SinaAkşin

KısaTürkiyeTarihi

TARİH

PROF.DR.SİNAAKŞİNKISATÜRKİYETARİHİ

©türkiyeişbankasıkültüryayınları,2007SertifikaNo:11213

editörALİBERKTAY

görselyönetmenBİROLBAYRAM

düzeltiALEVÖZGÜNER

grafiktasarımuygulamaTÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARI

TÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARIistiklalcaddesi,no:144/4beyoğlu34430istanbul

Tel.(0212)2523991Fax.(0212)2523995

www.iskultur.com.tr

GİRİŞI

OsmanlıDevleti’neKadarTürkler

TürklerinÜçYurdu

TürklerinilktarihsahnesineçıkmalarıHunHükümdarlığıileolmuştur.Bukuruluş için verilen ortaya çıkış ve son buluş tarihleri M.Ö. 220 ile M.S.216’dır. Bu tarihlerden ortaya çıkan bir şey var. O da Türklerin tarihsahnesine“geç”çıkmışolduklarıdır.YaniTürklerbubakımdangörece“genç”birhalktır.Şutarihlerebakarsakbunudahaiyianlarız:

M.Ö.9000-8000:Tarımınbaşlaması,hayvanınevcilleştirilmesi;

M.Ö.6250:Anadolu’daÇatalhöyükkentikuruluyor;

M.Ö.3500:Mısır’dayelkenvetekerleğinicadı;

M.Ö.3000:Mezopotamya’daSümeryazısınınicadı.

Hun Hükümdarlığı doğduğunda eski Yunan uygarlığının dönüştüğüİskender İmparatorluğu son bulmuştu, Roma İmparatorluğu ise 3. yüzyılınıyaşıyordu.

Hun Hükümdarlığı’nın ortaya çıktığı bölgeye (1. anayurt) bizde “OrtaAsya” denirse de aslında burası Çin’in kuzeyindeki bölgedir. Hun halkıgöçebe hayvancılık yapıyordu. Yani, yurt denen çadırlarda yaşıyor,hayvanlarınımevsimine göre otun bol olduğu yerlere götürüyorlardı. Yazınyaylalaravedağlaragidiliyor,kışındüzlereiniliyordu.Hunboylarınıngöçebehayvancılık yapmalarının nedeni, bulundukları bölgede topraklarının tarımaelverişli olmaması, verimsiz oluşuydu. Yani, göçebe hayvancılık birzorunluluktu.Tarımaelverişlitopraklargüneyde,Çin’deydi.Amagöçebelerinorayageçmesikolaydeğildi,ziraÇinlilerverimlitopraklarınbittiğiyerdeÇinSeddiadıverilen6.000kilometrelikbirsavunmahattıkurmuşlardı.ÇinSeddibasit bir sur değildi. Belirli aralıklarla burçları olan, üstünde araba yolubulunanhaylikarmaşıkbiryapıydı.UzunluğukonusundabirfikirvermekiçinEdirne’den Ardahan’a Türkiye’nin uzunluğunun 1.500 km dolayındaolduğunuhatırlatayım.YaniÇinSeddi4Türkiyeuzunluğundadır.

Hunlar göçebe hayvancı oldukları için kent hayatları yoktu. Yazıları dayoktu. Bu durumda kimi tarihçiler Hun Hükümdarlığı’nın devletsayılamayacağını, buna ancak kabile (boy) konfederasyonu denilebileceğinisöylemektedirler.

HunHükümdarlığı’nındağılmasındansonraTürkboylarıuzunbirsüreüstörgütlenmeye gitmediler. M.S. 552’de Türklerin 1. anayurdu olan bölgedeGöktürkHükümdarlığıkurulduve745’edeğinsürdü.GöktürkleriHunlardan

ayıran önemli bir özellik, Göktürkler döneminin sonlarına çok yakın birtarihte, yazının ortaya çıkmasıdır (Ötüken, 730). Ama genelde, Hunlar içinsöylediklerimiz Göktürkler için de geçerlidir. Bundan sonra büyük çapta,uzunmesafeligöçlerigörüyoruz.Göçebehayvancılıkyapanlarınnedengöçezorlandıkları konusunda çeşitli tahminler söz konusudur. Örneğin kuraklık,hayvanhastalıkları,olağandışınüfusartışıgibinedenlersayılabilir.

İlkgöçlerleTürklerin1.anayurtlarınınbirazbatısındailkdörtbaşımamurdevlet kuruldu: Uygurlar (745-940). Uygurlarda yazı da vardı, kentler devardı, tarım da. Ama göçebe hayvancılık yine egemendi. Uygurlar ŞamandinindenBudistdininegeçmişlerdi.BirkısımTürkboylarınındahadabatıyagöçüyle Türkler 2. anayurtlarına geldiler. Burası kabaca Hazar Denizi’nindoğusu, Aral Gölü’nün güneyi oluyordu. Maveraünnehir diye de bilinir.Buradaki Türkler 900-1150 tarihleri arasında yavaş yavaş Müslümanlığageçmeye başladılar. Üç önemli devlet kuruldu: Karahanlılar (940-1211),Gazneliler (963-1186), Büyük Selçuklular (1038-1157). Karahanlılardöneminde önemli bir edebiyat başlangıcı görüyoruz. 1070’te Yusuf HasHacip’in Kutadgu Bilig adlı yapıtı, 1074’te Kaşgarlı Mahmut’un DivanüLûgat-it-Türk’üortayaçıkıyor.

