÿelemäkule a ma laila ia i nalinali ai i nä hua ÿuala i loaÿaaku iä ia. A, no ka mäluhiluhi no ka loa o ke ala äna i kolo maiai, ua häÿule iho nei ÿo ia e moe.
I ke kakahiaka ÿana aÿe, hele mai nei ka luahine i ka ÿeliÿuala. I kona ÿike ÿana i ke okaoka o ka ÿuala i naunau ÿia, uamanaÿo ÿo ia ua komo ÿia ka mäla ÿuala a läua e ka honu akähea aku nei i ka ÿelemakule, “E Päpä ë! Hele mai käua e huli
16
i këia honu i ÿai iho nei i ka ÿuala a käua!” I ko läua huli ÿana,loaÿa aku ÿo Keahiÿäloa e hiamoe ana. Nui ko läua hauÿoli i kaloaÿa ÿana o këia kaikamahine iä läua ÿoiai ÿaÿohe a läua kama.
Hoÿihoÿi aku nei läua i ke kaikamahine i ka hale a kapa ihonei i kona inoa ÿo Honu.
I ka nui ÿana o këia kaikamahine, ua ÿike ÿia kona ÿanoÿeÿepa. Ua hiki iä ia ke kilo ÿöuli a ke haÿi ÿë aku i kona mau
kahu hänai i nämea e hiki maiana. I nä wä apau e piÿi mauana këia wahineÿöpio i kekuahiwi ÿaÿole nöhoÿi i nele konaÿohuÿohu i kamaile, ka lehua,me ka mokihanai ka hoÿi ÿanamai. ÿO kekahimea leÿaleÿa ona,ÿo ia nö ka heÿehölua ÿana me näÿöpio o ka ÿäina.
I kekahi lä, huli aku nei ÿo Keahiÿäloa i kona mau kahuhänai a ÿï aku nei, “E Kupuna mä ë! Ua luhi ÿolua iaÿu a ua ÿikeÿia maila au, ua wahine. E pono, ÿo wau ke luhi aku iä ÿolua.Inä ÿolua e hoÿolohe iaÿu e ÿai aliÿi auaneÿi ÿolua! I ka lä ÿapöpö ehele käkou i ke kuahiwi i kalo a i ÿawa a pau ia e hele käkou ikahakai i nä ÿono like ÿole o ke kai. He malihini ana kä käkou ekiÿi mai ana iaÿu i wahine!”
17
Ma mua o ka piÿi ÿana mai o ka lä, ua piÿi aku nei läkou nei ika uka no ka huhuki kalo a me ka ÿawa. Ma mua o ke kau ÿanao ka lä i ka lolo, ua puka läkou i ka hale. Hele nö hoÿi a ÿaui kalä, ua moÿa ka ÿai a ua pau i ke kuÿi. ÿAneÿane ka lä e näpoÿo, uahiki aku läkou i kahakai, a ÿaÿole nö hoÿi i ÿemo, ua lawa nä iÿa imakemake ÿia. I ka mäkaukau ÿana o nä mea a pau, ÿï maila kekaikamahine, “E hoÿi käkou e moe a i këia wanaÿao e hiki maiai kuÿu malihini.”
I ka wanaÿao ÿana aÿe, hiki ÿiÿo mai ana ka malihini, ÿo kekeiki a ke konohiki o ka ÿäina. Ua hele ÿo ia e nänä i nä loko iÿaa ke aliÿi a i ka pöÿeleÿele loa ÿana ua hühewa ÿo ia. Kokoke e aoka pö, i ka huli ÿia o ke alanui e hiki aku ai i kahi kamaÿäina,ÿaÿole i loaÿa. I ka hiki ÿana i kahi o nä ÿelemäkule, ua haÿukekei ke anu a ua hele nö hoÿi a pöloli.
Ala mai näÿelemäkule ehoÿokipa i kamalihini a i kekaikamahine nöhoÿi kahoÿomäkaukauÿana i ka papaÿainanäna. I ka mäÿonaÿana o ua keikinei, nïnau mai neii nä ÿelemäkule, “ÿEä! Na ÿolua aneikëiakaikamahine?”“ ÿAe, na mäua nö.” “Makemake akula kä hoÿi au i wahinenaÿu. Pehea ko ÿolua manaÿo?” i nïnau hou mai ai ÿo ia. “Kä!ÿAÿole hoÿi na mäua e hoÿäo aku ana. E noi aku nö ÿoe iä ia!”
18
I ke noi ÿia ÿana, ua häÿawi koke maila nö ia i ka ÿae. Hele nöhoÿi a awakea, hoÿi aku nei ka ÿöpio e haÿi i nä mäkua ua loaÿakäna wahine. ÿO ko läkou hoÿomäkaukau ihola nö ia i hale pilihou, i mau moena, kapa, a pëlä wale aku no nä ÿöpio. A uamanaÿo ÿia aia a piha ke anahulu kiÿi mai i ka wahine.
Iä Keahiÿäloa e noho ana ma Kauaÿi, ua hele maila kekahikanaka i ka hale o nä mäkua ponoÿï a haÿi nö hoÿi i kahoÿomäinoino ÿia o ke kaikamahine e ka makuahine makua a ikahi lä ua ÿauana ua kaikamahine nei a nalowale. I ka loheÿana o ka makua käne i këia mea, pepehi ÿia e ia käna wahine aÿeha loa me ka nuku pü, “A laÿa lä! ÿAÿole naÿu i häÿawi i kuÿukaikamahine. Ma muli o ko paÿakikï, lilo kuÿu lei hoÿokahi i kokaikuaÿana! E hana ÿoe i hoÿokahi kaÿau moena makaliÿi,hoÿokahi kaÿau moena püÿao, a i hoÿokahi kaÿau paÿüpaÿü, a inäe paÿa ÿole iä ÿoe i ke anahulu hoÿokahi pepehi hou ÿia ÿoe e aÿua ÿeha loa!”
