Kudrati Kheti vich Kanak di Bijai

kudrqI KyqI ivc kxk

Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ê³ÜÅì íð ÁÅêäÆ Ôº̄ç çðÃÅÀ°ä Çò¼Ú Ãøñ ðÔÆ ÔËÍ Ã±ì¶ íð Çò¼Ú Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õð ðÔ¶ ÇÕÃÅé

ÃøñåÅ ç¶ Çé¼å¶ éò¶º ÁÅïÅî ÃæÅÇêå Õð ðÔ¶ ÔéÍ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ñˉÕ ñÇÔð éÅñ Ü°ó¶ Áé¶Õ êÌïˉ×ôÆñ

ÇÕÃÅé é¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆÁ» Áé¶Õ» ÔÆ éòÆÁ» Áå¶ ÇàÕÅÀ± Áå¶ ñÅÔ¶ò³ç åÕéÆÕ» ÂÆÜÅç ÕÆåÆÁ» ÔéÍ

Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ ÕÂÆ Ãøñ êÌïˉ×» Çò¼Úº̄ ÇéÕñÆÁ» ÇÂÔ åÕéÆÕ» Á¼Ü ç¶ô íð Çò¼Ú Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶

ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å» Çò¼Ú ÃøñåÅ çÆ ì¶Üˉó ÕÔÅäÆ ÇñÖ ðÔÆÁ» ÔéÍ

ÇÂÃ Ãî°¼Ú¶ ÕÅðÜ Çò¼Ú ÇÕÃÅé» çÅ ÃÅæ Çç¼åÅ ÔË ç¶ô ç¶ Õ°çðå Áå¶ ñˉÕ ê¼ÖÆ

À°Ôé» Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» é¶ ÇÜÔó¶ ÇÕÃÅé» çÆ ìçÔÅñÆ çÅ ÕÅðé ìä¶ ÁÜˉÕ¶

Ö¶åÆ îÅâñ ù ìçñä ñÂÆ ñ×ÅåÅð ïåéôÆñ ÔéÍ À°Ôé» Çò¼Úº̄ âÅ. úî

êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ Áå¶ âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± êÌî°¼Ö ÔéÍ Ç÷Õðïˉ× ÔË ÇÕ âÅ. ð°ê¶ñÅ

ÒÇÂ³àðéËôéñ ÕðÅê ÇðÃðÚ ÃËºàð ëÅð ÃËîÆ Â¶Çðâ àÌÅÇêÕÃÓ (ICRISAT),

Ã³ï°Õå ðÅôàð Ö¶åÆ Áå¶ õ°ðÅÕ Ã³×áé (UNFAO) Áå¶ Çòôò ìËºÕ éÅñ òÆ

Ü°ó¶ ðÔ¶ ÔéÍ ìÆå¶ BE òÇð∙Á» åº̄ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ Ô¼Õ Çò¼Ú Ãð×ðî âÅ. ð°ê¶ñÅ

Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé éÅñ ÃðêÌÃå òÜº̄ Ü°ó¶ ÔˉÂ¶ ÔéÍ

ÇÂÃ¶ êÌÕÅð âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± òÆ ñ×ê× A@ òÇð∙Á» åº̄ ç¶ô Çò¼Ú Õ°çðåÆ

Ö¶åÆ ç¶ Þ³âÅìðçÅð ìä¶ ÔˉÂ¶ ÔéÍ íÅðåÆ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷ êÇðôç (ICAR) çÆ

ò¼âÆ åéÖÅÔ òÅñÆ é½ÕðÆ Û¼â Õ¶ À°Ã åº̄ ÇÕå¶ Ø¼à åéÖÅÔ Óå¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ

çÆ ÇÂ¼Õ ÃòËÃ¶òÆ Ü¼æ¶ì³çÆ ÃËºàð ëÅð ÃÃà¶é¶ìñ ÁË×ðÆÕñÚð (CSA),

ÔËçðÅìÅç éÅñ Ü°ó Õ¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ ÇòÇ×ÁÅé ù ìóÆ Çô¼çå éÅñ Á¼×¶

òèÅ ðÔ¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ Á×òÅÂÆ Çò¼Ú Á¼Ü Á»èðÅ êÌç¶ô Çò¼Ú B@ ñ¼Ö

Â¶Õó ÷îÆé Óå¶ ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ÃÅÕÅð ð±ê ñË Ú°¼ÕÆ ÔËÍ éÅé

êËÃàÆÃÅÂÆâñ êËÃà îËé¶÷îËºà âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± çÆ ÔÆ ç±ðçðôÆ Áå¶

åðÕôÆñ ÃˉÚ çÅ ÇÃ¼àÅ ÔËÍ

ÁÃÆº âÅ. úî êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ Áå¶ âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± Ô°ä» ç¶ ïˉ× ÇçôÅ

Çéðç¶ôé Çò¼Ú ÔæñÆ ê°ÃåÕ T Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕU ÁÅêÜÆ ç¶ ð±-ì-ð± Õðé çÆ Ö°ôÆ ñË ðÔ¶ Ô»Í ÇÂÔ ê°ÃåÕ

Õ°çðåÆ Ö¶åÆ åÇÔå ÕäÕ åº̄ ò¼è ÞÅó êÌÅêå Õðé Ãì³èÆ êÌïˉ× çÆ Çéðç¶ôÕ ê°ÃÇåÕÅ ÔËÍ ÃÅù ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÇÂÔ

ê°ÃåÕ ÇÕÃÅé» ù êÃ³ç ÁÅÂ¶×Æ Áå¶ Ãî±Ô ÇÕÃÅé íðÅ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú êÌïˉ×ôÆñåÅ ç¶ ÇÂÃ À°¼çî ù ÃÇÔíÅ×Æ

ìä Õ¶ Ãøñ ìäÅÀ°ä×¶Í

çˉÃåˉ! ÇÂÃ Çò¼Ú ÕˉÂÆ çˉ ðÅÇÂ éÔÆº ÇÕ ÇÜÔóÅ Õ³î Ö¶åÆìÅóÆ ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ù ÕðéÅ ÚÅÔÆçÅ ÃÆ À°Ô ÇÕÃÅé» ù

Ö°ç ÕðéÅ êÂ¶×ÅÍ ÁÃÆº Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Óå¶ Öˉ÷ ñÂÆ ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ç¶ î°æÅ÷ éÔÆº ðÇÔ ÃÕç¶Í Ô» Ü¶Õð Ö¶åÆìÅóÆ

ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ÇÂÃ é¶Õ ÕÅðÜ Çò¼Ú ÃÅâÅ ÃÅæ ç¶ä ñÂÆ Á¼×¶ ÁÅÀ°ä×ÆÁ» å» ÁÃÆº À°Ôé» çÅ ÃòÅ×å Õð»×¶Í

êð Ü¶Õð À°Ô ÁÇÜÔÅ éÔÆº ÕðçÆÁ» å» ÃÅù ÇÂÃ ×¼ñ çÆ ÇÚ³åÅ ÕÆå¶ ìöËð Á¼×¶ òèç¶ ðÇÔäÅ Ôˉò¶×ÅÍ Ü¶Õð À°Ô

ÃÅâÅ Çòðˉè Õðé×ÆÁ» å» ÇÂÃ ÃÇæåÆ Çò¼Ú òÆ Çìé» ÇÕÃ¶ çÆ êÌòÅÔ ÕÆÇåÁ» ÁÃÆº ÁÅêä¶ ðÅÔ Óå¶ Úñç¶ ðÔ»×¶Í

ÃÅù ÇÂÔ Ãêôà ÔË ÇÕ ÃÅâÅ ÇÂÔ Ã³Øðô ñ³ì» Ãî» Ú¼ñä òÅñÅ ÔË Áå¶ ÇÂÃ Çò¼Úˉº ÔÆ Ö¶åÆ Áå¶ ÇòÕÅÃ ç¶ éò¶º-

ÇÕÃÅé, Õ°çðå Áå¶ ñˉÕ ê¼ÖÆ îÅâñ çÆ ÇÃðÜäÅ Ôˉò¶×ÆÍ

ÃÅù ÇÂÔ òÆ Ãêôà ÔË ÇÕ ñÅñÚ Áå¶ òÅôéÅ åˉº î°Õå TéÅéÕ Ö¶åÆU ÔÆ Ãðìå ç¶ íñ¶ çÆ Ö¶åÆ Ôˉ ÔËÍ Ãˉ Ô°ä

éÅéÕ éÅî ñ¶ÇòÁ» çÆ ÇÂÔ Ç÷³î¶òÅðÆ ìäçÆ ÔË ÇÕ À°Ô ç¶ô íð Çò¼Ú TéÅéÕ Ö¶åÆU çÆ ÃæÅêé» ñÂÆ

ÁÅêäÅ Ö±é-êÃÆéÅ ÇÂ¼Õ Õð ç¶äÍ

ÁÅîÆé!

í±ÇîÕÅ

1

kudrqI KyqI ivc kxk

Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ìöËð Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕ

çÅ ÞÅó òèÅÀ°ä ñÂÆ ê³ÜÅì òÅÃå¶ Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ

Õî-ÖðÚ å¶ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî

êÌïˉ× çÆ ð±ê ð¶ÖÅ: ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå Çå³é-Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ êÌäÅñÆÁ» Ô¶á Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö

àðÆàîËºà êñÅà ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í

àðÆàîËºà I. Õ³àð¯ñ êñÅà: ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ - Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî Áé°ÃÅð- ÁÅð ÃÆ ÁËî) ÇÂÃ

êñÅà Çò¼Ú ÇÕÃÅé ÃÅðÆÁ» ±øÃñ» ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÃÃàî åÇÔå ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº éÅñ

À°×ÅÂ¶×ÅÍ é¯à: ÇÜÔé» ÇÕÃÅé» çÆ ÃÅðÆ çÆ ÃÅðÆ ÷îÆé Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Ô¶á ÔË À°Ô ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ

×ò»ãÆ ç¶ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ òÅñ¶ Ö¶å ù Õ³àð¯ñ êñÅà òÜ¯º òðå ÃÕç¶ ÔéÍ

àðÆàîËºà êñÅà II. Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇÚð ÃæÅÂÆ ÇÃÃàî ( ÁÅð ÃÆ ÁËÃ): Þˉé¶ ù Ö°¼ñ∙Å êÅäÆ éÔÆº

Çç¼åÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Þˉé¶ çÆ ÇÃÃàî ÁÅð ð±à ÇÂ³àËÃÆÇëÕ¶ôé ÇòèÆ ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò ÕÅðÜ ÇÂÃ êñÅà

Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Á³åð øÃñ òÜˉº ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ

àðÆàîËºà êñÅà III. ×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ òÆ ÁËÃ) : ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶

Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº ÜòÅð ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú Á³åð øÃñ ç¶ å½ð Óå¶ ÁñÃÆ¶/ Ü»

ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í

Çå³é ç¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÅ÷îÆ å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó ÷îÆé Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í êÌïˉ× çÆ ÃèÅðä

ð±ê ð¶ÖÅ ç¶ çˉ éî±é¶ ×°êÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ ÇòÚÅð¶ ×Â¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» çÆ ëˉàˉ ÕÅêÆ À°Ãù Ã½ºê

Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÔÅñ»ÇÕ ÃÅù Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å î°åÅÇìÕ êÌïˉ× çÆ ò¼Öˉ-ò¼Ö ð±ê ð¶ÖÅ åËÁ ÕðéÆ

Ôˉò¶×ÆÍ (ÁËÕôé ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ)

îÔ¼åòê±ðé: ëðòðÆ B@AB Çò¼Ú ò¼Ö-ò¼Ö ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å ç¶ ç½ð¶ ç½ðÅé ÇÜÁÅçÅ Áå¶ Ö°¼ñ∙Æ ÇÃ³ÜÅÂÆ

Áå¶ ìÔ°å ÇÜÁÅçÅ Ç×¼ñÆ íˉºÇÂ ÕäÕ çÆ øÃñ çÆ îÅóÆ ÔÅñå Áå¶ Ã³íÅòå Ø¼à ÞÅóñÂÆ Ç÷³î¶òÅð

êÅÂÆ ×ÂÆ ÃÆÍ Ãˉ àðÆàîËºà êñÅà II Áå¶ àðÆàîËºà êñÅà III. ù ÇÂÃ åð∙» ÇâÜÅÂÆé ÕðéÅ ÔË ÇÕ çˉÔ»

êñÅà» Çò¼Ú êÅäÆ ÖóÅ éÅ Ôˉò¶ Ã×ˉº ÇÂÃçÆ ÇéÕÅÃÆ Ôˉ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ÁÃÆº Ö¶å ç¶ À°åÅð

òÅñ¶ ÇÔ¼Ã Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ Öˉçä ìÅð¶ ÃˉÚ»×¶Í

2

kudrqI KyqI ivc kxk

ÃÅÀ°äÆ ð°¼å êÌïˉ× ÇòÃæÅð:

àðÆàîËºà êñÅà I. Õ³àðˉñ ( ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- (ÁÅð ÃÆ ÁËî) : ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú êÌïˉ× åÇÔå ÇÜò¶º ÇÕ ÇÕÃÅé

ÁÅî å½ð Óå¶ Õðç¶ Ôé ÁÅè°ÇéÕ ÇÕÃî» ç¶ ìÆÜ Áå¶ ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç», ÕÆó¶îÅð, éçÆé éÅôÕ ÷ÇÔð» Áå¶

Ôð Ã³íò ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆ îôÆéðÆ çÆ òðåˉ ÕðÇçÕÁ» Õ¼ç± ÕðÕ¶ ÞˉéÅ ñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ ÇÜò¶º ÇÕ

Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË, ÁÃÆº ÇÂÃ ù ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆ ÁÇíÁÅÃ ÁÅÖ»×¶:

éðÃðÆ Ú³×Æ åð∙» Óå¶ Ãî¶º ÇÃð ÇåÁÅð ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ å» ÇÕ Ü±é îÔÆé¶ åËÁô°çÅ Ãî¶º Óå¶ Ö¶å ÇòÚ

àð»Ãêñ»à Õðé ñÂÆ ÃÔÆ À°îð (B@-BE) Ççé çÆ êéÆðÆ À°êñíè Ôˉ ÃÕ¶Í

Ö¶å ÇòÚñ¶ ÕäÕ ç¶ éÅó Ü» À°ÔçÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç çÅ ÇìñÕ°¼ñ òËÃÅ ÔÆ ì³çˉìÃå Õðˉ ÜËÃÅ ÇÕ å°ÔÅâÅ

×ò»ãÆ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÕÃÅé ÕðçÅ ÔËÍ

ÞˉéÅ ñÅÀ°ä åº̄ êÇÔñ» Ö¶å ù ÁÅî ò»× Õ¼ç± Õðˉ Áå¶ Ôð åð∙» çÆ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÃÕ Áå¶

êËÃàÆÃÅÂÆâ òðåˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå òðå¶ Ü»ç¶ ÔéÍ

Çå³é» ÔÆ êñÅà» Çò¼Ú ìÆÜÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» øÃñ» çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ

ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ

Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú Þˉé¶ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶ Ãî¶º Óå¶

ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í

Üçº̄ øÃñ ñ×ê× ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åº̄ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð× îÆàð ç¶

Ø¶ð¶ Çò¼Úº̄ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ

ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö

Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù ÇÂ¼Õ ×¼à¶ Çò¼Ú

êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé

ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ

Üçº̄ øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úº̄ ÔˉÂÆ

êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÂÔ

ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Ú½ñ» ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌ̄àÆé %

ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà êñÅà II.. ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÁÅð ÃÆ ÁËÃ): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú Þˉé¶ çÆ ÇÃ¼èÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶

ÇÂÔ Õ³î À°Ã Ãî¶º ÕÆåÅ ÜÅò¶×Å ÇÜÃ Ãî¶º éðÃðÆ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË (AE îÂÆ ç¶ ÁÅÃ-êÅÃ) Ö¶å ç¶

ÇÂÃ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú òÆ Õ³î À°çˉº ÔÆ ô°ð± Ôˉ ÜÅò¶×Å Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ÔÅñ» ÖóÆ ÔÆ Ôˉò¶Í

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ

ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶-

3

kudrqI KyqI ivc kxk

ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ

çÆ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º

åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ

éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶

Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé: Ôð êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð ÇêôÅì Ö¶å Çò¼Ú ê°¼ÜçÅ Õð ̄( ç¶Ö ̄ÁêËºÇâÕÃ B)

ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ

Ö¶å Çò¼Ú êÂÆ éÅó çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç ù Ö¶åº̄ ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Ö¶̄å Çò¼Ú Ôð¶Õ æ» Óå¶ À°¼×

ÃÕäÍ Öó¶ éÅó ù À°ò¶º ÔÆ ÖóÅ ðÇÔä ÇçÀ° ÇÜò¶º À°Ô ÖóÅ Ôˉò¶Í

Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çº̄ å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçº̄ å¼Õ Ã³íò Ô ̄ÃÕ¶Í êð ïÅç ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE

îÂÆ ù Þˉé¶ çÆ ÇÃ¼èÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ

ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñˉÍ ( åðÆÕ¶ ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ C ç¶Ö)̄ ÇÂÔ ×¼ñ

éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä Óå¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ

ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶

Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ

îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð

ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

Þˉé¶ çÆ À°Ã¶ ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÃçÅ ÞÅó ÇÂÔé» Ççé» Çò¼Ú ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ

ñÂ¶ ÜÅ ðÔ¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð³å± Ãí åº̄ ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ Þˉé¶

çÆ ÇÕÃî ÇÂ¼Õ ÔÆ Ôˉò¶ Áå¶ ÇÂÔ òÆ ÇÕ êÌïˉ× Çò¼Ú ôÅÇîñ ÃÅð¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ çÅ

Þˉé¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ¶/ñòÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í é¯à: C ÁêÌËñ B@AB çÆ îÆÇà³× Çò¼Ú Þ¯é¶ çÆ òðÅÇÂàÆ ÁËÚ

ÁÅð Õ¶-DG Óå¶ ÃÇÔîåÆ ìäÆ ÃÆÍ

Þˉé¶ çÆ Ú°äÆ ×ÂÆ òðÅÇÂàÆ ç¶ ìÆÜ» ù ê°³×ðÅ ñÀ°Í ìÆÜ» ù ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú

Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åº̄ ÇÂ¼Õ çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ

ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ ÁÇÜÔÅ éÅ Õðé ÕðÕ¶ Ôˉä òÅñÆ ÇÚ³åÅ åˉº ìÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í

ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà

ÕÆåÅ ÜÅò¶Í Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ ÷ð±ð ÕðˉÍ

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í (åðÆÕÅ

ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åº̄ êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ

(ÇÜÀ°ºçÆ å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í

Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Õ¼àä ñÂÆ ðÆêð ÚñÅÀ°Í

ìÅÇÂÀ°îÅÃ çÆ îÅåðÅ çÅ êåÅ ñÅÀ°

ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé ç¶ áÆÕ ã³× éÅñ Õ³î Õðé ñÂÆ Ú³×Æ åð∙» Ã°¼Õä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ×ðîÆÁ»

Çò¼Ú C-D Ççé Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú A Ôøå¶ å¼Õ çÅ Ãî» ñË ÃÕçÅ ÔËÍ

ÜÆðˉ Çàñ îôÆé Ü» ÔËêÆ ÃÆâð çÆ òðåº̄ ÕðÇçÁ» ê°³×ðÅÂ¶ ÔˉÂ¶ ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í îôÆé ç¶ êˉð

4

kudrqI KyqI ivc kxk

A@ åº̄ AB ÇÂ³Ú ç¶ ëÅÃñ¶ Óå¶ ì³é∙¶ ÜÅäÍ ÇÂÃ¶ åð∙» ñÅÂÆé» Çò¼Ú ì±ÇàÁ»: çÆ êÌÃêð ç±ðÆ D åˉº H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ

ÜÅò¶Í ÇÂÃ Õ³î Çò¼Ú ÇÕÃ¶ åð∙» çÆ ÕˉÂÆ î°ôÇÕñ ê¶ô ÁÅÀ°ä çÆ Ã±ðå Çò¼Ú ÜðéËñ ÇÃ³Ø îÅÞÆ åˉº

ðÅÇÂ ñÀ°Í

îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çº̄ ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçº̄ ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ

ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ

ÇìÜÅÂÆ òÅñ¶ Ü» À°Ã åº̄ Á×ñ¶ Ççé Ö¶å ÇòÚñ¶ éçÆé» Ü» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Öåî Õðé ñÂÆ

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ òðåˉ ÕðˉÍ (ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä Áå¶ òðåä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ F)

àðÆàîËºà êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜº̄ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé î¼ÕÆ, ÜòÅð Ü» ìÅ÷ð¶ çÆ ñÅÀ° å» ÇÕ

ÁÅÃ-êÅÃ ç¶ Ö¶å» åº̄ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆà» ù ìÅÔð ÔÆ ðˉÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ç¶ ìËáä

ñÂÆ Õ°çðåÆ áÅÔð çÆ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ

Üçº̄ øÃñ F åº̄ H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ ð±óÆ

ÖÅç (ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð) êÅÀ°Í

øÃñ ç¶ ëñÅòÇð³× Ãà¶Ü Óå¶ ÁÅÀ°ä åº̄ êÇÔñ» BE ò¶º CE ò¶º Áå¶ E@ Ççé Þˉé¶ çÆ øÃñ Óå¶ êÅàÅ

ÚñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶Í ìØˉñ¶ çÆ Ãà¶Ü Óå¶ êÅàÅ éÔÆº ÚñÅÀ°äÅ (ÇòÃæÅð ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ H)

êÅäÆ çÅ êÌì³èé: Þˉé¶ Çò¼Ú êÅàÅ ñÅÀ°ä Ãî¶º ù Û¼â Õ¶ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ êÅäÆ ÖóÅ éÔÆº ð¼ÖäÅÍ ÇÜò¶º ÔÆ

êÅàÅ ñ¼× ÜÅò¶ êÅäÆ ù Ö¶å Úº̄ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í

ÇÃðë ñˉó Áé°ÃÅð ÔÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í À°çÅÔðä òÜº̄ Ö°¼ñ∙» êÅäÆ ñÅÂ¶ Çìé» ÁÃÆº Ö¶å Çò¼Ú êÅàÅ

éÔÆº ñÅ ÃÕç¶Í ÁÅÖðÆ êÅà¶ À°êð³å À°çº̄ ÔÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðˉ Üçº̄ ÷îÆé Ö°ôÕ Ôˉ ÜÅò¶ Áå¶ ÇÂÃ Çò¼Ú åð¶ó»