Büyük Selçuklular ve Malazgirt zaferiyle birlikte, Oğuz Türklerinin 3.anayurt olan Anadolu ve Rumeli’ye göçünün başladığını görüyoruz.Anadolu’daki ilkTürkdevletiAnadoluSelçukluDevleti’dir (1077-1308).2.anayurt, tarıma elverişli alanlar bakımından 1. anayurttan daha verimli biralandı. Ama yine de burada birçok çorak alanın, büyük çöllerin yer aldığıgörülüyor.İlk ikisindençokfarklıolan3.anayurtta isehiççölyoktu.Bütündüzlüklerdeyağmurlabuğday tarımıyapılabiliyordu.BöyleceburalaragelenTürklerin geniş çapta yerleşmeye başladıkları, tarım yaparak köylüleştiklerigörülüyor.YalnızAnadolu’nunRumeli’denönemlibir farkıvardır.Anadoluçok engebeli bir alandır, yani dağları, yaylaları çoktur. Onun için göçebehayvancılığı sürdürmek isteyen oymak ve boylar (aşiret ve kabileler) bunaelverişli mekânları bulabiliyorlardı. Üstelik zaman zaman Anadolu’dakarışıklık ve asayişsizlik yoğunlaştığı zamanlar, yağma edilmekten bıkanköylüler, köylerini terk edip dağlarda eşkıyalığa ya da göçebe hayvancılığabaşlamışlardır. Demek ki kimi dönemlerde ve kimi yörelerde köylülüğünçoğaldığını, kimi dönem ve yörelerde göçebe hayvancılığın ağır bastığınıgörüyoruz. Örneğin 1865’te Osmanlı hükümeti Fırka-yı Islahiye adında birordugöndermekzorundakaldıÇukurovabölgesine.Amaç,dahaöncebirkaçkez “oturtulmuş” olan Avşarları ve diğer oymakları yeniden oturtmaktı.Söylendiğine göre göçebeler yüzünden Türkiye’nin en verimli ovalarındanÇukurova’nın Adana doğusunda kalan bölümü bu sırada yaban bitkileriyleörtülüymüş.

TarihçiZekiVelidîTogan’agöre,TürklerbüyükölçüdeboşbirAnadolu’yayerleşmişlerdi, zira Arap akınları sonucunda Anadolu’nun Hıristiyan halkıkıyılara kaçmıştı. Böyle bir görüşten çıkan sonuç, Türklerin Anadolu’nunHıristiyan halkıyla karışmamış olduklarıdır. Başka bir deyişle, Türklerkarışmadıkları için ırk saflıklarını büyük ölçüde korumuşlardır. OysaHıristiyanlardan ne kadarının kıyılara kaçtığını saptamak kolay değildir.Türklerin, evlenme, İslamiyeti kabul, devşirme, kölelik gibi yollardan yerlihalkla büyük ölçüde kaynaşmış olmaları akla daha yatkın görünmektedir.Türklerin Orta Asyalı soydaşlarıyla fazla benzeşmemeleri, TürkiyeTürklerinindekendiaralarındabirörnekfizikselözellikler taşımamaları,sözkonusukarışmanınkanıtıgibigözüküyor.Böyleolmaklabirlikte,ırkdurumune olursa olsun Türkçenin, Hıristiyanları bile kısmen içine alarakAnadolu’nun ortak dili haline gelmesi, bu halkı Orta Asya’ya bağlayanönemlibirbağsayılabilir.

TarihÇağlarıÜzerinebirNot

Özellikle Fransa’da yaygın olan ve bizi de etkilemiş anlayışa göre, tarihçağları(yaniyazınınçıkmasındansonrakiinsanlıktarihi)dördeayrılır:

M.Ö.3000-M.S.476(BatıRoma’nınyıkılışı):İlkçağ;

476-l453:Ortaçağ;

1453-1789:Yeniçağ;

1789sonrası:SonçağyadaYakınçağ.

Buradahemenbelirtmekgerekirki, bizdebuçağayırımınıbenimseyenler1453’ün, Fatih’in Rönesans prensi kimliğinin önemini ve/veya bu fethinİslamiyet, Türklük bakımından önemini vurgularlar. Bu yaklaşım doğru veOsmanlı Devleti’nin İstanbul’un fethiyle beylikten imparatorluğa diyeözetlenebilecekçokköktenbirdönüşümgeçirdiğimuhakkakolmaklabirlikte,bunuTürkler bakımındanbir çağdeğişikliği olarakdeğerlendirebilirmiyiz?Sanmıyorum. Batılılar 1453’ü çağ değişimi noktası olarak değerlendirirkenOsmanlılaraçokdaolumlusayılamayacakbirrolveriyorlar.Bunagörefetihlebirlikte İstanbul’dan İtalya’ya kaçan Bizanslı bilim adamları oradaHümanizm’i ve Rönesans’ı başlatmışlardır. Yani, bu görüşe göre,Osmanlılarınkibirtür“iteleme”işlevindenibarettir.

Prof. İbrahimKafesoğluçağayırımınınbizimbakımımızdandoğrudanbiraçıklayıcılığı olmadığını ilk söyleyenlerdendir.Gerçekten deBatıRoma’nınson bulmasının Türkler bakımından doğrudan (o sırada) bir önemi olmuşmudur? 1789 Fransız İhtilali Türkler için de çok önemlidir ama Türkleri,Osmanlı Devleti’ni etkilemesi için belli bir zaman aralığının geçmesigerekmiştir.OysaBatıveOrtaAvrupabakımından1789’unadetaanındaetki

yapmasısözkonusudur.

Türkiye,yaniAnadoluveRumeliTürkleri içindahaanlamlı sayılabilecekşöylebirçağayırımıönerilebilir:

M.Ö.220-M.S.1071:İlkçağ;

1071-1839:Ortaçağ;

1839-1908:Yeniçağ;

1908sonrası:SonçağyadaYakınçağ.

Böyle bir ayırımın Türkiye Türklerinin toplumsal örgütlenme evrelerineişaret etmek bakımından anlamlı olduğunu düşünüyorum: İlkçağ, Türkleringöçebe hayvancılık dönemidir. Ortaçağ Türklerin yerleşikliğe, tarıma,köylülüğe geçişi dönemidir. Yeniçağ ciddi biçimde Batılılaşmaya, hukukdevletineadımatıldığınıgöstermektedir.Sonçağ,TürkiyeTürklerininyaygınkentleşmeye,kapitalizmeyönelmenoktasınıbelirtmektedir.

II

KlasikOsmanlıToplumDüzeni

“Klasik”dediğimizOsmanlı toplumdüzeni,OsmanlıDevleti’ninengüçlüolduğuyaklaşık1450-1550yıllarıarasındakidüzendir.

Hemenbaştan,okullardayapılagelenOsmanlıDevletidönemlendirmesiyleilgili bir uyarıda bulunmak yerinde olacaktır. Bilindiği gibi şöyle birdönemlemeyapılmaktadır:

1300-1453:Kuruluşdönemi;

1453-1579(Sokollu’nunölümü):Yükselmedönemi;

1579-1699:Duraklamadönemi;

1699-1922:Gerilemedönemi.

