Uwagi do elektronicznej wersji Powstania 44 Normana Daviesa. Usunito mapy, ilustracje i zdjcia, pozostawiajc ich spisy. Wszystkie przypisy opracowane zostay w programie Word i w widoku normalnym s ukryte. Mona

je czyta po ustawieniu kursora na odnoniku do przypisu. Zostaa te zapisana druga wersja pliku, z ktrej wszystkie przypisy wraz z odnonikami usunito. (Norman Davies Powstanie 44 bez przypisw).

Na pocztku pliku znajduje si spis treci oparty na zasadzie hipercza. Rwnie spis dodatkw i spis kapsuek pozwala na szybkie przenoszenie si do danego miejsca. Tradycyjny spis treci z numeracj tak jak w ksice, (u gry strony) znajduje si na kocu.

Kapsuki, ktre w ksice umieszczone s w osobnych ramkach mog by czytane oddzielnie wedug wasnych upodoba, gdy nie s integralne z treci caej ksiki, a jedynie zazbiaj si z ni tematycznie. W zwizku z tym przed kad kapsuk jest hipercze o treci Kapsuka. Przejd na koniec kapsuki. Mona go wykorzysta i omin kapsuk, albo zignorowa i czyta dalej.

Norman Davies

POWSTANIE '44 Tytu oryginau Rising '44. The Battle for Warsaw" Copyright by Norman Davies Three cartoons by David Low copyright e Atlantic Syndication.

As I Please by George Orwell (copyright George Orwell, 1944) by permission of Bill Hamiltonas the Literary Executor of the Estate of the Late Sonia Brownell Orwell and Seeker & Warburg Ltd. Campo di Fiori (16 lines) from The Collected Poems 1931-1987 by Czesaw Miosz (Viking, 1988) copyright Czesaw Miosz, 1988. Reproduced by permission of Penguin Books Ltd. The cover of Poland by W.J. Rose (Penguin Books, 1939) copyright W.J. Rose, 1939. Ilustracje (z wyjtkiem wkadki III) pochodz z wydania Macmillan Publishers Ltd, 2003 Opracowanie graficzne Witold Siemaszkiewicz Fotografia Autora na skrzydeku Joanna Plewiska-Potocka Weryfikacja historyczna Andrzej Krzysztof Kunert Konsultacja historyczna Agnieszka Cubala Pawe Kowal Krzysztof Szwagrzyk Zdzisaw Zblewski Adiustacja Jadwiga Grellowa Julka Cisowska Korekta Barbara Gsiorowska Urszula Horecka Indeks Artur Czesak Jzef Kozak Redakcja techniczna Edward Leniak amanie Irena Jagocha Opieka redakcyjna Anna Szulczyska

Wsppraca Julita Cisowska Copyright for the translation by Elbieta Tabakowska Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Znak, Krakw 2004 ISBN 83-240-0459-9 Zamwienia: Dzia Handlowy, 30-105 Krakw, ul. Kociuszki 37 Bezpatna infolinia: 0800-130-082 Zapraszamy do naszej ksigarni internetowej: www.znak.com.plWarszawie oraz wszystkim, ktrzy walcz z tyrani bez wzgldu na wszystko Spis treci

Przedmowa do wydania polskiego Od tumaczki TO 8 DE 1 503/XXX/999

CZ PIERWSZA. PRZED POWSTANIEM I Zachodnie sojusze II Okupacja niemiecka III Podejcia od wschodu IV Opr

CZ DRUGA. POWSTANIE V Powstanie Warszawskie

Wybuch Impas Wyczerpanie Poczenie Finale

CZ TRZECIA. PO POWSTANIU VI Vae victis: biada zwycionym, 1944-1945 VII Represje stalinowskie, 1945-1956 VIII Echa Powstania, 1956-2000 RAPORT PRZEJCIOWY

DODATKI Indeks osb Spis ilustracji Spis kapsuek" Spis Dodatkw Spis treci

Przedmowa do wydania polskiego Nigdy nie walczyem w adnej wojnie. Zgosiem si do suby w Krlewskiej Marynarce, ale nigdy

nie zostaem powoany. Prawd mwic, nigdy nie miaem w rce prawdziwego karabinu i nigdy nie strzelaem - nawet do krlikw czy baantw. Wobec tego by moe nie najlepiej si nadaj do roli historyka, ktry zajmuje si opisywaniem czynw i towarzyszcych im emocji zwizanych z doniosym wydarzeniem wojskowym. Czasem si zastanawiam, czy to wanie nie moja wasna niewietna kariera niekombatanta skonia mnie do bezkrytycznego podziwu dla modych mczyzn i kobiet z podziemnej Armii Krajowej, ktra stana przeciw regularnym siom zbrojnym Trzeciej Rzeszy i ktra - trwajc na polu walki dziesiciokrotnie duej, ni si spodziewano - dokonaa jednego z najbardziej pamitnych czynw w dziejach drugiej wojny wiatowej.

Wiem natomiast, e gdybym jako chopak w odpowiednim wieku znalaz si w 1944 roku w Warszawie, to z ca pewnoci bybym wstpi do Armii Krajowej. Do osiemnastego roku ycia byem aktywnym czonkiem skautingu i wychowaem si w tym idealistycznym, romantycznym, religijnym i patriotycznym duchu, ktry by czym powszechnym wrd skautw tamtego pokolenia. W czasie wojny bybym szczliwym dziaaczem konspiracji i niewiele si zastanawiajc, wstpibym razem z moimi rwienikami do Baszty" czy Parasola". Nie potrafi powiedzie, czy miabym do siy psychicznej i fizycznej, aby przej prb ogniow". Ale przy mojej atletycznej budowie i naturze skonnej do rywalizacji bybym dobry w przedzieraniu si przez ruiny i polowaniu na Niemcw. Jednoczenie

obawiam si jednak, e jako czowiek do gwatowny i mao praktyczny szybko bym si da zabi. I wanie z tego powodu szczeglnie mnie wzrusza ycie i legenda Krzysztofa Kamila Baczyskiego.

Czsto si mawia - i nie bez racji - e historycy powinni zachowywa emocjonalny dystans wobec tego, o czym pisz. Ale jest te prawd, e historycy, ktrzy zachowuj cakowity dystans i trzymaj si z dala od opisywanych zdarze,

8 s naraeni na niebezpieczestwo braku wiadomoci moralnych dylematw i emocjonalnych

cierpie innych ludzi. A takiego konfliktu, jakim byo Powstanie Warszawskie, nie da si w peni opisa wycznie w kategoriach akcji wojskowych i politycznych manewrw. Empatia i wyobrania s rwnie konieczne jak wywaone sdy.

Jako Brytyjczyka szczeglnie interesowao mnie to, co dotyczyo roli Wielkiej Brytanii. Im duej si zastanawiam nad wydarzeniami z 1944 roku, tym bardziej uwiadamiam sobie niedocignicia Brytyjczykw (i Amerykanw). I nabieram tym mocniejszego przekonania, e Powstanie Warszawskie mona waciwie oceni tylko w kontekcie sojuszu aliantw. Miaem coraz silniejsze wraenie, e polscy historycy byli nazbyt skonni albo przerzuca ca win na wasn, polsk stron, albo dawa wiar zbyt uproszczonym teoriom na temat bezdusznej zdrady ze strony Zachodu. Ostatecznie doszedem do przekonania, e nikt z uczestnikw wydarze nie by bez winy, ale rwnie e polscy przywdcy Powstania mieli suszne powody do podejmowania wielu ze swoich kontrowersyjnych dziaa, a lwiej czci ignorancji, niekompetencji i zej woli naley szuka gdzie indziej. Moj analiz podsumowuj zatem stwierdzeniem, e tragedia Powstania Warszawskiego bya skutkiem oglnego zaamania w onie Wielkiego Sojuszu". Przede wszystkim za, jako przedstawiciel narodu, ktry tak si chlubi zwycistwem aliantw, miaem poczucie, e zbyt mao uznania i szacunku okazano subie i ofierze lojalnego Sojusznika. Zbyt atwo byo krytykowa tych, ktrzy przegrali, zbyt wygodnie byo opinii publicznej Zachodu pawi si w faszywym blasku naszej nieomylnoci. Albowiem Polacy - bez wasnej winy -dostali si w puapk nie tylko bezwzgldnej przemocy Hitlera i Stalina, ale take sojuszu z Zachodem, ktry si okaza tak bardzo jednostronny. Odnielimy znaczne korzyci z podjtych przez Polsk wojennych trudw. Natomiast Polska nie odniosa korzyci z trudw poniesionych przez nas. I to trzeba byo powiedzie.

Po raz pierwszy usyszaem o Powstaniu Warszawskim, kiedy z grup brytyjskich studentw przyjechaem do Warszawy podczas ferii wielkanocnych w 1962 roku. Pierwszego dnia pobytu pokazano nam Rynek Starego Miasta, ktry zosta wieo odbudowany, i opowiedziano o jego zniszczeniu w wyniku walk" i podczas wojny". Kto zaartowa, e moe te zrekonstruowane budynki nie maj jeszcze nawet dziesiciu lat, ale wygldaj, jakby pochodziy z XV wieku. Tego samego dnia zaprowadzono nas do getta i pod pomnik Bohaterw Getta. Pewnie nam opowiadano o spaleniu getta, bo w pamici utkwi mi pewien dziwny szczeg. Podniosem z gruzw kawaek nadpalonej koci i pomylaem, e moe to jest ko ludzka.

9 Najwyraniej byem przeraony tym, czego si dowiadywaem. Ale najlepiej pamitam swoj zo.

Jak to moliwe, e ja, absolwent Wydziau Historii Nowoytnej wielkiego uniwersytetu w Oksfordzie, mogem o tym nie wiedzie wczeniej? Z pewnoci zaczem wtedy zadawa pytania i z pewnoci dowiedziaem si podstawowych faktw o Powstaniu. W mojej pamici utkwiy jeszcze dwa momenty. Po pierwsze, zapamitaem, e nasza grupa sza wzdu jednej z ulic, dzi wiem, e to bya Miodowa. Zblialimy si do skrzyowania z Dug - tam gdzie blisko trzydzieci lat pniej stan pomnik Powstania Warszawskiego - i wtedy nasza przewodniczka kazaa nam spojrze na waz do kanau na rodku skrzyowania, ale zabronia si zatrzymywa, bo si nam przygldaj". Potem wyjania, dlaczego ten wanie waz by taki wany. Drugi moment nastpi, kiedymy stali na skarpie na tyach Krakowskiego Przedmiecia, patrzc na przeciwlegy brzeg Wisy. Wydawao si, e prawy brzeg rzeki jest strasznie blisko. Przewodniczka powiedziaa chyba: Do tego miejsca doszli Rosjanie podczas Powstania". Miao min duo czasu, zanim w peni zrozumiaem znaczenie jej sw.

Gdy si spoglda wstecz, nie jest zbyt trudno zrozumie, dlaczego w 1962 roku nie byo atwo o rzeteln informacj na temat Powstania. Powstanie byo wwczas mniej odlege w czasie, ni dzi oddalony jest wybr papiea Jana Pawa II czy powstanie Solidarnoci. A w Oksfordzie moi wykadowcy najwyraniej uwaali, e druga wojna wiatowa nie przesza jeszcze w peni do historii. Mj kurs Historii Europy w XX wieku" koczy si na 1939 roku, a przeomowe dzieo mojego wasnego nauczyciela, Pocztki drugiej wojny wiatowej"1, jeszcze nie byo ukoczone. W Polsce reim Gomuki zdy si ju w pewnej mierze uwolni od paranoi i odrzuci jedno czy drugie tabu. Ale jego surowa cenzura nie dopuszczaa adnej swobodnej dyskusji na takie tematy jak Powstanie; nie wolno byo publicznie czci pamici Armii Krajowej; nie mona te byo podawa w wtpliwo

1 Zob. Alan John Percivale Taylor, The Origins of the Second World War, London 1963.

postpowania Zwizku Sowieckiego. Nieliczne dostpne opracowania na temat Powstania, przewanie dotyczce spraw wojskowych, nie byy tumaczone na uytek zagranicznych odbiorcw. Oglnie rzecz biorc, historycy wci jeszcze uprawiali swoj profesj tak, jakby yli w epoce sprzed Soenicyna i sprzed Holokaustu - kiedy historyczny krajobraz drugiej wojny wiatowej nie nabra jeszcze definitywnych ksztatw.

Po powrocie z pierwszej podry do Polski prbowaem zmniejszy swoj ignorancj w sprawie Powstania Warszawskiego.

10 Pamitam, e przeczytaem wspomnienia Churchilla z czasu wojny, ktre zawieraj spory rozdzia

powicony wydarzeniom z 1944 roku. Jak mona si byo spodziewa, Churchill bezgranicznie wychwala mstwo powstacw, a mwic o postpowaniu Sowietw, powtrzy przymiotnik zowrogie", ktrego ju raz wczeniej uy. Poda do wiadomoci publicznej nawet gorzkie w tonie przesanie od kobiet Warszawy, ktre mwiy wiatu, e Polsk potraktowano gorzej ni sojusznikw Hitlera". Natomiast nie przedstawi niestety adnej krytycznej analizy polityki aliantw. Mona si byo tylko domyla, e stao si co bardzo niedobrego, ale nie sposb byo si dowiedzie co.

