Türkan Budak

KÜRESEL GÜÇLERİN ORTA ASYA POLİTİKALARI

TAKDİM PLANI

* Orta Asya’nın Önemi * Rusya’nın Orta Asya Politikası * Çin’in Orta Asya Politikası * ABD’nin Orta Asya Politikası

* AB’nin Orta Asya Politikası * Almanya’nın Orta Asya Politikası * Sonuç

ORTA ASYA’NIN COĞRAFİ KONUMU

ORTA ASYA’NIN ÖNEMİ

• Bölgenin önemi coğrafi konumundan kaynaklanır; Orta Asya; Süper güç Rusya, yükselen güçler Çin ve Hindistan’ın yanında Afganistan ve Pakistan gibi stratejik önemi haiz ülkelerle komşudur.

• Hazar havzası ile birlikte, Ortadoğu'nun ardından en zengin enerji kaynaklarına sahiptir.

• Orta Asya, Doğu ve Batı’yı bağlayabilecek köprü konumundan dolayı güzergah rekabeti açısında da önemlidir.

ORTA ASYA’NIN ÖNEMİ

• Dünya hakimiyeti için bölgeye odaklanan ‘kara hakimiyeti’ gibi jeopolitik teoriler de bölgenin coğrafi önemini ortaya koymuştur.

• Orta Asya; Hazar enerji kaynakları, nüfus yoğunluğunun az oluşu ve stratejik hammadde kaynaklarına sahip olması bakımından önemlidir.

RUSYA’NIN ORTA ASYA POLİTİKASI

• SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya 1993’te ‘Yakın Çevre Politikası’nı yayımladı.

• Rusya; Afganistan ve Çin ile arasında tampon bölge oluşturan Orta Asya’nın istikrarı desteklemektedir.

• Rusya, bölge üzerindeki nüfuzunu devam ettirerek hem Avrupa‘ya enerji arzındaki tekelini sürdürmek hem de enerji koridorlarını kontrol etmek istemektedir.

• Doğu-Batı enerji güzergahına hakim olmak maksadıyla Güney Akım, Kuzey Akım gibi projeler geliştirmiştir.

RUSYA’NIN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Rusya, hedefini yerine getirebilmek için Bağımsız Devletler Topluluğu, Ortak Güvenlik Antlaşması Teşkilatı gibi kurumlara öncülük etmiştir.

• Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan’da askeri üs, Kazakistan’da ise uzay üssü bulundurmaktadır.

• Moskova, bu ülkelerde ikamet eden Rus azınlıkları gerekçe göstererek ülkelerin iç işlerine müdahale edebilmektedir.

• Ekonomik ilişkilerinin en yüksek olduğu ülke dış ticaret hacminin %40’nı oluşturduğu Kazakistan'dır.

ÇİN’İN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Çin’in enerji ihtiyacı artmaktadır ve zengin enerji kaynaklarına sahip Hazar havzasına coğrafi olarak yakındır.

• Çin bölgede enerji alanında petrol-doğalgaz arama, işletme, boru hatları döşeme ve yatırım alanında çalışmalar yapmaktadır.

• Bölge, Doğu Türkistan’ın istikrarı ve Çin’in sınır güvenliği için önem taşımaktadır.

• Orta Asya, pazar olarak Çin’in ilgisini çekmektedir.

• 1996’da Şanghay İşbirliği Teşkilatı (Şanghay Beşlisi) Çin’in girişimleriyle kurulmuştur.

ÇİN’İN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Çin, bölgeye ilk adımını 1997’de Kazakistan’ın Tengiz bölgesi petrolleriyle ilgili yaptığı antlaşmayla attı.

• Orta Asya Doğalgaz Boru Hattı Projesi ile Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan gazını Çin’e ulaştırmayı hedefledi.

• Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattı 2009’da açıldı.

ÇİN’İN ORTA ASYA POLİTİKASI

• 9/11 sonrası Çin’in bölge politikasına güvenlik boyutu da eklenmiştir. Çin yeni dönemde bölgeye yönelik daha aktif bir tutum geliştirdi.

• Şanghay İşbirliği Teşkilatı ve boru hattı projeleri, Çin’in bölgedeki varlığını artırmıştır.

ABD’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Hazar bölgesindeki petrol ve doğalgazın çıkarılması ve uluslararası piyasalara taşınması Orta Asya politikasının temelini oluşturmaktadır.

• Rusya’nın Orta Asya bölgesinde enerji tekelini kırmak ve bölge üzerindeki nüfuzunu azaltmak ABD’nin bölge politikaları arasındadır.

• ABD, SSCB’nin yıkılışının hemen ardından nükleer silahların yayılmasını engellemek için Rusya’yı bölgede desteklemiştir.