Aslındabudönemlendirmeyalnızcaarazimiktarıbakımından,ayrıcabelkiOsmanlıdevletaygıtınıngücü,etkinliğibakımındananlamlıdır.Amaörneğinhalkın, özellikle Türk halkının refah ya da uygarlık ve kültür düzeyibakımından pek de anlamlı olmayabilir. Zira nasıl bütün insan topluluklarıgenelde ilerliyorsa, kural olarak Türklerin de ilerledikleri kabul edilmelidir.Araştırılsa, belki de Türk insanının 19. yüzyılda Kanuni dönemine göreortalama ömrünün daha uzun, ya da okuryazarlık bakımından daha ilerdeolduğu ortaya çıkacaktır. Ayrıca mimarlıkta yükselme dönemine rastlayanMimar Sinan gibi bir dâhi varsa da, edebiyatta 18. ve 19. yüzyıllarda pekbüyük isimler çıkmıştır. Klasik Türk müziğinin asıl 17. yüzyılda ve ondansonra geliştiği söylenebilir. Büyük düşünür-yazarlar Kâtip Çelebi ve EvliyaÇelebi 17. yüzyılda yaşamıştır. İlk kütüphane binaları 18. yüzyıldayapılmıştır. Arazi miktarı bakımından işi ele alırsak, en “yoksulu” TürkiyeCumhuriyeti’dir. Ama biliyoruz ki bu dönemde iktisat, kültür, uygarlık vehemenheralandaOsmanlıDevletizamanındakiTürktoplumundançokdahaileriyiz.Bugünçokhızlıbirgelişmesüreciiçindeyiz.

KlasikOsmanlıtoplumdüzenişöyleözetlenebilir:

I.Yönetenler(askeri)sınıfı

A.İcraiaskeriler

1.Maaşlılar

2.Zaimlervetımarlısipahiler

B.Ulema

II.Yönetilenler(reaya)sınıfı

A.Kentliler

1.Loncaesnafı

2.Tüccarvesarraflar

B.Köylüler

C.Göçebeler

Bu dönemde iki ana sınıf vardı: yönetenler, yönetilenler; kimlerin busınıflaradahiloldukları,nezamanvehangişartlardaöbürsınıfageçecekleridevlettarafındanbelirlenirdi.

Yönetenler,askerlikledoğrudanyadadolaylıbirilgileriolmasada(örneğinulema), askeri sayılırdı, zira devlet bir fetih ve savaş makinesi olarakörgütlenmişti. Bunlara, yönetilenlere oranla yüksek bir yaşama düzeyisağlanırdı.

Kuralolarakülkeninenzenginipadişaholurdu.Tüccardançokzenginleşenbiri olursa, müsadere yoluyla durumun “icabına” bakılır, hizaya getirilirdi.Yönetenlerinikincibirayrıcalıkları,vergiödemekleyükümlüolmamalarıydı.Başıpadişaholanaskerisınıfaulemaileicrai(yürütmeileilgili) işlergörenve kul statüsündeki askeriler dahildi. Sözü edilen icrai işlerin başlıcalarıyönetim ve askerliktir. Yeniçerisinden, sipahisinden sadrazamına kadar buişleri görürlerdi. Bunların kul statüsünde olmaları boyunlarının kıldan inceolmasıanlamınageliyordu.Bu,muhakemeedilmedenpadişahınbuyruğu ile“siyasetenkatledilebilmeleri”demekti(siyasetenkatil).Kulolmanınikincibirsonucu, kulların ölümünde miraslarına el konmasıydı ki buna, müsaderedenirdi.Herhaldemüsaderedahaçok,müsadereyedeğerservetiolanyüksekgörevlilere uygulanıyor olmalıydı. Fakat bunların, ölümlerinden sonravârislerini gözetmek için kullanabilecekleri bir imkân vardı.Cami,medresevbgibihayırkurumlarıyapıp,bunlarınfaaliyetlerininsürdürülmesiiçinvakıfkurduklarında, vârislerini vakıf mütevellisi atayıp onları bu yoldan gelirsahibikılabilirlerdi.Ziravakıflarmüsadereedilemezdi.

Yönetenler sınıfının ikinci kolu ulema idi. Âlimler devletin din, yargı,eğitim işlerini görürler, icrai işlere fazla karışamazlardı. Askeri sınıfınayrıcalıklarından yararlanırlardı, yani yüksek gelir sahibiydiler ve vergiödemezlerdi. Bununla birlikte, icrai askeri sınıf üyeleri gibi kul statüsündeolmadıkları için, muhakeme edilmeden cezalandırıldıklarına pekrastlanmazdı, yani örneğin siyaseten katledilemezlerdi ve malları müsadereedilemezdi. Âlimler, mahalle mektebinden sonra medreselerde okuyarakyetişen Müslüman çocuklarıydı. Oysa kullar çok kez devşirme idiler, yaniçocukluklarındaHıristiyanolankişilerdi.Yüksekulemabüyükservet sahibiolabildiğigibi,buservetiçocuklarınaintikalettirebiliyordu.Yüksekulemanın

çocukları daulemaoldukları takdirde–ki genellikleböyleolmuştur–ortayabir ulema aristokrasisi ya da soyluluğu (zadegânlık) çıkıyordu. Yüksekulemanın çocuklarını kayırmak için daha çocukluklarında rütbe verilmeyebaşlanır,böylecekolaycayükselmelerisağlanırdı.

NiyaziBerkes,ZiyaGökalp’inbirsözüüzerindeduruyor.Gökalpdevşirmeçocuklarınyüksekyöneticiolmak içindevamettikleriTopkapıSarayı’ndakiEnderunMektebi’ylemedreselerikarşılaştırırken,birincisininTürkolmayanıalıp Türk yaptığını, ikincisinin Türk’ü alıp Türk olmayan (Arap) halinegetirdiğine işaretediyor.GerçektendeyönetimveEnderunMektebi’ndedilTürkçeiken,ilimvemedresediliArapçaydı.Bizimbakımımızdangaripliklerbununla bitmiyor. Dine dayalı olduğunu ilan eden bir ülkede cedbecedMüslüman olanlar askerlik ve yönetim işlerine karıştırılmıyorlar, fakatHıristiyanolanbiraileninçocuğuoülkeninyazgısınıyönetiyordu.