Potem, kiedy lepiej poznaem Polakw w Londynie, uwiadomiem sobie, e spora ich grupa win za upadek Powstania obarcza swoich wasnych przywdcw. Ten punkt widzenia stanowi dla mnie niespodziank, poniewa by w znacznym stopniu zbieny z lini polityczn propagowan przez reim komunistyczny w Warszawie. W pewnym okresie pracowaem nad kilkoma tematami - chocia nie nad Powstaniem - z doktorem Janem Ciechanowskim, wyksztaconym w Wielkiej Brytanii historykiem i autorem jednego z niewielu napisanych po angielsku opracowa Powstania. Doktor Ciechanowski, ktry sam bra udzia w Powstaniu i przeszed tward szko wojny i wygnania, wykona ogrom niezwykle wanej pracy, badajc w zbiorach archiwalnych w Londynie dokumenty dotyczce polityki i wewntrznych podziaw w onie polskiego rzdu z czasu wojny oraz formuujc caociow interpretacj kwestii jego odpowiedzialnoci za tragedi Warszawy. Wedug tego scenariusza zarwno gabinetowi premiera Mikoajczyka, jak i przywdcom wojskowego podziemia zarzuca si nierealistyczne postawy, ktre pocigny za sob mylny osd zarwno moliwoci zachodnich aliantw, jak i potrzeby wsppracy" z Sowietami. Sam byem wiadkiem kilku gniewnych atakw, do ktrych zostali sprowokowani rodacy doktora Ciechanowskiego, cho nie zawsze potrafiem zrozumie rdo ich gniewu czy zorientowa si w alternatywach. Oczywicie i moje pogldy dojrzeway z biegiem lat. Trzeba przyzna, e doktor Ciechanowski reagowa ze stoicyzmem, niezmiennie twierdzc, e warunkiem postpu w historycznym pojmowaniu wydarze s rnice zda.

Moje osobiste kontakty z byymi powstacami byy do niedawna bardzo nieliczne. Z wyjtkiem kuzynki mojej ony, Danuty, ktra suya w batalionie Baszta", a obecnie mieszka w Anglii, nikt z moich polskich powinowatych nie bra udziau w Powstaniu. Dopki celowo nie zbliyem si do rozmaitych stowarzysze zrzeszajcych byych kombatantw w Polsce i w Wielkiej Brytanii, nie czyy mnie z nimi adne blisze wizi. Ale jako czonek wiata akademickiego musiaem pozna byych polskich onierzy,

11 ktrzy reprezentowali cay przekrj tej grupy, ktrzy mieli takie czy inne powizania z Armi

Krajow i ktrzy, podobnie jak ja, doczyli do wsplnoty akademickiej. Znaleli si wrd nich profesor Irena Bellert, profesor Janusz Zawodny i profesor Wenceslas Wagner w Ameryce Pnocnej, doktor Zbigniew Peczyski w Anglii, profesor Jerzy Zubrzycki w Australii, profesor Jerzy Koczowski i profesor Wadysaw Bartoszewski w Polsce. Nie byo trudno zgadn, e ich opinie i wspomnienia nie bd we wszystkich przypadkach takie same. Ale najblisze byy mi nieugite pogldy profesora Bartoszewskiego Teofila".

W tamtych latach napisaem o Powstaniu niewiele, a to, co pisaem, pisaem ostronie, poniewa kierowaa mn wiadomo, e do zbadania i skoordynowania pozostaje wiele rnorodnych punktw widzenia. Staraem si midzy innymi o to, aby wyrazi wicej podziwu i szacunku dla Armii Krajowej, ni byli skonni wyraa ci, ktrzy krytykowali jej dowdztwo.

Decyzj o stworzeniu gbszego studium o Powstaniu podjem dopiero pod sam koniec lat dziewidziesitych. Wygldao bowiem na to, e -mimo dziesiciolecia, ktre mino od upadku komunizmu - nikt nie kwapi si, aby przedstawi now wizj Powstania w jego szerszym kontekcie. Dostpnych byo wiele nowych materiaw, pamitnikw i dokumentw; znikny te dawniejsze ograniczenia. A mimo to nie pracowano nad adn now ogln syntez. W 1994 roku mina pidziesita rocznica Powstania i wci nie ukazaa si adna obszerniejsza rewizja. Istniao niebezpieczestwo, e rocznica szedziesita - praktycznie ostatnia wiksza okazja do uroczystoci, w ktrej mogaby jeszcze wzi udzia znaczca grupa tych, ktrzy przeyli - rwnie minie i nie bdzie dniem, w ktry mona by zoy Powstaniu naleny hod.

Prowadziem badania, coraz wicej czytaem i moja ocena zmieniaa si w miar lektury. Na pocztku byem skonny przyj wiele z konwencjonalnego obrazu, w ktrym desperacka odwaga polskiego podziemia pozostaje w ostrym kontracie z krtkowzrocznoci jego przywdcw. Im wicej si dowiadywaem, tym wyraniej dostrzegaem, e ten konwencjonalny obraz jest obrazem faszywym, e zrodzi si z bolesnego dowiadczenia klski, z diabolicznej propagandy komunistw, z niezdolnoci historykw do przeprowadzenia krytycznej analizy sojuszu aliantw. Dzi powiedziabym, e Powstanie Warszawskie byo wspaniaym zbrojnym zrywem, ktry przeszed wszelkie oczekiwania, i e decyzja o jego rozpoczciu - cho z koniecznoci ryzykowna - nie bya lekkomylna ani tym bardziej zbrodnicza". Ponadto chciabym twierdzi, e chocia Powstanie upado, to jednak szczeglnych przyczyn i konsekwencji jego upadku nie mona byo przewidzie,

12 a niewtpliwych pomyek i bdnych ocen ze strony przywdcw Powstania nie powinno si uwaa

za czynnik o decydujcym znaczeniu. Siy zbrojne Polski z czasu wojny nie walczyy w penej izolacji. Tworzyy cz potnej koalicji aliantw, ktra w 1944 roku staa u progu zwycistwa. Wszyscy czonkowie sojuszu mieli swoje prawa i swoje zobowizania. Gwn odpowiedzialno za funkcjonowanie koalicji ponosia jednak Wielka Trjka, ktra uporczywie staraa si zatrzyma dla siebie prawo do tworzenia wszystkich strategicznych planw i przeprowadzania wszystkich powaniejszych debat wojskowych i politycznych.

Swoje wnioski sformuowaem w innym miejscu tej ksiki (zob. Raport przejciowy). Jednake moe warto podkreli, e moim celem bya nie tyle polemika z istniejcymi interpretacjami, ile stworzenie spjnej opowieci: chciaem po prostu opowiedzie t histori tak, jak j widz. Szczeglnie wane byy dwa aspekty tego zadania. Po pierwsze, uwaaem, e spraw o podstawowym znaczeniu jest umieszczenie Powstania na tle dugiej chronologii zdarze i uwzgldnienie faktw, ktre nastpiy przed rokiem 1944 i pniej. Gwny trzon ksiki obj zatem okres od roku 1939 do roku 1956, z do obszernym rozszerzeniem narracji na czas od roku 1956 do dzi. Po drugie, szybko doszedem do przekonania, e podstawow wad istniejcych opracowa - zwaszcza w przypadku polskich autorw - jest minimalizacja roli sojuszu aliantw, do ktrego przecie Polska naleaa, i kierowanie krytyki niemal wycznie przeciwko bezporednim polskim uczestnikom dramatu. W rezultacie przeanalizowaem wydarzenia i niedocignicia agend dziaajcych nie tylko w Berlinie i w Warszawie, ale take w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie. Ostatecznie zdecydowaem, e podstawowe pytanie, jakie naley postawi, brzmi nie dlaczego powstacy nie zdoali osign swoich celw?", lecz dlaczego w cigu dwch miesicy waha i deliberacji zwyciscy alianci nie zorganizowali pomocy?".

Oryginalne anglojzyczne wydanie - Rising '44 - ukazao si w wydawnictwie Macmillan w padzierniku 2003 roku. Wydanie amerykaskie ukae si w maju lub czerwcu 2004 roku w wydawnictwie Viking Penguin rwnoczenie z poprawionym wydaniem brytyjskim w mikkiej okadce. Niemiecki przekad - przygotowywany przez wydawnictwo Droemer Verlag -powinien trafi na rynek mniej wicej w tym samym czasie co tumaczenie polskie przygotowywane przez Wydawnictwo Znak na szedziesit rocznic Powstania. Opowie o Powstaniu niewtpliwie odbije si najmocniejszym i najszerszym echem w dwch krajach - w Polsce i w Niemczech. Mona uzna za szczliwy zbieg okolicznoci to, e Polacy i Niemcy bd czyta o tym najtragiczniejszym z konflikcie w momencie,

13 gdy oba narody akurat stan si rwnorzdnymi partnerami w Unii Europejskiej. Z punktu widzenia autora pierwsze reakcje na Rising 44 byy bardziej ni zadowalajce. Pozytywne

recenzje ukazay si w niemal wszystkich waniejszych brytyjskich gazetach i czasopismach, a take w wielu czoowych katalogach nowych ksiek.

W powitalnej salwie na amach Sunday Thelegraph wybitny historyk wojskowoci, sir Max Hastings, ktremu zreszt nie zabrako wasnych pomysw, zawar wiele wylewnych pochwa. Norman Davies wie o Polsce wicej ni jakikolwiek inny historyk na zachodzie pisa. Z tej wybitnej ksiki przebija zarwno jego wiedza, jak i jego pasja. (...) Davies napisa wzruszajc elegi na cze tamtych skazanych na zagad romantykw, ktrzy w 1944 roku walczyli z tak szlachetnoci i z tak tragicznym skutkiem. (...) Nieszczciem Polakw byo to, e byli znienawidzeni i przez Rosjan, i przez Niemcw i e przyglda im si obojtnie wikszo zachodnich aliantw2

Jak wielu innych recenzentw, Richard Overy, historyk wspczesnych Niemiec, by niezbyt zadowolony z nazewniczych eksperymentw autora. Ale mimo to nazywa go mistrzem narracji3. Angus McQueen, filmowiec wietnie znajcy Europ rodkow, podkrela wielki cynizm polityczny wielkich mocarstw, ktry okazuje si przytaczajcy w zestawieniu z idealizmem bojownikw

2 Max Hastings, Sunday Telegraph" 19 padziernika 2003. 3 Richard Overy, A City Up in Arms, Literary Review" grudzie 2003/stycze 2004.

polskiego ruchu oporu"4. W BBC History Magazine" Richard Vinen zauway, e ksika Daviesa odwraca uwag od Polakw" i wskazuje, e Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Zwizek Sowiecki podejmoway decyzje, niewiele mylc o kraju, ktry pierwszy przeciwstawi si Hitlerowi"5.

Kilku kolejnych recenzentw podkrelao wtek zdrady. W wychodzcym w Toronto Globe and Mail" Diana Kuprel zamiecia artyku zatytuowany Jak alianci zdradzili Warszaw". Mwi w nim o ksice skrupulatnie udokumentowanej, wywaonej w ocenach i frapujco napisanej"6. Profesor Shaltiel z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie nada swojej recenzji tytu Wielka zdrada". Nazywa w niej Powstanie bolesn ran, ktra przez wiele lat bya zakryta zason milczenia". Po czym konkluduje:

14 Ksika Daviesa stanowi dogbny i znaczcy wkad, zapowiadajc by moe nowy i fascynujcy

kierunek bada nad drug wojn wiatow i korzeniami zimnej wojny"7. W prawicowym Daily Telegraph" Daniel Johnson opublikowa recenzj pod tytuem Zdradzeni przez Wielk Trjk". Norman Davies - pisze Johnson - opowiada mroczn i wspania histori z waciw sobie sprawnoci i kontrolowan pasj"8. Anne Applebaum, laureatka wielu nagrd jako specjalistka w zakresie historii agrw, pisze o Wstydliwym sekrecie Polski". Jeli potraficie - zachca swoich czytelnikw na amach jednej ze szkockich gazet - sprbujcie sobie wyobrazi powojenn Szkocj, w ktrej bohaterw drugiej wojny wiatowej zamyka si w wizieniach, odmawia si im wojennych odznacze i wykrela si ich nazwiska z kart podrcznikw do historii... A to wanie jest podsumowaniem losu, jaki spotka bohaterw Powstania Warszawskiego"9. Innymi sowy, polski ruch oporu, ktry najpierw zosta opuszczony przez wojennych sojusznikw, potem zosta zdradzony przez wsprodakw.

Kilku komentatorw uznao Rising '44 za ksik roku. Znaleli si wrd nich profesor M.R.D. Foot, oficjalny historyk brytyjskiego Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE), Antony Beevor, autor bestsellera Stalingrad, oraz Simon Sebag Montefiore, czoowy specjalista zajmujcy si postaci Stalina. Montefiore uy takich przymiotnikw jak mistrzowski", przeraajcy", zniewalajcy" i przejmujcy"10.

Natomiast - biorc pod uwag to, e przedmiotem Rising '44 jest jedno z najbardziej bolesnych i kontrowersyjnych wydarze w najnowszej historii Polski - recenzji napisanych przez polskich historykw byo naprawd niewiele. Adam Zamoyski, piszc w Spectatorze", nie mg sobie odmwi okrelenia eksperymentu Daviesa z pisowni polskich nazwisk penym wdziku mianem galimatias" (dog's breakfast"). Z drugiej strony jednak, koczy on swoj recenzj wiele mwicym wnioskiem: Prawdziwa zasuga [tej ksiki] polega na tym, e wyjmuje ona Powstanie z zaciankowego polskiego kontekstu zagadki, czy byo suszne, czy nie, i lokuje je zdecydowanie w samym rodku polityki alianckiej, gdzie jest jego prawdziwe miejsce"11. Wedug piszcego w Financial Times" Stefana Wagstyla Davies przekonuje, e to nie Polacy ponosili gwn odpowiedzialno za tragedi,

15 ale Wielki Sojusz Wielkiej Brytanii, Ameryki i Zwizku Sowieckiego". Wagstyl dodaje rwnie, e

Davies niemal zbyt ostro przedstawia swoj spraw"12. Natomiast pukownik Przemysaw Szudek w recenzji zamieszczonej w Tygodniu Polskim" nie szczdzi najwyszych pochwa. atwo jest stwierdzi i opisa jego [Daviesa] zasugi dla Polski i dla jej najnowszych dziejw. Z najwiksz stanowczoci naley tu podkreli jeszcze wiksz jego zasug dla historii powszechnej"13. Nie wszyscy polscy czytelnicy zgodz si z tak ocen. Prawd mwic, wydaje si wtpliwe, aby udao si osign jakikolwiek powszechny konsensus, dopki wielu czytelnikw nie przeczyta, starannie nie przetrawi i nie przedyskutuje tej ksiki w jej polskim wydaniu.