No ke aloha o ka ÿohana i ka wahine, hoÿokahi nö laulimaÿana i ka hana a ma mua o ka piha ÿana o ke anahulu uamäkaukau nä mea a pau. ÿO ke kau nö ia o nä mäkua i ka waÿaa holo aku nei no Kauaÿi.
Iä ia nei i ke ala, moeÿuhane aku nei i ka ÿaumakua manöona. ÿÏ mai nei ka ÿuhane o ua manö nei, “O hele! A ÿo wau püme ÿoe. ÿAÿohe ÿoe e luhi i ka huli i ke keiki; naÿu nö e alakaÿi iäÿoe. ÿO ka hale e kau ÿia ana e ka ÿönohi, aia i laila ka lei akäua.” I ka puoho ÿana o kona hiamoe, ua hoÿolana ÿia konamanaÿo no ka ÿike hou ÿana i käna mea aloha.
I ke kokoke ÿana i ka lä e hoÿäo ÿia ai nä ÿöpio ÿölelo aku neiÿo Keahiÿäloa i nä ÿelemäkule, “I moe ÿolua i këia pö, a i loheÿolua i ka hü a me ka halulu, mai ala ÿolua. Moe nö ÿolua a hikii ke kakahiaka.” I këlä pö, lohe nä ÿelemäkule i ka halulu nui,moe mälie nö läua a ao. I ko läua ala ÿana ÿike aku nei läua heÿelua mau hälau nunui i kükulu ÿia ma kahi ÿaoÿao o ka hale oläkou.
19
I ke ahiahi ÿana iho, ÿï hou maila nö ka hänai a läua, “Inäÿolua e lohe i ka nakeke me he mea lä e kälai läÿau ÿia ana, maiala aÿe ÿolua.” I ka pö ÿana iho, ua puoho ka hiamoe o näÿelemäkule i ka nakeke me he mea lä he kinikini nä känaka ekälai läÿau ana. I ke ala ÿana o läua i ke kakahiaka, ua piha ÿomua o ka hale o läkou i ka ÿumeke a me nä pä läÿau like ÿole.Kähähä ko läua naÿau i nä hana kupanaha a ka hänai a läua.Häÿupu aÿe nei ÿo nä hoa kä paha o këia kaikamahine e helemau nei i ke kuahiwi ÿo nä menehune. ÿAÿole naÿe läua ihoÿopuka i ko läua manaÿo i kä läua hänai.
A pö hou nö, päpä aku nei ÿo Keahiÿäloa i nä kahu hänaiÿaÿole e ala mai ke lohe i ke kohäkohä o nä kumuläÿau me hemea lä e hina ana, me ka ÿuÿina o ka läÿau e ÿokiÿoki ÿia ana.Lohe nö nä ÿelemäkule i nä hana kuli like ÿole o waho, moe
20
mälie läua a ao. I ka hele ÿana mai i waho e kü ana kekahiÿähua wahie nui. ÿAÿohe nö o läua nïele wale aku i ka hänai,ÿoiai ua ÿike aÿela nö läua i nä hana hoÿokalakupua mua.
E like nö me käna hana mua i nä ÿelemäkule i moe mälie aia ao, pëia nö i hana ai i ka uhi hou ÿana mai o ka pouli. I këläpö lohe nä ÿelemäkule i ke kohäkohä o nä pöhaku me kahohono uahi, ÿaÿole naÿe läua i hoÿokuli i ke kauoha a kekaikamahine. I ka piÿi ÿana mai o ka lä, ua nalowale ke ÿähuawahie a ua piha pono nä ÿumeke i ka poi.
A pö hou nö, ÿï mai nei ÿo Keahiÿäloa, “I lohe ÿolua i ka ÿoë oke kai a me ka nehe o ka ÿiliÿili i kahaone, mai ala mai ÿolua;moe a ao a laila ala mai ÿolua.” Nui ka ÿoë o ke kai i këlä pö aua nehe ka ÿiliÿili me he mea lä he mea kaumaha e kaualakö ÿiaana. Moe mälie nö nä kahu hänai a kakahiaka. ÿIke mai neiläua i nä ÿono like ÿole o ke kai - ka ÿopihi, ka wana, ka heÿe, kalimu, ka häÿukeÿuke, ÿo ka iÿa nö hoÿi, ua pau i ka hana ÿia a uamiko i ke köpï ÿia.
Nänä aÿe nei ÿo Keahiÿäloa i ke kai a ÿölelo mai nei i nä kahuhänai, “I këia lä e hiki mai ai ke konohiki, ka wahine, ke keikia läua, me nä känaka no ka hoÿäo ÿana iä mäua. A i këia lä pünö hoÿi e höÿea mai ai kuÿu mau mäkua mai Hawaiÿi mai. I küka ÿönohi i ka hale nei a i ka moana, ÿike iho käkou he paewale mai nö i kula. ÿO ka hälau ma ÿaneÿi, no ke konohiki a ÿokëlä ma ÿö, no kuÿu mau mäkua.”