İcraiaskeriyöneticiler,kapıkullarıvediğermaaşlılariletımarlısipahilervezaimler (zeamet sahipleri) diye ayrılabilir. Bu, anlamlı bir ayırımdı, ziramaaşlılar, paranın çok kıt olduğu, onun için köylünün vergisini ürün olarak(öşür, aşar) ödediği bir iktisadiyatta ayrıcalıklı idiler. Fakat maaşlarınzamanında verilmediği, ya da züyuf (ayarı düşük) akçe ile verildiğidönemlerdebunlar, isyanahazırbirhoşnutsuzlarkitlesioluştururdu.Tımarlısipahi ve zaimlere gelince, gelirlerini büyük ölçüde dirliklerindekiköylülerden aynî olarak toplayan, toprağın hukuken maliki olmasalar da,başındaoturduklarıiçin,fiilenonaegemenolan,tabircaizsefiilifeodallerdi.Sipahi ve zaimlerin dirliklerindeki köylülerden ürün olarak topladıklarıbaşlıcavergiaşardı.

Yönetilenlersınıfınagelince,bununözgünadıreayaidi.Üretimreayayaaitbirişti.Aynızamandasavaşişinedeyardımcıolurlardı.Vergi,reayayaaitbiryükümlülüktü. Osmanlı Devleti “platonik” bir devlet olduğu içinyönetenlerin, yönetilenlere göre daha müreffeh (gönençli) bir hayatyaşamalarıasıldı.Devletyönetilenleriçindeğil,yönetenleriçindi.

Kentlireayadeyinceaklaönceloncaesnafıgelir.Bunlarhemimalatçı,hemsatıcı ya da yalnızca satıcı olan, loncalarının sert ve kısıtlayıcı çerçevesiiçinde çalışan küçük iktisadi birimlerdi. Usta-kalfa-çırak ilişkileri içindeçalışanbubirimlerinbüyümemesi,gelişmemesihemloncalarınhemdevletinözengösterdiğibirkonuydu.Başkabirdeyişleloncalardankapitalizmeaçılanbirkapıyoktu.Loncalarındışında,büyükişyapansarraflarveşehirlerarasıyada uluslararası ölçekte çalışan tüccarlar vardı. Bu servet sahiplerine izinverilmesi,yaptıkları işin loncaölçeğindeyapılmasınınolanaksızolmasındankaynaklanıyordu.

OsmanlıDevletiköylülerigöçebeleretercihedenbirdevletti.Nedeniaçık:Köylüleryeriyurdubelli,vergiödeyen,gerektiğindeaskerverenbirkesimdi.

Göçebeleriseadresibelliolmayan,vergiveaskervermekkonusundaisteksiz,üstelik silahlı ve seyyar, üstüne fazla varılamayan bir kesimdi. Osmanlılargöçebelerioturtmak,köylüyedönüştürmekiçinhepçabalamışlardır.

III

KlasikOsmanlıDüzenininDeğişimi

“Klasik” dediğimiz Osmanlı düzeni 16. yüzyılın ortalarından itibarendeğişimeuğradı.Değişimeyolaçanetkenlerşöylesıralanabilir:

1. Avrupa’dan Gelen Enflasyon Süreci ve Tüfeğin Gelişip Yayılması:Sözünü ettiğimiz yüzyıllarda kullanılan para, altın ve gümüşten basılanparalardıvebunundünyadakimiktarıgörece sınırlıydı.Bumiktarınartmasıgümüş ve altın madenlerinin çalıştırılmasına bağlı idi. Yeni Dünya’nınkeşfinden sonra İspanyollarAztek,Maya, İnka imparatorluklarına sonveripellerindeki altın ve gümüşü yağmaladılar. Bu ülkelerde buldukları altın vegümüş madenlerini işlettiler. Böylece İspanya vasıtasıyla Avrupa’ya veardından bütün kıtalara, eskisine oranla daha çok altın ve gümüş paranıngirdiğini görüyoruz. Para miktarının büyük ölçüde artması genellikle heryerdeülkeiktisadiyatlarındaeskiyegöreparasallaşmanınartışınavefiyatlarınyükselmesine yol açtı. Bu süreç tabii Osmanlı Devleti’nde de yaşandı.Osmanlı iktisadiyatınınbirmiktardahaparasallaşması,köylüyüpara(pazar)iktisadiyatına sokmuş olmuyordu. Ama şöyle bir olanak tanıyordu: İltizamdenilen usul sayesinde köylünün ürün olarak ödediği aynî vergiler parayaçevrilebiliyordu.

İltizam usulü şöyle açıklanabilir: Boş kalan bir dirliğin aşarı yeniden birsipahiyadazaimetahsisedilmiyor,artırmayaçıkarılıyordu.Ençoködemeyivaatedenmültezimodirliğiniltizamını(genellikle3yıliçin)almışoluyordu.Mültezim devlete para veriyor, fakat köylüden aşarı ürün olarak alıyordu.Aşarı pazarda satarak paraya dönüştürmek mültezime ait bir iş oluyordu.Dikkat edilirse bir dirliğin iltizama verilmesi, orada sipahi ya da zaimbulunmaması demektir. Oysa sipahi ve zaimler yalnızca vergileri toplayıpkarşılığında savaş hizmeti sunan kimseler değillerdi. Sürekli dirliklerindeoturan, asayişi koruyan, hükümetin o yöredeki gözü, kulağı, eli olankimselerdi. Oysa mültezimler dirlikte oturmayan, ancak hasat zamanı aşarıtoplamakiçinorayagelen,çokkezbuilişkileri3yıllasınırlıkimselerdi.

Bu durumun önemli bir sonucu, sipahi ya da zaimin ortadan kalkmasıyladirlikte bir yetke (otorite) boşluğunun doğmasıydı. Boşluğu mutlakabirilerinin doldurması gerekiyordu ve mültezimler (oraya yerleşmişolmadıkları için) bunu yapacak durumda değillerdi. Yetke boşluğunudolduranlar âyandenilen,oranınyerlisibirkesimoldu.Âyanlarparalarıyla,nüfuzlarıyla, askeri güçleriyle yörelerine egemen bir zümre oldular. Artıkdevlet vergi ve asker toplama konularında onların yardımlarındanyararlanmak durumunda kalmıştı. Güçleri artan âyanlar Avrupa’daki feodalsınıfa benzediler. Âyanlık, merkezin taşra üzerindeki denetimini yitirmesi,

tımar sisteminin sağladığı merkeziyetçilikten adem-i merkeziyete(merkezsizliğe) bir kayış anlamına geliyordu. Hemen belirteyim ki, tımarsisteminin tasfiyesi,yerini iltizamabırakması,yüzyıllaralanyavaşbir süreçoldu.II.Mahmutzamanında(19.yüzyılbaşlarında)hâlâtımarlarvardı.