Materia rdowy na temat Powstania jest ogromny. Dotarem do kilkunastu oglnych opracowa - kade prezentowao jaki wasny punkt widzenia i miao swoje szczeglne saboci. W katalogu oksfordzkiej Bodleian Library widnieje siedemdziesit pi pozycji. S wrd nich negatywne interpretacje i pozytywne relacje, ale tylko nieliczne traktuj wszystkich uczestnikw zdarze z

4 Angus MacQueen, And at the Crossroads, Guardian" 15 listopada 2003. 5 Richard Vinen, With Their Backs to the Wall, BBC History Magazine" 1 stycznia 2004. 6 Diana Kuprel, How the Allies Betrayed Warsaw, Globe and Mail" 7 lutego 2004. 7 Ari Shaltiel, The Great Betrayal, Haaretz" (Tel Aviv) 23 lutego 2004 8 Daniel Johnson, Betrayed by the Big Three, Daily Telegraph" 8 listopada 2003. 9 Anne Applebaum, Poland's Shameful Secret, Scotsman" 8 listopada 2003. 10 Books of the Year, Daily Telegraph" 22 listopada 2003. Zob. te M.R.D. Foot, SOE. An Outline

History of the Special Operations Executive 1940-1946, London 1984; Antony Beevor, Stalingrad, London 1998; Simon Sebag Montefiore, Stalin. The Court of the Red Tsar, London 2003.

11 Adam Zamoyski, Solving the Polish Conundrum, Spectator" 3 listopada 2003. 12 Stefan Wagstyl, Fighting Talk, Financial Times" 8 listopada 2003. 13 Przemysaw A. Szudek, Zdrada, Tydzie Polski" 6 grudnia 2003.

jednakow doz sceptycyzmu14. Istnieje take mnstwo literatury specjalistycznej, ktrej autorzy zajmuj si wszystkim - od aspektw dyplomatycznych i wojskowych po konstrukcj barykad, organizacj podziemnych sub bezpieczestwa czy losy poszczeglnych jednostek. Nie brak te memuarw i dziennikw, publikowanych i niepublikowanych. Od upadku reimu komunistycznego w 1990 roku weterani Powstania mog swobodnie wydawa wasne czasopisma - naley tu wymieni zwaszcza miesicznik Biuletyn Informacyjny"; wiele wysiku woono w opracowanie zbiorw dokumentw, kronik i encyklopedii15.

Stefan Wagstyl, Fighting Talk, Financial Times" 8 listopada 2003. Przemysaw A. Szudek, Zdrada, Tydzie Polski" 6 grudnia 2003. Wstpnej bibliografii angielskiej naley szuka w komputerowym systemie informacji bibliotek oksfordzkich (OLIS) pod hasem Warsaw Rising", http://library.ox.ac.uk. Wrd najnowszej generacji prac rdowych na temat Powstania, napisanych niemal wycznie po polsku, s takie opracowania, jak: Andrzej Krzysztof Kunert, Rzeczpospolita Walczca. Powstanie Warszawskie 1944. Kalendarium, Warszawa 1994; tene, Sownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 1987-1991, i Wielka ilustrowana encyklopedia Powstania Warszawskiego, Warszawa 1997-2002. Kopalni informacji jest praca Wadysawa Bartoszewskiego Dni walczcej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 1989. Zbir materiaw konferencyjnych pod redakcj Zygmunta Makowskiego i Jerzego Swicha Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944-1994, Lublin 1996, zawiera szczeglnie cenne przegldy wielu pozycji najnowszej historiografii i literatury.

16 Bardziej problematyczne s rda archiwalne. Przez wiele lat systematyczn publikacj dokumentw

zajmowano si jedynie za granic, zwaszcza w Instytucie Polskim i w Studium Polski Podziemnej w Londynie. Wiele materiaw dotyczcych kwestii dyplomatycznych i wojskowych mona take znale w brytyjskim Public Record Office (National Archives), w Imperial War Museum, w National Archives w Waszyngtonie i w Bundesarchiv w Berlinie. Ale liczne zbiory o fundamentalnym znaczeniu nadal pozostaj zupenie niedostpne lub w najlepszym wypadku s dostpne jedynie czciowo. Na przykad archiwa brytyjskiego wywiadu, ktre kiedy pozwol na wielostronny wgld w wydarzenia z 1944 roku, na przeomie wiekw wci jeszcze byy w dziewidziesiciu piciu procentach niedostpne. Dokumenty powojennych polskich sub bezpieczestwa, ktre maj istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmw stalinowskich represji, s dopiero teraz z wolna udostpniane. A co najgorsze po chwilowej obietnicy wprowadzenia bardziej liberalnej polityki wci jeszcze nie ma penego dostpu do archiww sowieckich w Moskwie. Niewielk liczb wybranych dokumentw opublikowano w latach dziewidziesitych. Peni determinacji zagraniczni badacze, dziaajc przy pomocy lokalnych czynnikw", mog sobie jednak zapewni ograniczony dostp do niektrych rde. Jednak na pocztku XXI wieku podstawowe dokumenty dotyczce decyzji Stalina podejmowanych w 1944 roku wci jeszcze nie zostay publicznie udostpnione. Choby z tego powodu nie mam wtpliwoci, e ostateczne naukowe opracowanie Powstania Warszawskiego nadal czeka na swojego autora.

Jak pisaem przy kilku okazjach, historycy z koniecznoci staj si czci swoich historii. Czas, w ktrym pisz, nieuchronnie wywiera wpyw na to, co pisz. Pod tym wzgldem historia sojuszu aliantw, ktry nie zdoa wypeni swoich zobowiza, nie jest moe cakowicie pozbawiona zwizkw z teraniejszoci.

Wikszo ludzi myli o dobrej ksice historycznej tak, jak si myli o dobrej powieci: w kategoriach linearnego rozwoju wydarze. Zaczynaj podr - przez dungl, na szczyt gry, wzdu jakiej trasy albo gdziekolwiek indziej - podziwiajc mijane krajobrazy, przeywajc kolejne przygody i niespodzianki, ale zawsze zdajc wytrwale do jakiego wybranego celu. W ktrym momencie - lepiej wczeniej ni pniej - docieraj do kulminacyjnego punktu dramatu - moe to by rozwd Henryka VIII, zabjstwo Abrahama Lincolna, okrenie armii niemieckiej pod Stalingradem czy jeszcze co

14 Wstpnej bibliografii angielskiej naley szuka w komputerowym systemie informacji bibliotek

oksfordzkich (OLIS) pod hasem Warsaw Rising", http://library.ox.ac.uk. 15 Wrd najnowszej generacji prac rdowych na temat Powstania, napisanych niemal wycznie po

polsku, s takie opracowania, jak: Andrzej Krzysztof Kunert, Rzeczpospolita Walczca. Powstanie Warszawskie 1944. Kalendarium, Warszawa 1994; tene, Sownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 1987-1991, i Wielka ilustrowana encyklopedia Powstania Warszawskiego, Warszawa 1997-2002. Kopalni informacji jest praca Wadysawa Bartoszewskiego Dni walczcej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 1989. Zbir materiaw konferencyjnych pod redakcj Zygmunta Makowskiego i Jerzego wicha Powstanie Warszawskie w historiografii i literaturze 1944-1994, Lublin 1996, zawiera szczeglnie cenne przegldy wielu pozycji najnowszej historiografii i literatury.

innego - a potem zmierzaj ku rozwizaniu akcji. Takie intelektualne przeycie dostarcza wiele satysfakcji.

17 Jednake w pewnym momencie uwiadomiem sobie, e model liniowy nie jest jedynym ukadem,

ktry mona przyj, aby osign zadowalajce efekty. Rne rodzaje tematw wymagaj rnych sposobw opisu. Piszc ksik Serce Europy, ktra zawiera odniesienie wspomnie przeszoci do problemw teraniejszoci, zdecydowaem, e najlepiej bdzie opowiedzie o wydarzeniach w porzdku, ktry jest odwrceniem chronologii16. Jaki czas pniej, kiedy stanem w obliczu ogromnego przedsiwzicia, jakim byo napisanie oksfordzkiej historii Europy", znw zdecydowaem, e konieczne bdzie podjcie pewnych radykalnych rodkw. Europa bya pisana jednoczenie na trzech rnych paszczyznach. Gwny tekst istotnie stanowia narracja prowadzona w porzdku linearnym. Dwanacie ogromnych krokw przez kontynent wytyczyo drog od przeszoci Europy z czasw prehistorycznych do koca XX wieku. Ale tre kadego z tych rozdziaw uzupeniem o migawki" i kapsuki". Migawki" - samodzielne minirozdziay - powiciem przedstawieniu wybranych kluczowych momentw, dajc czytelnikowi dokadniejszy obraz ycia i spraw dotyczcych okrelonej epoki. Trzysta jeden inkrustujcych tekst i umieszczonych w osobnych ramkach kapsuek" poruszao trzysta jeden bardzo zrnicowanych, bardzo ekscentrycznych i egzotycznych szczegowych zagadnie, stanowic ostry kontrast z uoglnieniami zawartymi w rozdziaach bdcych ich tem i tworzc w ten sposb zudzenie penego ujcia tematu17.

Ku swojej wielkiej uldze odkryem, e ta stosunkowo skomplikowana struktura caoci nie odstrasza moich czytelnikw. Przeciwnie - stwarza im moliwo wyboru wasnej drogi podczas podry przez labirynt, jakim jest historia Europy, daje szans na zmian i chwil oddechu na wielu etapach tej dugiej podry i pozwala czasem zwolni tempo lub czyta tekst na wyrywki wtedy, kiedy bd mieli na to ochot.

A zatem kiedy stanem wobec zadania opisu Powstania Warszawskiego, raz jeszcze zdecydowaem, e konwencjonalny linearny porzdek narracji nie bdzie odpowiedni technik. Temat by obcy dla anglojzycznych czytelnikw, musiaem wic wprowadzi go w kilku stanowicych solidn podstaw rozdziaach wstpnych. W efekcie cz pierwsza - Przed Powstaniem - mogaby si okaza obszerniejsza, ni mona by sobie yczy, stanowic zagroenie dla tempa lektury. Wyjciem byo zacz od dramatycznego prologu,

18 a potem napisa cztery rwnolege rozdziay w porzdku liniowym, ukazujc w kadym z nich

odmienn drog prowadzc do wybuchu Powstania 1 sierpnia 1944 roku. Czytelnik moe - jeli zechce - pj kad z tych tras po kolei, przyswajajc sobie po drodze przebieg wydarze i dotyczce ich informacje.

Opowie bdzie si przez cay czas skupia na samym Powstaniu. Ale tu miaem do rozwizania kolejny problem. Przeprowadziwszy rozmowy z wieloma uczestnikami Powstania i z ludmi, ktrzy przeyli tamte wydarzenia, i przeczytawszy liczne osobiste wspomnienia, zgromadziem mas fascynujcego materiau wspomnieniowego, ktry z koniecznoci mia charakter subiektywny i anegdotyczny, ale mimo to rzuca prawdziwe i wymowne wiato na ludzkie dramaty, w jakie obfituje ta opowie. Daoby si wple cz tych materiaw w gwny tok narracji. Pamitajc jednak precedens, jakim bya Europa, postanowiem potraktowa je odrbnie i umieci ich fragmenty w kilkudziesiciu kapsukach", ktre zawieraj relacje naocznych wiadkw zdarze i ukazuj czyje jednostkowe spojrzenie na okrelony epizod. Kapsuki" mona czyta jednoczenie i w poczeniu z moj wasn relacj historyka, ale mona je te sobie wybiera przypadkowo, wedug indywidualnego gustu.

Na ostatni cz ksiki - - skadaj si trzy chronologiczne rozdziay, ktre prowadz czytelnika przez okres od roku 1944 do dnia dzisiejszego. Mio mi powiedzie, e kady z nich zosta napisany wedug standardowego linearnego modelu. Po nich nastpuje zamykajcy cao Raport przejciowy.

Winien jestem w tym miejscu sowa podzikowania wielu instytucjom i wielu osobom. Wrd instytucji chciabym wymieni Orodek Karta w Warszawie, Studium Polski Podziemnej, Stowarzyszenie Kombatantw Armii Krajowej, Instytut Hoovera, Bibliotek Roosevelta, Public Record Office (National Archives), Archiwum Pastwowe Federacji Rosyjskiej, bibliotek Wolfston College oraz Akademi Brytyjsk. Ta ostatnia hojnie przyznaa mi niewielkie stypendium naukowe.

Jeli idzie o pojedyncze osoby, musz tutaj wymieni mojego gwnego asystenta naukowego Rogera Moorhouse'a, specjalnego doradc Andrzeja Suchcitza, a take licznych konsultantw, w tym dr. Andrzeja Krzysztofa Kunerta, prof. Allison Millet MacCartney, Zbigniewa Staczyka, dr. Krzysztofa

16 Zob. Norman Davies, Serce Europy. Krtka historia Polski, Londyn 1995. 17 Zob. Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historia, tum. Elbieta Tabakowska, Krakw

1998.