I ke kau pono ÿana o ka lä i ka lolo, ua hiki maila kekonohiki me kona ÿohana, me nä makana he nui. Iä läkou nö anoho, ÿula ana ka pünohu ma luna o kaupoku hale. ÿAÿole nö iÿemo, kü ana nä mäkua o ke kaikamahine i ka hale. I ka ÿikeÿana o ka makua käne i käna lei hoÿokahi, uë hämama aÿe neiÿo ia i ke aloha keiki, “Auë kuÿu lei, kuÿu pua! Lawe ÿia mai käÿoe i ka ÿäina malihini e hoÿomäinoino ÿia ai, e hele ÿauana aikohu ao kuewa! Keahiÿäloa ë! Kuÿu kaikamahine ÿalo i nä ÿïneahe nui!”
21
ÿAkahi nö nä ÿelemäkule a ÿike ÿo Keahiÿäloa ka inoa o kekaikamahine a he pua aliÿi këia. ÿO Honu wale nö ka inoa aläua e hea ai.
Künänä ke konohiki o höÿole nä mäkua i ka hoÿäo o nä keikiakä, i ka hoÿäkäka ÿana o Keahiÿäloa i kona mälama maikaÿi ÿiae këia mau ÿelemäkule, a no kona aloha nui iä läua, a no konahäÿawi ÿana i kona ÿae e lilo i hünöna na ke konohiki, ÿae nö nämäkua. ÿO ka hoÿäo ÿia aÿela nö ia o läua i këlä lä.
I ka pau ÿana o ka ÿahaÿaina, kü aÿe nei ÿo Keahiÿäloa a kaukänäwai maila no käna mau pulapula no ka wä pau ÿole.ÿAÿole e häÿawi i ke keiki a ka muli na ka mua e hänai, o make.ÿO ke keiki a ka mua na ka muli e luhi, ola. No laila uamälama loa käna mau pulapula i këlä känäwai a ko läkoukupuna, Keahiÿäloa, a hiki i këia lä.
22
Pïpï holo kaÿao.
23
Nä Huaÿölelo Houke ao kuewa hehele Ke ao e ÿauana wale ana i ka lani.
ke ao ÿana o ka pö - Ke kakahiaka ÿana.
i ke ahiahi ÿana iho - I ke kau ÿana mai o ke ahiahi.
A laÿa lä hoÿöho Maikaÿi kou pilikia ÿana, kou ÿeha ÿana a pëlä aku!
ke anahulu kikino He ÿumi lä.
ke okaoka kikino Ka hopena o kekahi mea i waÿu, kuolo, wili a nalinaliÿia paha, ke külana o ka lilo i oka.
ka uhi hehele Ke kau ÿana mai o ka noe, ka hau, ka pöÿeleÿele, a mealike paha.
ka halulu hehele Ke kani a leo nui o ka hekili, ke kai a mea like paha.
ka hana hoÿokalakupua hamani Ka hana ÿana i mea kupaianaha ihiki ÿole i ke kanaka maÿamau ke hana.
ka hälau kikino He hale löÿihi i mälama ÿia ai nä waÿa, nä papa hula,nä häläwai a pëlä aku.
ka hänai kikino He keiki i mälama ÿia e kekahi ÿohana, ÿaÿole na konamau mäkua ponoÿï.
ka häÿawi koke hamani Ka häÿawi i kekahi mea me ka wikiwiki.
ka haÿukeke hehele Ka ÿoniÿoni ÿana o ke kino no ka huÿihuÿi.
ka häÿupu hamani Ka hoÿomanaÿo wale aku.
ka hea hamani Ke kapa ÿana i ka inoa.
hele ka maka a hihia pünäwelewele - ÿAneÿane make aku ka nänäÿana o ka maka.
ka heÿe hölua hehele Ka holo ÿana ma luna o ka hölua (he ÿano alakauhoÿoleÿaleÿa) mai luna iho o ka puÿu.
ka hihia ÿaÿano Ka paÿa o ka läÿauhihi, ke aho, ke kaula a mea likepaha me ka hana nui ke wehe aku.
ka hina hehele Ka moe koke ÿana iho i lalo o kekahi mea kü pololei iluna.
ka hoÿihoÿi hamani Ka häÿawi aku a i ÿole ka hoÿouna aku i kekahimea i ka ÿona nona ia a i ÿole i kona wahi ponoÿï.
ka hoÿokuli hamani Ka hoÿolohe ÿole.
24
ka hoÿokuÿukuÿu hamani ÿAÿole e nänä i ka hana a kekahi e kaÿa anakona mälama ÿia ma lalo ou; ka ÿae i kekahi mea e hana e like mekona makemake iho.
ka hoÿomäinoino hamani Ka hana ÿino ÿana a pöÿino ke kino.
ka hü hehele Ke kani a ka makani.
ka hühewa hehele Ka hele ma ke alahele hewa.
ka huhuki hamani Ka huki i nä mea he nui.
ka huli hamani Ka ÿimi.
ka hünöna kikino Ka wahine a käu keikikäne a i ÿole ke käne a käukaikamahine.
ke kaualakö hamani Ke kauö.
ke kaupoko / kaupaku / kaupuku kikino Ka pale o luna o ka hale ikomo ÿole ka ua i loko.
ke kau ÿana o ka lä i ka lolo - Ka hola awakea e kau ai ka lä i lunaponoÿï.
kähähä ÿaÿano Ka püÿiwa o ka naÿau.
ke kahu hänai kikino Ka makua näna e lawe hänai i ke keiki.