İltizam sistemi devlet hazinesine daha çok paranın girmesini olanaklıkılıyordu. Bunun hükümete sağladığı en önemli yararlardan biri kentlerdebulunan, yeniçeri ya da benzeri piyade askerini çoğaltmaktı. Bu, ateşlisilahların, özellikle tüfeğin gelişmesi ve yayılmasının bir sonucuydu. Atlıaskerler, ki tımarlı eyalet ordusu atlıydı, tüfek kullanamıyordu. Tüfekpiyadenin silahıydı. Demek ki savaş teknolojisindeki gelişme, tımarsisteminin tasfiyesini, piyadenin artırılmasını zorunlu kılıyordu. Hazineyeiltizam sayesinde daha çok para girmesi, piyade askerinin çoğaltılabilmesidemekti.

2. Avrupa’da ve Özellikle Akdeniz Bölgesinde Nüfus Artışı: Kapitalizmöncesi iktisadiyatlarda nüfus artışı çok olumsuz sonuçlar doğurabiliyordu.Zira öyle bir sistemde nüfus artışına koşut olarak üretimi artırmakbugünkündençokdahazoroluyordu.Nüfusartışıdemek,sefaletveaçlıkilebununyolaçtığıkanunsuzluklar,eşkıyalıkdemekti.İşte16.yüzyıldaAkdenizbölgesinde, ihtimal büyük salgın hastalıkların uzun süre görülmemesiyüzünden, önemli bir nüfus artışı oldu ve sözü edilen sonuçları doğurdu.Osmanlı’da,Anadolu’da ortaya çıkan karışıklıklara “Celali İsyanları” denir.En yoğun olarak 1590-1650 yılları arasında yaşandı, 17. yüzyılın sonlarınadoğru, muhtemelen nüfus baskısının azalması sonucunda, nihayet buldu.Kanunidönemindeülkeninnüfusu12milyondan22milyonayükselmişti.

3. Uluslararası Kervan Yollarının Önemsizleşmesi: Denizden Hindistanyolunun keşfedilmesinden sonra ticaret, İpek Yolu gibi uluslararası kervanyollarınıgitgideterkederekdenizekaydı.Kervancılığınzayıflaması,geçiminibuna bağlayan birçok kent ya da kasabanın canlılığını yitirmesine yol açtı.Kapitalizm öncesi toplumlarda bu tür gerilemeler çok kez başka yollardan,başkaetkinliklerlegiderilemiyor,çöküşsüreklibirhaledönüşüyordu.

4. Fetihlerin Azalması ve Durması: İnsan ve hayvan enerjisiyle (organikenerjiyle) dönen geleneksel imparatorlukların genişlemesi, imparatorluklarbüyüdükçe zorlaşıyordu. Önceleri Osmanlı Devleti çok başarılı bir savaşmakinesiydi. Bütün ülkeye egemen bir devlet aygıtı her zaman on binlercekişilikordularıseferegöndermeyeteneğinesahipti.NitekimbaşlardaOsmanlıordusu sefere çıktığı zaman yalnızca kent, kasaba, kaleleri değil, büyükçebölgeleri kolayca fethediyordu.Fetih her bakımdankârlı bir işti.Avrupa’yafeodal yapı egemen olduğundan ve feodaller de genellikle başlarına buyrukolduklarından,OsmanlıordularınakarşıAvrupa’nınaynıbüyüklüktevegüçteordulartoparlamasıçokdahazordu.

Zaman geçtikçe durum değişti. Bu kez imparatorluk büyüdükçe Osmanlıordusununsınırboylarınagitmesifazlazamanalmayabaşladı.Unutmamalıkiordunun ilerleme hızını yaya giden piyadeler belirliyordu. Savaş yazınyapıldığından, zamanında sınır boylarına ulaşmak için bahar yağmurlarıaltındayolaçıkmakgerekiyordu.İmparatorlukbüyüdükçe,zamanınıyollardageçiren Osmanlı ordusunun savaşabileceği süre kısalmış oluyordu. İkinciolarak, Osmanlı’nın karşısındaki Avrupa devletleri zaman içindemerkezileşmeye,güçlüvebüyükordularkurmayabaşladılar.Savaşbaşarılarıeskisikadarkolayvebüyükolmamayabaşladı.

Fetihlerinazalmasıvezorlaşmasınınönemlibirsonucusavaşaolanilgininazalmasıoldu.Zirafetih,manevitatminlerdışında,önemlimaddiçıkarlardasağlıyordu. Bu manevi ve maddi tatminler olmayınca savaşa ve savaşıyapacakorduyailgiazalmayabaşladı.Ordunun“bozulması”büyükölçüdebuyüzdenoldu.

Savaşakoşullanmışbirdevletinvebir toplumunbirdenbirebarışakendiniuydurması çok da kolay değildir, ihtimal Celali İsyanları denen kanlımücadelede, dışa yönelemeyen savaş alışkanlıklarının bu sefer iç savaşayönelmesininpayıdabulunabilir.

5. İbnHaldun“Yasa”sınınEtkileri:14.yüzyıldaMısır’dayaşamışolanvekimilerince toplumbilimin babası sayılan Tunuslu İbn Haldun, Mukaddimeadlı yapıtında İslam tarihini inceleyerek çok dikkate değer sonuçlaraulaşmıştır. Ona göre bu toplumlar iki düzenin çatışmasına sahne oluyordu:medeniyet (medine, kent anlamındadır) ve bedeviyet (oymak ve boy olarakörgütlenmişgöçebekandaştopluluklar).Bedevilerasabiyetdenenyüksekbirdayanışma duygusu içindedirler. Savaşkan, dürüst, kaba insanlardır.Medeniler yerleşik, tarıma dayalı, kentleri olan topluluklardır. Medenidevletler sürekli bedevilerin saldırılarına uğrarlar.Zayıf düştükleri zamanlarbu saldırılarayenikdüşerler, bedevilerdevleti elegeçirirler.Böylecebedevireisinin hükümdar olduğu yeni bir devlet ortaya çıkar. Bedeviler, yıktıklarıdevletin ülkesinde, kentlerinde yavaş yavaş medeniyeti öğrenirler.Medeniyetleri arttıkça, savaşkanlıklarını ve asabiyetlerini yitirirler. Dörtkuşaksonra,yani100-120yılsonradevlet,yenidenbedevilereyenikdüşecekderecedeyumuşamışolur.Tarihböylecetekrarlanıpgider.