êËä ñ¼× ÜÅäÍ éˉà: åð¶ó» Þˉé¶ çÆÁ» Üó» ù ÔÅéÆ êÔ°³ÚÅÀ°ºçÆÁ» Ôé ÇÜÃ ÕÅðé ÞÅó Øà

Ü»çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÃÅù ÁÇÜÔ¶ î½Õ¶ êåñÅ êÅäÆ ÔÆ ñÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÂÃçÅ Áðæ ÔË ÇÕ

ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº êÅäÆ ìÅÔð Õ¼ã Çç¼åÅ ÜÅò¶Í

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçº̄ ÞˉéÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ

ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçº̄ ÞˉéÅ EE

Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ

ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

øÃñ ù ÕÆà» åº̄ ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçº̄ øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å» ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ

ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé» çÆ Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ

(Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ

çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º

øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯

(î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB)

Üçº̄ ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åº̄ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð×

îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úº̄ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í

5

kudrqI KyqI ivc kxk

Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ Áå¶

çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù ÇÂ¼Õ

×¼à¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù

ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ

Üçº̄ øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úº̄ ÔˉÂÆ

êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ (çÅÇäÁ»

Áå¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ çˉÔ» ñÂÆ)Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Ú½ñ» ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À)

êÌ̄àÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà êñÅà III.. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð øÃñ

òÜº̄ ìÅ÷ðÅ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í íÅ×ÆçÅð ÁÅêä¶

Çòò¶Õ Áé°ÃÅð Þˉé¶ ç¶ ìçñ òÜˉº ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ðÅ çÆ æ» ÕˉÂÆ Ôˉð ã°ÕòÆÁ» øÃñ» çÆ ÇìÜÅÂÆ

ìÅð¶ òÆ ÃˉÚ ÃÕç¶ ÔéÍ

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ

ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶-

ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ

çÆ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º

åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ

éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶

Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé: Ôð êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð ÇêôÅì Ö¶å Çò¼Ú ê°¼ÜçÅ Õð ̄( ç¶Ö ̄ÁêËºÇâÕÃ B)

ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ

Ö¶å Çò¼Ú êÂÆ éÅó çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç ù Ö¶åº̄ ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Ö¶̄å Çò¼Ú Ôð¶Õ æ» Óå¶

À°¼× ÃÕäÍ Öó¶ éÅó ù À°ò¶º ÔÆ ÖóÅ ðÇÔä ÇçÀ° ÇÜò¶º À°Ô ÖóÅ Ôˉò¶Í

Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çº̄ å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçº̄ å¼Õ Ã³íò Ô ̄ÃÕ¶Í êð ïÅç ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE

îÂÆ ù Þˉé¶ çÆ ÇÃ¼èÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ

ÇÂÕ¼ àðÅñÆ ðó± Æ çÆ ÖÅç ñÀ °Áå ¶ÇÂÃ ù ÇÜÀº°çÆ ÖÅç ÇòÚ¼ ìçñÍ̄ ( åðÆÕ ¶ñÂÆ ÁêºËÇâÕÃ C çÖ¶ )̄ ÇÂÔ ×ñ¼ éà̄

ÕÆåÆ ÜÅò ¶ ÇÕ ðó± Æ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀº°çÆ ÖÅç ÇòÚ¼ ìçñä Óå ¶ ÇÂÕ¼ îÔÆé ¶çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î

çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð

îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ

À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å»

ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ðÅ ç¶ ìÆÜ ñÀ°Í

6

kudrqI KyqI ivc kxk

ÇÃðë ìÅ÷ðÅ ç ¶ ìÆÜ ù ê×³° ðÅÀÍ° ìÆÜ ê×³° ðÅÀä° çÅ åðÆÕÅ ÁêºËÇâÕÃ D ÇòÚ¼ Ççå¼ Å Ç×ÁÅ ÔÍË ÇèÁÅé ðÔ ¶

ìÆÜ ê×³° ðÅÀä° çÅ Õî³ ÇìÜÅÂÆ åº̄ ÇÂÕ¼ -ç ̄Ççé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò ¶å» ÇÕ Ãîº¶ ÇÃð ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í

ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕÆåÅ

ÜÅò¶Í îÔ¼åòê±ðé-Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ ÷ð±ð ÕðˉÍ

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í (åðÆÕÅ

ÜÅäé ñÂÆ ç¶Ö ̄ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åº̄ êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ

å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í

Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂ À°îÅÃ ù Õ¼àä Õ¶ íº̄ÇÂ Óå¶ ÇòÛÅÀ°ä ñÂÆ ðÆêð ÚñÅÀ° Áå¶ êÌÅêå ÜËÇòÕ îÅç¶

ù ê±ð¶ Ö¶å ÓÚ ìðÅìð îÅåðÅ Çò¼Ú ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

ìÅÇÂ À°îÅÃ çÆ îÅåðÅ çÅ êåÅ ñÅÀ°

ìÅÇÂ À°îÅÃ ù ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé ç¶ áÆÕ ã³× éÅñ Õ³î Õðé ñÂÆ Ú³×Æ åð∙» Ã°¼Õä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ×ðîÆÁ»

Çò¼Ú C-D Ççé Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú A Ôøå¶ å¼Õ çÅ Ãî» ñË ÃÕçÅ ÔËÍ

ÜÆð ̄Çàñ îôÆé Ü» ÔËêÆ ÃÆâð çÆ òðåº̄ ÕðÇçÁ» ìÅ÷ðÅ Áå¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ ê°³×ðÅÂ¶ ÔˉÂ¶ ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð

ÇçÀ°Í ×°ÁÅð¶ çÆÁ» F ñÅÂÆéÅ î³×ð B ñÅÂÆé ìÅ÷ðÅ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ êÌåÆ ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñ ̄×°ÁÅð¶ ç¶ ìÆÜ

Çê¼Û¶ E@ ×ÌÅî Ã½ººë ÇîÕÃ ÕðˉÍ Ã½ºë Ö¶å Çò¼Ú ðËêñËºà çÅ Õ³î Õð¶×ÆÍ

ñÅÂÆé åº̄ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ F@ ÃËºàÆîÆàð (ç ̄ë°¼à) Áå¶ ì±à¶ åº̄ ì±à¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ Ø¼àˉ-Ø¼à C@ ÃËºàÆîÆàð

(A ë°¼à) ð¼ÖäÆ ÔËÍ ÇÂÃ Õ³î Çò¼Ú ÇÕÃ¶ åð∙» çÆ ÕˉÂÆ î°ôÇÕñ ê¶ô ÁÅÀ°ä çÆ Ã±ðå Çò¼Ú ÜðéËñ ÇÃ³Ø îÅÞÆ

IDAGA-DF@FF åº̄ ðÅÇÂ ñÀ°Í

îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çº̄ ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçº̄ ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ

ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ

ÇìÜÅÂÆ òÅñ¶ Ü» À°Ã åº̄ Á×ñ¶ Ççé Ö¶å ÇòÚñ¶ éçÆé» Ü» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Öåî Õðé ñÂÆ

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ òðåˉ ÕðˉÍ (ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä Áå¶ òðåä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ F)

àðÆàîËºà êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜº̄ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé Ã±ðÜî°¼ÖÆ Ü» ÁÇð³â çÆ ñÅÀ° å» ÇÕ

ÁÅÃ-êÅÃ ç¶ Ö¶å» åº̄ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆà» ù ìÅÔð ÔÆ ðˉÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ç¶ ìËáä

ñÂÆ Õ°çðåÆ áÅÔð çÆ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ

êÅäÆ çÅ êÌì³èé: êñ»à ×ðˉæ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ éÔÆº ÖóÅ ÕðéÅÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Àçº̄ ÔÆ

ÕðéÆ ÔË Üçº̄ í±îÆ Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ ÕˉÂÆ éîÆ éÅ ìÚÆ Ôˉò¶Í

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçº̄ ÞˉéÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ

ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçº̄ ÞˉéÅ EE

Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ

ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

øÃñ ù ÕÆà» åº̄ ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçº̄ øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å» ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ

ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé» çÆ Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ

(Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ

7

kudrqI KyqI ivc kxk

çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º

øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯

(î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB)

øÃñ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åº̄ å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ÇçÀ° (ìÆÜ» /øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ç¶Öˉ)Í

Üçº̄ ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Ö¶å Çò¼Ú ×°ÁÅð Áå¶ bwjr y ç¶ Çå³é

ÇðêðËÜËºÇàò ÃæÅé Ú°äˉÍ Ú°ä¶ ×Â¶ ÃæÅé» åº̄ çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ

×°ÁÅð çÆÁ» Çå³é ñÅÂÆéÅ Áå¶ çˉ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ çˉ ñÅÂÆéÅ bwjr yçÆÁÅ Õ¼à Õ¶ çˉÔ» ç¶

Áñ×-Áñ× ì³âñ ìäÅ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ» ì³âñ» ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å

Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» çÆ Áñ×-Áñ× æÌËÇÃ³× ÕðÕ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çˉÔ» åð∙» ç¶

çÅÇäÁ» ù ÕÅ×÷ ç¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö êð î÷ì±å æËÇñÁ» êÅ ÇçÀ° Áå¶ ê½ÇçÁÅ ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼Ã¶ çˉ

ò¼Ö-ò¼Ö ×éÆ ìË×÷ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô°ä Ãí çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ ÞÅó Ãì³èÆ âËàÅ

(ÜÅäÕÅðÆ) ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ñÅ÷îÆ íð¶Í

Üçº̄ øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ åÅ bwjr y ù Ô¼æÆº Õ¼à ñÀ° êð³å± ×°ÁÅð çÆ ÕàÅÂÆ

Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ ÁÅÃ ÔË ÁÕå±ìð ç¶ êÇÔñ¶ Ôøå¶ å¼Õ ÇÂÔ Ôˉ ÜÅò¶×ÅÍ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úº̄ çˉÔ»

øÃñ» åˉº Çîñ¶ çÅÇäÁ» éÅñ íð¶ ìˉÇðÁ» çÆ Ç×äåÆ ÕðˉÍ Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶å å» Ôð¶Õ ìˉð¶ çÅ

ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅñ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà Õð¶Í

×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjr yçÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE éò³ìð ù ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ÇòÚÕÅð ÃÅâ¶ Õˉñ F ÔøÇåÁ»

çÅ Ãî» Ôˉò¶×ÅÍ Ãˉ A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù òèä ÇçÀ° Í

îÔ¼åòê±ðé: ×°ÁÅð Áå¶ bwjr y ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°Ãð ÜÅäÕÅðÆ Ü°àÅÀ°ä ñÂÆ

ÇÕÃ¶ ñËì Çò¼Ú í¶Üˉ- (À) êÌ̄àÆé % , (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðË÷ÆÇâÀ±Í

ÔÅóÆ Óç¶ êÌïˉ×:

àðÆàîËºà I. Õ³àðˉñ êñÅà (ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- ÁÅð âìñï± ÁËî): àð»Ãêñ»àâ/Õ¼ç± ÕðÕ¶ ñÅÂ¶

×Â¶ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å ÁÅè°ÇéÕ ìÆÜ», ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÕ Áå¶ ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ

òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÇìñÕ°ñ À°Ã¶ åð∙» ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÇÜò¶º ÁÅî ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å ç¶ Õ³î

ñÂÆ ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ çÅ Ôð Ã³íò ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ

Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó çÅ ì³çˉìÃå ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Õðˉ ÇÜò¶º ÇÕ ìÅÕÆ ç¶ ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ü¶Õð

À°Ô éÅó ÃÅóç¶ Ôé å» å°ÃÆº òÆ ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú éÅó ù ÃÅó ÇçÀ°Í

ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ åˉº êÇÔñ» ÁÅî ò»× Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ ÕðˉÍ ÕËîÆÕñ ÇÕÃÅé» ò»×

ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆééÅôÕ, ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ

ÕäÕ ç¶ ìÆÜ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ

8

kudrqI KyqI ivc kxk

Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶

Ãî¶º Óå¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í

Üçˉº øÃñ ñ×ê× ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð×

îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙

ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ Áå¶

çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù ÇÂ¼Õ

×¼à¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åº̄ êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù

ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ

Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà

Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð

ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶

ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà II. Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÁÅð âìñï± ÁËÃ): Þˉé¶ î³×ðº̄ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ò¼à» Óå¶ ÕÆåÆ

ÜÅò¶×Æ Áå¶ Á³åð øÃñ òÜº̄ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË:

ÁÅÃ ÔË ÇÕ Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ Ôˉ ÜÅò¶×ÆÍ A@ éò³³ìð å¼Õ Ö¶å ù ÇÂÃ¶ åð∙» ðÇÔä

ÇçÀ° å» ÇÕ Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Áå¶ éçÆé òè ÃÕäÍ

ÕäÕ ç¶ ÁÇÜÔ¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÔé» çÅ ÞÅó Á¼Ü Õ¼ñ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå À°×ÅÂÆ ÜÅä òÅñÆ

ÕäÕ ç¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÔÆ

òðÅÇÂàÆ çÆ ÕäÕ ìÆÜÆ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇÕ ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÕäÕ çÆ

ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ ìÆÜä×¶Í C ÁêÌËñ çÆ îÆÇà³× ÓÚ åËÁ ÕÆå¶ Áé°ÃÅð ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÕäÕ çÆ

òðÅÇÂàÆ êÆ ìÆ âìñï±-FBA Áå¶ Û¯ÇñÁ» çÆ êÆ ìÆ ÜÆ-E ìÆÜä×¶Í

ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ çÆ Ú°äÆ ×ÂÆ òðÅÇÂàÆ ç¶ ìÆÜ» ù ê³×ðÅ ñÀ°Í ìÆÜ» ù ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ

ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åº̄

ÇÂ¼Õ çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ ÁÇÜÔÅ éÅ Õðé ÕðÕ¶ Ôˉä òÅñÆ ÇÚ³åÅ åº̄ ìÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í

ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/ ÷ðîÆé¶ôé

àËÃà ÕÆåÅ ÜÅò¶Í Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ ÷ð±ð ÕðˉÍ

ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í

(åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åˉº êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇñÇò³×

ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í

Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° Áå¶ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Ú

ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

9

kudrqI KyqI ivc kxk

Ô°ä ð¶Õ çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÃÅðÅ êñ»à ìÅÇÂÀ°îÅÃ êñÅà Çò¼Úˉ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í Ô°ä í±îÆ çÆ

Ãå∙Å Óå¶ G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶ ÇçÀ° ÇÜò¶º ÇÕ

ÁÅî ÇÕÃÅé ï±ðÆÂ¶ çÅ ÇÛ¼àÅ Çç³ç¶ ÔéÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÛ¼àÅ ç¶ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å ù òÅÔ ÇçÀ°Í

ÖÅç ÇòÚñ¶ ñÅÔ¶ò³ç ÜÆòÅä±Á» ù Ã°ð¼ÇÖÁå ð¼Öä ñÂÆ ÁÇÜÔÅ ÕðéÅ ÷ð±ðÆ ÔËÍ

ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÜò¶º ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔË, Ö¶å ÇåÁÅð

Õð ñÀ°Í AE éò³ìð åˉº êÇÔñ» Ö¶å ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ð½äÆ Õðç¶ Ãî¶º E@

Çñàð êô±-î±åð Ö¶å Çò¼Ú êÅÀ°Í

ÇåÁÅð Ö¶å Çò¼Ú ÁÅî å½ð Óå¶ òðåÆ ÜÅä òÅñÆ AA êˉð» òÅñÆ ÃÆâ ÇâÌñ ÇÜÃçÆ êˉð-åˉº êˉð

ÇòÚñÆ ç±ðÆ G ÇÂ³Ú Ô°³çÆ ÔË éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÕäÕ/ÛˉÇñÁ» çˉÔ» ñÂÆ

ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Ôð¶Õ Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ ìÅÁç B

ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ¶ åð∙» ê½ç¶ åº̄ ê½ç¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇìÜÅÂÆ ç¶ Ãî¶º

îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ ìçñÅÁ Õðˉ:

(À) ÃÅð¶ êˉð ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇÂ¼Õ ë°¼à çÆ ç±ðÆ ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ ÁËâÜÃà ÕðˉÍ Ü¶ ñˉó êÂ¶ å»

òÅè± ëÅñ¶ ÔàÅ ÇçÀ°Í

(Á) ìÆÜ çÆ îÅåðÅ ØàÅ Õ¶ ÕäÕ B@ ÇÕ¼ñˉ Áå¶ Ûˉñ¶ H ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ Â¶Õó Õð ÇçÀ°Í

(Â) ìÆÜ òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú ÇÂÃ åð∙» ìçñÅÁ ÇñÁÅÀ° ÇÕ çˉÔ» ÇÃÇðÁ» òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú

ÛˉÇñÁ» çÅ ìÆÜ êÅÇÂÁÅ ÜÅò¶Í

(Ã) îôÆé ç¶ Ôð¶Õ çˉ ëÅÇñÁÅ ÇòÚÕÅð ñˉÔ¶ çÅ ÇÂ¼Õ íÅðÅ Ã³×ñ ì³Çé∙ÁÅ ÜÅò¶Í ÇÂÃ åð∙» Õðé

éÅñ Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÅñ¶ ÇÂ¼Õ ÔñÕÆ ÇÜÔÆ ÖÅñÆ ìä ÜÅò¶×ÆÍ

Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ Áå¶ B ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜˉÍ Úé¶ ç¶ ìÆÜ Çò¼Ú Ôð¶Õ ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Çê¼Û¶ E@ ×ÌÅî

èéÆÂ¶ çÅ ìÆÜ ÇîñÅÀ°Í èéÆÁ» ÕÆÇóÁ» ù íÜÅÀ°ä çÅ Õ³î Õð¶×ÅÍ

êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé Ãðˉº Áå¶ ÁñÃÆ ìÅðâð Õî àðËê ÕðÅê òÜˉº ìÆÜÆ

ÜÅò¶Í ÇÂÔ Õ°¼Þ ÕÆÇóÁ» ù àðËê Õðé å°ÔÅâÆÁ» ÃÔÅÇÂÕ ìäé×ÆÁ»Í

ÇìÜÅÂÆ åˉº å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº ìÅÔð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÃÅðÅ ìÅÇÂÀ°îÅÃ òÅêÃ Ö¶å Çò¼Ú

ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ü¶Õð ñˉó êÂ¶ å» Ú³×¶ð¶ ë°àÅð¶ ñÂÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ éˉà: ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º

êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñˉÍ Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º øÃñ ù êô±-î±åð

ç¶äÅ ñÅ÷îÆ ÔËÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å»

ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ

í°¼ñäÅÍ

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ C@Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ

Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙»

Üçˉº øÃñ EE Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶

êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

10

kudrqI KyqI ivc kxk

øÃñ ù ÕÆà» åˉº ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å»

ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé»

çÆ Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ (Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯

ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ

ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË

Ü»çÆÁ» ÔéÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ

Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB)

ÇÃ³ÜÅÂÆ: Ü¶Õð í±îÆ çÆ Ãå∙Å Óå¶ éîÆ Ôˉò¶ å» ÁÃÆº ÇÃ³ÜÅÂÆ éÔÆº Õð»×¶Í ÇÃ³ÜÅÂÆ ìÅð¶ À°çˉº

ÔÆ ÃˉÚˉ Üçˉº í±îÆ çÆ À°åñÆ Ãå∙Å Ö°ôÕ é÷ð ÁÅò¶ êð³å± ÷îÆé Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â°³ØÅÂÆ å¼Õ

Õ°¼Þ éîÆ ìðÕðÅð Ôˉò¶Í Üçˉº ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ Ôˉò¶ å» ÛˉÇñÁ» ù êÅäÆ éÅ ñÅÀ°Í

ÛˉÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ç°ÁÅñ¶ ÛˉàÆÁ» ò¼à» ìäÅ Õ¶ ÁÇÜÔÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅÃ ÔË

ÇÕ ÕäÕ ù B Ü» C êÅäÆÁ» çÆ ÔÆ ñˉó êò¶×ÆÍ

ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÚÅð ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ

êÌåÆ Â¶Õó) ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í (ìÆÜ»/øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ

ÁêËºÇâÕÃ A ç¶Öˉ)

Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼Õ-

ÇÂ¼Õ òð× îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ù

Áñ¼×-Áñ¼× Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ù ÇÂ¼Õ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ» ì³âñ»

ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» ù Áñ¼×-Áñ¼×

æðË¼Ã Õðˉ Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅÇäÁ» ù çˉ ò¼Öð¶-ò¼Öð¶ îÜì±å ê¶êð ìË×» Çò¼Ú êÅ

ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù çˉ Áñ¼×-Áñ¼× ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô°ä ÃÅð¶

îàÆðÆÁñ çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé


Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº êÇÔñ»

ÛˉÇñÁ» ù Ô¼æÆº ò¼ã ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ çˉÔ» øÃñ» çÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú

íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ü¶Õð Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ Í ÇÂÔ

ÜÅäÕÅðÆ ÇÕÃÅé ç°ÁÅðÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í

ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE îÂÆ ù Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÇòÚÕÅð ñ×ê×

C@ Ççé» çÅ Ãî» Çîñ Ü»çÅ ÔËÍ Ãˉ êñÅà Çò¼Ú À°×ÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù A@ îÂÆ å¼Õ

îÂÆ å¼Õ òèä ÇçÀ°Í

îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ Çå³é-Çå³é

ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ±

ÜÅäé ñÂÆÍ

11

kudrqI KyqI ivc kxk

àðÆàîËºà III.