ke kaÿau kikino He kanahä.
ke kilo ÿöuli hamani Ka wänana i nä mea e hiki mai ana ma ke kiloÿana i nä ÿöuli, ÿo ia hoÿi ka nänä ÿana i nä höÿailona.
ke kohäkohä hehele Ke kani a ka pü, ke kapuaÿi lio ma ke alanui, kaläÿau haki a pëlä aku.
kohu - E like me.
ke kolo hehele Ka hana a ka pëpë ma mua o kona kü ÿana a hele.
ke konohiki kikino Ke kanaka ma lalo o ke aliÿi a näna nö i mälamai ka pono o ka ÿäina ma ke ahupuaÿa.
ke köpï / käpï hamani Ka lü ÿana i ka paÿakai ma luna o ka meaÿai elike me ka iÿa maka.
ke kü i ka näwaliwali ÿaÿano Ka näwaliwali.
ke kupanaha / kupaianaha ÿaÿano Ka paÿakikï o ka hilinaÿi ÿana noka mea ÿaÿole ia he mea maÿamau.
ka lawe hänai hamani Ka mälama ÿana i keiki i hänai na ka ÿohana.
ka leÿaleÿa ÿaÿano Ka hauÿoli.
ka lüauÿi makuahine kikino Ka makuahine ponoÿï näna i hänau i kekeiki.
25
ka makaleho kikino Ka makemake e loaÿa mai ka wahine uÿi.
nä mäkua ponoÿï kikino Nä lüauÿi mäkua.
ka mäla kikino He wahi i kanu a mälama ÿia ai ka meakanu e kekanaka mahiÿai.
ka miko ÿaÿano Ka hopena o ka höÿono ÿia ÿana o ka meaÿai i ka paÿakai,ka liÿu paÿakai.
ka moena makaliÿi kikino Ka mea i häliÿi ÿia ma ka papahele i hiki kemoe; e liÿiliÿi ana nä maka ke ulana ÿoe.
ka moena püÿao kikino Ka mea i häliÿi ÿia ma ka papahele i hiki kemoe; me ka maka ma waena o ka .5 - 1.3 kenimika ke äkea.
ka nakeke hehele Ke kani a ka pukaaniani a i ÿole ka lau ke pä maika makani a höÿoniÿoni ÿia.
ka nalinali hamani He ÿano ÿai ÿana; he nahu liÿiliÿi.
ka naunau hamani Ka hana o nä niho ma mua o ka moni ÿana.
ka näpoÿo hehele Ka iho ÿana o ka lä i lalo o ka ÿalihilani.
ka näwaliwali ÿaÿano Ka ikaika ÿole.
ka nehe hehele Ke kani a nä lau maloÿo ke hehi ÿia, me nä ÿiliÿili e poÿiÿia ana e ka nalu liÿiliÿi ma kahakai.
ka nïele hamani Ka nïnau ÿana ma ke ÿano he mahaÿoi.
ke noi hamani Ka waiho ÿana i ka makemake i mua o ke kanaka imea e hoÿokö ÿia ai ia makemake.
ka pae hehele Ka hiki aku o ka waÿa i kahakai.
ka paÿüpaÿü kikino Ka ÿïälole o ke au kahiko i hana ÿia ai ka malo, kapäÿü, ke kapa a pëlä aku; he wauke a i ÿole he mämaki i ka nui o kamanawa.
ka puoho hehele Ke ala koke ÿana o ka moe.
ka pulapula kikino Ka mamo; ka moÿopuna.
ka pünäwelewele kikino He mea i hana ÿia e ka nananana no kanoho ÿana; hele mai he nalo a paÿa a lilo i meaÿai na ka nananana.
ka pünohu kikino He änuenue piÿi pololei i luna, he uahi a he noepaha e piÿi pololei ana i luna.
ka wanaÿao kikino Ka wä e eo ai ka pö i ke ao.
ka wïwï ÿaÿano Ka hopena o ka ÿai ÿole, ka ÿëkoÿa o ka momona.
26
ka ÿalo hamani Ka hoÿomanawanui i ka pilikia.
ka ÿaneÿane ÿaÿano Ke kokoke.
ka ÿauana hehele Ka hele wale ÿana aku mai kekahi wahi a i kekahiwahi me ka noÿonoÿo ÿole i kahi e hele aku ai.
ka ÿaui ÿana o ka lä - Ka iho ÿana o ka lä ÿo ia hoÿi ka ÿauinalä.
ka ÿaumakua kikino He akua i pili a i mälama i ka ÿohana; he manö,pueo, moÿo, a i ÿole he kino ÿokoÿa nö paha kona kinolau i ÿike ÿia ekänaka.
ke ÿähua kikino He paila.
ke ÿähua wahie kikino He paila paukü wahie i hiki ke hana ÿia ke ahi.
ka ÿawa kikino Ka pü ÿawa, ka meakanu hoÿi i hana ÿia ai ka meainuÿawa mai kona aÿa mai.
ÿaÿole nö hoÿi i ÿemo - ÿAÿole i nui loa ka manawa i hala.
ka ÿeli hamani Ka hana ÿana i ka lua ma ka lepo me ke kopalä, kaÿöÿö, ka lima a mea like paha.
ka ÿeÿepa ÿaÿano Ke kupaianaha.
ka ÿï hamani Ka ÿölelo.
ka ÿïnea ÿaÿano Ka pöpilikia nui o ka noho ÿana.
ka ÿoë hehele Ke kani mälie a ke kai me ka wai.
ka ÿohuÿohu ÿaÿano Nui nä lei ma ka ÿäÿï.
ka ÿönohi kikino He mähele o ke änuenue.
ka ÿumeke kikino He pola i hana ÿia me ka läÿau.
ka ÿuÿina hehele He kani i ÿano like me ke kohä akä, liÿiliÿi mai konaleo e like me ka laÿaläÿau e haki ana.