NiyaziBerkes’egöreOsmanlıDevleti“İbnHalduntipi”birdevletti.Bunagöre 100-120 yılda yıkılması gerekirken, bölgede yeterince güçlü bir akınyapabilecekbirbedevitoplulukkalmadığıiçin“doğal”birsonuolamamıştır.Osmanlı Devleti’nin karşısındaki Avrupa devletleri İstanbul ve Boğazlar’ıiçlerinden birinin kapmasını istemedikleri için Osmanlı Devleti’niyıkmamışlar, sömürmekleyetinmişlerdir.BöyleceOsmanlıDevleti,bir türlüölemeyenyatalakihtiyarlargibivarlığınısürüklenereksürdürmüştür.

Hikmet Kıvılcımlı da Osmanlı Devleti’nin “İbn Haldun tipi” bir devletolduğunu kabul etmektedir. Ona göre Osmanlı Devleti 1402 AnkaraMuharebesi’yle İbn Haldun modeline uygun bir sona ulaşmıştır. OsmanlıDevleti’nin Mehmet Çelebi tarafından canlandırılması ise “yeni” ya da“ikinci”birOsmanlıDevleti’ninkurulmasıanlamınagelmektedir.

OsmanlıaydınlarıİbnHaldunkuramınıbiliyorlardı.KarlofçavePasarofçaantlaşmalarından sonra devletin savaşacak hali kalmadığını, yaşlandığınıdüşünerek,kültürhayatınadahafazlaönemvermeyebaşladılar.LaleDevriilebaşlayarakOsmanlıpadişahlarıkültürhayatınıngelişmesineöncülükettiler.

IV

Osmanlı-TürkKültürHayatınınBazıSorunları

Osmanlılarınçokbaşarılı sayılabileceklerialanlarolmuştur.Mimarlık,şiir,minyatür, musiki bunlar arasındadır. Osmanlı Devleti’nin, esas halkıHıristiyan olan Balkanlar’da 400 yıldan fazla hüküm sürebilmesi birörgütleme ve yönetim başarısıdır. Bugünkü ölçülerimizle belki Osmanlılarçok hoşgörülü sayılmazlar ama o çağda özellikle dinsel hoşgörüyü temsilettikleri muhakkaktır. Yalnızca hoşgörü de değil, Osmanlılar OrtodoksKilisesi’nin koruyucusu da olmuşlar ve Katolik Avrupa karşısındaOrtodoksluğunezilmesiniönlemişlerdir.Muhtemelentımarsistemide,yerinialdığı feodal düzenden daha az baskıcı, daha az sömürücüydü. Din ve dilbakımındanhalkabudereceuzakolanbiryönetiminBalkanlar’ıyüzyıllarcasalt kılıç zoruyla tuttuğunu söylemek ne insafa ne demantığa sığar.BunlarOsmanlılarınlehindesayılabilecekönemlinoktalardır.

Bu başarılar yanında kültür hayatında bazı önemli yetersizlikler sözkonusuydu.Bunlardanbirikitapanlayışıydı.Osmanlılaragörekitap,halıgibi,elle üretilmesi gereken “lüks” bir eşya sayılıyordu. Ancak varlıklı insanlaronasahipolabilirlerdi.Matbaadabasılıpherkesinulaşabileceğiharcıâlembirşey olması arzu edilmiyordu, böyle bir talep yoktu. Eğitim, büyük ölçüdekitapsız yürütülüyordu. Bilindiği üzere, matbaa 1450’lerde Gutenbergtarafından icat edildi. 1493’te Yahudiler İstanbul’da, 1495’te Selanik’te,Ermeniler 1567’de, Rumlar 1627’de İstanbul’da birer matbaa kurdular.Osmanlıların matbaası ise Sait Çelebi ve İbrahim Müteferrika tarafından1729’da;demekkimatbaanınicadından279,İstanbul’daaçılanilkmatbaadan236yılsonrakuruldu.Fakatherhaldematbaayayinedebüyükbirgereksinmeyoktuki 17kitapbastıktan sonra1742’dekapandı (ortalamayıldabir kitapgibi). Duyulan gereksinme üzerine aynı matbaa 1784’te yeniden çalışmayabaşladı.Dolayısıyla17basılmışkitapdışında,gecikmemiz334yılaçıkıyor.Matbaasıolmayanbirtoplumunbilimvekültürdeileriadımatmaktanedenlizorlanacağıaçıktır.

Osmanlı kültür hayatındaki önemli bir başka aksaklık mahalle (cami)mektebi-medresesistemindegözeçarpmaktadır.MüslümanTürkçocuklarınıngittiğimahalleokullarındagenellikledurumşuydu:

Arapça bilmeyen çocuklara, Arapça bilmeyen bir hoca Kuran okumasını,duaları ve biraz aritmetik öğretiyor, din bilgileri veriyordu. Bu okullardaTürkçeokumaveyazmaöğretilmiyordu.Öğretileceksebaşkayerlerde(evde,devlet dairelerinde usta-çırak ilişkisi içinde) öğretiliyordu. Mahallemektepleri ile medrese arasında bir ortaöğretim basamağı yoktu. İlkdönemlerde kimi medreselerde matematik, tıp, astronomi gibi fen bilimleri

okutuluyoridiysede,sonradanbudakalmadı.Medreselerartıkhemenyalnızdinbilimleriokutuyordu.BuradadaöğretimdiliArapçaydı.MedreselerdedeTürk olan öğrenci ve müderrisler arasında Arapça bilgisinin ileri düzeydeolmadığıveençokdaezberbilgilerleyetinildiğianlaşılıyor.

Medresenin bu durumuna karşılık Topkapı Sarayı’ndaki EnderunMektebi’ndevediğerbazısaraylardaverileneğitimçokdahaverimliydi.ZiraburadadinbilimleriyanındaArapça,Farsça,edebiyat,tarih,coğrafya,müzik,resim, askerlik gibi çok çeşitli konular öğretiliyor ve öğretimdili olarak daTürkçekullanılıyordu.19.yüzyılöncesininOsmanlıdüşüncesininikidoruğuKâtip Çelebi ve Evliya Çelebi’nin Enderun’da öğrenim görmeleri dikkatiçekiyor.