×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjry î×ðˉº ÛˉÇñÁÅ çÆ Á³åð

øÃñ éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ

ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÁÕå±ìð ô°ð± Ü» Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ ×°ÁÅð¶, bwjry çÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÂÆ

ÜÅò¶×ÆÍ ÕàÅÂÆ À°êð³å A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà ù À°Ã¶ ÔÅñå Çò¼Ú Û¼â ÇçÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé

øÃñ» Ö¶å Áå¶ éçÆé Ö¶å Çò¼Ú Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÔÆ òè-ë°¼ñ ÃÕä Í

Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú Öó¶ ×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjry ç¶ éÅó å¶ Ôð¶ îÅç¶ ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ

ÃîÅé ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

Ô°ä ð¶Õ çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÃÅðÅ êñ»à ìÅÇÂÀ°îÅÃ êñÅà Çò¼Úˉ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í Ô°ä í±îÆ

çÆ Ãå∙Å Óå¶ G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶ ÇçÀ° ÇÜò¶º

ÇÕ ÁÅî ÇÕÃÅé ï±ðÆÂ¶ çÅ ÇÛ¼àÅ Çç³ç¶ ÔéÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÛ¼àÅ ç¶ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å ù òÅÔ

ÇçÀ°Í ÖÅç ÇòÚñ¶ ñÅÔ¶ò³ç ÜÆòÅä±Á» ù Ã°ð¼ÇÖÁå ð¼Öä ñÂÆ ÁÇÜÔÅ ÕðéÅ ÷ð±ðÆ ÔËÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÔÅóÆ ç¶ ÃÆÜé Çò¼Ú àðÆàîËºà êñÅà III. ñÂÆ À°ÔÆ ÃÅð¶ ÁÇíÁÅÃ Õðˉ

ÇÜÔó¶ ÇÕ àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä¶ ÔéÍ ÇÕÀ°ºÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú

ÕÆå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ³î ÇÂ¼Õ ÔÆ ÔéÍ

ÁêËºÇâÕÃ ÇñÃà

ÁêËºÇâÕÃ

é³ìð

ê¶÷

é³ìð

A Þé̄ ¶, ×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ

ÃêËôñ Á½ðˉ×ðÆé

13

B éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ ÃˉðÃ òÜˉº øÃñ ù ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ êô±-î±åð ç ¶ä çÅ

åðÆÕÅ

13

C ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä ç Å ã ³× 14

D ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 15

E ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðéÅ 16

F éçÆé éÅôÕ òÜˉº ÇêôÅì Áå ¶ ç¶ÃÆ ÃÅì°é çÅ Ø ˉñ 16

G å ¶ñ (ÁÇð³â) çÆ Öñ∙ ù ÇñÇò ³× ÁÅÇÂñ Õ ¶Õ ÓÚ ìçñäÅ 17

H Þé̄ ¶ ù êÅàÅ ñÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 17

I ×°óÜñ Á ³ÇîÌå ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 18

A@ êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 18

AA ÕÆà ê Ìì³èé ñÂÆ ñ¼ÃÆ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 18

AB òéÃêåÆ ðÃ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 19

AC êÇÔñ ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» Ü Åä òÅñÆÁ» ò¼Ö-ò ¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» Áå ¶

øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ

20

12

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ 1

Öó¶ Þˉé¶, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ Á½ðˉ×ðÆé:

À) Á¼×¶ Çç¼å¶ Áé°ÃÅð çˉ çñ øÃñ» ç¶ F ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ°: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, ãËºÚÅ ÁÅÇç

ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Ôð¶ÕÍ

Á) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ Çò¼Ú B-B Ã½ ×ÌÅî Ã½ºë, ÁÜòÅÂÆé Áå¶ ÃÅò¶ ç¶ ìÆÜ òÆ

êÅÀ°Í

Â) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÚÅð Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ

Ã) Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ã Õ¶ Û» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ å¶ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

Ô) ìÆÜ» À°¼å¶ ñ¼ÕóÆ Ü» êÅæÆÁ» çÆ Á¼èÅ ÇÕ¼ñˉ ÃòÅÔ è±ó ÇçÀ°Í Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ

ìÆÜ ÇåÁÅð ÔéÍ

îÔ¼åòê±ðé: Þˉé¶, ×°ÁÅð Ü» ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ îÔÆé» êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ç¶äÅ ÔËÍ øÃñ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ øÃñ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä å°ð³å êÇÔñ» ç¶äÅ ÔËÍ

ÇÜò¶º ×°ÁÅð¶ Áå¶ Þˉé¶ Çò¼Ú Ãå³ìð ÓÚ Áå¶¶ ÕäÕ Çò¼Ú îÅðÚ ÓÚÍ

ÁêËºÇâÕÃ 2

éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ Ãˉî¶ òÜˉº êô±-î±åð çÆ òðåˉº :

êô±-î±åð Çò¼Ú 4% å¼Õ éÅÂÆàðˉ÷é, 1 % å¼Õ ëÅÃëˉðÃ Áå¶ 2% å¼Õ êˉàÅô Ôˉ ÃÕçÆ ÔËÍ

ÇÂÃçÅ êÆ ÁËÚ ÁÅîå½ð Óå¶ G Ô°³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ» ù êˉôÕ å¼å ç¶ä ñÂÆ ò¼â¶ ê¼èð Óå¶ òðÇåÁÅ

ÜÅä òÅñÅ Õ°çðåÆ ÃˉîÅ ÔËÍ Ô¶á ÇñÖ¶ åðÆÕ¶ éÅñ ÇÂÃ ù òè¶ð¶ å¶Ü ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË:

À) ÇÜ³éÅ Ôˉ ÃÕ¶ òè åˉº òè ÇêôÅì ÇÂÕ¼áÅ ÕðˉÍ éˉà: ÇÂ¼Õ Ú³×¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó

ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ Ø¼àˉ-Ø¼à E@ Çñàð êô±-î±åð À°êñíè ðÇÔäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ÇÕ ê³Ü

Â¶Õó òÅñ¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð ò¶ñ¶ BE@ Çñàð êô±-î±åð ÷ð±ð Ãàˉð ÕÆåÅ ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ

Á) ÇÃ³ÜÅÂÆ ñÂÆ E@ Çñàð êô±-î±åð Ö¶å ñË Õ¶ ÜÅÀ°Í

Â) à±àÆ ñ¼×¶ B@ Çñàð òÅñ¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé Çò¼Ú êô±-î±åð íð ÇçÀ°Í

Ã) Ô°ä êô-î±åð íð¶ ÇÂÃ ÕËé ù À°Ã æ» ð¼Öˉ ÇÜæˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ Á³çð ÜÅ ÇðÔÅ Ôˉò¶Í Ô°ä ÕËé

çÆ à±àÆ À°Ã ÇÔÃÅì éÅñ Öˉñ∙ˉ ÇÕ ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ éÅñ-éÅñ êô±-î±åð òÆ ÃîÅé îÅåðÅ ÓÚ Ö¶å

Ü»çÅ ðÔ¶Í

éˉà: Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ E@ Çñàð å¼Õ êô±-î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ ÔËÍ

ÃÅòèÅéÆ: À°¼êð Ã°ÞÅÇÂÁÅ åðÆÕÅ ÷îÆé Õ¶ºçðå ÔËÍ ÇÂÃù êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ øÃñ Óå¶ òÆ

ÇÛóÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔÍ (AE Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú E Çñàð êô±-î±åð ÇîñÅ Õ¶ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅ

ÃÕçÆ ÔË) ÇÂÕ¼ñ¶ êô± î±åð çÆ ÃêÌ¶Á ê¼ÇåÁ» ù ÜñÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

13

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ -C

ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç (ÇñÇò³× îËÇéÀ°ð) ÓÚ ìçñäÅ:

ÇÂÔ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ òèÅÀ°ä çÅ ÇÂ¼Õ åðÆÕÅ ÔËÍ ÇÜÁÅçÅåð ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷

Õ¶ºçð ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ ÇÂÃ ÇòÚñÆ éÅÂÆàðˉ÷é, ëÅÃëˉðÃ Áå¶ êˉàÅô çÆ îÅåðÅ ç¶ ÁÅèÅð

Óå¶ ÔÆ åËÁ Õðç¶ ÔéÍ êô±Á» ç¶ ×ˉìð çÆ ÁËë òÅÂÆ ÁËî ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ F Õ³î Õðé òÅñ¶ Ãî±Ô» ç¶ Ã±Öî

ÜÆòÅä± êÅÂ¶ Ü»ç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ éÅÂÆàðˉ÷é ÇëÕÃð, ëÅÃë¶à ù Øˉñä òÅñ¶, ÃËñ±ñˉÜ ù åˉóé

òÅñ¶, êñ»à ×ðˉæ òèÅÀ°ä òÅñ¶, ðˉ×» çÅ ÕÅðé ìäé òÅñÆÁ» À°¼ñÆÁ» Áå¶ ÁËºàîˉêËæˉÇÜé÷ ç¶

ç°ôîäÍ ÇÂÃ ñÂÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ÁÃñ ÕÆîå À°Ã Çò¼Ú êÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á»

Çò¼Ú ÔË éÅ ÇÕ À°Ã ÇòÚñÆ ÁËé êÆ Õ¶ çÆ îÅåðÅ Çò¼ÚÍ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð

Ôˉð òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË:

À) ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃù Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÃ æ» Óå¶ ã¶ðÆ ÕðˉˉÍ

Á) ÖÅç ç¶ ã¶ÇñÁ»/âÇñÁ» ù åˉóˉÍ

Â) Ô°ä ã¶ð Çò¼Ú (À°Ãç¶ ò÷é ìÅðìð) ìðÅìð îÅåðÅ ÓÚ À°Ã¶ Ö¶å çÆ Çî¼àÆ ÇîÕÃ ÕðˉÍ ÇÂÔ ìÔ°å ÔÆ

Ú³×Å Ôˉò¶×Å Ü¶Õð ÁÃÆº ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÃÆî¶ºà ÇîÕÃ Õðé òÅñÆ îôÆé òðåÆÂ¶ êð ÇÂÔ ìÔ°å

î°ôÇÕñ ÔËÍ

Ã) ã¶ð À°¼å¶ ÇÂ³éÅ Õ° êÅäÆ ÇÛóÕˉ ÇÕ À°Ô ÃñÅÇíÁÅ ÇÜÔÅ Ôˉ ÜÅò¶ êð³å± Ç×¼ñÅ éÔÆºÍ

Ô) ÇîÕÃ ÕÆå¶ ÔˉÂ¶ ã¶ð çÅ ÇÂ¼Õ ë°¼à À°¼ÚÅ Áå¶ C ë°¼à Ú½óÅ Áå¶ ÇÜ³éÅ òÆ ÚÅÔ¶ ñ³îÅ ìË¼â ìäÅÀ°Í

Õ) Ô°ä Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ çˉ ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ° ( çˉ çñ¶ ìÆÜ A ÇÕ¼ñˉ: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, îÃð,

ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ÁÅÇçÍ ÇÂ¼Õ çñ¶ ìÆ÷ D@@ ×ÌÅî: ÇÜò¶º ÇÕ ìÅ÷ðÅ, ÜòÅð, ÕäÕ, ÞˉéÅ, ðÅ×Æ ÁÇçÍ

å¶ñ ìÆÜ D@@ ×ÌÅî: Çåñ, Ã±ðÜî°¼ÖÆ, Ãðˉº ÁñÃÆ ÁÅÇçÍ ÇÂÔé» ìÆÜ» Çò¼Ú Ã½ºë, èéÆÁÅ, î¶æ¶

Áå¶ ÇîðÚ ç¶ E@-E@ ×ÌÅî ÁËâ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ÇÂÔé» ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ B

åˉº D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚˉº Õ¼ã Õ¶ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ À°å¶ ÇòÛÅ

ñÀ°Í Ô°ä ìÆÜ» À°¼å¶ êÅæÆÁ» Ü» ñ¼ÕóÆ çÆ B@@ ×ÌÅî ÃòÅÔ è±óˉÍ

éˉà: ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ ìÆÜ ÇÕÃÅé çÆÁ» ÁÅêäÆÁ» øÃñ» ç¶ Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ Ü¶Õð ÁÇÜÔÅ éÅ Ôˉò¶

å» ×°Á»ãÆ ÇÕÃÅé Ü» Çëð ìÅ÷Åð Çò¼Úˉº ìÆÜ ÖðÆç¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÕÆîå E@ åˉº A@@

Õ° ð°êÂ¶ Ôˉò¶×ÆÍ

Ö) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÔÅÂÆâÌ¶Çàâ (Ã°ÕÅÂ¶) ÔˉÂ¶ ìÆÜ ÇîÕÃâ ð±óÆ çÆ ÖÅç ç¶ ìäÅÂ¶ ×Â¶ ìË¼â çÆ

À°åñÆ Ãå∙Å å¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔéÍ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìË¼â êÅäÆ ÇÛóÕ Õ¶ ìË¼â À°¼å¶ Çå³é

ÇÂ³Ú îˉàÆ êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í

×) ìÆÜ» ç¶ ë°àÅð¶ Óå¶ é÷ð ð¼ÖˉÍ Üçˉº ÇÜÁçÅåð ìÆÜ À°¼× ÜÅä å» ìË¼â çÆ Ãå∙Å åˉº êðÅñÆ ÔàÅ Õ¶

ÇÂÃ ù ìË¼â çÆÁ» ÚÅð¶ ÃÅÂÆâ» Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° å» ÇÕ ìË¼â Çò¼Ú ñˉóÆºçÆ éîÆ ìäÆ ðÔ¶Í

14

kudrqI KyqI ivc kxk

Ø) ìË¼â Óå¶ À°¼×ÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù BE Ççé» å¼Õ òèä ÇçÀ°Í À°êð³å ì±ÇàÁ» ù Üó∙» Ãî¶å

À°ÖÅó Õ¶ À°Ôé» ç¶ Ûˉà-Ûˉà¶ à°Õó¶ ÕðÕ¶ òÅêÃ ìË¼â Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ç°ìÅðÅ ìË¼â

ìäÅÀ° Áå¶ À°Ãù ÇÂ¼Õ òÅð Çëð êðÅñÆ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í A@ Ççé» ìÅÁç Õ³êˉÃà òðåˉº ñÂÆ

ÇåÁÅð ÔËÍ

éˉà: ãÇÕÁÅ ÔˉÇÂÁÅ Áå¶ éîÆ íðê±ð ìË¼â Çìé» ÁêäÆ ×°äò¼åÅ ×òÅÂ¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ å¼Õ ÇÂÃå¶îÅñ

Õðé ïˉ× ðÇÔ³çÅ ÔËÍ

ß) êÌÅêå ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî B Â¶Õó Ö¶å ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

éˉà: ÇÂÃ ã³× éÅñ ÇåÁÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ Õ³êˉÃà Çò¼Ú ÃèÅðä ð±óÆ ç¶ î°ÕÅìñ¶ Ö¶åÆ Çò¼Ú ñÅíÕÅðÆ

Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» çÆ Ã³ÇÖÁÅ Çò¼Ú A@ åˉº A@@ ×°ä» ÇÜÁÅçÅ Ô°³çÆ ÔËÍ ÇÂÃ êÌÕÅð ÁÃÆº ð±óÆ çÆ ÖÅç

ù A@ åˉº A@@ ×°äÅ òè¶ð¶ ×°äò¼åÅ òÅñÆ ìäÅ ÃÕç¶ Ô»Í

Ú) ÇÃ³ÜÅÂÆ åº̄ å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó êÌåÆ øÃñ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî çÅ ÇÛ¼àÅ

ÇçÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃçÆ òðåº̄ À°çº̄ ÔÆ Õðˉ Üçº̄ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ Ø¼àˉ-Ø¼à F-H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉò¶ å» ÇÕ

ÇÂÃ ÇòÚñ¶ ÜÆòÅä± Ç÷³çÅ ðÇÔ ÃÕäÍ Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º òÆ ÇÂÃçÆ òðåº̄ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ D

ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× (ìÆ÷ ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Õðé»)

À) Õ¼êó¶ éÅñ ê°ÇäÁÅ ÔˉÇÂÁÅ A@@ Çñàð ÜÆò Á³ÇîÌå ñÀ°Í

Á) ñ×ê× E ÇÕ¼ñˉ Ú±é¶ çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ çÆ êˉàñÆ ì³é∙ ñÀ°Í ÇÂÃ êˉàñÆ ù ñ×ê× ÇÂ¼Õ Ø³à¶

ñÂÆ ÜÆò Á³ÇîÌå òÅñ¶ ìðåé Çò¼Ú â°ìˉ Õ¶ ð¼ÖˉÍ À°êð³å êˉàñÆ ù ÜÆò Á³ÇîÌå Çò¼Ú ÇéÚˉó

ÇçÀ°Í À°êð³å êˉàñÆ ÓÚ ìÚ¶ îÅç¶ ù Ã°¼à ÇçÀ°Í

Â) Ô°ä ñˉóÆºçÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ìÆÜ ñÀ° Áå¶ À°Ôé» ù À°êðÕˉå Øˉñ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ìÔ°å

ÁÇÔî ÔË ÇÕ ÇÕÔóÅ ìÆÜ ÇÕ³é¶ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ ÇíÀ°ºåÅ ÜÅò¶Í Ô¶á» êÌïˉ× Çò¼Ú íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé»

ò¼ñˉº òðå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ°¼Þ ìÆÜ» ù ÇíÀ°ºä ç¶ Ø³à¶ ç¼Ã¶ ×Â¶ ÔéÍ

ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ» ç¶ ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚ ÇíÀº° Õ¶ ð¼Öä çÅ Ãî»:�

ÞˉéÅ-AD Ø³à¶, ÕäÕ-F Ø³à¶, éðîÅ-F Ø³à¶, Ûˉñ¶-D Ø³à¶, ÜòÅð-E Ø³à¶,

ìÅ÷ðÅ-E Ø³à¶, î±³×Æ Áå¶ î»Ô-C Ø³à¶

ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÕäÕ Áå¶ Þˉé¶ ù Û¼â Õ¶ ÇÜÁÅçÅåð øÃñ» ñÂÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÆ ô°ð±ÁÅå

Ãò¶ð¶ ò¶ñ¶ êð³å± ìÔ°å ÜñçÆ ÔÆ ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× À°êð³å AB Ø³ÇàÁ» ç¶ ÇòÚ-Çò¼Ú

ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ ÔËÍ

The method is based on the publica�on of Harris D.. et.al. 1999. Experimental Agriculture 35:15‐29; Musa,A.M. et.al. 2001. Experimental Agriculture 37: 509‐521.

15

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ E

ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà:

À) A@@@ ìÆÜ ñÀ°

Á) À°Ôé» ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ ÓÚ ÇíÀ°º Õ¶ ð¼Öˉ ( Þˉé¶ ç¶ îÅîñ¶ ÁÇÜÔÅ B@ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ Õðˉ°)Í

Â) ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ãä À°êð³å ÁõìÅðÆ ÕÅ×÷ ç¶ ÇÃð¶ òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Óå¶ ð¼Ö Õ¶ ìÆÜ» ù

ÕÅ×÷ Çò¼Ú ÇàÀ±ì çÆ ôÕñ Çò¼Ú ñê¶àˉÍ

Ã) Ôä ÇÂÃ ÇàÀ±ì ù îˉóˉ Áå¶ êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í

Ô) ÇñøÅë¶ Çò¼Ú æˉóÅ êÅäÆ êÅÀ° Áå¶ Õ°¼Þ ÇîéàÅ ìÅÁç êÅäÆ âˉñ∙ ÇçÀÃÍ

Õ) C@ Çîéà» ìÅÁç ÇÂ¼Õ òÅð Çëð òÅè± âˉñ∙ ÇçÀ°Í

Ö) Ô°ä êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ ù D Ççé» ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õîð¶ ÓÚ ð¼ÖˉÍ ×ðîÆÁ» Çò¼Ú ÁÇÜÔÅ D Ççé» ñÂÆ

Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú G Ççé» ñÂÆ ÕðˉÍ

×) Ô°ä ÕÅ×÷ Çò¼Ú ñê¶à¶ ìÆÜ» ù ÇñøÅë¶ ÓÚˉº ìÅÔð Õ¼ãˉ Áå¶ ÕÅ×÷ ù Öˉñ∙ ÇçÀ°Í

Ø) Ô°ä ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Õ°¼ñ∙ ìÆÜ» çÆ Ç×äåÆ ÕðÕ¶ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ Ô°ä Õ°¼ñ∙ ê°³×ð¶ ìÆÜ» çÆ

êÌÃËºà¶÷ Õ¼ã ñÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ F

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ òÜˉº êô±-î±åð Áå¶ ç¶ÃÆ ÃÅì°é çÅ Øˉñ

À) Çî¼àÆ Áå¶ ×ˉìð ðÇÔå ÇÂ¼Õ ÔøåÅ ê°ðÅäÅ D@ Çñàð êô± î±åð Ü°àÅÀ°Í

Á) BE@ ×ÌÅî ç¶ÃÆ ÃÅì°é ñË Õ¶ Õ¼ç±ÕÃ Õð ñÀ°Í

Â) Õ¼ç±ÕÃ ÕÆåÆ ÔˉÂÆ ÃÅì°é ù çˉ Çñàð ÕˉÃ¶ êÅäÆ Çò¼Ú ê±ðÆ åð∙» Øˉñ ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ Øˉñ ù D@

Çñàð Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Øˉñ ù ê°ä Õ¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó Çò¼Ú ÇÛóÕ ÇçÀ°Í

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶

éçÆé» Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ

Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ

ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@

ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í

ÇÂ³çðÜÆå ÇÃ³Ø ÃÔˉñÆ ç°ÁÅðÅ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ:

ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ê³ê Çò¼Ú AE Çñàð êô± î±åð íð ñÀ°, Ô°ä ÇÂÃ Çò¼Ú A@ ×ÌÅî Ãðë Áå¶ B Á³â¶

ëËºà Õ¶ êÅ ÇçÀ°Í À°¼ÚÕˉàÆ çÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ÇåÁÅð ÔËÍ

16

kudrqI KyqI ivc kxk

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶ éçÆé»

Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê

çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË

ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åº̄ ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@ ÃËºàÆîÆàð åº̄ Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í

* ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Çéò¶ÕñÅ êÌïˉ× ÔË ÁÅÃ ÔË ÇÂÃ éÅñ ÷ÇÔðÆñ¶ ÕËîÆÕñ» åˉº Çìé» ÔÆ éçÆé» çÅ ì³çˉìÃå

ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ G

Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Óìçñä çÅ åðÆÕÅ

À) ÇÂ¼Õ ò¼â¶ í»â¶ Çò¼Ú C-åˉº G Ççé ê°ðÅäÅ A@@ Çñàð ×°óÜñ Á³ÇîÌå ñÀ°Í

Á) ÇÂÃ Çò¼Ú å¶ñ çÆ ÕˉÂÆ òÆ Öñ∙ (ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÃÃåÆ ÇîñçÆ ÔË) êÅ Õ¶ ðÅå íð ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ

Â) Ô°ä Çí¼ÜÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù ÇÂ¼Õ ò¼âÆ ÇåÌêÅñ Óå¶ ã¶ðÆ Õð Õ¶ ÇÂÃù êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ

éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í

Ã) Ô°ä Öñ∙ ù Ô¼æ» Ü» ÇÕÃ¶ ã°Õò¶º Ã³ç éÅñ îÃñˉ å» ÇÕ ÇÂÔ í°ðí°ð¶ îÅç¶ ÓÚ ìçñ ÜÅò¶Í

Ô) Ô°ä ÇÂÃ êÅÀ±âðÆ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ Â¶Õó Ö¶å Çò¼Ú ÇìÖðÅ ÇçÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ H

Þˉé¶ ù êÅàÅ ñÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:

Þˉé¶ ç¶ ê½ÇçÁ» çÆÁ» ÃÖÅò» òèÅÀ°ä çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ éòÆº êÔ°³Ú ÔËÍ ÇÂÃ çÆ Öˉ÷ ÇÃðÃÅ Ç÷ñ¶∙ ç¶ Çê³â