Szwagrzyka, mgr Michael Todorow i Zbigniewa S. Siemaszk. Cennej pomocy udzielili mi take prof. Andrzej Ajnenkiel, prof. Wadysaw Bartoszewski, Gili Beeston, Katarzyna Benda, Antony Beevor,

19 prof. Wodzimierz Bolecki, Krzysztof Boejewicz, Alexander Boyd, Cathy Brocklehurst, prof.

Wodzimierz Brus, Tadeusz Filipkowski, sir Max Hastings, prof. Jerzy Holzer, dr Polly Jones, prof. Leszek Koakowski, dr Maria Korzeniewicz, Glenda Lane, Bolesaw Mazur, Jan Nowak-Jezioraski, prof. Krystyna Orzechowska-Juzwenko, dr Zbigniew Peczyski, Michael Schmidt, prof. Tomasz Strzembosz, Luba Winogradowa, Ken Wilson, Wanda Wyporska i Micha Zarzycki.

Ludzi, ktrzy zechcieli odpowiedzie na moje proby o informacje, przesali mi swoje wspomnienia czy nawizali ze mn korespondencj, jest niemal zbyt wielu, aby mona byo ich wszystkich w tym miejscu wymieni. Kilku z nich ju odeszo. Wszyscy zasuyli sobie na moj wielk wdziczno. Ich wkad - wikszy lub mniejszy - nada ksice szczeglny i - mam nadziej - autentyczny koloryt. Podzikowania zechc przyj: Jerzy Adamski, Stanisaw Aronson, Stanisaw Baraski, Wojciech Baraski, Maria Bobrzyska (z domu Peygert), Zbigniew Bokiewicz, dr Anna Borkiewicz-Celiska, Stanisaw Brzosko, Marek Burdajewicz, Bogdan Celiski, Wiesaw Chodorowski, Antoni Chomicki, Z. Drymulski, Jolanta Dzierawska-Zaczkiewicz, Jacek Fedorowicz, Jerzy Wiesaw Fiedler, Irena Findeisen (z domu Zieleniewska, obecnie Bellert), Anna Fraczek, Czesaw Gawowski, Maria Gaska Gitka, Wacaw Gluth-Nowowiejski, Zbigniew Grabiaski, Lech A. Hako, Jan Hoppe, Anna Jakubowska, o. Andrzej Janicki, Ryszard Kapuscinski, Stanisaw Karolkiewicz, Lucjan Kindlein, prof. Jerzy Koczowski, Adam Komorowski, Edward Kossoj, Bogusaw Koziorowski, Czesaw Kwaniewski, Wanda Lesisz-Gutowska, Stanisaw Likier-nik, Lech Lipiski, Jerzy Lunicz-Adamski, Irena Makowska, Halina Martinowa, Kamila Merwartowa, Wacaw Micuta, Krystyna Mierzejewska, Zbigniew Mrz, Sebastian Niewiadomski, Zofia Nowiak, Andrzej Nowakowski, Izabela Nowicka-Kuczyska, Elbieta Ostrowska, Feliks Ostrowski, Mieczysaw Pawowski, Wiesaw Polkowski, Waldemar Pomaski, Danuta Przyszasz, Zofia Radecka, Jan Rakowicz (Radajewski), Kazimierz Rakowski, Janina Randznerowa, Andrzej Rey, Janusz Rosiko, Bogdan Rostropowicz, Anna Sadkowska, o. Piotr Sasin, Jan Sidorowicz, Stanisaw Sieradzki, Lucjan Sikora, dr Krzysztof Stoliski, Tadeusz Sumiski, Tadeusz Marian Szwejczewski, prof. Jerzy Swiderski, Bolesaw Taborski, Tadeusz Tarnes, Nelli Turzaska-Szymborska, Helena Tyrankiewicz, Maria Umiska, prof. Wenceslas Wagner, Andrew Weiss, Danuta Winiowiecka-Wardle, Kazimierz Wok-Karaszewski, J.J. Wyszogrodzki, Janusz Henryk Zadarnowski, Krzysztof Zanussi, Hanna Zbirohowska-Kocia i prof. Jerzy Zubrzycki.

20 Jak zwyke zamt i chaos otaczajcy autora targanego mk twrcz i nkanego wiszcymi nad

gow terminami wymaga niezwykej wyrozumiaoci ze strony przyjaci, rodziny i wydawcw. Za okazane zrozumienie skadam im stosowne przeprosiny i - ukoczywszy prac - doczam peen zaenowania umiech.

Norman Davies Krakw, 6 kwietnia 2004

Od tumaczki Zamieszczanie w polskich wydaniach ksiek Normana Daviesa listw skierowanych przez

tumaczk do polskiego czytelnika stao si ju swoist tradycj - jeli pisz taki list i tym razem, to dlatego, e i tym razem praca nad polsk wersj Powstania '44 wykroczya daleko poza przyjte granice zwykych translatorskich zabiegw. W efekcie tekst, ktry oddajemy w rce polskich czytelnikw, rni si do znacznie od anglojzycznego pierwowzoru. Chciaabym si zatem z tych rnic wytumaczy.

O sprawach bliskich Polakom - zarwno tym, ktrzy wydarzenia sierpnia 1944 roku oraz ich historyczny kontekst znaj z bezporedniego dowiadczenia, jak i tym, ktrzy t wiedz zdobywali za porednictwem mniej lub bardziej formalnych przekazw - pisze Davies z myl o anglojzycznej publicznoci, ktrej wiedza o Powstaniu Warszawskim jest nieporwnywalnie mniejsza. Std te konieczno odwoywania si do faktw - i kontekstw -ktre z punktu widzenia polskiego czytelnika mog si czsto wyda banalnie oczywiste. Z drugiej strony jednak, angielski wydawca Powstania... uzna (niewtpliwie susznie), e mnogo szczegw - faktw dopeniajcych szerok panoram zdarze oraz drugoplanowych dramatis personae odgrywajcych rol ich uczestnikw lub interpretatorw - utrudni anglojzycznemu odbiorcy ledzenie podstawowego cigu zdarze i zrozumienie sensu oglnego historycznego przekazu. Wobec tego w angielskim wydaniu Powstania... dokonano szeregu skrtw. Wikszo usunitych fragmentw przywrciam w polskim przekadzie, w porozumieniu z Autorem i posugujc si oryginalnym tekstem. W rezultacie powstaa ksika obszerniejsza od anglojzycznej.

W pierwotnej wersji Powstania... Autor zastosowa oryginaln strategi, podyktowan uzasadnionym przekonaniem, e polskie nazwy i imiona wasne oraz polska ortografia stanowi potn barier, ktra

nie pozwala obcokrajowcom w peni doceni polskiej historii. Wynika to z oczywistej kulturowej symetrii, bo gdyby - jak pisze Autor w ktrym miejscu oryginalnej wersji swojej ksiki - angielski nie by jzykiem wiatowym, ktrego ucz si setki milionw ludzi na caym wiecie, taki sam problem powstaby w odniesieniu

22 do anglojzycznych nazw i angielskiej ortografii, ktra czasem bywa jeszcze trudniejsza do

zgbienia ni polska. Jeli czytelnik nie jest w stanie waciwie przeczyta nazwy czy nazwiska, bdzie mu je trudno zapamita. A jeli nie zdoa zapamita nazwisk osb i nazw miejsc pojawiajcych si w narracji, to nie bdzie mg ledzi rozwoju akcji. Natomiast jeli nie bdzie mg ledzi rozwoju akcji, to prawdopodobnie nie zrozumie jej interpretacji". Wobec tego piszc anglojzyczne Powstanie '44 Davies stara si wprowadza moliwie najmniej nazwisk i nazw miejscowych. Ponadto, wprowadzajc na scen wydarze kolejne postacie, pomija ich rangi wojskowe lub sprawowane przez nich funkcje i urzdy: na przykad prezydent Raczkiewicz wystpuje po prostu jako Prezydent", a genera Kazimierz Sosnkowski - na og po prostu jako Naczelny Wdz". Usuwa imiona; nazwiska czsto skraca do inicjaw; tumaczy te na angielski wikszo nazw ulic - na przykad Krakowskie Przedmiecie wystpuje jako the Cracow Faubourg", a Aleje Jerozolimskie jako Jerusalem Avenue" - a pisownia nazw miejscowych pojawia si w angielskiej transkrypcji: Mokotov" zamiast Mokotw", Jolibord" zamiast oliborz", Lod" zamiast d". Przede wszystkim za, piszc o polskim Podziemiu, Davies stosuje przeoone na angielski lub zmodyfikowane wersje pseudonimw i przydomkw poszczeglnych postaci. Zdajc sobie spraw, e - jak pisze - ryzykuje oskarenie o witokradztwo ze strony swoich polskich przyjaci", zamienia generaa broni Tadeusza Bora"-Komorowskiego na generaa Bora" (Boor), generaa dywizji Leopolda Okulickiego na Niedwiadka" (Bear Cub) a premiera Stanisawa Mikoajczyka na premiera Micka". Zmiany te trac oczywicie sens w wydaniu polskojzycznym i wobec tego w tumaczeniu nie zostay uwzgldnione. Natomiast (zwaszcza w dramatycznej relacji z przebiegu Powstania w rozdziale V) postanowilimy, rezygnujc z nazwisk i tytuw (i w ten sposb by moe znw naraajc si na oskarenia ze strony wielu polskich czytelnikw...), utrzyma pseudonimy z czasu wojny. Nie tylko dlatego, e pomagaj odtworzy konspiracyjn atmosfer podziemia i nadaj relacji wewntrzn perspektyw bezporedniego uczestnika zdarze. Rwnie dlatego, e s historycznie bardziej prawdziwe ni pene okrelenia, na ktre skadaj si stopie wojskowy, imi, nazwisko i pseudonim. Jak pisze Davies, prawie kady, kto by w Warszawie w 1944 roku, wiedzia, e genera Br jest dowdc Armii Krajowej, a pukownik Monter - dowdc Powstania. Ale mao kto - nawet w ich bliskim otoczeniu - wiedzia, kim naprawd jest ten genera Br czy pukownik Monter". W potocznym rozumieniu, teraniejszo" obejmuje to, co si wanie dzieje i co jest nam bezporednio dostpne, natomiast przeszo" jest czym niedostpnym, czym, co istnieje ju tylko w ludzkiej pamici.

23 Przyszo" wreszcie to co, co dopiero si stanie; w odniesieniu do czasu, a do czasu historycznego

w szczeglnoci przyszo" jest nieskoczona. Czowiek pojmuje czas w tych trzech wymiarach, a kady z nich wymaga odrbnego punktu odniesienia - wasnej perspektywy. Wzajemne przenikanie si rnych czasw i rnych perspektyw jest istot narracji historycznej, a w kontekcie przekadu - jednym z podstawowych wyzwa stojcych przed tumaczem. W Powstaniu relacje czasowe s bardzo zoone. Piszc swoj monografi z wasnej perspektywy i teraz", a wic w 2002 roku, Autor opisuje historyczn przeszo, a wic cofa si" w czasie. Natomiast jego relacja z historycznych wydarze roku 1944 jest dynamicznym reportaem, pisanym z perspektywy bezporedniego wiadka lub uczestnika, a wic owe zdarzenia opisywane s tak, jak gdyby dziay si teraz". Jednoczenie jednak zarwno opis, jak i oceny i interpretacje adresowane s do czytelnika, dla ktrego przeszoci bdzie ju nie tylko rok 1944 i lata wczeniejsze, ale take rok 2002 i rocznicowy rok 2004, bdcy w ksice wan historyczn cezur. Mwic o Powstaniu Warszawskim, Davies czsto przyjmuje perspektyw takiego wanie przyszego czytelnika. Wszystkie perspektywy i wszystkie wymiary czasu historycznego cz si w tej ksice i nawzajem przenikaj -w efekcie powstaje pena dynamizmu i emocji relacja, ktra jest jednoczenie wywaon opowieci historyka, wiadomego wagi, a zarazem ogranicze historycznych przekazw. I to wanie staraam si odda w przekadzie. Czasem za cen potoczystej gadkoci stylu. Albowiem kady jzyk ma wasne sposoby wyraania skomplikowanych relacji, ktre tworz pojciowy fundament historycznych rozwaa. Kiedy zapytaam Profesora Daviesa, czy pisaby swoje ksiki inaczej, gdyby je pisa w jzyku, w ktrym nie istnieje czas present perfect (jak mwi gramatyki, wyraajcy czynnoci przesze, ktrych skutki trwaj do teraz"). To pytanie wci pozostaje bez odpowiedzi.

Na koniec chciaabym podzikowa wszystkim, ktrzy wspierali mnie swoj wiedz i dowiadczeniem, wnoszc wasny niebagatelny wkad w udostpnienie polskim czytelnikom ksiki tak dla nas wszystkich wanej i potrzebnej. Podzikowania nale si przede wszystkim pani Annie Szulczyskiej, ktra przez cay czas czuwaa nade mn ze swoj elazn agodnoci, panom Andrzejowi

Krzysztofowi Kunertowi i Zdzisawowi Zblewskiemu oraz pani Agnieszce Cubale i panu Pawowi Kowalowi za cierpliwe i taktowne uzupenianie mojej wiedzy o Powstaniu, paniom Jadwidze Grellowej i Julicie Cisowskiej za dyskretne prostowanie moich stylistycznych cieek. Za nieuchronne translatorskie potknicia ponosz ca odpowiedzialno.