HASTABİRİMPARATORLUKV

Tanzimat’aDoğru

Osmanlı-Türk toplumunun Batılılaşmaya, çağdaşlaşmaya, ya damodernleşmeyekesin adımatmasıTanzimat ile olmuştur.Bu aynı zamandainsan haklarına, hukuk devletine, özgürlük ve demokrasiye doğru atılan biradımdır. Bana göre Türk toplumunun ortaçağdan çıkıp yeniçağa geçişidir.Tanzimat’ı ele almadan önce o noktaya nasıl gelindiğini ana çizgileriyleanlatmayaçalışacağım.

Islahat denilen düzeltimler (reformlar) Lale Devri’yle başlayıp 18. yüzyılboyunca sürmüştür. Ama bunlar zayıf hareketlerdi. Örneğin mühendishaneadıylaaçılankurumların(III.SelimdönemindeaçılanMühendishane-iBerri-iHümayun dahil) gerçekte okul değil, kurs gibi oldukları anlaşılıyor. Asılıslahatınbaşlaması1789’daIII.Selim’lebirliktedir.Biryandanbupadişahınkişisel olarak düzeltimden yana olması, bir yandan 1789 İhtilali’ninAvrupa’dadoğurduğubüyüksonuçlarvealtüstoluşlarınöncelerizayıfdaolsayansımalarıbunusağlamıştır.

III.Selim tahta çıktığındaOsmanlıDevleti’ninkarşısında ikibüyük sorunbulunuyordu.Birincisorunâyanlaşmasürecinindoruknoktasınavarmasıveartıkülkeninbirliğinitehditederdurumagelmesiydi.Âyanlar,iriliufaklıherdüzeyde belirginleşmişti. Büyük Âyanlar, ki bunlara hanedan deniyordu,başlarınabuyrukyöneticilerolabiliyorlardı.Hükümetaskervevergitoplamaişini ancak onların aracılığı ile yapabiliyordu. 19. yüzyıl başlarındabağımsızlığa yaklaşan iki büyük âyan göze çarpıyordu. Biri Yanya ÂyanıTepedelenliAli Paşa, öbürü deMısırÂyanıMehmetAli Paşa’ydı. İkisi deaskeri güçlerini pekiştirmek üzereAvrupa’dan subay getirmişlerdi.MehmetAlibirFransızaHarbokulukurdurmuş,KölemenbeylerinikılıçtangeçirerekMısır’a tam egemen olmuş, eğitim, sanayi ve tarımda dikkate değer büyükatılımlar gerçekleştirmişti. Her iki âyan, resmi düzeyde olmasa da Avrupadevletleriyle ilişkiler sürdürüyorlardı. Böylesine bir âyanlaşmanın padişahınyetkisinisınırladığıveimparatorluğunparçalanmasınayolaçabileceğiaçıktı.

İkinci önemli sorun yeniçeri ordusunun işe yaramaz halde oluşuydu.Devletin fetih siyasetinden vazgeçmek zorunda kalmasından sonra, orduihmal edilmişti. Ulufeleriyle geçinemeyen yeniçerilerin esnaflaşmasına gözyumulmuştu. Esnaflık yaptığı için yeniçerilerin talime, eğitime ayıracakzamanları yoktu. Oysa ateşli silahlardaki gelişme, talimin önemini çokartırmıştı.Savaşsırasındaordularhenüzayaktakarşıkarşıyagelipsavaştıklarıiçin, karşı tarafın ateşiyle yanı başlarında devrilen askerlerin görüntüsüürküntü yaratıyordu. Talim görmeyen asker ne denli kahraman ya da iyiniyetliolursaolsun,bumanzarakarşısındadahakolayvedahaöncebozguna

uğruyordu. Bu durumda yeniçerilerin esnaflık yapmayıp vakitlerini kışladaeğitim yaparak geçirmeleri gerekiyordu, ama bunun için onlara yeterlidüzeyde ulufe vermek şarttı. Böyle bir askeri ıslahat yalnızca yabancıordulara karşı değil, aynı zamanda âyanları hizaya getirebilmek için delüzumluydu.

III. Selim, devlet adamlarına ne yapılması gerektiği konusunda danışıp,onlardan bu konuda “layiha” denen raporlar aldıktan sonra ordu ıslahatınabaşladı. 1793’te Nizam-ı Cedit adıyla, talimli bir ordunun çekirdeğioluşturuldu. Nizam-ı Cedit adının, Fransa’da ihtilal düzeninin benimsediğiYeni Düzen adıyla aynı oluşu dikkati çekiyor. III. Selim yeniçerileriürkütmemek için çok dikkatli ve yavaş hareket ediyordu. Yeni ordununmasraflarınıkarşılamaküzereİrad-ıCeditHazinesidiyeayrıbirmalikaynakoluşturuldu ve bunun için yeni vergiler kondu. Bu da vergi verenlerbakımından işin sevimsiz yönüydü. Napolyon karşısında Akka’da (Filistin)kazanılan zaferden sonra Nizam-ı Cedit’in asker sayısı 10.000’e çıkarıldı.1805’te padişah talimli askerin ilk kez Rumeli’de, Edirne’de deoluşturulmasınıbuyuruncaRumeli âyanlarınınbirbölümübuna isyanettiler(1806). İsyanı bastırmak için Nizamcılar yola çıkacakken, Tekirdağ’ın daayaklanması üzerine padişah askerini geri çekti. Ertesi yıl İstanbul’dayeniçerilerayaklandılar(KabakçıMustafaisyanı).III.SelimNizam-ıCedit’ehareketegeçmesi içinemirvermektegecikince, işçığırındançıktıvetahttançekilmek zorunda kaldı (1807). IV. Mustafa tahta çıktı (1807-8). Nizam-ıCeditdağıtıldı.

Sened-iİttifak

Fakat ıslahatçılar İstanbul’dan kaçıp Rusçuk Âyanı Alemdar MustafaPaşa’ya sığınmışlardı. Bir bahaneyle İstanbul’a gelen Alemdar, III. Selim’itahtaçıkarmaküzereTopkapıSarayı’nageldi.Alemdar’ınniyetini sonandafark eden IV. Mustafa, sarayın kapılarını kapattırıp Osmanlı hanedanınınkendisi dışında son erkekleri olan III. Selim ve II. Mahmut’un idamlarınıbuyurdu. III. Selim’i boğdular, fakat II. Mahmut kaçarak vakit kazandı vezorla saraya giren Alemdar tarafından kurtarıldı. II. Mahmut (1808-39)padişah,Alemdarsadrazamoldular.Alemdarpadişahıtahtaçıkarmış,kendinebağlı askeri kuvvetleri bulunan bir sadrazam olarak, çok güçlüydü. ÖnceNizam-ı Cedit’in benzeri olarak Sekban-ı Cedit ocağını kurdu. Âyansorununuçözmeküzerebaşlıcaâyanları İstanbul’açağırdı.Âyanlarahakvegörevler vererek onlara resmiyet kazandırmak, böylece devletin dağılmasıtehlikesiniönlemekistiyordu.