æ¶ó∙Æ ìÅìÅ ÃÅòé ÇÃ³Ø ç¶ ÇÕÃÅé Ã. ÔðêÅñ Ç³Ã³Ø (îˉìÅ. @IEE@A-@ACEE) é¶ ÕÆåÆ ÔË Áå¶ À°Ô

ÇêÛñ¶ Çå³é ÃÅñ» åˉº ÇÂÔ åðÆÕÅ òðå ðÔ¶ ÔéÍ

À) AB ë°¼à ñ³ìÆ, D ÇÂ³Ú Ú½óÆ Áå¶ B ÇÂ³Ú À°¼ÚÆ Ú½ðÃ ÖˉÖñÆ êÅÂÆê çÅ ÇÂ¼Õ ã°Õò» êÅàÅ ìäÅÀ°Í

êÅà¶ ç¶ ÃËºàð åˉº ìðÅìð ç±ðÆ Óå¶ çˉÔ¶º êÅÃ¶ çˉ Ô°¼Õ» ñ¼×ÆÁ» Ôˉä å» ÇÕ À°Ôé» Çò¼Ú ð¼ÃÆ ì³é∙ Õ¶

êÅàÅ ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶ Í

Á) êÅàÅ çˉ ì³ÇçÁ» ç°ÁÅðÅ Ô¼æÆº ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ çˉ ì³ç¶ ÇÂ¼Õ Ççé Çò¼Ú D Â¶Õó êÅàÅ ñÅ

ÃÕç¶ ÔéÍ

Â) êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» Ãò¶ð¶ Þˉé¶ çÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ çÅ ê¼èð A ÇÂ³Ú å¼Õ

ðÇÔ ÜÅò¶ å» å» êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ ñÅÀ°ä À°êð³å êÅäÆ ù Ö¶å Úˉº ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í

éˉà: êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº BD Ø³à¶ ìÅÁç ÞˉéÅ î°ó ÖóÅ Ôˉ ÜÅò¶×Å êð³å± éçÆé é°ÕÃÅé¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃç¶

éÅñ ÔÆ êÅàÅ ñÅÀ°ä éÅñ Þˉé¶ ç¶ ë°àÅð¶ Çò¼Ú òÆ òÅèÅ Ô°³çÅ ÔËÍ

Ã) Þˉé¶ ù Ø¼àˉ-Ø¼à Çå³³é òÅð êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ B@, CE Áå¶ E@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶ ñÅÀ°Í ÇèÁÅé

17

kudrqI KyqI ivc kxk

ðÔ¶ êÅàÅ ëñÅòÇð³× Áå¶ ìØˉñ¶ çÆ Ãà¶Ü åˉº êÇÔñ» ÔÆ ñÅÀ°äÅ ÔËÍ

îÔ¼åòê±ðé: Üçˉº Þˉé¶ çÆ øÃñ ìØˉñ¶ Óå¶ Ôˉò¶ À°çˉº êÅàÅ éÔÆº ñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ I

×°óÜñ Á³ÇîÌå ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:

À) F@ ÇÕ¼ñˉ åÅ÷Å ×ˉìð ñÀ°Í

Á) ÇÂÃ Çò¼Úˉº E-G ÇÕ¼ñˉ ×ˉìð Çò¼Ú B@@ ×ÌÅî Ãðˉº çÅ å¶ñ Áå¶ A ÇÕ¼ñˉ ì¶Ãä Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ ÕðˉÍ

Â) ê³Ü Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú Çå³é ÇÕ¼ñˉ ê°ðÅäÅ ×°ó Øˉñˉ

Ã) Ô°ä ÃÅð¶ ÃîÅé ù B@@ Çñàð òÅñ¶ âð³î Çò¼Ú êÅ Õ¶ À°¼êðˉ â¶ã Ã½ Çñàð êÅäÆ êÅÀ°Í

Ô) âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù ñ¼ÕóÆ éÅñ A@ Çîéà å¼Õ Ú³×Æ åð∙» ÇîÕÃ ÕðˉÍ

Õ) åÆÜ¶ Ççé Çîôðä òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ çÆ òèÆÁÅ ×ðˉæ ÕðòÅÀ°ä ñÂÆ ÜÅÇäÁÅ

Ü»çÅ ÔËÍ

éˉà: ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃ Çîôðä ù Û» Çò¼Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Áå¶ Ççé Çò¼Ú B-C òÅð A@-A@ Çîéà å¼Õ

ñ¼ÕóÆ éÅñ ÇÃ¼è¶ Ô¼æ ÇÔñÅÀ°äÅ ÔËÍ

* ÇÂÔ ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ÜÆ çÆ Öˉ÷ ÔË Áå¶ Ô°ä å¼Õ ÇÜ¼æ¶ òÆ ×óÜñ Á³ÇîÌå òðÇåÁÅ Ç×ÁÅ ÔË

À°æ¶ øÃñ çÆ ×ðˉæ Çò¼Ú òÅèÅ çð÷ ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ It is a good case for researchers to understand mechanism of ac�on.

ÁêËºÇâÕÃ A@

êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ Øˉñ (ÇÜìðËñÕ ÁËÇÃâ)

ñˉóÆºçÅ ÃîÅé :

ÇÂ¼Õ ÃÅñ ê°ðÅäÆÁ» êÅæÆÁ»-AE ÇÕ¼ñˉ, êÅäÆ-E@ Çñàð, êñÅÃÇàÕ çÅ âð³î-@A

ÇòèÆ- AE ÇÕ¼ñˉ êÅæÆÁ» ù E@ Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú êÅÕ¶ Õ¶ D Ççé» ñÂÆ ãÕ Õ¶ Û»ò¶º ð¼Ö ÇçúÍ Øˉñ ÇåÁÅð ÔËÍ

éˉà: êÅæÆÁ» êÅäÆ Çò¼Ú â°¼ì ÜÅä ÇÂÔ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä ñÂÆ êÅæÆÁ» À°¼êð Õ°¼Þ ò÷é ð¼Ö ÇçÀ°Í

òðåä çÅ ã³×- âð³î ÇòÚñ¶ êÅäÆ ù êÅæÆÁ» åˉº Áñ× Õð ñú Áå¶ ñˉó Áé°ÃÅð êÌåÆ ê³ê B Çñàð ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕˉÍ

éˉà: êÅæÆÁ» ù Ã°ÕÅ Õ¶ ìÅñä òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

* ÇÕÃÅé» ù ÇÂÔ åðÆÕÅ ì¶ñ×ÅÀ°º ÕðéÅàÕ ç¶ ÇÕÃÅé ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ( îˉìÅ. @IDH@DDHBEF) é¶ Ã³é B@@I ÁÅêäÆ ê³ÜÅì ë¶ðÆ ç½ðÅé ç¼ÇÃÁÅ ÃÆÍ

ÁêËºÇâÕÃ AA

ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ ÇåÁÅð Õðé çÅ åðÆÕÅ

À) E Çñàð ç°¼è ù À°ìÅñ Õ¶ á³âÅ Õðˉ

18

kudrqI KyqI ivc kxk

Á) ç°¼è Çò¼Ú Ú³×Æ ×°äò¼åÅ çÅ B@ ×ÌÅî çÔÆº ÇîñÅ Õ¶ çÔÆº ìäé ñÂÆ ð¼Ö ÇçÀ°Í

Â) Ô°ä çÔÆ åˉº A@ Çñàð ñ¼ÃÆ ìäÅ ñÀ°Í ñ¼ÃÆ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ñÂÆ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÇÂ¼Õ ìðåé Çò¼Ú íð Õ¶ ð¼ÖˉÍ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ìÅÁç ñ¼ÃÆ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ë°¼à ñ³ìÆ å»ì¶ çÆ ê¼àÆ Ü» ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÆ î°ñ³îÅ ðÇÔå å»ì¶ çÆ åÅð çÅ ×ˉñÅ êÅÀ°Í ÇÂÃ Øˉñ ù E - G Ççé ÇÂÃ¶ åð» ð¼ÖˉÍ

Ã) ñ¼ÃÆ ÔðÆ íÅÁ îÅðç¶ éÆñ¶ ð³× çÆ Ôˉ ÜÅò¶×Æ Áå¶ Ôˉä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ

* ç¶Ã íð Çò¼Ú ÜËÇòÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ Õðé çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÜÅäÅ-êÛÅÇäÁÅ ÜËÇòÕ åðÆÕÅ Ô¶Í ÇÂÔ éÅîÕ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ òÆ çð÷ ÔË Áå¶ ÁÇÜÔ¶ www.sris�.org ÔÆ ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé éÅñ íðê±ð ÁÇÜÔÆ Ôˉð òÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇÂÃ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ ÇîñçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ AB

ÜËÇòÕ Øˉñ/ðÃ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:�

A. Ô¶á ÇñÖ¶ ê½ÇçÁ» ç¶ A@ ÇÕ¼ñˉ ê¼å¶ Áå¶ Õð±³ìñ» çÅ êÌì³è Õðˉ:

(À) ç¶ÃÆ Á¼Õ, (Á) èå±ðÅ, (Â) ÁÇð³â, (Ã) Çé³î∙, (Ô) ×Å÷ð ì±àÆ/Õ»×ðÃ ØÅÔ, (Õ) ìÅð∙»îÅÃÆ, (Ö) Õé¶ð

B. ê¼ÇåÁ» Áå¶ Õð±³ìñ» ù Áñ¼×-Áñ¼× ð¼Ö Õ¶ Û»ò¶ Ã°ÕÅ ñÀ°Í ÇÂ¼Õ Ãî¶º ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî ç¶ Ã°¼Õ¶ îÅç¶ ù ÇîÕÃÆ éÅñ ×Ì»ÂÆâ Õð ñÀ°Í

C. ÃÅð¶ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÕðÕ¶ ×Ì»ÂÆâ ÕðˉÍ òéÃêåÆ êÅÀ±âð ù íÇò¼Ö Çò¼Ú ÇÂÃå¶îÅñ ñÂÆ ÇÕÃ¶ Ö°ôÕ æ» Óå¶ Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇÂÃ ù ÇÂ¼Õ ÃÅñ å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

D. D@ Çñàð êô±-î±åð òÆ Áñ¼× åˉº B@-B@ Çñàð òÅñ¶ Â¶Áð àÅÂÆà ã¼Õä ñ¼×¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé» Çò¼Ú Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ êô±-î±åð ù éÆñ¶ Ü» ÕÅñ¶ ð³× ç¶ ÕËé» Çò¼Ú ÔÆ Ãàˉð Õðˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ è°¼ê ù ÃÇÔ ÃÕäÍ

îÔ¼åòê±ðé: êÌïˉ× ÓÚ ôÅÇîñ Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ù ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÕ À°Ô îÅðÚ åˉº Ü±é îÔÆé¶ ç½ðÅé À°êðˉÕå Ã±ÚÆ Çò¼Ú Çç¼å¶ òéÃêÇåÕ îÅç¶ åˉº êÅÀ±âð ìäÅ Õ¶ Ãàˉð ÕðÕ¶ ð¼Ö¶ å» ÇÕ ñˉó êËä Óå¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í

ê±ð¶ ÇÂ¼Õ ÃÅñ ñÂÆ ÇÂ¼Õ Â¶Õó øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ Õðé ñÂÆ ÇÕÃÅé Õˉñ À°êÌˉÕå òéÃêåÆÁ» çÅ D-D ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð Áå¶ ÇÂ³éÆ ÔÆ îÅåðÅ Çò¼Ú Çé³î∙ Áå¶ ÁÇð³â çˉÔ» åð∙» çÆ Öñ∙ í³âÅð ÕðéÆ ñÅ÷îÆ ÔËÍ ÇÂÔ îàÆðÆÁñ ÔÅóÆ Áå¶ ÃÅÀ°äÆ çˉÔ» Çò¼Ú B-B ÃêÌ¶Á» ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

ÃêÌ¶Á åˉº ÇÂ¼Õ Ççé êÇÔñ» :

A. B@@ Çñàð òÅñ¶ ÇÂ¼Õ âð³î Çò¼Ú B@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°Í Ô°ä À°Ã Çò¼Ú B@ Çñàð ×ðî êÅäÆ êÅÀ°Í À°êð³å âð³î Çò¼Ú Ôð¶Õ òéÃêåÆ çÅ A ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð êÅÀ°Í

B. Çé³î∙ Ü» ÁÇð³â çÆ B ÇÕ¼ñˉ Öñ∙ ñÀ° ( ÇÂ¼Õ ÔÆ êÌÕÅð çÆ Öñ∙ ÕÅëÆ ÔË) Öñ∙ ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ D Çñàð ×ðî êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ë°¼ñ ÜÅò¶×ÆÍ ë°¼ñÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù Ô¼æ» éÅñ îñ Õ¶ âð³î ÇòÚñ¶ ìÅÕÆ Çîôðä Çò¼Ú ÇîñÅ ÇçÀ°Í

19

kudrqI KyqI ivc kxk

C. âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù Ú³×Æ åð∙» Øˉñˉ Áå¶ Øˉñ Çò¼Ú Ôˉð êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ A@@ Çñàð å¼Õ ñË ÜÅÀ°Í

D. Çîôðä ù ðÅå íð ÇÂÃ¶ åð∙» ð¼ÖˉÍ Ô°ä ÇÂÔ òðåº̄ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ ÇÂÃçÆ òðåº̄ ÕðˉÍ

E. Çîôðä ù Õ¼¼êó¶ éÅñ ê°ä Õ¶ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ

ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Ú³×Å ÕÆà éÅôÕ ÔË Áå¶ Ôð¶Õ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé ù ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ Ü¶Õð Çëð òÆ øÃñ Óå¶ ÕÆà» çÅ ÔîñÅ Ôˉò¶ å» ÇÕÌêÅ ÕðÕ¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ Ã³êðÕ ÕðˉÍ

ÁêËºÇâÕÃ AC

êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶ øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ

(ô°ð±ÁÅå ÖóÆ ÕäÕ åˉº Ôˉò¶×Æ)

ÇÕÃ¶ òÆ øÃñ ç¶ òè¶ð¶ ÞÅó ñÂÆ ÇìÜÅÂÆ, ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ øÃñ Ã°ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ Ãî¶º ÇÃð Õ³î ÕðéÅ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé ÔËÍ ÇÂÔ ê¶÷ ÇÂÃ îÅîñ¶ Çò¼Ú ÇÕÃÅéÅ çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË å» ÇÕ À°°Ô Ãî¶º ÇÃð ÃÅð¶ Õ³î Õð ÃÕäÍ

A) øðòðÆ-îÅðÚ ÓÚ ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ç¶ä åˉº êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú Çòô¶ô Á½ðˉ×ÌÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í

B) ÁêÌËñ/îÂÆ Çò¼Ú Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ Õ¼à ñÀ°Í

C) ÁêÌËñ-îÂÆ Çò¼Ú êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» Úˉº éðî¶¶, ×°ÁÅð Áå¶ ìÅ÷ð¶ ç¶ òèÆÁÅ ìÆÜ Ü°àÅ Õ¶ À°Ôé» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ

D) îÂÆ Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁË¼ë òÅÂÆ ÁËî ÇåÁÅð ÕðˉÍ

E) îÂÆ ç¶ ç±Ü¶ Ôøå¶ ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Áå¶ Á½ðˉ×ÌÆé øÃñ» ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ¶ Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ°Í

F) A@ îÂÆ ù ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ

A@ åˉº AD îÂÆ ç½ðÅé Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ çÆ (Áñ×-Áñ×) ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ êÅÀ°Í

G) ìÆÜÅÂÆ åˉº çˉ Ççé êÇÔñ» Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× Õð ñÀ°Í

H) Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ° Áå¶ Ö¶å Úˉº Õ¼ã¶ ×Â¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å ù ãÕ ÇçÀ°Í ÇÜ¼æˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶ ÔËêÆÃÆâð éÅñ ÔÆ ÇìÜÅÂÆ Õðˉ å» ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ãðë¶Ã îñÚ òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ÔËêÆÃÆâð éÅñ ÇìÜÅÂÆ Ã³íò éÅ Ôˉò¶ å» Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° Áå¶ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å À°Ã¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ

Ö¶å çÆ ù ãÕ ÇçÀ°Í

I) Ü±é îÔÆé¶ ÇÜÀ±ºçÆ Öñ∙ ÇåÁÅð ÕðˉÍ

A@) Ü±é îÔÆé¶ êÇÔñÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ ð±óÆ êÅ ÇçÀ°Í

20

kudrqI KyqI ivc kxk

AA) Ü±é îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ ù êÇÔñ¶ êÅäÆ éÅñ ×°óÜñ Á³ÇîÌå ÇçÀ°Í

AB) Ü±é-Ü°ñÅÂÆ Çò¼Ú Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ Óå¶ êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ÇÛóÕˉÍ

AC) Ü±é-Ü°ñÅÂÆ ç½ðÅé éÅó ê¼Õä åˉº êÇÔñ»-êÇÔñ» Þˉé¶ B-C òÅð êÅàÅ ñÅÀ°Í

AD) Á×Ãå Ãå³ìð Çò¼Ú øñÅòÇð³× åˉº Õ°¼Þ Ççé êÇÔñ» (F@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå Ãî¶º (I@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) øÃñ À°¼å¶ Ö¼¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

AE) Üçˉº ñˉó Ôˉò¶ øÃñ çÆ ×°âÅÂÆ ÕðˉÍ

ÃÅñ êÇÔñÅ- ÔÅóÆ

A) ÁÕå±ìð îÔÆé¶ ÁÅÖðÆ êÅäÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Þˉé¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú Çòô¶ô Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í

B) ÁÕå±ìð îÔÆé¶ ÔÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» ÕäÕ Áå¶ ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» çÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ Ü°àÅÀ° Áå¶ À°Ôé» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ

C) ÁÕå±ìð éò³ìð ÓÚ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ Õð ñÀ°Í

D) AB éò³ìð å¼Õ Ö¶å ÓÚ ÖóÆÁ» Á½ðˉ×ÌÆé øÃñ» Áå¶ Þˉé¶ ç¶ éÅó ù ðÆêð éÅñ Õ¼à ÇçÀ°

E) AE éò³ìð å¼Õ À°êðˉÕå Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ°Í

F) AF éò³ìð ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðç¶ Ãî¶º í±îÆ ÓÚ A Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ Öñ∙ êÅÀ°Í

G) AF éò³ìð ù ÔÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ

H) AG éò³ìð ù ò¼à» Óå¶ ÕäÕ+ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å ù ãÕ ÇçÀ°Í

I) çÃ³ìð Á¼è Çò¼Ú ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁË¼ë. òÅÂÆ. ÁË¼î. (ð±óÆ çÆ ÇÜÀ±ºçÆ ÖÅç) êÅÀ°Í

A@) çÃ³ìð îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ ù êÇÔñ¶ êÅäÆ éÅñ ×°óÜñ Á³ÇîÌå ÇçÀ°Í AA) ÜéòðÆ îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» À°Ã À°¼å¶ êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ

AB) Á×Ãå Ãå³ìð Çò¼Ú øñÅòÇð³× åˉº Õ°¼Þ Ççé êÇÔñ» (F@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå Ãî¶º (I@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) øÃñ À°¼å¶ Ö¼¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

AC) Üçˉº ñˉó Ôˉò¶ øÃñ çÆ ×°âÅÂÆ ÕðˉÍ

* A. Üçˉº øÃñ ëñÅòÇð³× Óå¶ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á éÅ ÕðˉÍ

B. Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ÁÅêä¶ Ö¶å» ñÂÆ ÇîåÆ Áå¶ îÔÆé¶ çÅ ÃÔÆ ÇÔÃÅì ð¼Ö¶Í

C. ÇÂÃ¶ çˉðÅé ÃÅñ ç±Ü¶ ñÂÆ ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» ñÂÆ ÇÂÃ¶ åð∙» çÆ ÇÂ¼Õ Ôˉð ÇòÃæÅðæ Ã±ÚÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶

21

kudrqI KyqI ivc kxk

Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ìöËð Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕ çÅ

ÞÅó òèÅÀ°ä ñÂÆ ê³ÜÅì òÅÃå¶ éðî¶-ÕäÕ çÅ Õî-ÖðÚ å¶

ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî

êÌïˉ× çÆ ð±ê ð¶ÖÅ: ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ êÌäÅñÆÁ» òÅñ¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÂ¶

ÜÅä×¶Í

àðÆàîËºà êñÅà : I

Õ³³àðˉñ êñÅà (éðîÅ Áå¶ ÕäÕ Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî åÇÔå- ÃÆ âìñï± ÁËî): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÕÃÅé Ö¶åÆ ç¶ î½Ü±çÅ ðÃÅÇÂäÕ ã³× Áé°ÃÅð Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ÕðÕ¶ øÃñ

êËçÅ Õðé×¶Í

àðÆàîËºà II.

éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ éðî¶ Çò¼Ú Ûˉà¶

Õ¼ç òÅñÆÁ» çˉ çñÆÁ» øÃñ» ÇÜò¶º ÇÕ ì½ä¶ Ú½ñ¶ Ü» ÕˉÂÆ Ôˉð Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÔÅóÆ

ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÃÃàî ÁÅë ð±à

ÇÂ³àËºÃÆÇëÕ¶ôé (ÁË¼Ã ÁÅð ÁÅÂÆ) ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò åðÆÕ¶ ñÅ×± ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í


×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ. òÆ. ÁË¼Ã.)- ÇºÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú

Á³åð øÃñ òÜˉº ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº

ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÃÃàî ÁÅë ð±à ÇÂ³àËºÃÆÇëÕ¶ôé (ÁË¼Ã ÁÅð ÁÅÂÆ) ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò

åðÆÕ¶ ñÅ×± ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í

ÇÕÀ°ºÇÕ éðîÅ ñ³îÆ ÇîÁÅç çÆ øÃñ ÔË Áå¶ ÇÂÃç¶ ç¶ð å¼Õ Ú¼ñä òÅñÆ Ú°äÅÂÆ ÕÅðé ÕäÕ çÆ

ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ ÇÂÕ ÖÅÃ ÃˉÚ åÇÔå êÇÔñ¶ ÃÅñ(ÃÅÀ°äÆ B@AB Áå¶ ÔÅóÆ B@AB-AC ÕÆå¶

ÜÅä òÅñ¶ Çå³é» ÔÆ êÌïˉ×» ìÅð¶ À°¼êð ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË êð³å± Á×ñ¶ B ÃÅñ (ÃÅÀ°äÆ B@AC Áå¶

ÔÅóÆ B@AC-AD) àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ ç¶ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî åÇÔå øÃñ ìÆÜÆ

ÜÅò¶×Æ Áå¶ àðÆàîËºà III. Çò¼Ú éðîÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî åÇÔå øÃñ ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ

ðˉà¶ôé çÅ ÇÂÃ åðÆÕ¶ ÃçÕÅ éðî¶ ìÅÁç ÕäÕ çÅ ÞÅó òèä çÆÁ» êÌìñ Ã³íÅòéÅò» ìäé×ÆÁ»Í

Çå³é ç¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÅ÷îÆ å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó ÷îÆé Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í êÌïˉ× çÆ ÃèÅðä

ð±ê ð¶ÖÅ ç¶ çˉ éî±é¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ ÇòÚÅð¶ ×Â¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» çÆ ëˉàˉ ÕÅêÆ À°Ãù Ã½ºê

Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÔÅñ»ÇÕ ÃÅù Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å î°åÅÇìÕ êÌïˉ× çÆ ò¼Öˉ-ò¼Ö ð±ê ð¶ÖÅ åËÁ ÕðéÆ

Ôˉò¶×ÆÍ

22

kudrqI KyqI ivc kxk

éˉà: ÇÃè»åÕ å½ð Óå¶ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà ÇÂ¼Õ ÔÆ Ö¶å Çò¼Ú Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ êð³å± Ü¶Õð ÇÕÃ¶

ÇÕÃÅé çÆ ÃÅðÆ ÷îÆé Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Ô¶á ÔË å» À°Ô ÁÅêä¶ ×ò»ãÆ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å ù Õ³àðˉñ êñÅà

òÜˉº òðå ÃÕçÅ ÔË Áå¶ àðÆàîËºà II. å¶ III. ÇÜò¶º ÇÕ À°¼êð òðéä ÕÆåÅ Ç×ÁÅ Áé°ÃÅð ð¼Ö¶

ÜÅä×¶Í ê±ðÆ åð∙» Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé åˉº ÁÅÃ ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË ÇÕ À°Ô ÁÅêä¶ ×ò»ãÆ

ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÕÃÅé çÆ ÃÔÅÇÂåÅ éÅñ ÕËîÆÕñ Õ³àðˉñ êñÅà çÅ ÃÅðÅ âËàÅ ÇÂÕ¼áÅ Õð¶×ÅÍ


×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú

ÜòÅð Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ÓÚ ÕäÕ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í

îÔ¼åòê±ðé: ëðòðÆ B@AB Çò¼Ú ò¼Ö-ò¼Ö ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å ç¶ ç½ð¶ ç½ðÅé ÇÜÁÅçÅ Áå¶ Ö°¼ñ∙Æ ÇÃ³ÜÅÂÆ

Áå¶ ìÔ°å ÇÜÁÅçÅ Ç×¼ñÆ íˉºÇÂ ÕäÕ çÆ øÃñ çÆ îÅóÆ ÔÅñå Áå¶ Ã³íÅòå Ø¼à ÞÅó ñÂÆ Ç÷³î¶òÅð

êÅÂÆ ×ÂÆ ÃÆÍ Ãˉ àðÆàîËºà êñÅà II Áå¶ àðÆàîËºà êñÅà III. ù ÇÂÃ åð∙» ÇâÜÅÂÆé ÕðéÅ ÔË ÇÕ çˉÔ»

êñÅà» Çò¼Ú êÅäÆ ÖóÅ éÅ Ôˉò¶ Ã×ˉº ÇÂÃçÆ ÇéÕÅÃÆ Ôˉ ÃÕ¶Í ÇÂÃ ñÂÆ ê±ðÅ ÷ˉð ç¶ Õ¶ ÇÂÔ ÇôëÅðô

ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË ÇÕ Ö¶å ç¶ À°åÅð òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ ñÅ÷îÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶Í À°çÅÔðä òÜˉº ÇÂ¼Õ

Â¶Õó B@@ ë°¼à ñ³ìÅ Áå¶ AIH ë°¼à Ú½óÅ Ô°³çÅ ÔË Áå¶ Ü¶Õð Ö¶å çÆ ãÅñ AIH ë°¼à òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ ò¼ñ Ôˉò¶

å» Ã°ÞÅÂÆ ×ÂÆ ÖÅÂÆ ÁÅÕÅð ê¼Öˉº AIH ë°¼à ñ³îÆ, D ë°¼à â±³ØÆ Áå¶ D ë°¼à Ú½óÆ Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÔ ÁÅÃ ÔË ÇÕ

ÇÂÃ ÁÅÕÅð çÆ ÖÅÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à G@,@@@ Çñàð êÅäÆ ÁÅÃÅéÆ éÅñ Ã³íÅñ ñò¶×ÆÍ êÌïˉ× çÆ ð±ê-

ð¶ÖÅ ç¶ÖˉÍ

ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Çò¼Ú ç¶ðÆ ÞÅó Øàä çÅ êÌî°°¼Ö ÕÅðé ìäçÆ ÔË êð³å± Üçˉº ñ³îÆ ÇîÁÅç òÅñÆ øÃñ

éðî¶ òÅñ¶ æ» Óå¶ ÕäÕ À°×ÅÂÆ ÜÅò¶×Æ å» ÇÂÔ Ãî¼ÇÃÁÅ ÁÅò¶×Æ ÔÆ ÁÅò¶×ÆÍ ÇÂÔ òÆ êÅÇÂÁÅ

Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÕÆà» ç¶ Ôîñ¶ Áå¶ î½Ãî çÆ õðÅìÆ ÕÅðé éðî¶ çÆ øÃñ çÆ ÇîÇÚúðàÆ Çò¼Ú ÁÕÃð ç¶ð

Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ Ãˉ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÕäÕ ìÆÜä Óå¶ òÆ ÇòÚÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÇÜ¼æ¶ Ã³íò Áå¶

ã°Õò» Ôˉò¶ À°¼æ¶ ÁÇÜÔÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

ÃÅÀ°äÆ ð°¼å ç¶ êÌïˉ×:

àðÆàîËºà I:

Õ³àðˉñ êñÅà (éðîÅ Áå¶ ÕäÕ- Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî åÇÔå- ÃÆ âìñï± ÁËî) ÇÂÃ êñÅà

Çò¼Ú éðîÅ Áå¶ ÕäÕ ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» ìÆÜ¶ Áå¶ êÅñ¶ ÜÅä×¶ ÇÜÃ åð∙» ÇÕ ê³ÜÅì ç¶ Ö°ôÕ

ÇÖ¼ÇåÁ» ç¶ ÇÕÃÅé ÁÅî å½ð Óå¶ ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ åÇÔå Õðç¶ ÔéÍ ÁðæÅå ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ìÆÜ»

ÁÅè°ÇéÕ ÇÕÃî» ç¶ ìÆÜ, æËÇñÁ» ç¶ æËñ¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð», éçÆé éÅôÕ òðåˉº

ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ Ôð Ã³íò ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ çÅ òÆ ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶×ÅÍ

Õ³àðˉñ êñÅà ÇòÚñÆ ÕäÕ çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç çÅ ì³çˉìÃå ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Õðˉ ÇÜò¶º ÇÕ

ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñÅ ÇÂ¼Õ ÁÅî ÇÕÃÅé ÕðçÅ ÔËÍ

éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Õðˉ ÇÜò¶º ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ Õðé

23

kudrqI KyqI ivc kxk

òÅñ¶ ÃÅð¶ ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å Çò¼Ú ñˉó Áé°ÃÅð Ôð êÌÕÅð çÆÁ» ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç» Áå¶

êËÃàÆÃÅÂÆâ êÅÀ°Í

Õ³àðˉñ êñÅà Ãî¶å ìÅÕÆ ç¶ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» ñÂÆ éðî¶ çÆ òðÅÇÂàÆ À°Ô ÔÆ òðåˉ

ÇÜÔóÆ ÇÕ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇôëÅðô ÕÆåÆ ×ÂÆ Ôˉò¶Í

Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç çÆ îÅåðÅ Áå¶ À°Ãù Ö¶å ÓÚ êÅÀ°ä çÅ Ãî» À°ÔÆ ÔˉäÅ

ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÜÔóÅ ÇÕ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇôëÅðô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ Ôˉò¶Í

Üçˉº éðîÅ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅò¶ å» ê±ð¶ êñÅà Çò¼Ú øÃñ ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä

òÅñÆÁ» Çå³é æ»ò» çÆ êÛÅä Õðˉ Áå¶ À°Ôé» Óå¶ À°°åêÅçé éî±éÅ ÃæÅé çÅ ñ¶ìñ ñÅ

ÇçÀ°Í Ôð¶Õ À°åêÅç éî±éÅ ÃæÅé Çò¼Ú éðî¶ çÆ B îÆàð ñ³îÆ ÇÂ¼Õ ÕåÅð Ôˉò¶×ÆÍ Çå³é»

ÃæÅé» åˉº éðî¶ çÆ Áñ×-Áñ× Ú°äÅÂÆ ñÂÆ Õ¼êó¶ ç¶ Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æËÇñÁ» çÅ êÌì³è

ÕðˉÍ Üçˉº ê½ç¶ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉä å» Ö¶å ÓÚ ÜÅ Õ¶ Çå³é» æÅò» åˉº éðî¶ Ú°ä Õ¶

Áñ×-Áñ× æËÇñÁ» Çò¼Ú êÅÀ°ºç¶ ÜÅÀ°Í ÃÆ÷é ç¶ Á³å Çò¼Ú Çå³é» æËÇñÁ» ç¶ éðî¶ çÅ

Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ÇðÕÅðâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ Õð¶Í

Üçˉº Ú°äÅÂÆ ÃÅðÆ Ú°äÅÂÆ î°Õ³îñ Ôˉ ÜÅò¶ å» Çå³é» À°åêÅçé éî±é» ÃæÅé» åˉº éðî¶ ç¶

ê½ÇçÁ» ù ÷îÆé çÆ Ãå∙Å ñÅ×¶ Õ¼à Õ¶ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ± Áå¶ À°Ôé» çÅ ò÷é

ÕðˉÍ À°êð³å Ãì³èå âÅàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú íð ñò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: ëÆñâ ñ¶ìñ ÇñÖä òÅÃå¶ Ôî¶ôÅ Õ¼ÚÆ êËºÇÃñ çÆ òðåˉº Õðˉ ÇÕÀ°ºÇÕ ìÅñ êË¼é

çÆ ÇÃÁÅÔÆ è°¼ê Çò¼Ú À°¼â-ê°¼â Ü»çÆ ÔËÍ

Á³å ÃÅð¶ êñÅà ÇòÚˉº êÌÅêå ÔˉÂ¶ éðî¶ çÆÁ» Õ°¼ñ∙ ×¼á» çÆ Ç×äåÆ Õðˉ, Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å»

ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ

àðÆàîËºà êñÅà II:

éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ ÇÃÃàî åÇÔå àðÆàîËºà êñÅà II: Çò¼Ú

éðî¶ ÓÚ Á³åð øÃñ òÜˉº ÕˉÂÆ çˉ çñÆ øÃñ ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÃÁÅó åˉº ÇÃÁÅó D.E ë°¼à çÅ ëÅÃñÅ

ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ Õ°¼Þ ÇÕÃÅé» Áå¶ Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» éÅñ ñ³ì¶ ÇòÚÅð-òà»çð¶ À°êð³å ÇÂÔ ÃˉÚ

ìäÆ ÔË ÇÕ éðî¶ çÆÁ» çˉ ñÅÂÆé» Çò¼Ú çˉ Ü½óÆÁ» ñÅÂÆé» Ø¼à ÇîÁÅç òÅñ¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ (Ôðò») ìÆÜ¶

ÜÅä×¶Í Ú½ÇñÁ» çÆÁ» çˉÔ» ñÅÂÆé» ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÅÍ ÇÂÃ åð∙» nrmy åˉº Ú½ÇñÁ»

çÆÁ» ñÅÂÆé» ÇòÚñÆ ç±ðÆ ÕÌîòÅð BA ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÆÍ ÇÕÀ°ºÇÕ éðîÅ ñ³îÆ ÇîÁÅç çÆ øÃñ ÔË Ãˉ

ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÂÔ ç±ðÆ àðÆàîËºà êñÅà A ÓÚ òÆ À°³éÆ ÔÆ Ôˉò¶×Æ ÇÜ³éÆ ÇÕ

àðÆàîËºà êñÅà B Çò¼Ú

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ

Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ

ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶-ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð

ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ çÆ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ

24

kudrqI KyqI ivc kxk

Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ

ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ

éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ

Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ

Ö¶å Çò¼Ú êÂÆ éÅó çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Öˉ¶å Çò¼Ú

Ôð¶Õ æ» Óå¶ À°¼× ÃÕäÍ Öó¶ éÅó ù À°ò¶º ÔÆ ÖóÅ ðÇÔä ÇçÀ° ÇÜò¶º À°Ô ÖóÅ Ôˉò¶Í

Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çˉº å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶Í êð ïÅç

ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE îÂÆ ù éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ

ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñˉÍ ( åðÆÕ¶ ñÂÆ

ÁêËºÇâÕÃ C ç¶Öˉ) ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä

Óå¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶

îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ

ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ

Û¶åÆ Ôˉ ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ

îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

éðî¶ çÆ ã°ÕòÆº ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ ñÀ° (ÇèÁÅé ðÔ¶ ìÆàÆ ÕÅàé ç¶ ìÆÜ éÔÆº ñËä¶) ÇÜÃ ìÅð¶

ÃÅù ê±ðÅ ïÕÆé Ôˉò¶ ÇÕ ÇÂÃçÅ ÞÅó ìÆàÆ éðî¶ ç¶ ìðÅìð ÇéÕñ¶×ÅÍ êð³å± Ãí åˉº ÁÇÔî

ÇÂÔ ÇÕ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî çÅ éðîÅ ìÆÇÜÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ ÇÃè»åÕ

å½ð Óå¶, êÌïˉ× ÓÚ íÅ×ÆçÅð ÃÅð¶ ÇÕÃÅé» çÆ éðî¶ çÆ ÇÕÃî òÆ ÇÂ¼Õ ÔÆ Ôˉò¶×ÆÍ éðî¶ ç¶

ìÆÜ» Ãì³èÆ ÜÅäÕÅðÆ ñËä ñÂÆ Ôðå¶Ü ÇÃ³Ø îÇÔåÅ (IDAGE-@GGGA) éÅñ Ã³êðÕ ÕÆåÅ

ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú ç¼Ã¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé: Ôð¶Õ ÃÆ÷é Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % Ôî¶ôÅ àËÃà ÕðˉÍ

Ú°äÆ ×ÂÆ ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ ÃÆâ êÅÌÂÆÇî³× Õðé çÅ åðÆÕÅ

ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇèÁÅé ðÔ¶, ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº çˉ Ççé

êÇÔñ» ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ î½Õ¶ Óå¶ Ô¼æ»-êËð» çÆ éÅ êò¶Í

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ

ñÀ°Í (åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G)

Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ Õ¼à ñòˉ

Ô°ä å±óÆ òÅñÆ îôÆé éÅñ ÕäÕ ç¶ éÅó çÆ å±óÆ ìäÅ Õ¶ Ö¶å çÆ îñÇÚ³× Õðé ñÂÆ ð¼Ö

ñÀ°Í

éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðˉ Áå¶ ÷îÆé çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ

25

kudrqI KyqI ivc kxk

Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙) êÅÀ°Í

éðîÅ ìÆÜä òÅñÆ îôÆé éÅñ éðî¶ Áå¶ Ú½ÇñÁ» ç¶ ÇíÀ°º Õ¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆå¶

ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í éðî¶ çÆ ÇÂ¼Õ åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ ED ÇÂ³Ú Áå¶ ì±à¶ åˉº

ì±à¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ BG ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ éðî¶ çÆÁ» çˉ ñÅÂÆéÅ ÇòÚÕÅð çˉ Ü½óÆÁ» ñÅÂÆé»

Ú½ÇñÁ» çÆ ìÆÜÆÁ» ÜÅä×ÆÁ» Áå¶ ÇÂÔé» çÆ ÇÂ¼Õ åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ AB ÇÂ³Ú

ðÔ¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» éðî¶ çÆ ñÅÂÆé åˉº Ú½ÇñÁ» çÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ BA ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÆÍ ôÌÆ

ÁÅôÆô ÁÅÔ±÷Å (IGGII-B@DGD) Áå¶ ôÌÆ Ôðå¶Ü ÇÃ³Ø îÇÔåÅ (IDAGE-@CHIA) åˉº

×ÅÂÆâËºÃ ñòˉÍ

À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜˉº éðî¶ ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé ìÅ÷ðÅ Ü» ÜòÅð ÷ð±ð ìÆÜˉÍ ÇÂÃ

åð∙» Õðé éÅñ ÇÜ¼æ¶ ÇÂ¼Õ êÅÃ¶ å°ÔÅâÆ øÃñ Óå¶ ×ò»ãÆ Ö¶å» ÓÚˉº Ôˉä òÅñ¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÆ

Ã³íòÅéò» Øàä×ÆÁ» À°¼æ¶ ÔÆ ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ñÂÆ áÅÔð çÅ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ

Ôð¶Õ ê³Ü ñÅÂÆé» éðî¶ Çê¼Û¶ àðËê ÕðÅê òÜˉº ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé î¼ÕÆ çÆ ìÆÜˉÍ

Üçˉº øÃñ F åˉº H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» àðÆàîËºà êñÅà Çò¼Ú ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ G@ % éîÆ òÅñÆ F

Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî (ð±óÆ çÆ ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç) êÅÀ°Í

êÅäÆ çÅ êÌì³èé: êñ»à ×ðˉæ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ éÔÆº ÖóÅ ÕðéÅÍ

ÇÃ³ÜÅÂÆ Àçˉº ÔÆ ÕðéÆ ÔË Üçˉº í±îÆ Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ ÕˉÂÆ éîÆ éÅ ìÚÆ Ôˉò¶Í ÇÂÃ

î³åò ñÂÆ êÌïˉ× ñÂÆ Ö¶å çÆ ð±ê-ð¶ÖÅ ÇåÁÅð ÕðÇçÁ» Ö¶å ç¶ ãñÅä òÅñ¶ î¼æ¶ ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ

ìäÅÂÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ ñˉó Áé°ÃÅð ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ Ãí åˉº êÇÔñ» í±îÆ ù Ö°ôÕ Ôˉä

ÇçÀ°Í Üçˉº í±îÆ ç¶ Á³çð C-D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ éîÆ éÅ ðÔ¶ å» ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé : ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó E@Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñäÅ,

ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔËÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðç¶ Ãî¶º êÅäÆ òÅñ¶¶ ÖÅñ∙¶ ðÅÔÆº Ö¶å ÓÚ êô±-î±åð í¶Üç¶ ðÔˉÍ

×°âÅÂÆ: Ü¶Õð éçÆé ò¼âÅ îÃñÅ Ôˉä å» ÁÃÆº Ô¼æÆº ×°âÅÂÆ Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à

×ðˉæ çÆ ô°ð±±ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº éðîÅ B@ Ççé» çÅ Ôˉò¶×ÅÍ

Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê

çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº éðîÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å»

×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ

ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº éðîÅ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº

ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ

ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

ÕÆà» åˉº øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ ÃêÌ¶Á: î°¼Ö ëÃñ Çò¼Ú àðËê ÕðÅêÃ, ðËêñËºà (ÕÆà íÜÅÀ±)

Çí³éåÅ íðê±ð øÃñ» Áå¶ ð±¼Ö(ð°¼Ö ê³ÛÆÁ» Áå¶ Ôˉð ÁÇÜÔ¶ ÜÆò» ñÂÆ êéÅÔ×ÅÔ çÅ Õ³î

26

kudrqI KyqI ivc kxk

Õðç¶ Ôé ÇÜÔó¶ ÇÕ øÃñ» ù ÔÅéÆ êÔ°³ÚÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆàÅ ù Ö»ç¶ Ôé) Çìé» Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä»

ç¶ ÕÆà êÌì³èé çÅ î°ãñÆ ñˉó ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÁäÔˉºç Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ ç¶ Õ°¼Þ Ôˉð ã³×

òðå¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ C@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ

ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AA)Í DE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà (òéÃêÇåÕ

ðÃ) çÅ ÇÛóÕÅÁ Õðˉ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AB)Í

éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ñ¼×¶ ÇÕ ÕÆà» çÅ õåðÅ ìðÕðÅð ÔË å» F@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÅ

ÇÛóÕÅÁ ç°ÔðÅÀ°Í ÇÂÃ¶ åð∙» GE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà çÅ ÇÛóÕÅÁ ç°ìÅðÅ

ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ Ü¶Õð Çëð òÆ ÕÆà» çÅ ì³çˉìÃå éÅ Ôˉ ÃÕ¶ å» ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ å°ÃÆº

ÇÜÔóÆÁ» ÜËÇòÕ ÃêÌ¶Á» åˉº ÜÅä± Ôˉ À°Ôé» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ



Üçˉº éðîÅ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅò¶ å» ê±ð¶ êñÅà Çò¼Ú øÃñ ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä

òÅñÆÁ» Çå³é æ»ò» çÆ êÛÅä Õðˉ Áå¶ À°Ôé» Óå¶ À°°åêÅçé éî±éÅ ÃæÅé çÅ ñ¶ìñ ñÅ

ÇçÀ°Í Ôð¶Õ À°åêÅç éî±éÅ ÃæÅé Çò¼Ú éðî¶ çÆ B îÆàð ñ³îÆ ÇÂ¼Õ ÕåÅð Ôˉò¶×ÆÍ Çå³é»

ÃæÅé» åˉº éðî¶ çÆ Áñ×-Áñ× Ú°äÅÂÆ ñÂÆ Õ¼êó¶ ç¶ Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æËÇñÁ» çÅ êÌì³è

ÕðˉÍ Üçˉº ê½ç¶ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉä å» Ö¶å ÓÚ ÜÅ Õ¶ Çå³é» æÅò» åˉº éðî¶ Ú°ä Õ¶

Áñ×-Áñ× æËÇñÁ» Çò¼Ú êÅÀ°ºç¶ ÜÅÀ°Í ÃÆ÷é ç¶ Á³å Çò¼Ú Çå³é» æËÇñÁ» ç¶ éðî¶ çÅ

Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ÇðÕÅðâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ Õð¶Í

Üçˉº Ú°äÅÂÆ ÃÅðÆ Ú°äÅÂÆ î°Õ³îñ Ôˉ ÜÅò¶ å» Çå³é» À°åêÅçé éî±é» ÃæÅé» åˉº éðî¶ ç¶

ê½ÇçÁ» ù ÷îÆé çÆ Ãå∙Å ñÅ×¶ Õ¼à Õ¶ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ± Áå¶ À°Ôé» çÅ ò÷é