27
No Mäui A AkalanaMe Kaÿalaehuapï
Ka Laha ÿAna O Ke Ahi I Ke Au Kahiko
28
29
Ë, ua moÿa ka maiÿa! He keiki mämä kä Hina!” wahi aka ÿölelo kahiko. He hoÿopuka ÿia këia i ka wä hana
kolohe i pau koke ia me ka hopu ÿole ÿia o ka poÿe kolohe. Eiaiho ka moÿolelo o ia ÿölelo kaulana a me ke kumu hoÿi i laha aika hana ÿana i ke ahi me ka ÿaunaki me ka ÿau lima i waena onä küpuna o käkou.
ÿO Maui ka ÿäina. ÿO Akalana ka makua käne. ÿO Hina kamakuahine. ÿO Mäui Mua, ÿo Mäui Hope, ÿo Mäui Kiÿikiÿi a meMäui A Akalana nä keiki. ÿO ka hana a këia poÿe keiki, hekanu maiÿa a he lawaiÿa. ÿAÿole naÿe i maopopo iä läkou kahana ÿana i ke ahi e moÿa ai ka ÿai me ka iÿa. No laila ua nohomau me ka ÿono i ka meaÿai moÿa.
Hoÿokahi lä ua hele nä keiki a Hina mä i ka lawaiÿa. Iäläkou nö a kau aku ma luna o ko läkou waÿa, ÿo ke käheaakula nö ia o Kaÿalaehuapï i ka nui ÿalae o ia wahi e lele maime nä maiÿa. ÿO Kaÿalaehuapï, he ÿalae kupua ia i ÿike i ka hanaÿana i ke ahi me ka ÿaunaki a me ka ÿau lima. ÿO këia maumaiÿa, he mau maiÿa ia i ÿaihue ÿia mai loko mai o ka ulu maiÿaa ua mau keiki ala. Ua hiÿa ihola ÿo Kaÿalaehuapï i ke ahi a ÿä, aÿo ka pülehu akula nö ia o läkou nei i ka maiÿa.
Iä Mäui A Akalana mä i hiki aku ai i ke kohola, ua hulimaila ÿo Mäui A Akalana i uka a ÿike maila i ka ÿä ÿana mai oke ahi. ÿÖlelo akula këia i kona poÿe kaikuaÿana, “ ÿË, ke ÿämaila ke ahi! Na wai lä hoÿi këia ahi?” ÿÏ maila hoÿi läkou, “Nawai hoÿi! E hoÿi paha käkou i moÿa ona ÿai na käkou!”
ÿO ka hoÿi maila nö ia o läkou i uka. I kä läkou nei hiki ÿanamai i kahakai, haÿalele ihola ÿo Mäui A Akalana i ka waÿa aholo maila e nänä i kahi i ÿä ai ke ahi. ÿIke akula ÿoKaÿalaehuapï, a ÿo ke kïÿope koke ihola nö ia o nä ÿalae i ke ahia pio, a pau läkou i ka lele. ÿO ka ÿili päpaÿa o ka maiÿa wale nöka i koe a hoka ihola ka manaÿo kiÿi ahi o Mäui A Akalana.
30
Hoÿi akula ÿo Mäui A Akalana a hiki i ko läkou hale.Nïnau maila ka poÿe o kauhale, “Pehea mai nei kä hoÿi keahi?”
“ ÿAÿohe ahi. Ua pio. E kuhi ana au he kanaka. Eia kä, ÿaÿole.He ÿalae kä ka mea näna ke ahi. ÿO ka maiÿa hoÿi a käkou, uapau i ka ÿaihue ÿia a pülehu ÿia e läkou. ÿO ka ÿili päpaÿa walenö kä kai koe, koe pü me ka lehu.”
No ka manaÿo o nä keiki e ÿä hou mai ana ke ahi a nä ÿalaea no ka minamina hoÿi o ÿaihue hou ÿia nä maiÿa a läkou, uanoho mai i uka, ÿaÿole i hele i ka lawaiÿa. ÿOi kali läkou mauka a ÿo ka ÿä iki ÿole mai, ua hoÿomaka hou e hele i kalawaiÿa. Aia nö kä hoÿi a hele läkou nei i ka lawaiÿa, a laila eÿä auaneÿi ke ahi.
E kali ana hoÿi ÿo Kaÿalaehuapï i ka hele o Mäui A Akalanamä, a i ka hele o läkou, e helu aku ÿo ia nei penei.
31
“ ÿO Mäui Mua ÿakahi, ÿo Mäui Hope ÿalua, ÿo Mäui Kiÿikiÿiÿekolu, ÿo Mäui A Akalana ÿehä.”
I ka pau pono ÿana o ka ÿehä, ÿo ka hoÿä nö ia ona i ke ahi meka pülehu aku i nä maiÿa ÿaihue i loaÿa iä ia me kona mau hoa
mai nä pü maiÿa mai a nä keikia Hina.