E.T. Krakw, czerwiec 2004

TO 8 DE 1 503/XXX/999 Nastrj letnich popoudni w Anglii z czasu wojny mgby niejednego wprowadzi w bd. Pogoda

bya wyjtkowo pikna. Na penych zieleni odlegych przedmieciach Londynu atwo byo uwierzy, e wojna i ci, ktrzy bior w niej udzia, s gdzie bardzo, bardzo daleko. wiecio soce. Leniwie pyny rozsypane po niebie oboczki. Na polach i w ogrodach pieway ptaki. Za ywopotami po obu stronach cieek prowadzcych do podmiejskich stacji pasy si krowy. Chocia czasem pojawiay si w pobliu zabkane rakiety V-1, potne bombardowania Blitzu byy ju tylko zym wspomnieniem. Zacieke walki w Normandii toczyy si w bezpiecznej odlegoci po drugiej stronie Kanau; nawet nie byo ich sycha. Jeszcze wiksze i jeszcze bardziej zacieke bitwy na europejskim froncie wschodnim staczano poza zasigiem szczegowych obserwacji i dokadnych raportw. O straszliwych masowych zbrodniach, jakie si dokonyway na wschodzie, donoszono oglnikowo i te doniesienia niezbyt dobrze rozumiano. Nie niepokoiy ludzkich sumie. Po latach, w ktrych wayy si losy samej Wielkiej Brytanii, nastroje nieco zelay. Sprawy aliantw wyglday doskonale. Mwic o perspektywach kontynentu, mwio si o nadchodzcym wyzwoleniu.

Ogldany z zewntrz, Barnes Lodge wyglda zupenie tak samo jak kady inny angielski wiejski dom z epoki krla Edwarda. Zbudowano go z cegy i prawie w caoci otynkowano na biao; mia pochyy dach z szarej dachwki; by kwadratowy i sta na trawniku, u szczytu stromego podjazdu, nad dolin rzeki Gade w hrabstwie Hertford. Dwanacie pokoi rozmieszczono na dwch kondygnacjach wok centralnie usytuowanej klatki schodowej. Byy jasne, pene powietrza i eleganckie dziki wysokim cianom i ozdobionym stiukami sufitom; wiato wpadao przez wielkie podnoszone okna, od frontu wychodzce na rozlegy trawnik, a od tyu na spokojny wiejski krajobraz.

Mieszkacom zaleao jednak na innych zaletach domu. Nie mia bliskich ssiadw, mimo e by oddalony zaledwie o kilometr od gwnej linii kolejowej

26 biegncej z Londynu (dworzec Euston) na pnoc do Bletchley i dalej w kierunku hrabstw rodkowej

Anglii. Tylko na tyach domu bya otwarta przestrze; z pozostaych stron otacza go albo sosnowy las, albo pas zaroli i krzeww - gogw, olch i leszczyn. Krty podjazd bieg w gr wzgrza, ale z dou nie byo wida, dokd prowadzi. elazna brama, cofnita od gwnej drogi u stp wzgrza, bya zaronita krzakami, skrywajcymi strwk i ogrodzenie z metalowej siatki. Na dyskretnej tabliczce napisano Posiado prywatna". Po jednej stronie sta domek stra, pana Rusha, ktrego rozlegy ogrd dostarcza upragnionych w czasie wojny jarzyn, po drugiej wznosi si bungalow komendanta placwki. Kierowcy przejedajcy przez wie King's Langley przy drodze A-41 pewnie nic nie zauwaali, mijajc zakrt i wjedajc pod wiadukt kolejowy tu obok podjazdu. Pasaerowie parowych ekspresw jadcych torami wzdu drogi mieli inne, atrakcyjniejsze widoki. Wygldajc z okien po wschodniej stronie torw, mogli si do woli przypatrywa kolorowym afiszom, wycitym z dykty sylwetkom krw i udajcym styl z epoki Tudorw stodoom zbudowanym na wzorcowej kurzej farmie produkujcej jajka w proszku. Pasaerowie czekajcy na peronie stacji w King's Langley na pocig, ktry po dwudziestu piciu minutach mia ich dowie na kocow stacj w Euston, z pewnoci niczego by nie zauwayli. Widzieliby tylko farm, czerwone dachwki domw we wsi i poronite lasem wzgrza w oddali. Mieszkacy wsi pijcy piwo w samotnym pubie Pod Orem, oddalonym o niecae dwiecie metrw od bramy wjazdowej, albo w pubie Pod Starym Czerwonym Lwem przy wiadukcie wiedzieli, e w Barnes Lodge prowadzi si prace zwizane z wojn". Ale miejscowy szef policji ostrzeg ich, eby nie zadawali adnych pyta. Ministerstwo Wojny szukao wygody i odosobnienia. Jego funkcjonariusze dokadnie wiedzieli, co robi, kiedy tu po wybuchu wojny zarekwirowali ten dom18.

W roku 1944 dziaania wojenne w Europie osigny punkt krytyczny. Losy walk przechylay si ju nieodwracalnie na stron Wielkiego Sojuszu. W cigu poprzednich dwunastu miesicy oddziay Wehrmachtu na froncie wschodnim cofay si nieprzerwanie, osabione miadcymi klskami pod Stalingradem i Kurskiem. Niemcy wci jeszcze mogli mie nadziej, e uda im si zbudowa skuteczn lini obrony na szybko kurczcych si terenach midzy grami a morzem, ale tylko pod warunkiem, e 18 Barnes Lodge, Ruckler's Lane, midzy King's Langley a Hemel Hampstead (Hertfordshire).

Szczegowe informacje pochodz od pana Zbigniewa S. Siemaszki, ktry w 1944 pracowa w Barnes Lodge jako radiotelegrafista w stopniu kaprala podchorego.

przewaajce siy da si skoncentrowa na tej pojedynczej akcji. W cigu paru tygodni po 6 czerwca siy zachodnich aliantw utworzyy potny przyczek w Normandii jako dodatek do swego stale rosncego naporu na Wochy. Rzesza staa w obliczu ostatecznego koszmaru, ktrego tak obawiali si jej generaowie: czekaa ich wojna na wyczerpanie,

27 prowadzona na dwch frontach przeciwko przewaajcym siom dysponujcym lepszym

zaopatrzeniem. Trudn sytuacj Niemcw dodatkowo pogarszao to, e wycofali si ju z konfrontacji na morzu, ktra od dawna zagraaa alianckiej linii cznoci biegncej w poprzek Atlantyku, a take niewtpliwa przewaga lotnictwa aliantw, ktre systematycznie obracao w gruzy wielkie niemieckie miasta. Gdyby rozmachu si alianckich nie udao si szybko powstrzyma, Niemcom zagraay dwa niebezpieczestwa. Po pierwsze, wyrzucono by ich z terytoriw krajw bezporednio ssiadujcych z Rzesz. Po drugie, nastpiaby inwazja na tereny samej Rzeszy19.

W poowie roku 1944 zacz si te rysowa ksztat powojennego wiata, zdominowanego przez Stany Zjednoczone. W cigu zaledwie trzech lat zdobyy sobie one bezprecedensow pozycj lidera w produkcji gospodarczej, w dziedzinie potencjau finansowego, postpu technicznego i potencjau wojennego; teraz zaczy przeksztaca t swoj si w si polityczn. Nowe wiatowe supermocarstwo, niemal nietknite dziaaniami wojennymi, ktre - z wyjtkiem jednego dnia w Pearl Harbor - nigdy nie signy wybrzey Ameryki, mocno trzymao stery wpyww, jakie mogo wywiera na swoich brytyjskich i sowieckich partnerw; prezydent Roosevelt mia coraz mocniejsz pozycj w Wielkiej Trjce. Podczas gdy Churchill i Stalin myleli o powojennej rekonwalescencji, ekipa Roosevelta szkicowaa plany majce zapewni cigo amerykaskiej dominacji. To Roosevelt by inicjatorem przyjtej przez aliantw polityki bezwarunkowej kapitulacji", a od lipca do padziernika 1944 roku to Stany Zjednoczone planoway nowy porzdek wiata pod przywdztwem Ameryki.

Ludzie pracujcy w Barnes Lodge byli cilej ni ktokolwiek inny w Wielkiej Brytanii zwizani z wieloma spord tych wydarze. Tworzyli bowiem specjaln jednostk radiotelegrafii dalekiego zasigu. Ich zadaniem byo utrzymywanie staego kontaktu z siami aliantw na kontynencie. cile mwic, Barnes Lodge byo stacj nadawczo-odbiorcz. Pidziesicioszecioyowy kabel czy j z nadajnikami umieszczonymi w odlegoci kilku kilometrw w Chipperfield House i w Tower Hill; bateria dalekopisw i duga na pidziesit kilometrw linia powietrzna czyy Barnes Lodge z Oddziaem VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza przy Upper Belgrave Street 13 w Londynie. Ukryta pod kryptonimem Marta" stacja w Barnes Lodge bya stacj numer osiem w acuchu zoonym z dziewidziesiciu piciu stacji radiowych; w skad kompleksu wchodzia take radiostacja uruchomiona niedawno w poudniowych Woszech w pobliu Brindisi20.

Sztabowa kompania radiotelegraficzna w Barnes Lodge bya rwnie powizana z sieci radiow o duo szerszym zasigu. Na przykad pobliska jednostka usytuowana we wsi Boxmoor

28 zajmowaa si sub wywiadowcz w zakresie zagranicznych programw radiowych. Bya

podzielona na dwie sekcje - niemieck i rosyjsk - i nadawaa bezporednio do tajnego centrum wywiadu w Bletchley Park. Na czele sekcji niemieckiej stali dwaj wybitni matematycy, ktrzy pierwsi zaczli rozpracowywa niemieck Enigm; szefem sekcji rosyjskiej by znawca jzykw sumeryjskiego i asyryjskiego. Trzecia jednostka, usytuowana w Mill Hill, zajmowaa si cznoci wrd ludnoci cywilnej. Oficjalnie podlegaa Ministerstwu Spraw Wewntrznych i pozostawiono j gwnie do dyspozycji premiera. Jednostka czwarta naleaa do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i uywano jej w kontaktach z ambasadami, poselstwami i konsulatami na caym wiecie.

Zaoga Barnes Lodge liczya sto dwadziecia siedem osb. Dowodzi ni kapitan, z zawodu inynier; dzielia si na Pluton Korespondencyjny i Pluton Techniczny. Spord omiu oficerw dwch byo inynierami elektronikami. Wrd zaogi byo trzydziestu dziewiciu telegrafistw, jedenastu radiomechanikw i pi kobiet do obsugi dalekopisw. Przekaniki obsugiwao dwudziestu omiu wojskowych, ktrzy prowadzili take rejestr transmisji. Druyna zoona z dziewitnastu osb zajmowaa si antenami. Kolejne siedemnacie osb prowadzio administracj, zajmowao si kuchni i ochron obiektu. Starszy personel mieszka w pokojach znajdujcych si na wyszym pitrze Barnes Lodge albo w kwaterach wynajtych we wsi. Modsi rezydowali w garaach i stajniach, ktre

19 Zob. Gerhard Weinberg, A World at Arms. A global history of World War Two, Cambridge 1994, s.

667 i n. 20 Zob. Zbigniew S. Siemaszko, czno radiowa Sztabu N.W. w przededniu powstania warszawskiego,

Zeszyty Historyczne" (Pary) 1964, z. 6, s. 64-116. Zob. te opracowanie byego dowdcy kompanii radiotelegraficznej Batalionu cznoci Sztabu Naczelnego Wodza kapitana Sabina Popkiewicza czno na Zachodzie dla potrzeb Armii Krajowej, w: Dzikuj want, Rodacy, Londyn 1973, s. 203-278.

przerobiono na sypialnie. Wszyscy si znali. Dwch ludzi penio funkcje oficerw cznikowych w kontaktach z przedstawicielami brytyjskich wadz wysokiego szczebla. Jeden z nich by zamonym biznesmenem; pracowa w Belgii i w roku 1939 zgosi si na ochotnika do suby wojskowej. Drugi, mody kapral podchory, ukoczy niedawno kolegium benedyktyskie w Ampleforth.

Interesy aliantw cakowicie zdominowaa Wielka Trjka, chocia kady z trzech politykw szed wasn drog. Imperium brytyjskie byo zaangaowane niemal od samego pocztku: wypowiedziao wojn Trzeciej Rzeszy 3 wrzenia 1939 roku. Pod wojowniczym przywdztwem premiera Winstona Churchilla porzucio przedwojenn postaw dobrodusznych ustpstw na rzecz zdecydowanej obrony. Natomiast Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej przez ponad dwa lata trzymay si z daleka od wojny w Europie. Ale w roku 1941 prezydent Franklin D. Roosevelt przeszed z pozycji zwolennika nieoficjalnej pomocy dla Wielkiej Brytanii do jawnego zaangaowania si w wojn i - dziki ogromnemu potencjaowi gospodarczemu i przemysowemu Ameryki - zaj pozycj przywdcy wolnego wiata. Rol Amerykanw w Europie ograniczao jedynie jednoczesne zaangaowanie USA w wojn przeciwko Japonii.

29 Zwizek Sowiecki z kolei przey pierwsze dwa lata wojny jako czynny partner Trzeciej Rzeszy.

Tajne protokoy paktu sowiecko-hitlerowskiego, ktry umoliwi Hitlerowi rozpoczcie agresji, pozwoliy marszakowi Stalinowi pj w jego lady. Niespodziewany atak Hitlera na ZSRS w czerwcu 1941 roku z dnia na dzie zmieni ukady militarne w Europie. Od tej chwili Zwizek Sowiecki i Trzecia Rzesza rozpoczy walk na mier i ycie. Miadce zwycistwa Sowietw stay si tym bardziej spektakularne, e byy kompletnym zaskoczeniem. Mimo otwarcie niedemokratycznego charakteru stalinowskiego reimu przyniosy one Stalinowi ogromny presti i podziw ze strony zachodnich demokracji. Czonkowie Wielkiej Trjki zbliyli si do siebie bardziej ni kiedykolwiek dotd. Jako cel postawili sobie bezwzgldn kapitulacj. Nazwali si Narodami Zjednoczonymi"21.