ÕðˉÍ À°êð³å Ãì³èå âÅàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú íð ñò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: ëÆñâ ñ¶ìñ ÇñÖä òÅÃå¶ Ôî¶ôÅ Õ¼ÚÆ êËºÇÃñ çÆ òðåˉº Õðˉ ÇÕÀ°ºÇÕ ìÅñ êË¼é

çÆ ÇÃÁÅÔÆ è°¼ê Çò¼Ú À°¼â-ê°¼â Ü»çÆ ÔËÍ

éðî¶ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ êñÅà II Áå¶ III Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ çÅ ÇÛ¼àÅ ÷ð±ð

ÇçÀ°Í

Á³å ÃÅð¶ êñÅà ÇòÚˉº êÌÅêå ÔˉÂ¶ éðî¶ çÆÁ» Õ°¼ñ∙ ×¼á» çÆ Ç×äåÆ Õðˉ, Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å»

ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ (×°ðêÌÆå ÇèÁÅé ðÔ¶)

Üçˉº Ãå³ìð îÔÆé¶ (ÇìÜÅÂÆ åˉº AB@ Ççé ìÅÁç) Ú½ñ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ñ×ê× ÇåÁÅð Ôˉä å»

ê±ð¶ êñÅà Çò¼Ú øÃñ ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä òÅñ¶ Çå³é ÃæÅé» çÆ êÛÅä ÕðÕ¶ À°Ôé» çÆ

ñ¶ìÇñ³× Õð ÇçÀ°Í Ô°ä çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÅÂÆ ÓÚ B-B

ñÅÂÆéÅ Ú½ñ¶ Õ¼à Õ¶ ÇÂ¼Õ ì³âñ ÓÚ ì³é ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù Ôøå¶ íð ñÂÆ è°¼ê Çò¼Ú

Ã°ÕÅÀ°ä À°êð³å Ô¼æ» éÅñ Õ¼°¼à Õ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çÅÇäÁ» ù ÇÂ¼Õ ê¶êð ìË× Çò¼Ú

êÅÀ° Áå¶ ìÅÕÆ ç¶ îàÆðÆÁñ ù Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ Çò¼Ú íð ñÀ°Í çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é

27

kudrqI KyqI ivc kxk

Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà ÕðˉÍ

øÃñ ê¼Õä À°êð³å Ú½ÇñÁ» ù Ô¼æÆ ò¼ã Õ¶ ( Á¼è Ãå³ìð ç¶ ÁÅÃ-êÅÃ) Ôó³ì¶ éÅñ Õ¼ã

ñÀ°Í êÌÅêå çÅÇäÁ» çÅ ÞÅó ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ ñÀ°Í

éðî¶ çÆÁ» ×¼á» Áé¶Õ» åð∙» çÆÁ» Ô°³çÆÁ» Ôé Ãˉ Ôð Ú°äÅÂÆ Óå¶ éðî¶ çÅ ÞÅó ÇðÕÅðâ

ÕÆåÅ ÜÅò¶Í

Ú½ÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å éðî¶ çÆ øÃñ Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ»

çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ° (Á½ðˉ×ðÆé ìÅð¶ òè¶ð¶ ÜÅäÕÅðÆ ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ A)Í éðî¶ ê°¼àä

À°êð³å ñ¶à éò³ðì Ü» ÇçÃ³ìð ç¶ ô°ð± Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÃÅâ¶ Õˉñ

Ö¶å Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ òÅè¶ ñÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ Ãî» Ô³°çÅ ÔËÍ Á½ðˉ×ðÆé

ÃçÕÅ Á¼×¶ Ú¼ñ Õ¶ ÕäÕ ç¶ ÞÅó Çò¼Ú Ç÷Õðïˉ× òÅèÅ Ôˉò¶×ÅÍ

àðÆàîËºà êñÅà III. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð

øÃñ òÜˉº ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í

íÅ×ÆçÅð ÁÅêä¶ Çòò¶Õ Áé°ÃÅð éðî¶ ç¶ ìçñ òÜˉº ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ æ» ÕˉÂÆ Ôˉð ã°ÕòÆÁ»

øÃñ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ìÅð¶ òÆ ÃˉÚ ÃÕç¶ ÔéÍ

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ

Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ

ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶-ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð

ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú

Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç

êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ

éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ

Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ

Ö¶å Çò¼Ú êÂÆ éÅó çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Öˉ¶å Çò¼Ú

Ôð¶Õ æ» Óå¶ À°¼× ÃÕäÍ Öó¶ éÅó ù À°ò¶º ÔÆ ÖóÅ ðÇÔä ÇçÀ° ÇÜò¶º À°Ô ÖóÅ Ôˉò¶Í

Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çˉº å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶Í êð ïÅç

ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE îÂÆ ù ×ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ

F Õ°ÇÂ³àñ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñˉÍ ( åðÆÕ¶ ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ

C ç¶Öˉ) ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä Óå¶ ÇÂ¼Õ

îÔÆé¶ çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ

Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð

êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ

28

kudrqI KyqI ivc kxk

ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ

îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ ç¶ ìÆÜ ñÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/

÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕÆåÅ ÜÅò¶Í îÔ¼åòê±ðé-Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ

÷ð±ð ÕðˉÍ

ÇÃðë ìÅ÷ð¶ ç¶ ìÆÜ çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú

Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ-çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ

ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ Ãî¶º ÇÃð ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ

ñÀ°Í (åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åˉº êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú

ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í

Ô°ä å±óÆ ìäÅÀ°ä òÅñÆ îôÆé éÅ Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ çÆ å±óÆ ìäÅ ñÀ°Í êð³å±

ÇÂÔ å±óÆ, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÆ ÇòÛÅÀ°äÆ ÔË éÅ ÇÕ

ÚÅð¶ ñÂÆ ÇÂÃå¶îÅñ ÕðéÆ ÔËÍ

Ô°ä ÃÅâÅ Ö¶å ÇÂÃ çÆ Ãå∙Å Óå¶ ÇÛ¼à¶ éÅñ G@ % éîÆ òÅñÆE Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ

îËÇéÀ°ð ( ð±óÆ çÆ ÜÆòé íðê±ð ÖÅç) Áå¶ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÜÆòé

íðê±ð ÁÇð³â çÆ Öñ∙) êÅÀ°ä ñÂÆ ÇìñÕ°¼ñ ÇåÁÅð ÔËÍ

ÇèÁÅé ðÔ¶: Ö¶å Çò¼Ú À°êðˉÕå ÖÅç» êÅÀ°ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç òÔÅÂÆ Õð ÇçÀ° å» ÇÕ ñÅíÕÅðÆ

Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» ù å¶Ü è°¼ê åˉº ìÚÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÁÅî ò»×±³ Ö¶å ÇåÁÅð ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ AE îÂÆ åˉº

êÇÔñ» Ö¶å ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ

G-G ÇÂ³Ú» Óå¶ êˉð» òÅñÆ AA êˉðÆ ÕäÕ ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé éÅñ ÇåÁÅð Ö¶å Çò¼Ú

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÃÅù ×°ÁÅð¶ çÆÁ» Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÕÅð BD

ÇÂ³Ú çÅ ëÅÃñÅ ð¼Öä çÆ ñˉó ÔËÍ ÇÂÃ¶ åð∙» ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ òÆ Ø¼àˉ-Ø¼à AB

ÇÂ³Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Ôð¶Õ F ñÅÂÆé» ×°ÁÅð¶ ìÅÁç çˉ ñÅÂÆé» ìÅ÷ð¶ çÆÁ» ìÆÜÆÁ»

ÜÅä×ÆÁ»Í ìÅ÷ð¶ çÅ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AH ÇÂ³Ú Áå¶ ì±à¶ åˉº ì±à¶

ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Ãˉ ÇìÜÅÂÆ Õðé òÅñÆ îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð

åìçÆñÁ» Õðˉ:

À) ÃÅù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÃðë D êˉð» çÆ ñˉó ÔËÍ Ãˉ òÅè± êˉð ÔàÅ ÇçÀ°Í ìÚ¶ D êˉð ÇÂ¼Õ-

ç±Ü¶ åˉº BD-BD ÇÂ³Ú çÆ ç±ðÆ Óå¶ Ôˉä×¶Í

Á) ÃÆâ ìÅÕÃ Çò¼Ú ÇÂÃ åð∙» åìÆçÆñÆ Õðˉ ÇÕ ìÅÕÃ ç¶ ÁÅÖðÆ êˉð ìÅ÷ðÅ ìÆÜ¶ Áå¶

29

kudrqI KyqI ivc kxk

ìÅÕÆ Çå³³é êˉð ×°ÁÅðÅ ìÆÜäÍ

Â) À¼°êð çðÃÅÂ¶ ×Â¶ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ã³× ç¶ î¼ç-Â¶-é÷ð ìÆÜ çÆ îÅåðÅ ØàÅ ÇçÀ°Í

Ã) Ôð¶Õ çˉ êˉð» éÅñ ÇÂ¼Õ íÅðÆ Ã³×ñ ì³é∙ ÇçÀ°Í ÇÂÃ åð∙» Õðé éÅñ Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé»

ÇòÚÕÅð ÇÂ¼Õ ÔñÕÆ ÇÜÔÆ Ö¶ñ ìä ÜÅò¶×ÆÍ

Ô) ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé Çò¼Ú ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» À°êðˉÕå åìçÆñÆÁ» ÃçÕÅ ×°ÁÅð¶ çÆÁ»

Ôð¶Õ F ñÅÂÆéÅ Çê¼Û¶ B ñÅÂÆéÅ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ô°³çÆ ðÔ¶×ÆÍ

îÔ¼åòê±ðé: âÅ. úî êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ ç°ÁÅðÅ À°¼êð Ã°ÞÅÂÆ ×ÂÆ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé Áå¶

ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÆ Ãê¶ÇÃ³× À°Ôé» ç°ÁÅðÅ Õ°¼Þ Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» Áå¶ ÇÕÃÅé» éÅñ

ÔˉÂ¶ ÇòÚÅð-òà»çð¶ Óå¶ ÁÅèÅÇðå ÔËÍ ôÌÆ ÁÅôÆô ÁÅÔ±÷Å ù ì¶éåÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ À°Ô

ÇÂÃ Çòô¶ Óå¶ êÌïˉ× ÓÚ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé» éÅñ ÇòÚÅð Õðé Áå¶ Ü¶ ñˉó Ôˉò¶ å» ÇÂÃ

Çò¼Ú Ôˉð Ã°èÅð Õðé ñÂÆ Ã°ÞÅÁ ù ìçñ òÆ ÃÕç¶ ÔéÍ

àðÆàîËºà êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜˉº ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé Ã±ðÜî°¼ÖÆ Ü» ÁÇð³â çÆ

ñÅÀ° å» ÇÕ ÁÅÃ-êÅÃ ç¶ Ö¶å» åˉº ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆà» ù ìÅÔð ÔÆ ðˉÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í ìÅðâð

øÃñ ê³ÛÆÁ» ç¶ ìËáä ñÂÆ Õ°çðåÆ áÅÔð çÆ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ



í°¼ñäÅÍ





ÇçÀ°Í Üçˉº í±îÆ ç¶ Á³çð C-D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ éîÆ éÅ ðÔ¶ å» ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ



×°âÅÂÆ: Ü¶Õð éçÆé ò¼âÅ îÃñÅ Ôˉä å» ÁÃÆº Ô¼æÆº ×°âÅÂÆ Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à

×ðˉæ çÆ ô°ð±±ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº ×°ÁÅðÅ å¶ ÜòÅð B@ Ççé»

ç¶ Ôˉä×¶Í Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å»

ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ

F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº ÜòÅð C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó

Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í

ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº ÜòÅð EE Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ

30

kudrqI KyqI ivc kxk

ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ

Ç×ÁÅ ÔË)Í














øÃñ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ D ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ

Â¶Õó) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ° (ìÆÜ» /øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ

ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ç¶Öˉ)Í

Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Ö¶å Çò¼Ú ×°ÁÅð Áå¶ ÜòÅð

ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä òÅñ¶ Çå³é ÃæÅé Ú°äˉÍ Ú°ä¶ ×Â¶ ÃæÅé» åˉº çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ

Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ ×°ÁÅð çÆÁ» Çå³é ñÅÂÆéÅ Áå¶ çˉ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ

ÓÚ çˉ ñÅÂÆéÅ ÜòÅð çÆÁÅ Õ¼à Õ¶ çˉÔ» ç¶ Áñ×-Áñ× ì³âñ ìäÅ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ»

ì³âñ» ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» çÆ Áñ×-

Áñ× æÌËÇÃ³× ÕðÕ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çˉÔ» åð∙» ç¶ çÅÇäÁ» ù ÕÅ×÷ ç¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö

êð î÷ì±å æËÇñÁ» êÅ ÇçÀ° Áå¶ ê½ÇçÁÅ ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼Ã¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö ×éÆ ìË×÷ Çò¼Ú êÅ

ÇçÀ°Í Ô°ä Ãí çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ ÞÅó Ãì³èÆ âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ÇÕÃÅé

ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ñÅ÷îÆ íð¶Í

Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ åÅ ÜòÅð ù Ô¼æÆº Õ¼à ñÀ° êð³å± ×°ÁÅð çÆ

ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ ÁÅÃ ÔË ÁÕå±ìð ç¶ êÇÔñ¶ Ôøå¶ å¼Õ ÇÂÔ Ôˉ ÜÅò¶×ÅÍ ÃÅð¶ êñÅà

Çò¼Úˉº çˉÔ» øÃñ» åˉº Çîñ¶ çÅÇäÁ» éÅñ íð¶ ìˉÇðÁ» çÆ Ç×äåÆ ÕðˉÍ Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ

ìˉð¶ çÅ ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà Õð¶Í

îÔ¼åòê±ðé: ×°ÁÅð Áå¶ ÜòÅð ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°Ãð ÜÅäÕÅðÆ Ü°àÅÀ°ä

ñÂÆ ÇÕÃ¶ ñËì Çò¼Ú í¶Üˉ- (À) êÌˉàÆé % , (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðË÷ÆÇâÀ±Í

31

kudrqI KyqI ivc kxk

×°ÁÅð¶ Áå¶ ÜòÅð çÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE éò³ìð ù ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ÇòÚÕÅð ÃÅâ¶ Õˉñ F

ÔøÇåÁ» çÅ Ãî» Ôˉò¶×ÅÍ Ãˉ A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù òèä ÇçÀ° Í

ÔÅóÆ ð°¼å ç¶ êÌïˉ×:

àðÆàîËºà I.

Õ³àðˉñ êñÅà (ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- ÁÅð âìñï± ÁËî): éðî¶ çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å

ÁÅè°ÇéÕ ìÆÜ», ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÕ Áå¶ ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÇìñÕ°ñ

À°Ã¶ åð∙» ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÇÜò¶º ÁÅî ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å ç¶ Õ³î ñÂÆ ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ

çÅ Ôð Ã³íò ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ

Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó çÅ ì³çˉìÃå ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Õðˉ ÇÜò¶º ÇÕ ìÅÕÆ ç¶ ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ

Ü¶Õð À°Ô éÅó ÃÅóç¶ Ôé å» å°ÃÆº òÆ ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú éÅó ù ÃÅó ÇçÀ°Í

ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ åˉº êÇÔñ» ÁÅî ò»× Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ ÕðˉÍ ÕËîÆÕñ ÇÕÃÅé» ò»×

ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆééÅôÕ, ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ

ÕäÕ ç¶ ìÆÜ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ

Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶ Ãî¶º

Óå¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í

Üçˉº øÃñ ñ×ê× ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð×

îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙

ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ

Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù

ÇÂ¼Õ ×¼à¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ

(ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ

Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº

ÔˉÂÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶Í

ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í

îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À)

êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà II:

éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÁÅî å½ð Óå¶ éðî¶ òÅñ¶ Ö¶å Çò¼Ú ÕäÕ çÆ

ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ çÆ ÇÂ¼Õ éòÆº êÔ°³Ú øÕ±ÕÅ ÇòèÆ

(ÔË ÇÜÔç¶ åÇÔå Çî¼à Áå¶ ÃòÅÔ ÁÅÇç çÆ ÃÔÅÇÂåÅ éÅñ ìÆÜ» çÆÁ» ×ˉñÆÁ» ìäÅ Õ¶ ÖóÆ øÃñ

Çò¼Ú ìÆÜÆÁ» Ü»çÆÁ» Ôé) ìÅð¶ ÃˉÇÚÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ êð³å± ÇÂÃ ù ÁÜîÅÀ°ä çÆ ñˉó ÔËÍ Üçˉº å¼Õ

32

kudrqI KyqI ivc kxk

ÇÂÔ éÔÆº Ô°³çÅ ÁÃÆº êÇÔñ» ò»×±³ ÔÆ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Çò¼Ú ç¶ðÆ ù Þ¼ñ»×¶Í

ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ÇçÀ°Í êð³å± Ú½ÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ìÅÁçÍ (ÇÕÔó¶ ìÆÜ, ÇÕ³éÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ñÂ¶ ÜÅä Áå¶

À°Ôé» ù ÇÕò¶º ìÆÇÜÁÅ ÜÅò¶ ÁÅÇç åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ A ç¶Öˉ)Í ÁÅî å½ð Óå¶

éò³ìð Á¼è å¼Õ éðîÅ ÔÅòËÃà Ôˉ Ü»çÅ ÔË Áå¶ çÃ³ìð ç¶ ô°ð± Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ

Ü»çÆ ÔËÍ ÇÂÃ êÌÕÅð ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ åÇÔå ÃÅù Á½ðˉ×ðÆé îËÇéÀ°Çð³× ñÂÆ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ

Ãî» Çîñ Ü»çÅ ÔËÍ ÇÂ¼æˉº å¼Õ ÇÕ B@ Ççé» çÆ Á½ðˉ×ðÆé îËÇéúð òÆ ñÅíçÅÇÂÕ Ô°³çÆ ÔËÍ

ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÃ À°îð çÆ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Óå¶ çÆÁ» Üó∙» ÷îÆé Çò¼Ú C@ ÃËºàÆîÆàð â±³ØÆÁ»

ÚñÆÁ» Ü»çÆÁ» ÔéÍ ÇÜÔóÆÁ» ÇÕ í±îÆ Çò¼Ú Ö¶åÆ ñÂÆ ñÅíÕÅðÆ ìËÕàÆðÆÁÅ çÆ Ã³ÇÖÁÅ

Çò¼Ú íÅðÆ òÅèÅ ÕðçÆÁ» ÔéÍ

ÔÅðòËÃÇà³× À°êð³å éðî¶ çÆÁ» ÇÛàÆÁ» ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ»

Ú³×Æ åð∙» òè-ë°¼ñ ÃÕäÍ

Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉò¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù éçÆé» Ãî¶å Ö¶å Çò¼Ú òèä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ÇèÁÅé ðÔ¶

ÇÕ ÕäÕ Çò¼Ú ÛˉÇñÁ» çÆ Á³åð øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ôð ÃÅñ 25 éò³ìð å¼Õ Ôð ÔÅñ Çò¼Ú

ÕðéÆ ÔËÍ

ÕäÕ ç¶ ÁÇÜÔ¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÔé» çÅ ÞÅó Á¼Ü Õ¼ñ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå À°×ÅÂÆ ÜÅä

òÅñÆ ÕäÕ ç¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú

ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ çÆ ÕäÕ ìÆÜÆ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇÕ ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé ÇÂÃ êÌïˉ×

åÇÔå ÕäÕ çÆ ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ ìÆÜä×¶Í C ÁêÌËñ çÆ îÆÇà³× ÓÚ åËÁ ÕÆå¶ Áé°ÃÅð ÃÅð¶

íÅ×ÆçÅð ÕäÕ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ ìÆ âìñï±-FBA Áå¶ Û¯ÇñÁ» çÆ êÆ ìÆ ÜÆ-E ìÆÜä×¶Í

F Õ°ÇÂ³àñ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í

(åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åˉº êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇñÇò³×

ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í

Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° Áå¶ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Ú

ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

Ô°ä ð¶Õ çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÃÅðÅ êñ»à ìÅÇÂÀ°îÅÃ êñÅà Çò¼Úˉ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í Ô°ä í±îÆ çÆ

Ãå∙Å Óå¶ G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶ ÇçÀ° ÇÜò¶º ÇÕ

ÁÅî ÇÕÃÅé ï±ðÆÂ¶ çÅ ÇÛ¼àÅ Çç³ç¶ ÔéÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÛ¼àÅ ç¶ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å ù òÅÔ ÇçÀ°Í

ÖÅç ÇòÚñ¶ ñÅÔ¶ò³ç ÜÆòÅä±Á» ù Ã°ð¼ÇÖÁå ð¼Öä ñÂÆ ÁÇÜÔÅ ÕðéÅ ÷ð±ðÆ ÔËÍ



33

kudrqI KyqI ivc kxk



ÇòÚñÆ ç±ðÆ G ÇÂ³Ú Ô°³çÆ ÔË éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÕäÕ/ÛˉÇñÁ» çˉÔ» ñÂÆ

ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Ôð¶Õ Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ ìÅÁç B

ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ¶ åð∙» ê½ç¶ åˉº ê½ç¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇìÜÅÂÆ ç¶

Ãî¶º îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ ìçñÅÁ Õðˉ:












ÇìÜÅÂÆ åˉº å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº ìÅÔð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ éðî¶ çÅ ÃÅðÅ ìÅÇÂÀ°îÅÃ Ûˉà¶-Ûˉà¶

à°ÕÇóÁ» Çò¼Ú Õ¼à Õ¶ òÅêÃ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ü¶Õð ñˉó êÂ¶ å» Ú³×¶ ë°àÅð¶

ñÂÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ éˉà: ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñˉÍ Ôð¶Õ

ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º øÃñ ù êô±-î±åð ç¶äÅ ñÅ÷îÆ ÔËÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çº̄ ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçº̄ ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å»

ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ

éçÆé êÌì³èé: ÕäÕ Çò¼Ú éçÆé ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ î°¼çÅ Ôé Áå¶ ÁÃÆº ÇÂÔ Õ³î Ô¼æÆº

Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð±±ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçº̄

éðîÅ Áå¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ B@ Ççé» ç¶ Ôˉä×¶Í Üçº̄ øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åº̄ òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé

å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ

çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº ÜòÅð C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å»

×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ

ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº ÜòÅð EE Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº

ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ

34

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í












îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ

Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB)





ÇçÀ°Í Üçˉº í±îÆ ç¶ Á³çð C-D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ éîÆ éÅ ðÔ¶ å» ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ

Õðç¶ Ãî¶º ÛˉÇñÁ» ù êÅäÆ éÅ ÇçÀ°Í ÛˉÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ç°ÁÅñ¶ ò¼à» ìäÅ Õ¶ ÛˉÇñÁ» ù

ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº ìÚÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ



ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÚÅð ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ

Â¶Õó) ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í (ìÆÜ»/øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ A