He hoÿi koke mai ko Mäui AAkalana mä i ka ÿike ÿana mai ika ÿä o ke ahi akä, hele a höÿeamai i kahi o ke ahi, ua pio aÿelaa wahi a kahiko, “Ua puehu nähulu o ka manu.” ÿAÿole i loaÿaÿo Kaÿalaehuapï mä. Pëlä ihoÿoluhi ÿia ai a ÿölelo akula ÿoMäui A Akalana i kona maukaikuaÿana.
“Me he mea ala aia a hele kawaÿa i ka lawaiÿa, a laila wale nö e ÿä mai ai ke ahi. ÿË, ÿapöpö,a kakahiaka,” wahi äna, “e hele ÿoukou ma ka waÿa, a ÿo wau okäkou ke noho mai i uka nei. Maliÿa o loaÿa mai ke ahi iaÿu aÿai käkou i ka ÿai moÿa i ke ahiahi.”
Ua peÿe ÿo Mäui A Akalana i loko o nä nänaku kahi e ÿikemau ÿia ana nä lehu me ka mökäkï pü mai o nä ÿili maiÿa. ÿO nähänau mua ona hoÿi, ua kau ma ka waÿa a hoehoe akula i kai.ÿO Kaÿalaehuapï naÿe, ua helu i nä kanaka o luna o ka waÿa,
“ ÿO Mäui Mua ÿakahi, ÿo Mäui Hope ÿalua, ÿo Mäui Kiÿikiÿiÿekolu, ÿo Mäui A Akalana ... Auë! ÿAÿole ÿo Mäui A Akalana!Aia nö kä hoÿi paha ua kupuÿeu nei i kahi e peÿe nei a e häkilonei i ka hana a mäkou! E läkou ala, e nä ÿalae ë, mai hoÿäkäkou i ke ahi!” Hoka hou ihola ÿo Mäui A Akalana.
I ia ahiahi hoÿi maila nä kaikuaÿana mai ka lawaiÿa mai. Heÿuala maka me ka maiÿa maka ka ÿai a ua näukiuki ihola i ka
32
pökiÿi o läkou i ka loaÿa ÿole o ke ahi e moÿa ai. Iä läkou e nohonuha ana, aia ÿo Mäui A Akalana ke noÿonoÿo nei ma luna o kanïnau pehea e loaÿa ai ke ahi mai këia poÿe manu päkela pï.
Aia hoÿi, ÿoaka kona wahaa ÿölelo akula.
“He hökeo nö hoÿi! ÿO iaka mea e lanakila ai maluna o Kaÿalaehuapï mä!E kuÿu mau kaikuaÿana, ehele hou ana ÿoukou i kaÿauana kai i ka lä ÿapöpö,no laila, e hoÿomäkaukaui nä pono lawaiÿa i këiamanawa.”
I ke kakahiaka nui o kekahi lä aÿe i ka wä e pöÿeleÿele ana nö,ua ala aÿela ÿo Mäui A Akalana a ua kiÿi aÿela ÿo ia i kekahihökeo nui. He ÿano ipu nui a löÿihi këia kahi i mälama ÿia ai näkapa a me nä pono lawaiÿa. Kiÿi pü aÿela ÿo ia nei i kekahiÿäwelu kapa a ua änehe akula ÿo ia a hiki i ka waÿa. Uahoÿonoho ÿo Mäui A Akalana i ka hökeo i mua o ka waÿa makahi äna e noho ai a ua wahï akula i ke kapa. Ua like loa meke kanaka ke nänä aku. Pau, hoÿi maila ÿo Mäui A Akalana epeÿe i loko o nä nänaku.
Hele a puka pono maila ka lä, aia nä kaikuaÿana o uakupuÿeu nei ke hoehoe nei ma kahi kokoke i ke kohola. Nänäaÿela ÿo Kaÿalaehuapï a hoÿomaka aÿela ÿo ia e helu, “ ÿO MäuiMua ÿakahi, ÿo Mäui Hope ÿalua ...”
Eia naÿe i këia manawa aia kahi Mäui A Akalana ke häkilopono nei iä ia i loko o nä nänaku. “ ÿO Mäui Kiÿikiÿi ÿekolu, ÿoMäui A Akalana ÿehä. Ua pau akula i ka hele. E läkou ala, eÿeleu käkou i ka hiÿa i ke ahi.”
33
Ua kiÿi akula nä manu i kekahi ÿano läÿau i ÿike pono ÿole ÿiae Mäui A Akalana a ua noke i ka hiÿahiÿa.
Kuolo ÿia aÿela ka ÿaunaki e ka ÿau lima a ua ÿä aÿela ke ahi.Kiÿi koke ihola ÿo Kaÿalaehuapï i ka pulupulu a ua puhipuhi alapalapa maila ka ula. Iä Kaÿalaehuapï e hiÿa ahi ana, aia kanui ÿalae ke ÿaihue nei i nä maiÿa a hele a ÿä pono ka wahie a ianei, ua kü ka paila o nä maiÿa ma kaÿe o ke ahi. Hoÿomaka aÿelaua poÿe manu nei e pülehu i nä maiÿa me ka ÿoliÿoli a me kamoni o ko läkou häÿae.
ÿO Mäui A Akalana hoÿi, aia ÿo ia ke nänä pono nei i këiamau hana me ka hoÿolohe pono pü. Ke kuhi nei hoÿi ÿoKaÿalaehuapï mä aia ÿo ia ma luna o ka waÿa a ke hoÿi hou mainei nö paha i ka ÿike mai i ka ÿä o ke ahi. ÿAÿole hoÿi i moÿa ihoka maiÿa, ÿölelo akula ÿo Kaÿalaehuapï i ka nui ÿalae, “ ÿË, uamoÿa ka maiÿa, he keiki mämä kä Hina.”