W roku 1944 radiotelegrafia i radiofonia okres rozwoju miay jeszcze przed sob. Aparatura bya cika i nieporczna, transmisje wymagay wielkich iloci mocy elektrycznej. Odbir bywa marny, "wykrycie radiostacji nie nastrczao wikszych problemw. Telegrafici si alianckich - na przykad w Barnes Lodge - uywali kluczy sztorcowych i kluczy pautomatycznych, tak zwanych bugw, za pomoc ktrych pracowicie wystukiwano sekwencje kropek i kresek alfabetu Morse'a. Posugiwano si te midzynarodowym kodem Q. Przychodzce wiadomoci odbierano na ustalonych z gry czstotliwociach; odsuchiwano je w trzeszczcych suchawkach i zapisywano owkiem, litera po literze, na kartkach papieru. Poniewa istniao prawdopodobiestwo podsuchu, na kadym etapie uywano tajnych kodw. Oznaczao to, e na og wiadomoci nie byy zrozumiae dla zaogi Barnes Lodge. Tekst odcyfrowywano dopiero w kwaterze gwnej w stacji dalekopisw - byo to zadanie pomocniczej ekipy szyfrantw. Ze wzgldw bezpieczestwa telegrafici i szyfranci w ogle si ze sob nie stykali. Deszyfrowanie wiadomoci byo jeszcze trudniejsze ni ich przekazywanie. Szyfranci musieli stosowa skomplikowany system sprawdzania tekstu i uywa wci zmieniajcych si kluczy, tabel i kombinacji liter i cyfr; pracowali na materiale uporzdkowanym cile wedug zasad wanoci. Wiadomoci oznaczone symbolem XXX byy wiadomociami najwyszej pilnoci", teksty z oznaczeniem VVV - niszej pilnoci", a teksty ze znakiem VV - najniszej". Przetwarzanie informacji przebiegao wic powoli. Czsto zdarzay si opnienia. Dobrze byo, jeli krtk odpowied na informacj priorytetow udao si opracowa w cigu kilku godzin22.

Dowdztwo niemieckie wprowadzio swj mechaniczny system Enigma wanie po to, eby przezwyciy problemy z opnieniem i deszyfrowaniem komunikatw.

30 Ale alianci odkryli, e zaawansowany mechanizm Enigmy nie jest odporny na dziaanie

zaawansowanych metod amania kodw23. W porwnaniu z pobliskim Bletchley Park Barnes Lodge by prawdziwym muzeum techniki. Jednake na dusz met lepiej byo dziaa powoli, ale pewnie, ni szybko i bez pewnoci.

Sens takiej polityki znalaz potwierdzenie jeszcze przed ldowaniem w Normandii. Podejmujc rodki ostronoci, wszystkim obcym instytucjom na terenie Wielkiej Brytanii z wyjtkiem amerykaskich i sowieckich misji wojskowych wydano zakaz emisji szyfrowanych wiadomoci radiowych. Jeden z emigracyjnych rzdw tego zakazu nie posucha. Ale pozwolono mu kontynuowa

21 Zob. Jan Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jaty, tum. Elbieta

Morawiec, Warszawa 1992, s. 325-509. 22 Zbigniew S. Siemaszko, listy do autora z 28 sierpnia i 28 grudnia 2002. 23 Zob. Jzef Garliski, Enigma. Tajemnica drugiej wojny wiatowej, Londyn 1980. Zob. te Frederick

William Winterbotham, The Ultra Secret, London 1974; John Cairncross, The Enigma Spy, London 1997.

transmisje, kiedy si okazao, e brytyjscy suchacze" nie mog ich odczyta. Jeli kodu nie potrafili zama brytyjscy eksperci, mona byo susznie zakada, e Niemcy take nie bd umieli tego zrobi24.

Prac tajnych sieci telekomunikacyjnych uzupeniay transmisje normalnych stacji radiowych nadajcych swe programy en clair (otwartym tekstem). Najwaniejsz z nich bya BBC World Service, ktra nadawaa z Bush House programy w kilkunastu jzykach i prowadzia odrbn sekcj dla kadego z krajw okupowanych przez wroga. Nie brak byo jednak i innych, pomniejszych stacji, uruchamianych w celu wypeniania okrelonych zada. Radiostacja Wawer" na przykad posugiwaa si metod wplatania w tekst swojego programu z gry ustalonych sw kluczy, co pozwalao na komunikowanie si z grupami dziaajcymi w podziemiu i nie posiadajcymi specjalistycznego wyposaenia. Wiadomoci wysyano za pomoc przekanika zainstalowanego w Fawley Court w pobliu Henley. Odbir mona byo potwierdzi, nadajc zakodowane sygnay, ktre dochodziy do Barnes Lodge. Natomiast radiostacja Jutrzenka", naleca do wojennego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, udawaa, e nadaje swoje programy z okupowanej przez hitlerowcw Europy. W rzeczywistoci nadawano je z pokadu statku zacumowanego u wybrzey wschodniej Anglii.

Jak wynika z zasigu audycji radia BBC World Service, obz aliantw mia skad o wiele bardziej zrnicowany, ni to mogoby wynika z rozmw na szczycie prowadzonych przez Wielk Trjk. Wojenne dziaania Wielkiej Brytanii wspomagay dominia i kolonie - zwaszcza Kanadyjczycy, Australijczycy, Nowozelandczycy, mieszkacy Afryki Poudniowej i Hindusi. Jednym z gwnych partnerw bya oczywicie Francja, a jej katastrofalny upadek w 1940 roku nie oznacza zerwania tych wizi. Ruch Wolna Francja, do ktrego przystpili wszyscy Francuzi pragncy wsplnie wesprze spraw, o ktr walcz alianci", sta si staym (i kopotliwym) elementem ycia wojennego Londynu.

31 Podobnie zreszt jak rzdy emigracyjne Belgii, Czechosowacji, Grecji, Holandii, Jugosawii,

Luksemburga, Norwegii i Polski. Genera de Gaulle, premier Pierlot, prezydent Bene, krl Jerzy II, wielka ksina Charlotta, krlowa Wilhelmina, krl Haakon VII, genera Sikorski (ktry zgin w 1943 roku) i krl Piotr II -wszystko to byy cieszce si wielkim szacunkiem postacie, ktrych imiona pojawiay si regularnie w brytyjskiej i amerykaskiej prasie. Wszyscy oddali siy zbrojne i suby wywiadowcze swoich krajw na potrzeby Wielkiej Brytanii. Polacy byli szczeglnie liczni i - w opinii publicznej - najbardziej prostolinijni. To na ich kraj przypuszczono 1 wrzenia 1939 roku atak, ktry oznacza pocztek wojny. Tak wic zarwno razem, jak i kady z osobna mniejsi alianci" wnosili nieoceniony wkad we wspln spraw. Cho Wielka Trjka czsto spychaa ich w cie, tworzyli integralny element walki, ktr prowadzili sprzymierzeni. Co wicej, ich znaczenie polityczne roso w miar posuwania si naprzd wojsk alianckich. Trudno sobie wyobrazi wyzwolenie bez ich udziau.

Komunikacja aliantw z organizacjami podziemnymi za granic nastrczaa problemy. Po pierwsze, wiadomoci czsto trzeba byo nie tylko kodowa i odkodowywa, ale take tumaczy na inne jzyki. Po drugie, ukryte w okupowanej przez hitlerowcw Europie stacje przekanikowe byy atwe do wykrycia za pomoc niemieckich pelengatorw. Wobec tego, aby unikn ich likwidacji, nadajniki musiay by przenone, a ich operatorzy bardzo mobilni. Mogli si czu wzgldnie bezpiecznie, dopiero kiedy znaleli si w odlegych lasach lub w grach, gdzie z kolei ich usugi nie byy na og potrzebne. Znajdowali si w duym niebezpieczestwie, kiedy przyszo im nadawa z okupowanych miast, w ktrych roio si od niemieckich patroli. Tam czas transmisji by zazwyczaj ograniczony do dziesiciu minut. Nie brakowao take innych przeszkd. Najbardziej skutecznie dziaa ruch oporu w Polsce, Jugosawii i na pnocy Woch - ale jednoczenie byy to miejsca najbardziej oddalone od Wielkiej Brytanii. Organizacja zrzutw wyposaenia i personelu wizaa si zatem z wieloma trudnociami. A i przenone" radiostacje nie byy oczywicie cakiem przenone. Standardow radiostacj A-1, ktr skonstruowano w warsztatach przy Gordon Avenue w Stanmore i w setkach egzemplarzy zrzucano w Europie na tereny lece za liniami wroga, powszechnie znano pod nazw pipsztok. Bya to skrzynka o wymiarach 7 X 25 x 30 centymetrw, ktra bez trudu miecia si w rednich rozmiarw walizce; aby nie zwraca na siebie uwagi, najwygodniej byo nosi j w plecaku; waya 10 kilogramw. Radiostacja wysyaa sygna radiowy o mocy 10 watw na fali przestrzennej na wysokich czstotliwociach

32 w zakresie od 2 do 8 megahercw i odbieraa sygnay 30 mikrowoltw wzmocnione w odbiorniku do

500 mikrowoltw. Do skutecznej obsugi urzdzenia potrzeba byo ekipy zoonej z telegrafisty, szyfranta, tragarza, zwiadowcy i posaca; wymagao staej dostawy prdu, a transformator mia niefortunn skonno do przegrzewania si.

Niebezpieczestwo przegrzania byo rwnie realne jak niebezpieczestwo wykrycia przez niemieckich zwiadowcw. Ponadto poniewa urzdzenie zaprojektowano tak, aby emitowao jedynie minimalne fale przyziemne, nie nadawao si ono do celw lokalnej komunikacji. W efekcie ukryte

24 Zob. Oxford Companion to the Second World War, red. Ian Dear, M.R.D. Foot, Oxford 1995, s. 849.

stacje dziaajce w tej samej sieci w jednym miecie mogy si ze sob porozumiewa tylko za porednictwem oddalonego o ponad 1500 kilometrw Barnes Lodge25. (W poowie 1944 roku bardziej uniwersalne radiostacje typu AP-5 i amerykaskie handie-talkies o maym zasigu typu SCR-300 byy jeszcze w bardzo wczesnym stadium produkcji).

Ze wszystkich tych powodw wiele rzdw emigracyjnych w Londynie powierzao najwaniejsze informacje kurierom albo wczao je w ustalone z gry nonsensowne z pozoru wiadomoci nadawane en clair przez BBC. Ostrzeenia o zbliajcej si operacji Overlord" BBC przekazao francuskiemu ruchowi oporu, nadajc tajemnicze komunikaty w rodzaju Je regrette les neiges d'antan" czy Les sanglots longs des violons de l'automne..."26.

Nic wic dziwnego, e aby utrzyma stay kontakt ze swoimi niewidocznymi wsppracownikami, ekipa z Barnes Lodge musiaa si ucieka do najrniejszych sztuczek. Tylko osiemnacie z trzydziestu dziewiciu nadajnikw, ktrymi dysponowano, byo urzdzeniami najnowszego typu i tylko na dwch spord wie radiostacji w Chipperfield znajdoway si odpowiednie romboidalne anteny. Sytuacj dodatkowo utrudnia fakt, e rodek roku 1944 stanowi najniszy punkt jedenastoletniego cyklu plam na Socu i przychodzce sygnay czsto zanikay lub ulegay zakceniom. Mimo to nie przerywano pracy. Jak wynika z ocalaego rejestru, w Barnes Lodge wysano i odebrano w lipcu 2522 depesze, a w sierpniu - 434127.

Poniewa popiech by tak istotny, radiotelegrafici przechodzili najlepsze moliwe przeszkolenie. Telegrafista pierwszej klasy musia umie przekaza i odebra minimum sto dwadziecia liter na minut, czyli dwie litery na sekund. Telegrafici drugiej i trzeciej klasy pracowali w tempie osiemdziesiciu i czterdziestu liter na minut. Ponadto dla oszczdzenia czasu -przede wszystkim nadajc sygnay rozpoczcia i zakoczenia transmisji -powszechnie uywano dugiej listy midzynarodowych sygnaw odbieranych na such":

VVV Halo (sygna wywoawczy) QRK? Jak mnie syszysz? QRK2 Ledwo ci sysz QRK 5 Sysz ci dobrze QTC? Ile masz wiadomoci do nadania? QTC8 Mam 8 wiadomoci QTCO Nie mam adnych wiadomoci do nadania = Pocztek wiadomoci PSE Prosz TKS Dzikuj SRI Przepraszam YU Ty, twoje, do ciebie, tam OP Operator R Zrozumiaem K W porzdku DE Od TO Do AS Zaczekaj Bd RPT Powtrz ??!! Trac cierpliwo 73 Pozdrawiam 88 Moje kondolencje MY Ja, my, nam, moje, do mnie, nasze OB Kolega AR Koniec wiadomoci YA Koniec transmisji 999 Sprawy operacyjne i bojowe Wysiki Wielkiej Brytanii zmierzajce do skoordynowania dziaa podziemia w okupowanych

krajach alianckich kontrolowao gwnie Kierownictwo Operacji Specjalnych (SOE). Powstao w lipcu

25 Zbigniew S. Siemaszko, list do autora z 28 sierpnia 2002. 26 Zob. Max Hastings, Overlord. D-Day and the Battle for Normandy, London 1984; Cornelius Ryan,

Najduszy dzie (6 czerwca 1944), tum. Tadeusz Wjcik, Warszawa 1990. Je regrette les neiges d'antan" - cytat z Ballady o paniach minionego czasu Francois Villona. Les sanglots longs des violons de l'automne..." - pocztek wiersza Paula Verlaine'a Piosenka jesienna.