ç¶Öˉ)








35

kudrqI KyqI ivc kxk


Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº êÇÔñ»

ÛˉÇñÁ» ù Ô¼æÆº ò¼ã ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ çˉÔ» øÃñ» çÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú

íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ü¶Õð Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ Í ÇÂÔ

ÜÅäÕÅðÆ ÇÕÃÅé ç°ÁÅðÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í




îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ

ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ


×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ ÇÃÃàî åÇÔå ×°ÁÅð¶

Áå¶ ÜòÅð î×ðˉº êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ éÅñ ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í

Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ×°ÁÅð¶ Õ¼à ÇñÁÅ ÜÅò¶×Å Üçˉº ÇÕ ÜòÅð çÆ ÕàÅÂÆ Ô¼æÆº

ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÕàÅÂÆ À°êð³å Ö¶å ù ÇÂÃ Çò¼Ú Öó¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ éÅó Áå¶ À°¼×ÆÁ» ÔˉÂÆÁ»

Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Ãî¶å A@ éò³ìð å¼Õ ÇÂÃ¶ åð∙» ðÇÔä ÇçÀ°Í å» ÇÕ ÇÂÃ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé

øÃñ» Áå¶ éçÆé òè-ë°¼ñ ÃÕäÍ

Ô°ä éÅó Áå¶ Ôð¶ îÅç¶ ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÃÅð¶ Ö¶å Çò¼Ú ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

Ô°ä ð¶Õ çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÃÅðÅ êñ»à ìÅÇÂÀ°îÅÃ êñÅà Çò¼Úˉ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í Ô°ä

í±îÆ çÆ Ãå∙Å Óå¶ G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶

ÇçÀ° ÇÜò¶º ÇÕ ÁÅî ÇÕÃÅé ï±ðÆÂ¶ çÅ ÇÛ¼àÅ Çç³ç¶ ÔéÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÛ¼àÅ ç¶ä ç¶ å°ð³å

ìÅÁç Ö¶å ù òÅÔ ÇçÀ°Í ÖÅç ÇòÚñ¶ ñÅÔ¶ò³ç ÜÆòÅä±Á» ù Ã°ð¼ÇÖÁå ð¼Öä ñÂÆ

ÁÇÜÔÅ ÕðéÅ ÷ð±ðÆ ÔËÍ





ÇòÚñÆ ç±ðÆ G ÇÂ³Ú Ô°³çÆ ÔË éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÕäÕ/ÛˉÇñÁ» çˉÔ»

ñÂÆ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Ôð¶Õ Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ

ìÅÁç B ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ¶ åð∙» ê½ç¶ åˉº ê½ç¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ

ÇìÜÅÂÆ ç¶ Ãî¶º îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ ìçñÅÁ Õðˉ:

36

kudrqI KyqI ivc kxk












ÇìÜÅÂÆ åˉº å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº ìÅÔð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÃÅðÅ ìÅÇÂÀ°îÅÃ òÅêÃ Ö¶å Çò¼Ú

ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ü¶Õð ñˉó êÂ¶ å» Ú³×¶ð¶ ë°àÅð¶ ñÂÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ éˉà: ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º

êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñˉÍ Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º øÃñ ù êô±-î±åð

ç¶äÅ ñÅ÷îÆ ÔËÍ



í°¼ñäÅÍ

éçÆé êÌì³èé: ÕäÕ Çò¼Ú éçÆé ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ î°¼çÅ Ôé Áå¶ ÁÃÆº ÇÂÔ Õ³î Ô¼æÆº

Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð±±ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº

éðîÅ Áå¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ B@ Ççé» ç¶ Ôˉä×¶Í Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶

éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ

åðÆÕÅ ç¶Öˉ)

êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ C@Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó

Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í

ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº øÃñ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ

ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ

Ç×ÁÅ ÔË)Í

øÃñ ù ÕÆà» åˉº ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å»

ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé» çÆ

Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ (Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ

37

kudrqI KyqI ivc kxk

éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä

Óå¶ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á

ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ



ÇÃ³ÜÅÂÆ: Ü¶Õð í±îÆ çÆ Ãå∙Å Óå¶ éîÆ Ôˉò¶ å» ÁÃÆº ÇÃ³ÜÅÂÆ éÔÆº Õð»×¶Í ÇÃ³ÜÅÂÆ ìÅð¶ À°çˉº

ÔÆ ÃˉÚˉ Üçˉº í±îÆ çÆ À°åñÆ Ãå∙Å Ö°ôÕ é÷ð ÁÅò¶ êð³å± ÷îÆé Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â°³ØÅÂÆ å¼Õ

Õ°¼Þ éîÆ ìðÕðÅð Ôˉò¶Í Üçˉº ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ Ôˉò¶ å» ÛˉÇñÁ» ù êÅäÆ éÅ ñÅÀ°Í

ÛˉÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ç°ÁÅñ¶ ÛˉàÆÁ» ò¼à» ìäÅ Õ¶ ÁÇÜÔÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅÃ ÔË

ÇÕ ÕäÕ ù B Ü» C êÅäÆÁ» çÆ ÔÆ ñˉó êò¶×ÆÍ

ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä åº̄ êÇÔñ» êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÚÅð ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ

Â¶Õó) ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í (ìÆÜ»/øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ A ç¶Öˉ)









Üçº̄ øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åº̄ êÇÔñ» ÛˉÇñÁ»

ù Ô¼æÆº ò¼ã ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úº̄ ÔˉÂÆ çˉÔ» øÃñ» çÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ

Õðˉ Áå¶ Ü¶Õð Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ÇÕÃÅé

ç°ÁÅðÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í




îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ

ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÔÅóÆ ç¶ ÃÆÜé Çò¼Ú àðÆàîËºà êñÅà ñÂÆ À°ÔÆ ÃÅð¶ ÁÇíÁÅÃ Õðˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ

àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä¶ ÔéÍ ÇÕÀ°ºÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ³î

ÇÂ¼Õ ÔÆ ÔéÍ

38

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ ÇñÃà

ÁêËºÇâÕÃ

é³ìð

ê¶÷

é³ìð

A éðî¶, ×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ

ÃêËôñ Á½ðˉ×ðÆé

39

B éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ Ãð̄Ã òÜˉº øÃñ ù ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ êô±-î±åð ç¶ä

çÅ åðÆÕÅ

40

C ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä çÅ ã³× 40

D ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 42

E ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðéÅ 42

F éçÆé éÅôÕ òÜº̄ ÇêôÅì Áå¶ ç¶ÃÆ ÃÅì°é çÅ Øˉñ 43

G å¶ñ (ÁÇð³â) çÆ Öñ∙ ù ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ ÓÚ ìçñäÅ 43

H Þˉé¶ ù êÅàÅ ñÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 44

I ×°óÜñ Á³ÇîÌå ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 44

A@ êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 45

AA ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ ñ¼ÃÆ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 45

AB òéÃêåÆ ðÃ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ 45

AC êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶

øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ

47

Öó¶ éðî¶, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ Á½ðˉ×ðÆé:

À) Á¼×¶ Çç¼å¶ Áé°ÃÅð çˉ çñ øÃñ» ç¶ F ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ°: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, ãËºÚÅ ÁÅÇç

ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Ôð¶ÕÍ

Á) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ Çò¼Ú B-B Ã½ ×ÌÅî Ã½ºë, ÁÜòÅÂÆé Áå¶ ÃÅò¶ ç¶ ìÆÜ òÆ

êÅÀ°Í

Â) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÚÅð Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ

Ã) Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ã Õ¶ Û» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ å¶ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í

Ô) ìÆÜ» À°¼å¶ ñ¼ÕóÆ Ü» êÅæÆÁ» çÆ Á¼èÅ ÇÕ¼ñˉ ÃòÅÔ è±ó ÇçÀ°Í Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ ìÆÜ

ÇåÁÅð ÔéÍ

îÔ¼åòê±ðé: Þˉé¶, ×°ÁÅð Ü» ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ îÔÆé» êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ç¶äÅ ÔËÍ øÃñ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ øÃñ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä å°ð³å êÇÔñ» ç¶äÅ ÔËÍ

ÇÜò¶º ×°ÁÅð¶ Áå¶ Þˉé¶ Çò¼Ú Ãå³ìð ÓÚ Áå¶¶ ÕäÕ Çò¼Ú îÅðÚ ÓÚÍ

39

kudrqI KyqI ivc kxk

éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ Ãˉî¶ òÜˉº êô±-î±åð çÆ òðåˉº :

êô±-î±åð Çò¼Ú 4% å¼Õ éÅÂÆàðˉ÷é, 1 % å¼Õ ëÅÃëˉðÃ Áå¶ 2% å¼Õ êˉàÅô Ôˉ ÃÕçÆ ÔËÍ ÇÂÃçÅ êÆ

ÁËÚ ÁÅîå½ð Óå¶ G Ô°³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ» ù êˉôÕ å¼å ç¶ä ñÂÆ ò¼â¶ ê¼èð Óå¶ òðÇåÁÅ ÜÅä òÅñÅ

Õ°çðåÆ ÃˉîÅ ÔËÍ Ô¶á ÇñÖ¶ åðÆÕ¶ éÅñ ÇÂÃ ù òè¶ð¶ å¶Ü ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË:

À) ÇÜ³éÅ Ôˉ ÃÕ¶ òè åˉº òè ÇêôÅì ÇÂÕ¼áÅ ÕðˉÍ éˉà: ÇÂ¼Õ Ú³×¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó ç¶

ÇÔÃÅì éÅñ Ø¼àˉ-Ø¼à E@ Çñàð êô±-î±åð À°êñíè ðÇÔäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ÇÕ ê³Ü Â¶Õó

òÅñ¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð ò¶ñ¶ BE@ Çñàð êô±-î±åð ÷ð±ð Ãàˉð ÕÆåÅ ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ

Á) ÇÃ³ÜÅÂÆ ñÂÆ E@ Çñàð êô±-î±åð Ö¶å ñË Õ¶ ÜÅÀ°Í

Â) à±àÆ ñ¼×¶ B@ Çñàð òÅñ¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé Çò¼Ú êô±-î±åð íð ÇçÀ°Í

Ã) Ô°ä êô-î±åð íð¶ ÇÂÃ ÕËé ù À°Ã æ» ð¼Öˉ ÇÜæˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ Á³çð ÜÅ ÇðÔÅ Ôˉò¶Í Ô°ä ÕËé

çÆ à±àÆ À°Ã ÇÔÃÅì éÅñ Öˉñ∙ˉ ÇÕ ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ éÅñ-éÅñ êô±-î±åð òÆ ÃîÅé îÅåðÅ ÓÚ Ö¶å

Ü»çÅ ðÔ¶Í

éˉà: Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ E@ Çñàð å¼Õ êô±-î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ ÔËÍ

ÃÅòèÅéÆ: À°¼êð Ã°ÞÅÇÂÁÅ åðÆÕÅ ÷îÆé Õ¶ºçðå ÔËÍ ÇÂÃù êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ øÃñ Óå¶ òÆ ÇÛóÇÕÁÅ

ÜÅ ÃÕçÅ ÔÍ (AE Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú E Çñàð êô±-î±åð ÇîñÅ Õ¶ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË) ÇÂÕ¼ñ¶ êô±

î±åð çÆ ÃêÌ¶Á ê¼ÇåÁ» ù ÜñÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ -C

ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç (ÇñÇò³× îËÇéÀ°ð) ÓÚ ìçñäÅ:

ÇÂÔ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ òèÅÀ°ä çÅ ÇÂ¼Õ åðÆÕÅ ÔËÍ ÇÜÁÅçÅåð ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷

Õ¶ºçð ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ ÇÂÃ ÇòÚñÆ éÅÂÆàðˉ÷é, ëÅÃëˉðÃ Áå¶ êˉàÅô çÆ îÅåðÅ ç¶ ÁÅèÅð

Óå¶ ÔÆ åËÁ Õðç¶ ÔéÍ êô±Á» ç¶ ×ˉìð çÆ ÁËë òÅÂÆ ÁËî ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ F Õ³î Õðé òÅñ¶ Ãî±Ô» ç¶ Ã±Öî

ÜÆòÅä± êÅÂ¶ Ü»ç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ éÅÂÆàðˉ÷é ÇëÕÃð, ëÅÃë¶à ù Øˉñä òÅñ¶, ÃËñ±ñˉÜ ù åˉóé

òÅñ¶, êñ»à ×ðˉæ òèÅÀ°ä òÅñ¶, ðˉ×» çÅ ÕÅðé ìäé òÅñÆÁ» À°¼ñÆÁ» Áå¶ ÁËºàîˉêËæˉÇÜé÷ ç¶

ç°ôîäÍ ÇÂÃ ñÂÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ÁÃñ ÕÆîå À°Ã Çò¼Ú êÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á»

Çò¼Ú ÔË éÅ ÇÕ À°Ã ÇòÚñÆ ÁËé êÆ Õ¶ çÆ îÅåðÅ Çò¼ÚÍ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð

Ôˉð òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË:

À) ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃù Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÃ æ» Óå¶ ã¶ðÆ ÕðˉˉÍ

Á) ÖÅç ç¶ ã¶ÇñÁ»/âÇñÁ» ù åˉóˉÍ

Â) Ô°ä ã¶ð Çò¼Ú (À°Ãç¶ ò÷é ìÅðìð) ìðÅìð îÅåðÅ ÓÚ À°Ã¶ Ö¶å çÆ Çî¼àÆ ÇîÕÃ ÕðˉÍ ÇÂÔ ìÔ°å

ÔÆ Ú³×Å Ôˉò¶×Å Ü¶Õð ÁÃÆº ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÃÆî¶ºà ÇîÕÃ Õðé òÅñÆ îôÆé òðåÆÂ¶ êð ÇÂÔ ìÔ°å

î°ôÇÕñ ÔËÍ

40

kudrqI KyqI ivc kxk

Ã) ã¶ð À°¼å¶ ÇÂ³éÅ Õ° êÅäÆ ÇÛóÕˉ ÇÕ À°Ô ÃñÅÇíÁÅ ÇÜÔÅ Ôˉ ÜÅò¶ êð³å± Ç×¼ñÅ éÔÆºÍ

Ô) ÇîÕÃ ÕÆå¶ ÔˉÂ¶ ã¶ð çÅ ÇÂ¼Õ ë°¼à À°¼ÚÅ Áå¶ C ë°¼à Ú½óÅ Áå¶ ÇÜ³éÅ òÆ ÚÅÔ¶ ñ³îÅ ìË¼â ìäÅÀ°Í

Õ) Ô°ä Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ çˉ ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ° ( çˉ çñ¶ ìÆÜ A ÇÕ¼ñˉ: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô,

×°ÁÅðÅ, îÃð, ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ÁÅÇçÍ ÇÂ¼Õ çñ¶ ìÆ÷ D@@ ×ÌÅî: ÇÜò¶º ÇÕ ìÅ÷ðÅ, ÜòÅð,

ÕäÕ, ÞˉéÅ, ðÅ×Æ ÁÇçÍ å¶ñ ìÆÜ D@@ ×ÌÅî: Çåñ, Ã±ðÜî°¼ÖÆ, Ãðˉº ÁñÃÆ ÁÅÇçÍ ÇÂÔé»

ìÆÜ» Çò¼Ú Ã½ºë, èéÆÁÅ, î¶æ¶ Áå¶ ÇîðÚ ç¶ E@-E@ ×ÌÅî ÁËâ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ÇÂÔé» ÃÅð¶

ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ B åˉº D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ô°ä ìÆÜ»

ù êÅäÆ ÓÚˉº Õ¼ã Õ¶ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ À°å¶ ÇòÛÅ ñÀ°Í Ô°ä ìÆÜ» À°¼å¶ êÅæÆÁ» Ü» ñ¼ÕóÆ çÆ

B@@ ×ÌÅî ÃòÅÔ è±óˉÍ

éˉà: ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ ìÆÜ ÇÕÃÅé çÆÁ» ÁÅêäÆÁ» øÃñ» ç¶ Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ Ü¶Õð ÁÇÜÔÅ éÅ

Ôˉò¶ å» ×°Á»ãÆ ÇÕÃÅé Ü» Çëð ìÅ÷Åð Çò¼Úˉº ìÆÜ ÖðÆç¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÕÆîå E@

åˉº A@@ Õ° ð°êÂ¶ Ôˉò¶×ÆÍ

Ö) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÔÅÂÆâÌ¶Çàâ (Ã°ÕÅÂ¶) ÔˉÂ¶ ìÆÜ ÇîÕÃâ ð±óÆ çÆ ÖÅç ç¶ ìäÅÂ¶ ×Â¶ ìË¼â çÆ

À°åñÆ Ãå∙Å å¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔéÍ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìË¼â êÅäÆ ÇÛóÕ Õ¶ ìË¼â À°¼å¶ Çå³é

ÇÂ³Ú îˉàÆ êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í

×) ìÆÜ» ç¶ ë°àÅð¶ Óå¶ é÷ð ð¼ÖˉÍ Üçˉº ÇÜÁçÅåð ìÆÜ À°¼× ÜÅä å» ìË¼â çÆ Ãå∙Å åˉº

êðÅñÆ ÔàÅ Õ¶ ÇÂÃ ù ìË¼â çÆÁ» ÚÅð¶ ÃÅÂÆâ» Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° å» ÇÕ ìË¼â Çò¼Ú ñˉóÆºçÆ

éîÆ ìäÆ ðÔ¶Í

Ø) ìË¼â Óå¶ À°¼×ÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù BE Ççé» å¼Õ òèä ÇçÀ°Í À°êð³å ì±ÇàÁ» ù Üó∙»

Ãî¶å À°ÖÅó Õ¶ À°Ôé» ç¶ Ûˉà-Ûˉà¶ à°Õó¶ ÕðÕ¶ òÅêÃ ìË¼â Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä

ç°ìÅðÅ ìË¼â ìäÅÀ° Áå¶ À°Ãù ÇÂ¼Õ òÅð Çëð êðÅñÆ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í A@ Ççé» ìÅÁç

Õ³êˉÃà òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ

éˉà: ãÇÕÁÅ ÔˉÇÂÁÅ Áå¶ éîÆ íðê±ð ìË¼â Çìé» ÁêäÆ ×°äò¼åÅ ×òÅÂ¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ å¼Õ

ÇÂÃå¶îÅñ Õðé ïˉ× ðÇÔ³çÅ ÔËÍ

ß) êÌÅêå ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî B Â¶Õó Ö¶å ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

éˉà: ÇÂÃ ã³× éÅñ ÇåÁÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ Õ³êˉÃà Çò¼Ú ÃèÅðä ð±óÆ ç¶ î°ÕÅìñ¶ Ö¶åÆ Çò¼Ú

ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» çÆ Ã³ÇÖÁÅ Çò¼Ú A@ åˉº A@@ ×°ä» ÇÜÁÅçÅ Ô°³çÆ ÔËÍ ÇÂÃ

êÌÕÅð ÁÃÆº ð±óÆ çÆ ÖÅç ù A@ åˉº A@@ ×°äÅ òè¶ð¶ ×°äò¼åÅ òÅñÆ ìäÅ ÃÕç¶ Ô»Í

Ú) ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó êÌåÆ øÃñ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ

ÁËî çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº À°çˉº ÔÆ Õðˉ Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú øÃñ Ø¼àˉ-Ø¼à

F-H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉò¶ å» ÇÕ ÇÂÃ ÇòÚñ¶ ÜÆòÅä± Ç÷³çÅ ðÇÔ ÃÕäÍ Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º òÆ

ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

41

kudrqI KyqI ivc kxk

ÁêËºÇâÕÃ D

ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× (ìÆ÷ ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Õðé»)

À) Õ¼êó¶ éÅñ ê°ÇäÁÅ ÔˉÇÂÁÅ A@@ Çñàð ÜÆò Á³ÇîÌå ñÀ°Í

Á) ñ×ê× E ÇÕ¼ñˉ Ú±é¶ çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ çÆ êˉàñÆ ì³é∙ ñÀ°Í ÇÂÃ êˉàñÆ ù ñ×ê× ÇÂ¼Õ Ø³à¶

ñÂÆ ÜÆò Á³ÇîÌå òÅñ¶ ìðåé Çò¼Ú â°ìˉ Õ¶ ð¼ÖˉÍ À°êð³å êˉàñÆ ù ÜÆò Á³ÇîÌå Çò¼Ú ÇéÚˉó

ÇçÀ°Í À°êð³å êˉàñÆ ÓÚ ìÚ¶ îÅç¶ ù Ã°¼à ÇçÀ°Í

Â) Ô°ä ñˉóÆºçÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ìÆÜ ñÀ° Áå¶ À°Ôé» ù À°êðÕˉå Øˉñ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ìÔ°å

ÁÇÔî ÔË ÇÕ ÇÕÔóÅ ìÆÜ ÇÕ³é¶ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ ÇíÀ°ºåÅ ÜÅò¶Í Ô¶á» êÌïˉ× Çò¼Ú íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé»

ò¼ñˉº òðå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ°¼Þ ìÆÜ» ù ÇíÀ°ºä ç¶ Ø³à¶ ç¼Ã¶ ×Â¶ ÔéÍ

ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ» ç¶ ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚ ÇíÀº° Õ¶ ð¼Öä çÅ Ãî»:�

ÞˉéÅ-AD Ø³à¶, ÕäÕ-F Ø³à¶, éðîÅ-F Ø³à¶, Ûˉñ¶-D Ø³à¶, ÜòÅð-E Ø³à¶, ìÅ÷ðÅ-E Ø³à¶,

î±³×Æ Áå¶ î»Ô-C Ø³à¶

ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÕäÕ Áå¶ Þˉé¶ ù Û¼â Õ¶ ÇÜÁÅçÅåð øÃñ» ñÂÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÆ ô°ð±ÁÅå

Ãò¶ð¶ ò¶ñ¶ êð³å± ìÔ°å ÜñçÆ ÔÆ ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× À°êð³å AB Ø³ÇàÁ» ç¶ ÇòÚ-Çò¼Ú

ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ ÔËÍ

The method is based on the publica�on of Harris D.. et.al. 1999. Experimental Agriculture 35:15‐29; Musa,A.M. et.al. 2001. Experimental Agriculture 37: 509‐521.