Ua makaÿu hoÿi ÿo ia o hoÿi mai ka waÿa o Mäui A Akalanamä a loaÿa pono läkou.
I ia manawa nö lele akula ÿo Mäui A Akalana e hopu, a paÿaihola iä ia ÿo Kaÿalaehuapï. ÿÖlelo akula ÿo Mäui A Akalana,
34
“Make ÿoe iaÿu e kënä wahi ÿalae. Eia nö kä hoÿi ke ahi, iäÿoukou e huna nei. He keu ÿoukou a ke pï!”
ÿÖlelo maila ÿo Kaÿalaehuapï, “Inä au e make, ÿaÿole e loaÿake ahi.”
A laila nö hoÿi, käheamaila ka nui o nä ÿalae,“E Kaÿalaehuapï, paÿaÿia iho ke ahi! Mai haÿiÿoe!”
Hoÿomaka ihola ÿoMäui A Akalana e wilii ka puanaÿï o ua wahiÿalae nei me ka manaÿoe pepehi a make i iamanawa. ÿÖlelo hou
maila ua wahi ÿalae nei, ÿï maila, “E ola au a laila e loaÿa iä ÿoeke ahi.”
Nïnau ihola ÿo Mäui A Akalana, “Aia i hea ke ahi?” “Aia iloko o ka hä o ka ÿape.”
ÿO ko ia nei hoÿomaka ihola nö ia i ka hiÿahiÿa ma ka hä ÿape.ÿAÿole ÿä iki. ÿÖlelo hou akula këia me ka ÿumi pü nö i kekaniÿäÿï, “Aia i hea ke ahi?”
Kuhikuhi hou maila këlä, “Aia i ka läÿï.”
Hiÿahiÿa nö ÿo ia nei. Aÿole naÿe he ÿä.
Wili hou ÿo Mäui A Akalana i ka ÿäÿï o ua Kaÿalaehuapï nei akuhikuhi maila i ka hä kalo. Noke nö këia i ka hiÿahiÿa. ÿAÿolenö he ÿä. ÿO ka hä o ke kalo kai hele a poÿopoÿo e like hoÿi meko ka ÿape a me ko ka läÿï i hoÿäÿo mua ÿia aku nei. ÿO ka meakä ia i ÿöawäwa ai ka hä o ka ÿape, ka läÿï, a me ke kalo, no kahiÿa ÿana o Mäui A Akalana i ke ahi.
35
E ÿakaÿaka ana nä ÿalae i këia akä, ÿaÿole e ÿakaÿaka ana ÿoMäui A Akalana. Ua piÿi kona huhü a ua hoÿomaka ÿo ia ehöÿeha maoli i ka manu. No laila, ÿölelo maila këlä ÿaÿole ke ahii loko o ka hä o kekahi lau akä i loko o ka läÿau. A laila naÿe, ÿoke kolohe, ua hoÿolalau hou maila ma ke kuhikuhi ÿana i kaläÿau maka ÿaÿole i ka läÿau pololei, he läÿau maloÿo. Hoka houÿo Mäui A Akalana, hoka me ka paila nui pü aÿe o kona huhüwela loa.
“Hoÿolalau hou mai ÿoe a ÿo kou make ia e kënä wahimanu!” wahi a Mäui A Akalana iä ia e wili ikaika ana i kahipuanaÿï o ka ÿalae. I ka hope loa, höÿike ÿia maila ka läÿau haumaloÿo. Kuolo ÿo Mäui A Akalana i käna ÿau lima i loko o këiaÿaunaki hau maloÿo a ÿä maila. I ia loaÿa ÿana o ke ahi, ÿaÿole imaÿalili ka huhü o ia nei, hiÿahiÿa ihola këia i ka lae o ua wahiÿalae nei.
ÿO ia ka ÿula o ka lae o këlä manu ÿo ka ÿalaeÿula e ÿike ÿia neia hiki i këia lä. ÿO ka nui naÿe o nä ÿalae, ua pakele ka lae, a ÿoia ka ÿalaekea nona ka lae keÿokeÿo a hiki i këia lä. A pëlä i lahaai ka hana ÿana i ke ahi me ka ÿaunaki a me ka ÿau lima i ke aukahiko mai ia mau manu pï. Ma muli ia o ka hoÿopaÿapahuhopu, noÿonoÿo maikaÿi, a häÿawipio ÿole o ia keikikaulana ÿo Mäui A Akalana.
36
37
Nä Huaÿölelo Houke änehe hehele Ka hele mälie ÿana me ke kani ÿole a i kekahi manawa
me ka peÿe pü ÿana.
ona ÿai - Kekahi ÿai, he huaÿölelo laha ÿole ÿo ona no “kekahi.”
ka häkilo hamani Ka nänä ikaika ÿana, ka nänä ÿana a ke kiu maikona wahi peÿe aku.
ka häÿae kikino Ka wai i hana ÿia i loko o kou waha.
ka häÿawipio hamani Ka haÿalele i ka hoÿäÿo ÿana e hana i kekahimea.
ka hiÿa hamani Ka hana ÿana i ahi me ka ÿaunaki a me ka ÿau lima.
ka hoehoe hamani Ka hana o ke kanaka hoe waÿa me ka hoe i mea ehoÿoneÿe ai i ka waÿa ma ke kai.