27 Zob. Zbigniew S. Siemaszko, czno radiowa..., op. cit., s. 78.

1940 roku z poczenia oddziau sabotau w MI-6 (Tajna Suba Wywiadowcza), Wydziau Bada w Ministerstwie Wojny oraz jednego z wydziaw propagandy Ministerstwa Spraw Zagranicznych; miao swoich agentw i przedstawicieli na wszystkich kontynentach. Jego kwatera gwna miecia si pod tajnym adresem przy Baker Street - w pobliu dworca kolejowego Euston i (nieistniejcego) mieszkania Sherlocka Holmesa. Podlegao bezporednio brytyjskiemu szefostwu sztabu; od roku 1943 szefem operacyjnym SOE by urodzony w Yokohamie dziarski szkocki oficer, major Colin Gubbins. Trzon ekipy stanowia grupa okoo 13000 dzielnych mczyzn i kobiet - wszyscy byli ochotnikami. Ale agentami SOE byli gwnie cudzoziemcy, ktrzy przeszli szkolenie majce ich przygotowa do suby wywiadowczej w okupowanych ojczystych krajach. Obozy szkoleniowe znajdoway si daleko w grach Szkocji oraz w Beaulieu House w Hampshire. Inne rozmieszczono za granic: w Obozie X" w Oshawa w stanie Ontario (Kanada), na grze Karmel w Palestynie oraz w Singapurze. Transport zapewniay - czasami niechtnie - jednostki RAF-u wyspecjalizowane w zrzutach spadochronowych, a niekiedy take odzie podwodne Krlewskiej Marynarki Wojennej. czno utrzymywa autonomiczny oddzia sygnalizacji, ktry na skutek szeregu przypadkowych zdarze sta si gwnym kanaem czcym Londyn z Waszyngtonem

34 i ktry - midzy innymi - wynalaz niemoliwy do zamania system jednorazowego kodowania.

Churchill kocha Kierownictwo Operacji Specjalnych. Natomiast MI-6 i Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie cierpiay go28.

Powszechne powstania, czyli zbrojne insurekcje, organizowano jako kulminacj alianckich planw zmierzajcych do osabienia hitlerowskiego panowania. W pocztkowych latach wojny opr ogranicza si do sabotau, antyhitlerowskiej propagandy, akcji partyzanckich prowadzonych na niewielk skal oraz pojedynczych zamachw. Spektakularny - i spektakularnie pomszczony - udany zamach na SS-Obergruppenfuehrera Reinharda Heydricha, przeprowadzony w maju 1942 roku w Pradze przy poparciu SOE, ujawni zarwno moliwoci, jak i ryzyko dziaania29. W miar rozwoju dziaa wojennych, gdy pozycja aliantw zacza si umacnia, akcje wywrotowe ze strony zarwno ludnoci cywilnej, jak i wojskowych zaczto planowa na coraz szersz skal. Okolicznoci byy oczywicie bardzo rne w rnych miejscach. Oglnie rzecz biorc, okupacyjny reim hitlerowcw by o wiele agodniejszy w Europie Zachodniej ni w krajach pooonych na wschodzie kontynentu, ktre hitlerowcy przeznaczyli na swoje przysze rasowe Lebensraum. Tak wic dziaalno wywrotowa bya o wiele mniej ryzykowna we Francji czy we Woszech ni w Polsce czy Jugosawii. Mimo to oglna tendencja rysowaa si bardzo wyranie. Stajc si przedmiotem atakw wojsk alianckich, niemieckie siy okupacyjne mogy rwnie oczekiwa kopotw ze strony zorganizowanych grup lokalnych patriotw i partyzantw.

Bardzo istotnym czynnikiem w planowaniu przyszych powsta byy siy lotnicze na Zachodzie. Przez dwa poprzednie lata samoloty Bomber Command bezkarnie zasypyway niemieckie miasta bombami; podczas operacji Overlord" taktyczna pomoc z powietrza bya jednym z elementw bitwy, w ktrej Brytyjczycy i Amerykanie mieli bezwzgldn przewag. Wobec tego w poowie 1944 roku wszyscy przyszli powstacy wiedzieli ju, e alianci maj moliwoci wspomagania ich zrzutami, e mog bombardowa lotniska, przeszkadza w akcjach koncentracji wojsk i dostarcza posikw w formie zrzutw spadochronowych. Jeli ruch oporu mia pomc aliantom -a w tej sprawie panowaa powszechna zgoda - to mona byo take oczekiwa, e alianci pomog ruchowi oporu.

Wrogie strony zwracay szczegln uwag na stolice pastw. Niemcy chcieli si w nich okopa i broni ich jako symboli wasnej wszechpotnej supremacji. Ruch oporu chcia je zdoby, potwierdzajc w ten sposb fakt przywrcenia niepodlegoci narodowej. Najwaniejsze byo, eby wybra dobry czas.

35 Gdyby le uzbrojeni patrioci wyszli na ulice za wczenie, nie mogliby si zbyt dugo opiera o wiele

potniejszej sile ognia Niemcw. Gdyby natomiast czekali z powstaniem zbyt dugo, mogliby straci szans na wymierzenie ciosu znienawidzonym hitlerowcom. Momentem idealnym byaby chwila, w ktrej spanikowany niemiecki garnizon zostanie zaatakowany przez nadchodzce wojska alianckie. Przy odrobinie szczcia powstacy musieliby tylko utrzyma swoj stolic przez dwa czy trzy dni, do czasu kapitulacji Niemcw. Jak to si robi, pokazano w Rzymie 4 czerwca 1944 roku - dwa dni przed operacj Overlord" - gdy do Wiecznego Miasta weszy amerykaskie wojska, a Komitet Wyzwolenia Narodowego Ivanoe Bonomi run na wycofujcych si Niemcw i przechwyci wadz we woskim rzdzie30. Za Rzymem ustawia si duga kolejka kandydatw do kolejnego powstania. Stany w niej

28 Zob. David Stafford, Wielka Brytania i ruch oporu w Europie (1940-1945). Zarys dziejw

Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) oraz wybr dokumentw, tum. Zofia Sroczyska, Warszawa 1984.

29 Zob. Callum MacDonald, The Killing of SS-Obergruppenfuehrer Reinhard Heydrich, London 1989. 30 Zob. Denis Mack Smith, Italy and its Monarchy, New Haven 1989, s. 329 i n.

Pary, Bruksela, Amsterdam, Oslo, Kopenhaga, Warszawa, Belgrad, Budapeszt i Praga. Wszystko zaleao od trasy i tempa marszu aliantw. Mina jednak reszta czerwca i cay lipiec i nie wybucho adne kolejne powstanie.

Dzie 1 sierpnia 1944 roku wypad we wtorek. Nikt, kto tego dnia czyta Timesa" - w Londynie lub stojc na peronie stacji w King's Langley - nie znalaz w nim adnych szczeglnie sensacyjnych doniesie wojennych. Wicej: doniesienia wojenne jako takie pojawiy si dopiero na czwartej stronie. Stron pierwsz jak zwykle wypeniay nekrologi oraz zawiadomienia o narodzinach dzieci i o lubach. Na stronie drugiej byy wiadomoci z kraju -artyku zatytuowany Dzieci pod opiek kuratora" i dugi list do redakcji, ktrego autor argumentowa, e deklaracja Balfoura nie zawiera obietnicy poparcia dla ydowskiego pastwa, lecz dla ojczyzny ydowskiego narodu. Prognoza atmosferyczna przynosia zapowied dalszej piknej, upalnej pogody. Stron trzeci zarezerwowano dla wiadomoci z imperium i z zagranicy". Najobszerniejszy artyku mwi o Sztuce renesansowej w Rzymie". Obok znalazy si inne materiay: Wspomnienia Rosjan z 1914 roku", Misja Armii Czerwonej w Grecji", Atak na wzgrzach Normandii" i Rado w wyzwolonym francuskim miasteczku" - materia dotyczcy miejscowoci La Haye Pesnel w pobliu Avranches. Jedyny komentarz dyplomatyczny dotyczy Misji w Moskwie", o ktrej jeszcze wtedy nie mona byo powiedzie nic istotnego.

Wrd wiadomoci wojennych na stronie czwartej zamieszczono kilka waniejszych doniesie. Pierwsze nosio tytu Amerykanie oczyszczaj wybrzea Normandii". Jego optymistyczny ton kontrastowa z tonem penego wtpliwoci artykuu pod tytuem Dalszy postp w dziaaniach w Cau-mont". Trzecie doniesienie nosio tytu Zacite ataki z powietrza".

36 Wczorajsze akcje bombowcw - pisa autor - utrudnio z pocztku to, co Amerykanie nazywaj

smog - mieszanina dymu i mgy". Artyku czwarty dotyczy Zaciekych walk o Florencj". Pity wypenia ca praw poow stronicy i opisywa Szybki marsz Armii Czerwonej na Prusy Wschodnie". Skada si z dwch czci: pierwsza mwia o walkach ulicznych w Kownie", a druga o zaartej bitwie o Warszaw". Ten ostatni temat poruszao take jedno z krtkich doniesie" na nastpnej stronie: Siy Rosjan stojce w polu widzenia mieszkacw Warszawy zbieraj si na brzegu Wisy, gdzie linia poudniowa stanowi realne niebezpieczestwo dla Niemcw".

Ten numer Timesa" zawiera dwa gwne artykuy redakcyjne. Tytu Narodowa suba medyczna" zapowiada omwienie biecych spraw krajowych. Artyku zatytuowany Zbliajc si do Warszawy" komentowa najnowsze wydarzenia z frontu: Wedug niemieckich doniesie, oddziay marszaka Rokossowskiego walcz w odlegoci dziesiciu kilometrw od Warszawy. Tak wic pierwsze z udrczonych miast Europy, ktre przeywa potwornoci niemieckich bombardowa z powietrza i rzdw narodowych socjalistw, jest take pierwszym, ktre patrzy, jak zblia si ratunek". Wnioski pynce z tej informacji ograniczay si do prognoz wojskowych. Zbliajcy si upadek Warszawy - konkludowa Times - w poczeniu z faktem zdobycia Kowna (...) otwiera perspektyw rwnoczesnego ataku na Prusy Wschodnie".

Przechodzc do strony szstej, pilny czytelnik mg opuci oklnik sdowy. Biznesmeni jadcy do londyskiego City zapewne bardziej zainteresowali si rubryk Handel i finanse" ze strony sidmej. Pewnie te przebiegli wzrokiem zwyke dane statystyczne, opatrzone w tym dniu tytuem Spadek obrotw na rynku".

Fotografie znalazy si tylko u gry strony smej. Najwiksza przedstawiaa oddziay 2. Armii marszaka Montgomery'ego w zrujnowanym przez ostrza miecie Caumont. Na innych wida byo sceny przedstawiajce Krla we Woszech". Jedna nosia podpis: Krl dokonuje dekoracji sipaja Kamala Ramala z 8. Puku Pendabskiego wstk orderu Victoria Cross".

Pod fotografiami znajdoway si informacje dnia. Program radiowy" zaczyna si od audycji krajowych: 7.00 Wiadomoci, 7.15 Gimnastyka"; w dziale Opera i balet" wymieniano wystpy dwch grup teatralnych w Sadler's Wells. W londyskich teatrach grano sztuk Blithe Spirit (Wesoy duch") Noela Cowarda (w teatrze Duchess), Makbeta Szekspira (w Lyric) oraz Arszenik i stare koronki Agathy Christie (w The Strand). Teatr Windmill zaprasza mionikw rewii na pikantn Revudeville, pod dumnym hasem My nigdy nie przestalimy gra".

37 1 sierpnia nikt z Barnes Lodge nie pojecha ani do Londynu, ani nigdzie indziej. Jeden z operatorw

radiostacji wspomina, e panowa gorczkowy nastrj oczekiwania"31. Nawet nie czytajc doniesie, ktre zjawiay si w ich notatnikach, wiedzieli, e nadchodzi decydujcy moment. Kwatera gwna by moe zdya ju ujawni, e wydano strategiczne rozkazy i e niezwykle wane odpowiedzi mog nadej w kadym momencie dnia i nocy. Kolejne zmiany radiotelegrafistw pochylay si nad odbiornikami, poprawiay suchawki na uszach i trzymay w pogotowiu owki. Dyurny kontroler trwa

31 Zbigniew S. Siemaszko, czno radiowa..., op. cit., s. 113.

w stanie gotowoci, eby natychmiast popdzi z cennymi kartkami papieru do obsugi dalekopisw, ktra niecierpliwie czekaa na moment, kiedy zacznie przekazywa informacje do centrali.

Podniecenie w Barnes Lodge byo tym wiksze, e tydzie wczeniej wydarzy si pewien rwnie zagadkowy, co sensacyjny incydent. Ot 25 lipca otrzymano dziwne niezaszyfrowane wiadomoci. Brzmiay nastpujco: Puk X otoczony". Rozbrajaj nas". Zbliaj si do nas". Nastpia bardzo niezwyka wymiana informacji z central. Genera dyurujcy w biurze przy Upper Belgrave Street przesa dalekopisem do Barnes Lodge nastpujce polecenie: Zapyta, kto ich rozbraja". Kiedy nadesza odpowied, genera odpowiedzia po prostu: Nieprawda". Transmisja urwaa si nagle patetycznym: egnajcie, bracia"32.