ÁêËºÇâÕÃ E

ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà:

À) A@@@ ìÆÜ ñÀ°

Á) À°Ôé» ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ ÓÚ ÇíÀ°º Õ¶ ð¼Öˉ ( Þˉé¶ ç¶ îÅîñ¶ ÁÇÜÔÅ B@ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ Õðˉ°)Í

Â) ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ãä À°êð³å ÁõìÅðÆ ÕÅ×÷ ç¶ ÇÃð¶ òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Óå¶ ð¼Ö Õ¶ ìÆÜ» ù

ÕÅ×÷ Çò¼Ú ÇàÀ±ì çÆ ôÕñ Çò¼Ú ñê¶àˉÍ

Ã) Ôä ÇÂÃ ÇàÀ±ì ù îˉóˉ Áå¶ êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í

Ô) ÇñøÅë¶ Çò¼Ú æˉóÅ êÅäÆ êÅÀ° Áå¶ Õ°¼Þ ÇîéàÅ ìÅÁç êÅäÆ âˉñ∙ ÇçÀÃÍ

Õ) C@ Çîéà» ìÅÁç ÇÂ¼Õ òÅð Çëð òÅè± âˉñ∙ ÇçÀ°Í

Ö) Ô°ä êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ ù D Ççé» ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õîð¶ ÓÚ ð¼ÖˉÍ ×ðîÆÁ» Çò¼Ú ÁÇÜÔÅ D Ççé» ñÂÆ

Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú G Ççé» ñÂÆ ÕðˉÍ

×) Ô°ä ÕÅ×÷ Çò¼Ú ñê¶à¶ ìÆÜ» ù ÇñøÅë¶ ÓÚˉº ìÅÔð Õ¼ãˉ Áå¶ ÕÅ×÷ ù Öˉñ∙ ÇçÀ°Í

42

kudrqI KyqI ivc kxk

Ø) Ô°ä ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Õ°¼ñ∙ ìÆÜ» çÆ Ç×äåÆ ÕðÕ¶ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ Ô°ä Õ°¼ñ∙ ê°³×ð¶ ìÆÜ» çÆ

êÌÃËºà¶÷ Õ¼ã ñÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ F

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ òÜˉº êô±-î±åð Áå¶ ç¶ÃÆ ÃÅì°é çÅ Øˉñ

À) Çî¼àÆ Áå¶ ×ˉìð ðÇÔå ÇÂ¼Õ ÔøåÅ ê°ðÅäÅ D@ Çñàð êô± î±åð Ü°àÅÀ°Í

Á) BE@ ×ÌÅî ç¶ÃÆ ÃÅì°é ñË Õ¶ Õ¼ç±ÕÃ Õð ñÀ°Í

Â) Õ¼ç±ÕÃ ÕÆåÆ ÔˉÂÆ ÃÅì°é ù çˉ Çñàð ÕˉÃ¶ êÅäÆ Çò¼Ú ê±ðÆ åð∙» Øˉñ ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ Øˉñ ù D@

Çñàð Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Øˉñ ù ê°ä Õ¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó Çò¼Ú ÇÛóÕ ÇçÀ°Í

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶

éçÆé» Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ

Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ

ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@

ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í

ÇÂ³çðÜÆå ÇÃ³Ø ÃÔˉñÆ ç°ÁÅðÅ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ:

ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ê³ê Çò¼Ú AE Çñàð êô± î±åð íð ñÀ°, Ô°ä ÇÂÃ Çò¼Ú A@ ×ÌÅî Ãðë Áå¶ B Á³â¶

ëËºà Õ¶ êÅ ÇçÀ°Í À°¼ÚÕˉàÆ çÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ÇåÁÅð ÔËÍ

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶ éçÆé»

Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á

ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ

÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@ ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ

Ôˉò¶Í

* ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Çéò¶ÕñÅ êÌïˉ× ÔË ÁÅÃ ÔË ÇÂÃ éÅñ ÷ÇÔðÆñ¶ ÕËîÆÕñ» åˉº Çìé» ÔÆ éçÆé» çÅ ì³çˉìÃå

ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ G

Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Óìçñä çÅ åðÆÕÅ

À) ÇÂ¼Õ ò¼â¶ í»â¶ Çò¼Ú C-åˉº G Ççé ê°ðÅäÅ A@@ Çñàð ×°óÜñ Á³ÇîÌå ñÀ°Í

Á) ÇÂÃ Çò¼Ú å¶ñ çÆ ÕˉÂÆ òÆ Öñ∙ (ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÃÃåÆ ÇîñçÆ ÔË) êÅ Õ¶ ðÅå íð ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ

Â) Ô°ä Çí¼ÜÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù ÇÂ¼Õ ò¼âÆ ÇåÌêÅñ Óå¶ ã¶ðÆ Õð Õ¶ ÇÂÃù êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ

éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í

43

kudrqI KyqI ivc kxk

Ã) Ô°ä Öñ∙ ù Ô¼æ» Ü» ÇÕÃ¶ ã°Õò¶º Ã³ç éÅñ îÃñˉ å» ÇÕ ÇÂÔ í°ðí°ð¶ îÅç¶ ÓÚ ìçñ ÜÅò¶Í

Ô) Ô°ä ÇÂÃ êÅÀ±âðÆ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ Â¶Õó Ö¶å Çò¼Ú ÇìÖðÅ ÇçÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ H

Þˉé¶ ù êÅàÅ ñÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:

Þˉé¶ ç¶ ê½ÇçÁ» çÆÁ» ÃÖÅò» òèÅÀ°ä çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ éòÆº êÔ°³Ú ÔËÍ ÇÂÃ çÆ Öˉ÷ ÇÃðÃÅ Ç÷ñ¶∙ ç¶ Çê³â

æ¶ó∙Æ ìÅìÅ ÃÅòé ÇÃ³Ø ç¶ ÇÕÃÅé Ã. ÔðêÅñ Ç³Ã³Ø (îˉìÅ. @IEE@A-@ACEE) é¶ ÕÆåÆ ÔË Áå¶ À°Ô

ÇêÛñ¶ Çå³é ÃÅñ» åˉº ÇÂÔ åðÆÕÅ òðå ðÔ¶ ÔéÍ

À) AB ë°¼à ñ³ìÆ, D ÇÂ³Ú Ú½óÆ Áå¶ B ÇÂ³Ú À°¼ÚÆ Ú½ðÃ ÖˉÖñÆ êÅÂÆê çÅ ÇÂ¼Õ ã°Õò» êÅàÅ ìäÅÀ°Í

êÅà¶ ç¶ ÃËºàð åˉº ìðÅìð ç±ðÆ Óå¶ çˉÔ¶º êÅÃ¶ çˉ Ô°¼Õ» ñ¼×ÆÁ» Ôˉä å» ÇÕ À°Ôé» Çò¼Ú ð¼ÃÆ ì³é∙ Õ¶

êÅàÅ ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶ Í

Á) êÅàÅ çˉ ì³ÇçÁ» ç°ÁÅðÅ Ô¼æÆº ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ çˉ ì³ç¶ ÇÂ¼Õ Ççé Çò¼Ú D Â¶Õó êÅàÅ ñÅ ÃÕç¶

ÔéÍ

Â) êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» Ãò¶ð¶ Þˉé¶ çÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ çÅ ê¼èð A ÇÂ³Ú

å¼Õ ðÇÔ ÜÅò¶ å» å» êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ ñÅÀ°ä À°êð³å êÅäÆ ù Ö¶å Úˉº ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í

éˉà: êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº BD Ø³à¶ ìÅÁç ÞˉéÅ î°ó ÖóÅ Ôˉ ÜÅò¶×Å êð³å± éçÆé é°ÕÃÅé¶ ÜÅä×¶Í

ÇÂÃç¶ éÅñ ÔÆ êÅàÅ ñÅÀ°ä éÅñ Þˉé¶ ç¶ ë°àÅð¶ Çò¼Ú òÆ òÅèÅ Ô°³çÅ ÔËÍ

Ã) Þˉé¶ ù Ø¼àˉ-Ø¼à Çå³³é òÅð êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ B@, CE Áå¶ E@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶ ñÅÀ°Í ÇèÁÅé

ðÔ¶ êÅàÅ ëñÅòÇð³× Áå¶ ìØˉñ¶ çÆ Ãà¶Ü åˉº êÇÔñ» ÔÆ ñÅÀ°äÅ ÔËÍ

îÔ¼åòê±ðé: Üçˉº Þˉé¶ çÆ øÃñ ìØˉñ¶ Óå¶ Ôˉò¶ À°çˉº êÅàÅ éÔÆº ñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ I

×°óÜñ Á³ÇîÌå ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:

À) F@ ÇÕ¼ñˉ åÅ÷Å ×ˉìð ñÀ°Í

Á) ÇÂÃ Çò¼Úˉº E-G ÇÕ¼ñˉ ×ˉìð Çò¼Ú B@@ ×ÌÅî Ãðˉº çÅ å¶ñ Áå¶ A ÇÕ¼ñˉ ì¶Ãä Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ ÕðˉÍ

Â) ê³Ü Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú Çå³é ÇÕ¼ñˉ ê°ðÅäÅ ×°ó Øˉñˉ

Ã) Ô°ä ÃÅð¶ ÃîÅé ù B@@ Çñàð òÅñ¶ âð³î Çò¼Ú êÅ Õ¶ À°¼êðˉ â¶ã Ã½ Çñàð êÅäÆ êÅÀ°Í

Ô) âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù ñ¼ÕóÆ éÅñ A@ Çîéà å¼Õ Ú³×Æ åð∙» ÇîÕÃ ÕðˉÍ

Õ) åÆÜ¶ Ççé Çîôðä òðåº̄ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ çÆ òèÆÁÅ ×ðˉæ ÕðòÅÀ°ä ñÂÆ ÜÅÇäÁÅ Ü»çÅ ÔËÍ

éˉà: ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃ Çîôðä ù Û» Çò¼Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Áå¶ Ççé Çò¼Ú B-C òÅð A@-A@ Çîéà å¼Õ

ñ¼ÕóÆ éÅñ ÇÃ¼è¶ Ô¼æ ÇÔñÅÀ°äÅ ÔËÍ

44

kudrqI KyqI ivc kxk

* ÇÂÔ ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ÜÆ çÆ Öˉ÷ ÔË Áå¶ Ô°ä å¼Õ ÇÜ¼æ¶ òÆ ×óÜñ Á³ÇîÌå òðÇåÁÅ Ç×ÁÅ ÔË

À°æ¶ øÃñ çÆ ×ðˉæ Çò¼Ú òÅèÅ çð÷ ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ It is a good case for researchers to understand mechanism of ac�on.

ÁêËºÇâÕÃ A@

êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ Øˉñ (ÇÜìðËñÕ ÁËÇÃâ)

ñˉóÆºçÅ ÃîÅé : ÇÂ¼Õ ÃÅñ ê°ðÅäÆÁ» êÅæÆÁ»-AE ÇÕ¼ñˉ, êÅäÆ-E@ Çñàð, êñÅÃÇàÕ çÅ âð³î-@A

ÇòèÆ- AE ÇÕ¼ñˉ êÅæÆÁ» ù E@ Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú êÅÕ¶ Õ¶ D Ççé» ñÂÆ ãÕ Õ¶ Û»ò¶º ð¼Ö ÇçúÍ Øˉñ ÇåÁÅð ÔËÍ

éˉà: êÅæÆÁ» êÅäÆ Çò¼Ú â°¼ì ÜÅä ÇÂÔ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä ñÂÆ êÅæÆÁ» À°¼êð Õ°¼Þ ò÷é ð¼Ö ÇçÀ°Í

òðåä çÅ ã³×- âð³î ÇòÚñ¶ êÅäÆ ù êÅæÆÁ» åˉº Áñ× Õð ñú Áå¶ ñˉó Áé°ÃÅð êÌåÆ ê³ê B Çñàð ç¶

ÇÔÃÅì éÅñ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕˉÍ

éˉà: êÅæÆÁ» ù Ã°ÕÅ Õ¶ ìÅñä òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

* ÇÕÃÅé» ù ÇÂÔ åðÆÕÅ ì¶ñ×ÅÀ°º ÕðéÅàÕ ç¶ ÇÕÃÅé ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ( îˉìÅ. @IDH@DDHBEF) é¶ Ã³é

B@@I ÁÅêäÆ ê³ÜÅì ë¶ðÆ ç½ðÅé ç¼ÇÃÁÅ ÃÆÍ

ÁêËºÇâÕÃ AA

ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ ÇåÁÅð Õðé çÅ åðÆÕÅ

À) E Çñàð ç°¼è ù À°ìÅñ Õ¶ á³âÅ Õðˉ

Á) ç°¼è Çò¼Ú Ú³×Æ ×°äò¼åÅ çÅ B@ ×ÌÅî çÔÆº ÇîñÅ Õ¶ çÔÆº ìäé ñÂÆ ð¼Ö ÇçÀ°Í

Â) Ô°ä çÔÆ åˉº A@ Çñàð ñ¼ÃÆ ìäÅ ñÀ°Í ñ¼ÃÆ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ñÂÆ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÇÂ¼Õ ìðåé Çò¼Ú

íð Õ¶ ð¼ÖˉÍ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ìÅÁç ñ¼ÃÆ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ë°¼à ñ³ìÆ å»ì¶ çÆ ê¼àÆ Ü» ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÆ î°ñ³îÅ

ðÇÔå å»ì¶ çÆ åÅð çÅ ×ˉñÅ êÅÀ°Í ÇÂÃ Øˉñ ù E - G Ççé ÇÂÃ¶ åð» ð¼ÖˉÍ

Ã) ñ¼ÃÆ ÔðÆ íÅÁ îÅðç¶ éÆñ¶ ð³× çÆ Ôˉ ÜÅò¶×Æ Áå¶ Ôˉä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ

* ç¶Ã íð Çò¼Ú ÜËÇòÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ Õðé çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÜÅäÅ-

êÛÅÇäÁÅ ÜËÇòÕ åðÆÕÅ Ô¶Í ÇÂÔ éÅîÕ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ òÆ çð÷ ÔË Áå¶ ÁÇÜÔ¶ www.sris�.org

ÔÆ ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé éÅñ íðê±ð ÁÇÜÔÆ Ôˉð òÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇÂÃ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ ÇîñçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ AB

ÜËÇòÕ Øˉñ/ðÃ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ:�

A. Ô¶á ÇñÖ¶ ê½ÇçÁ» ç¶ A@ ÇÕ¼ñˉ ê¼å¶ Áå¶ Õð±³ìñ» çÅ êÌì³è Õðˉ:

(À) ç¶ÃÆ Á¼Õ, (Á) èå±ðÅ, (Â) ÁÇð³â, (Ã) Çé³î∙, (Ô) ×Å÷ð ì±àÆ/Õ»×ðÃ ØÅÔ, (Õ)

ìÅð∙»îÅÃÆ, (Ö) Õé¶ð

45

kudrqI KyqI ivc kxk

B. ê¼ÇåÁ» Áå¶ Õð±³ìñ» ù Áñ¼×-Áñ¼× ð¼Ö Õ¶ Û»ò¶ Ã°ÕÅ ñÀ°Í ÇÂ¼Õ Ãî¶º ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî ç¶ Ã°¼Õ¶

îÅç¶ ù ÇîÕÃÆ éÅñ ×Ì»ÂÆâ Õð ñÀ°Í

C. ÃÅð¶ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÕðÕ¶ ×Ì»ÂÆâ ÕðˉÍ òéÃêåÆ êÅÀ±âð ù íÇò¼Ö Çò¼Ú ÇÂÃå¶îÅñ

ñÂÆ ÇÕÃ¶ Ö°ôÕ æ» Óå¶ Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇÂÃ ù ÇÂ¼Õ ÃÅñ å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ

D. D@ Çñàð êô±-î±åð òÆ Áñ¼× åˉº B@-B@ Çñàð òÅñ¶ Â¶Áð àÅÂÆà ã¼Õä ñ¼×¶ êñÅÃÇàÕ ç¶

ÕËé» Çò¼Ú Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ êô±-î±åð ù éÆñ¶ Ü» ÕÅñ¶ ð³× ç¶ ÕËé» Çò¼Ú ÔÆ Ãàˉð Õðˉ

ÇÜÔó¶ ÇÕ è°¼ê ù ÃÇÔ ÃÕäÍ

îÔ¼åòê±ðé: êÌïˉ× ÓÚ ôÅÇîñ Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ù ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÕ À°Ô îÅðÚ åˉº Ü±é îÔÆé¶ ç½ðÅé

À°êðˉÕå Ã±ÚÆ Çò¼Ú Çç¼å¶ òéÃêÇåÕ îÅç¶ åˉº êÅÀ±âð ìäÅ Õ¶ Ãàˉð ÕðÕ¶ ð¼Ö¶ å» ÇÕ ñˉó êËä Óå¶

ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶.

ê±ð¶ ÇÂ¼Õ ÃÅñ ñÂÆ ÇÂ¼Õ Â¶Õó øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ Õðé ñÂÆ ÇÕÃÅé Õˉñ À°êÌˉÕå òéÃêåÆÁ» çÅ D-D

ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð Áå¶ ÇÂ³éÆ ÔÆ îÅåðÅ Çò¼Ú Çé³î∙ Áå¶ ÁÇð³â çˉÔ» åð∙» çÆ Öñ∙ í³âÅð ÕðéÆ ñÅ÷îÆ ÔËÍ

ÇÂÔ îàÆðÆÁñ ÔÅóÆ Áå¶ ÃÅÀ°äÆ çˉÔ» Çò¼Ú B-B ÃêÌ¶Á» ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

ÃêÌ¶Á åˉº ÇÂ¼Õ Ççé êÇÔñ» :

A. B@@ Çñàð òÅñ¶ ÇÂ¼Õ âð³î Çò¼Ú B@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°Í Ô°ä À°Ã Çò¼Ú B@ Çñàð ×ðî

êÅäÆ êÅÀ°Í À°êð³å âð³î Çò¼Ú Ôð¶Õ òéÃêåÆ çÅ A ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð êÅÀ°Í

B. Çé³î∙ Ü» ÁÇð³â çÆ B ÇÕ¼ñˉ Öñ∙ ñÀ° ( ÇÂ¼Õ ÔÆ êÌÕÅð çÆ Öñ∙ ÕÅëÆ ÔË) Öñ∙ ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ D

Çñàð ×ðî êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ë°¼ñ ÜÅò¶×ÆÍ ë°¼ñÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù Ô¼æ» éÅñ îñ Õ¶ âð³î

ÇòÚñ¶ ìÅÕÆ Çîôðä Çò¼Ú ÇîñÅ ÇçÀ°Í

C. âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù Ú³×Æ åð∙» Øˉñˉ Áå¶ Øˉñ Çò¼Ú Ôˉð êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ A@@ Çñàð å¼Õ ñË

ÜÅÀ°Í

D. Çîôðä ù ðÅå íð ÇÂÃ¶ åð∙» ð¼ÖˉÍ Ô°ä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ ÇÂÃçÆ

òðåˉº ÕðˉÍ

E. Çîôðä ù Õ¼¼êó¶ éÅñ ê°ä Õ¶ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ

ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Ú³×Å ÕÆà éÅôÕ ÔË Áå¶ Ôð¶Õ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé ù ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðéÆ

ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ Ü¶Õð Çëð òÆ øÃñ Óå¶ ÕÆà» çÅ ÔîñÅ Ôˉò¶ å» ÇÕÌêÅ ÕðÕ¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ

Ã³êðÕ ÕðˉÍ

46

kudrqI KyqI ivc kxk

47

ÁêËºÇâÕÃ 13

êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶ øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ

(ô°ð±ÁÅå Ö¶å Çò¼Ú ÖóÆ ÕäÕ åˉº Ôˉò¶×Æ)

ÇÕÃ¶ òÆ øÃñ ç¶ òè¶ð¶ ÞÅó ñÂÆ ÇìÜÅÂÆ, ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ øÃñ Ã°ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ Ãî¶º ÇÃð Õ³î ÕðéÅ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé ÔËÍ

ÇÂÔ ê¶÷ ÇÂÃ îÅîñ¶ Çò¼Ú ÇÕÃÅéÅ çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË å» ÇÕ À°°Ô Ãî¶º ÇÃð ÃÅð¶ Õ³î Õð ÃÕäÍ

kudrqI KyqI ivc kxk

ÃÅñ êÇÔñÅ- ÔÅóÆ

ñóÆ é³. ÇÂéê°à/×åÆÇòèÆ îÔÆéÅ Çà¼êäÆ

A ÁÅÖðÆ êÅäÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Þˉé¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú

Çòô¶ô Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ÁÕå±ìð

B Õä Áå¶ ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» ç¶ ìÆÜ Ü°àÅÀ°ä¶¶ Áå¶ À°Ôé» çÅ

÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðéÅ

ÁÕå±ìð êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå

ÕÆåÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ ÔÆ òðåˉ

C Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ ÁÕå±ìð/éò³ìð êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå

ÕÆåÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ ÔÆ òðåˉ

D Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Õ¼àä ñÂÆ

ðÆêð ÚñÅÀ°äÅ

AB éò³ìð

E Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð Õ¼ãäÅ AE éò³ìð

F Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º ÷îÆé ÓÚ A Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³×

Öñ∙ êÅÀ°äÅÍ

AF éò³ìð

G ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðéÅ AF éò³ìð

H Ö¶å çÆ òÔÅÂÆ, ò¼à» ìäÅÀ°äÅ Áå¶ ÕäÕ+ÛˉÇñÁ» çÆ

ÇìÜÅÂÆ ÕðéÅÍ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å

çÆ îñÇÚ³× ÕðéÅ

AG éò³ìð

I ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ°ºçÆ ð±óÆ êÅÀ°äÅ çÃ³ìð Á³å Çò¼Ú êÇÔñ¶ êÅäÆ î±Ôð¶

A@ øÃñ ù ×°óÜñ Á³ÇîÌå ç¶äÅ çÃ³ìð Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶Í

AA êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ÇÛóÕäÅ ÜéòðÆ Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶

AB Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á Á×Ãå/Ãå³ìð ëñÅòÇð³× åˉº Õ°Þ Ççé êÇÔñ» (F@Ççé»

çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå

Ãî¶º (I@ Ççé çÆ À°îð Óå¶)

AC Ô¼æÆ ×°âÅÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ òÅð

* A. Üçˉº øÃñ ëñÅòÇð³× Óå¶ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á éÅ ÕðˉÍ

B. Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ÁÅêä¶ Ö¶å» ñÂÆ ÇîåÆ Áå¶ îÔÆé¶ çÅ ÃÔÆ ÇÔÃÅì ð¼Ö¶Í

C. ÇÂÃ¶ çˉðÅé ÃÅñ ç±Ü¶ ñÂÆ ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» ñÂÆ ÇÂÃ¶ åð∙» çÆ ÇÂ¼Õ Ôˉð ÇòÃæÅðæ Ã±ÚÆ

ìäÅÂÆ ÜÅò¶.

48

Kudrati Kheti vich Kanak di Bijai

Documents

Transcript of Kudrati Kheti vich Kanak di Bijai