ka hoka ÿaÿano Ka hopena o ka loaÿa ÿole o ka mea i makemake loaÿia.
ka hökeo kikino He ipu löÿihi i hiki ke hoÿokomo ÿia nä ÿano pono likeÿole i loko.
ka hopu hamani Ke kiÿi ÿana i kekahi kanaka, ka holoholona, a mealike paha e makemake ÿole ana e kiÿi ÿia.
ka hoÿolalau hamani Ke kuhikuhi me ka hoÿouna ÿana paha i kahipololei ÿole.
ka hoÿoluhi hamani Ka hoÿopilikia ÿana i kekahi.
ka hoÿonoho hamani Ke kau ÿana i kekahi mea ma kahi i noÿonoÿo ÿiahe küpono.
ka hoÿopuka hamani Ka haÿi ÿana i kekahi ÿölelo a i ÿole i ka manaÿo.
ka huna ÿaÿano Ka nalo ÿana.
ke kauhale kikino He home, i ka nui o ka manawa i ke au kahiko, hemau hale ÿokoÿa e pili pü ana ÿo ia hoÿi ka hale moe, ka hale ÿaina,ka hale kähumu a pëlä aku.
ke kaÿe kikino Ka lihi o kekahi mea. [Käpae pinepine ÿia ke kaÿi.]
ke keu ÿaÿano Ka päkela, ka ÿoi.
ke kïÿope hamani Ka hoÿokaÿawale ÿana i nä momoku ahi o loko o keahi i pio ia ahi.
ke kohola kikino Ka mähele o ke kai ma mua o ka hiki ÿana i ke kaiuli hohonu loa.
38
ke kuolo hamani Ka ÿänai ÿana me kekahi mea.
ke kuhi hamani Ka noÿonoÿo ÿana ÿo këia paha ka mea pololei akäÿaÿole ÿoe maopopo loa inä ua pololei nö kou manaÿo.
ke kupua kikino He ÿano akua a i ÿole he mea kupaianaha i hiki kehoÿololi i kona kino ma kekahi ÿano ÿokoÿa.
ke kupuÿeu kikino Ke kanaka kolohe e hoÿäÿo ana e hoÿopiÿi i konakülana.
ka laha ÿaÿano Ka loaÿa ÿana o kekahi mea ma nä wahi a pau.
ka lapalapa hehele Ka piÿi ÿana o ke ahi i luna.
ka lehu kikino Nä koena ÿähinahina ma hope o ka pio ÿana o ke ahi.
ka mämä ÿaÿano Ka ÿeleu.
ka maÿalili ÿaÿano Ka pau ÿana o ka wela.
ka minamina hamani Ka makemake ÿole.
ka mökäkï ÿaÿano Ka waiho käpulu ÿana ma ÿö a ma ÿaneÿi.
ka moni hamani Ka hana i ka meaÿai ma ka waha ma hope o kanaunau ÿana, he hana ÿia hoÿi i mea e komo ai ka meaÿai ma kapuÿu a laila i loko o ka ÿöpü.
ka näukiuki ÿaÿano ÿAno huhü.
ka nänaku kikino He meakanu kohu mauÿu löÿihi e ulu ana ma kaÿeo nä lokowai me nä älialia.
ka noke hamani Ka hoÿomau.
ka pakele hamani Ka haÿalele ÿana i ke kanaka näna e hoÿäÿo ana ehopu iä ÿoe.
penei - E like me këia.
ke pï ÿaÿano Ke ÿano o ka poÿe käÿana ÿole a mälama wale nö i nä meaa pau.
ka pökiÿi kikino Ka inoa a nä keiki mua ÿë aÿe e kapa ai i ka hänauhope o nä keiki.
ka poÿopoÿo ÿaÿano Ke ÿano hakahaka hapa ÿo loko me ka hämamamai ma kekahi ÿaoÿao.
ka puanaÿï kikino Ke alo o ka ÿäÿï a me ka puÿu.
ka puehu ÿaÿano Ka lilo maÿalahi a nalowale o nä mea hunahuna i kamakani e like hoÿi me nä lehu.
ka puhipuhi hamani Ka puhi pinepine ÿana.
39
ka pulupulu kikino Nä mea i waiho ÿia ma lalo o ka wahie i ÿä kokemai ke ahi e like me nä läÿau liÿiliÿi, ka pepa, nä lau maloÿo a mealike paha.
ka wili hamani Ka hoÿokekeÿe ÿana me ka manaÿo e hoÿopilikia, e höÿehaa e haÿi paha.
ka ÿau lima kikino Ka läÿau i paÿa me kou lima a e kuolo ÿia ma kaÿaunaki i loaÿa ke ahi.
ka ÿaunaki kikino He läÿau këia e kuolo ai ÿoe me ka ÿau lima i loaÿamai ke ahi; ÿano like ia me ke kaÿele o ka waÿa.
ka ÿalae kikino He ÿano manu ÿeleÿele noho ma nä lokowai, nä loÿi, näkahawai a wahi like nö.
ka ÿäwelu kapa kikino He ÿäpana kapa i ÿano kahiko loa a welu mailake ÿano.
ka ÿoaka hehele Ka wehe ÿana o ka waha.
ka ÿöawäwa ÿaÿano Ka püÿali ÿia a ÿo ke awäwa ka hopena.
ka ÿoliÿoli ÿaÿano Ka hauÿoli.
ka ÿumi hamani Ka hana a kekahi kanaka me kona mau lima i ka ÿäÿïo kekahi i hiki ÿole iä ia ke hanu.