Trudno sobie wyobrazi co bardziej niepokojcego ni najwyraniej istotne wiadomoci przesyane en clair. Wedug regulaminu naleao je ignorowa. Mogy przecie pochodzi od agentw wroga, ktrym udao si rozpozna czstotliwoci nadajnikw z podziemia, ale ktrzy nie znali niezbdnych procedur szyfrowania. Byo wielce prawdopodobne, e wysya je niemiecki wywiad nieprzerwanie prowadzcy akcj dezinformacji.

Caa rzecz moga si wyda tym dziwniejsza, e wieczorem 1 sierpnia w Barnes Lodge ponownie odebrano najwyraniej bardzo donios informacj, ktr take przesano, nie stosujc kodu. Tym razem okolicznoci byy szczeglnie niepokojce. Transmisja rozpocza si zgodnie z oczekiwaniami w ustalonym czasie i pochodzia od operatora, ktrego radiowy podpis" dobrze znano. Jak zwykle zacza si od sygnau wywoawczego VVV VVV VVVE - chytrze zmienionego ze standardowego VVV VVV VVV", co wykluczao moliwo, e telegrafista wpad w rce wroga i nadaje pod przymusem. Jednak wiadomoci nie poprzedzono stosowanym zwykle nagwkiem. Natomiast kolejna grupa liter i znakw, QTC 0 =", zawieraa dwie sprzeczne ze sob informacje: QTC 0" oznaczao nie mam adnych wiadomoci do nadania", a = " - pocztek wiadomoci".

38 Radiotelegrafista w Barnes Lodge zapisa sowa, ktre - poniewa nie byy zaszyfrowane -day si

natychmiast odczyta: (tu nastpuje cig odtworzonych znakw Morsea nadanych przez telegrafist w Warszawie: kropka kreska kreska, pauza, kropka kropka kreska kreska, pauza, kreska kreska kropka kropka, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kropka kreska, pauza, kropka kreska kropka kropka, pauza, kropka kreska kropka kropka, pauza, kreska kropka kreska kropka, pauza, kreska kreska kropka kropka, pauza, kreska kropka kreska kreska, pauza, kreska kreska, pauza, kreska kropka kreska kreska, pauza, kropka kropka kreska kropka, pauza, kropka kreska kropka kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kreska kreska kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kreska kropka kropka kropka, pauza, kropka kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kropka kreska kropka kropka, pauza, kreska kreska kreska, pauza, kreska kropka kreska kropka, pauza, kreska kreska kropka kropka, pauza, kropka, pauza, kropka kreska kropka, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kreska kreska kreska, pauza, kreska kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kropka kreska kreska kropka, pauza, kreska kreska kreska, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kropka kropka, pauza, kropka, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kropka kreska, pauza, kreska kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kreska kropka kropka, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kropka kreska, pauza, kropka kreska kropka, pauza, kropka kropka kropka, pauza, kreska kreska kropka kropka, pauza, kropka kreska, pauza, kropka kreska kreska, pauza, kropka kreska.33

Przekaz brzmia: Ju walczymy34. Do Kierownictwa Ruchu natychmiast wezwano dowdc. Kaza przekaza tre komunikatu do centrali. Tam ten sam genera, ktry tydzie wczeniej odrzuci pierwsz niezaszyfrowan wiadomo, postanowi odrzuci i t. Najwyraniej po prostu odoy j na bok. Nie zawiadomi szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Wobec tego wieczorem 1 sierpnia personel Barnes Lodge

32 Ibidem. Cytowana tu wymiana korespondencji radiowej mwia o rozbrojeniu 27. Woyskiej Dywizji

Piechoty Armii Krajowej na Lubelszczynie 25 lipca 1944. Zob. te kapitan magister Stanisaw Kisiel, byy zastpca dowdcy kompanii radiotelegraficznej Batalionu cznoci Sztabu Naczelnego Wodza kapitana Sabina Popkiewicza, list do redakcji, Zeszyty Historyczne" (Pary) 1965, z. 7, s. 217.

33 Odtworzenie znakw Morse'a nadanych przez telegrafist w Warszawie. 34 Wiadomo brzmiaa: Ju walczymy. Flaga biao-czerwona powiewa nad Warszaw" (Zbigniew S.

Siemaszko, czno radiowa..., op. cit., s. 113). Zbigniew S. Siemaszko w wykorzystanym tu artykule poprzedzi ten cytat wanym wyjanieniem, i wiadomo brzmiaa mniej wicej tak", natomiast dwadziecia lat pniej w kolejnym swoim artykule poda zupenie inny tekst tej pierwszej depeszy (zawierajcy rwnie godzin jej nadania): Kraj do Centrali z dn. 1 VIII godz. 20.00. Dziaania powstacze rozpoczto o godz. 17.00", zob. Zbigniew S. Siemaszko, Komunikacje w czasie Powstania Warszawskiego, Dziennik Polski i Dziennik onierza" (Londyn) 23 lipca 1983. Zob. te Jzef Srebrzyski, Zagadnienie cznoci krajowej i zagranicznej w okresie konspiracji 1940-1944, w: Dzikuj wam, Rodacy, op. cit., s. 52; Tadeusz Lisicki, czno radiowa w czasie Powstania Warszawskiego, Dziennik Polski i Dziennik onierza" (Londyn) 7 padziernika 1988.

poszed spa, zadajc sobie pytanie, co si dzieje. Natomiast w Londynie oficerowie sztabowi i ministrowie tej nocy jeszcze spali spokojnie.

W tym samym czasie ekipa z Barnes Lodge mimo woli wpltaa si w jeszcze jeden tajemniczy incydent. W nocy 31 lipca nadesza depesza od Naczelnego Wodza, ktry przebywa wanie we Woszech. O 22.40 przekazano j dalekopisem do centrali35. Centrala cznoci oczywicie nie rozumiaa zakodowanej treci, ktra - jak wynika z powojennych dokumentw -miaa absolutnie doniose znaczenie. Ale - z jakiego powodu - trzeba byo a trzech dni, aby dotara z Woch do Londynu; nie przyznano jej statusu najwyszej pilnoci", a odszyfrowano dopiero co najmniej dwanacie godzin po odebraniu. A i wtedy nie przesano jej do miejsca przeznaczenia36. Innymi sowy, zostaa usunita z obiegu w bardzo podobny sposb i niemal dokadnie w tym samym czasie co niezaszyfrowan wiadomo z 1 sierpnia. Mimo penej powicenia pracy centrali cznoci co gdzie poszo nie tak.

Sprawozdania z dziaa wojskowych z dnia 1 sierpnia ukazay si w prasie brytyjskiej z 2 sierpnia. Ale ten, kto kupiby Timesa" z 2 sierpnia w nadziei, e dowie si czego o wydarzeniach z poprzedniego dnia, gorzko by si rozczarowa. Wiadomoci wojenne z wydania rodowego byy bardzo podobne do wiadomoci z wydania wtorkowego. Na zachodzie Amerykaskie czogi przeprawiaj si przez rzek do Bretanii". Na wschodzie Wszystkie drogi z Batyku do Prus Wschodnich odcite" i uk zakrelony wok Warszawy". Sam Fuehrer zosta zmuszony do ewakuowania si z Wilczego Szaca w Gier-oy: Hitler szuka nowej kwatery gwnej". Artyku wstpny Timesa" mwi o Wielkiej Brytanii i Indiach". Znalazo si nawet miejsce na list z Australii, w ktrym kto donosi o narodzinach maego dziobaka.

39 Tu przed poudniem znw zacz dziaa jeden z odbiornikw w Barnes Lodge. Transmisja

rozpocza si od sygnau ". Do Marty" od Lawiny"...37 Nastpujcy po nim tekst by - jak zwykle -niezrozumiay. Ale personel Barnes Lodge wiedzia, kto uywa pseudonimu Lawina", i nie mia wtpliwoci, e dugo oczekiwana wiadomo wreszcie nadesza. Mieli racj. Wczesnym popoudniem odszyfrowano j w centrali, tak aby mona j byo zrozumie. Brzmiaa sensacyjnie:

Dnia 1 sierpnia 1944 Premier - Naczelny Wdz Ustalilimy wsplnie termin rozpoczcia walk o opanowanie stolicy na dzie 1 sierpnia godz. 17.00.

Walka rozpocza si.38

35 Zob. Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. 3, Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 665;

Zbigniew S. Siemaszko, czno radiowa..., op. cit., s. 101. 36 Zob. Stanisaw Kopaski, Wspomnienia wojenne 1939-1946, Londyn 1961, s. 323-324. 37 Piszc o depeszach z 1 i 2 sierpnia 1944, wykorzystano informacje zawarte w licie Zbigniewa S.

Siemaszki do autora z 8 stycznia 2004. 38 Depesza nie zostaa wpisana do dziennika podawczego Oddziau VI Sztabu Naczelnego Wodza 2

sierpnia 1944. Oryginalny polski tekst depeszy kapitan Andrzej Po-mian (przez ktrego rce przechodziy depesze z powstaczej Warszawy kierowane do druku w polskiej prasie na uchodstwie) przekaza do zbiorw Studium Polski Podziemnej w Londynie w 1959 roku i na tej podstawie zosta on opublikowany w: Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 4, Londyn 1977, s. 31.

Data bya dziwna. Wydawao si, e telegram pochodzi z poprzedniego dnia. Poza tym wszystko wygldao do autentycznie. Depesz przesano waciwymi kanaami, z uyciem waciwych kodw. W odrnieniu od poprzednich t wiadomo przyjto. Trzeba byo pilnie zacz dziaa. Nie wolno ju byo traci czasu. Rozpoczo si wyzwalanie stolicy pastwa sprzymierzonego. Zaczo si Powstanie.

CZ PIERWSZA. PRZED POWSTANIEM

I Zachodnie sojusze Zachodnie sojusze" w Europie maj dug tradycj. Przez ca histori nowoytn za kadym razem,

gdy pojawiaa si groba, e ktre z mocarstw sprbuje zaj dominujc pozycj na kontynencie, jako rodek majcy przeciwdziaa temu zagroeniu powstawaa koalicja innych pastw, maych i duych. Najczciej w roli koalicjanta wystpowaa Wielka Brytania, ktrej marynarka panowaa nad morzami, natomiast jej siy ldowe nigdy nie byy tak liczne, aby mc zagrozi rywalom na kontynencie. Inspirowane przez Wielk Brytani sojusze wyoniy si w czasie wojny z Ludwikiem XIV o sukcesj w Hiszpanii, w epoce wojen napoleoskich przeciwko rewolucyjnej Francji oraz w okresie dwch wojen wiatowych z lat 1914-1918 i 1939-1945. W XX wieku wczyy si Stany Zjednoczone. Ich wpywy w Europie, dawniej marginesowe, stay si teraz decydujce. Wszystkie te sojusze miay jedn cech wspln: staray si pozyska przynajmniej jednego partnera na Wschodzie. Zalenie od sytuacji, tym partnerem byway Prusy, Rosja czy nawet Turcja. W wyjtkowych okolicznociach roku 1939 zosta nim kraj, ktry mg wprawdzie przedstawi sigajce daleko wstecz rekomendacje, ale ktry od ponad dwustu lat odgrywa niewielk rol w europejskich rozgrywkach o wadz.

Racje pastw sprzymierzonych podczas drugiej wojny wiatowej nieodmiennie przedstawia si w niezwykle prosty sposb. Powiada si, e jeli kiedykolwiek toczya si wojna sprawiedliwa, bya to wanie ta wojna. Wrg by zy. Pokonanie tego za stanowio szlachetny cel. Sprzymierzecy zwyciyli. Wikszo ludzi - a z pewnoci wikszo mieszkacw Wielkiej Brytanii i Ameryki - uznaaby, e nie ma w tej sprawie nic wicej do powiedzenia. Wiedziano oczywicie, e losy wojny nie biegy prostym torem. Ci, ktrzy starali si je pozna, wiedzieli te, i alianci nieraz stawali oko w oko z moliwoci klski, nim ostatecznie zapewnili sobie zwycistwo. Ale jeli idzie o zasadnicze polityczne i moralne ramy wydarze, nie mieli adnych wtpliwoci.

44 Tylko nieliczni byliby skonni podway powszechny wizerunek sojusznikw jako braterskiego

przymierza, ktre walczyo o wolno i sprawiedliwo i ostatecznie uchronio wiat przed tyrani. Wobec tego, mwic o racjach sojuszu, ju na samym pocztku wypada podkreli kilka gwnych

faktw. Po pierwsze, lista czonkw koalicji alianckiej stale si zmieniaa. Braterskie przymierze, ktre przystpio do walki z grob hitleryzmu w roku 1939, powszechnie przyjmowanym za pocztek wojny, nie byo tym samym sojuszem, ktry sze lat pniej doprowadzi do jej zakoczenia. Kilka wanych mocarstw zmienio tymczasem orientacj, a najpotniejszy z aliantw trzyma si z boku niemal do momentu wyznaczajcego rodek konfliktu. Po drugie, w skad koalicji wchodziy najrniejsze pastwa, od wiatowych imperiw po dyktatury totalitarne, pkonstytucyjne monarchie, demokratyczne republiki i rzdy emigracyjne, a take par krajw podzielonych przez wojny domowe. Po trzecie, kiedy w grudniu 1941 roku dziaania zbrojne rozszerzyy si na Pacyfik, wojn w Europie dodatkowo skomplikoway wszelkiego rodzaju powizania z aren walk w Azji. Teoretycznie racje aliantw wynikay z postanowie deklaracji ONZ z 1 stycznia 1942 roku, podpisanej przez dwudziestu szeciu sygnatariuszy. Sama deklaracja natomiast opieraa si na warunkach wczeniejszej Karty Atlantyckiej z 14 sierpnia 1941 roku, ktra - midzy innymi - potpiaa roszczenia te