• Orta Asya ülkelerinin demokrasiye geçişlerine bölge istikrarı için tam destek vermiştir. 11 Eylül sonrası dönemde radikal unsurların yayılmasını engellemeye dönük söylemler geliştirmiştir.

ABD’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Rusya’nın dışarıda bırakıldığı BTC petrol ve BTE doğalgaz hatlarını desteklemiştir. Nabucco petrol hattının gerçekleşmesi için de çaba göstermektedir.

• ABD, NATO’nun Barış için Ortaklık projesi ile bölgede etkin olmaya çalışmaktadır.

ABD’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI

• 11 Eylül Washington’ın Orta Asya politikasının kırılma noktasıdır. 11 Eylül sonrası dönemde ABD bölgede güvenlik söylemiyle var olmaya çalıştı.

• Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’da üsler elde etti. Özbekistan’daki üssü 2005’te kapatıldı.

• Kırgızistan, 27 milyar dolarla ABD’nin Orta Asya ülkeleri içerisinde en çok yatırım yaptığı ülkedir.

AVRUPA BİRLİĞİ’NİN (AB) ORTA ASYA POLİTİKASI

• Enerji bakımından nispeten fakir bir bölge olan Avrupa, ihtiyacı olan petrol ve doğalgazın %70’ni ithal etmektedir bu yüzden enerji arzı güvenliği AB için stratejik öneme sahiptir.

• Orta Asya’da istikrar ve demokrasinin yayılmasını destekleyen AB, 2000’ler öncesinde Rusya’yı rahatsız etmeme politikasından dolayı bölgeden biraz uzaktı.

• Ancak 2006 yılında Rusya-Ukrayna arasında yaşanan ve 2009’da tekrarlanan kriz, AB’nin Orta Asya politikasını değiştirdi.

AB’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI

• AB, 2007 sonrasındaki aktif Orta Asya politikası doğrultusunda TACIS (BDT ülkelerine teknik yardım), TRACECA (Orta Asya- Kafkasya-Avrupa Enerji Koridoru), INOGATE (Avrupa Devletlerarası Gaz ve Petrol Projesi), Geniş Komşuluk gibi programları geliştirmiştir.

• AB, 2007-2013 arasında bölge için 719 milyon avro tahsis etmiştir. Birlik, Almatı’da Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan’ı muhatap alan AB delegasyonu ofisi ile Türkmenistan ve Özbekistan’da Avrupa Evi açmıştır.

• AB, Dünya Bankası ile bölge ülkelerine mali destek sağlamış, NATO’nun Barış için Ortaklık, GUAM ve Nabucco projelerini desteklemiştir.

• AB’nin bölgede en büyük ekonomik ortağı yaklaşık 28 milyar dolarla Kazakistan’dır.

ALMANYA’NIN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Orta Asya‘nın Almanya için önemi jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik sebeplere dayanır.

• Bölgenin içerisinde spesifik olarak Kazakistan önem taşımaktadır. Bunun sebebi ise burada ikamet eden yaklaşık 200 bin Alman azınlıktır.

• Almanya, Kazakistan'da bulunan vatandaşlarının bu ülkede kalarak bölge ile arasında köprü görevi görmesini istemiştir.

• 1999’da Alman-Kazak üniversitesinin açılışı, bölgeye yapılan ekonomik yardımlar ve özel sektör yatırımları ilişkileri geliştirmeye yardımcı olmuştur.

ALMANYA’NIN ORTA ASYA POLİTİKASI

• Almanya, bölgenin Rusya ve Çin’e coğrafi yakınlığı olsa bile terk edilemeyecek kadar önemli bir bölge olduğunu vurgulamaktadır.

• 2009’da dönem başkanlığı sırasında Almanya, AB’nin de Orta Asya’ya açılmasını sağlamıştır.

• Orta Asya’daki ülkeler içerisinde Kazakistan, yaklaşık 26 milyar dolarla Almanya’nın en büyük ticari ortağıdır.

SONUÇ

• Orta Asya, sahip olduğu zengin enerji kaynakları ve stratejik konumu nedeniyle küresel güçlerin güç mücadelesine sahne olmaktadır.

• Rusya; bölgede etkinliğini sürdürerek enerji kaynaklarının dünya pazarlarına arzını kendi toprakları üzerinden gerçekleştirmeye çalışmaktadır.

• Çin; artan enerji ihtiyacını karşılamak, sınır güvenliğini korumak ve ABD merkezli tek kutuplu sistemi değiştirme arzusuyla Orta Asya’da etkin olmaya çabalamaktadır.

• ABD ve AB; Rusya’nın Orta Asya’daki nüfuzunu kırarak Batı pazarlarına enerji arzı seçeneklerini artırmayı hedeflemektedir.

• Almanya ise hem stratejik önemi ve enerji kaynakları hem de bölgede bulunan Alman azınlık üzerinden Orta Asya ile ilgilenmektedir.