İstanbul’agelenâyanlarlagörüşmeleryapıldıvesonundaâyanlarlamerkezarasındaki ilişkileri düzenleyen Sened-i İttifak adını taşıyan bir belgedüzenlendi.Bunagöre(özetolarak):

l)Âyanlarpadişahasadıkolacaklaramakanunsuzluğakarşıdirenmehaklarıolacaktı.

2)Âyanlar gerektiğinde asker toplamaya yardımcı olacaklardı ve yeni birordukurulacaktı.

3) Vergiler ağır olmayacaktı, düzenli toplanacaktı, devletin vergisinedokunulmayacaktı. Yeni vergi düzenlemeleri büyük âyanlarla hükümetarasındagörüşülüpkararlaştırılacaktı.

4) Suçu açıkça belli olmadan âyan ve devlet adamlarına cezaverilmeyecekti. Burada dikkati çeken önemli noktalar var. Senet uygulamaalanıbulsaydıâyanlıkresmiyetkazanacaktı.Senet’inkendisibirçeşitanayasaniteliğini kazanacak, Osmanlı Devleti’nin ilk “anayasası” olacaktı. Senet’tetarihteki demokratik ihtilallerin en önemli konusu olan vergi adaleti vevergilerin danışılarak belirlenmesi ilkesi yer almaktadır. Nitekim danışarakvergikoymanınparlamenterbirbaşlangıçniteliğindeolduğudasöylenebilir.Âyan ve devlet adamlarının cezalandırılmasıyla ilgili esas, insan haklarıbildirgelerinin,hukukdevletiiçinmücadeleninkonusunuoluşturur.

Sözüedilenözellikleri ileSenet’le1215’te İngiltere’dedüzenlenenMagnaCartaarasındaönemlibenzerliklerbulunduğusöylenebilir.MagnaCarta,KralJohnilefeodalbeylerarasındayapılmış,karşılıklıhakvegörevlerisaptayanbir belgedir. Söz konusu olan, özellikle beylerin hakları olmakla birlikte,İngiltere’de Magna Carta özgürlük ve demokrasi mücadelesinin başlangıcısayılır, zira vergiler olsun, cezalar olsun, bunlarla ilgili birçok hükümleriiçerir. Tarihçilerimiz genellikle âyanları ve Sened-i İttifak’ı olumsuzdeğerlendirirler, çünkü Osmanlı’da 19. yüzyılın başında feodal bir düzenkurulması,Avrupa’nıngidişine ters,onun içindegeri (hattagerici)birolayolarakelealınır.Amaşunudadüşünmekgerekirki,II.MahmutMısırÂyanıMehmetAli ilekendigücüylebaşedemediğinden,onuhizayagetirmek içinAvrupa’ya muhtaç olmuş, Osmanlı Devleti’ni yarı bağımlı durumadüşürmüştür. Oysa Sened-i İttifak gibi bir çerçeve içinde belki MehmetAli’yleuzlaşabilirveböylelikledevletindışakarşıbağımsızlığıkorunabilirdi.

Fakat bu düşünceler kurgusaldır (spekülatif) ve dolayısıyla bilimseltarihçilik bakımından da makbul değildirler. Alemdar’ın sadrazamolmasından3,5aysonrayeniçerilertekrarayaklandılar.Alemdar’ıkonağındakuşattılar.SaatlercesürenbirmücadelesonucundaAlemdarkahramancaöldü.Bu sırada II. Mahmut Sekban-ı Cedit’i harekete geçirmedi. Demek kiAlemdar’ın gücünden ve Sened-i İttifak’tan rahatsızdı. YeniçerilerAlemdar’dan sonra saraya saldırdılar. II.Mahmut,Osmanlı hanedanının tekerkeğikalmakiçinIV.Mustafa’yıidamettirdi.YeniçerilerçaresizMahmut’ukabullenmek zorunda kaldılar. Ama Sekban-ı Cedit’i ortadan kaldırdılar.Nizam-ıCedit’in kurulmasına, gelişmesine önayak olanlar bir bir yakalanıp

öldürüldüler. Askeri ıslahat işi böylece 1826’ya değin gündemden çıkmışoldu.

Yunanİhtilali,MısırSorunu

BundansonrakiyıllardaMahmutheryöntemideneyerekâyanlarıngücünükırmaya çalıştı ve bu konuda genellikle başarılı oldu. Ne var ki, 1820’deYanyaÂyanıTepedelenliAliPaşa’yasaldırdığındabuâyançetincevizçıktı.Osmanlıordusuancak17aylıkbirkuşatmadansonrapaşayıdizegetirebildi,bunudapaşayı aldatarakyapabildi.Ona affedildiği bildirilincedirenmektenvazgeçti, o zaman da öldürüldü. Fakat Osmanlı ordusu Tepedelenli ileuğraşırken, bundan yararlanan Mora Rumları ayaklanıp bağımsızlıkmücadelesine başladılar (1821). Mora’daki Müslüman halk isyancılartarafından kılıçtan geçirilirken Mahmut, Paşa’ya karşı mücadeledenvazgeçmedi. Yanya düştükten sonra Osmanlı ordusu güneye yöneldiğindehemMorahemdeAtinagibiyerler ihtilalcilerinelinegeçmişbulunuyordu.Yeniçeriler 3 yıl boyunca ne Atina’ya ne de Mora’ya girebildiler. Bununüzerine Mahmut Mısır Valisi Mehmet Ali’den yardım istedi (1824). Paşa,oğluİbrahimkomutasındabirordugönderdivekısazamandaihtilalibastırdı.İngiltere,FransaveRusyadonanmagöndererekOsmanlı-MısırdonanmasınıNavarin’de yaktıkları için bu başarı bir işe yaramadı. Çıkan Osmanlı-Russavaşının sonunda gerçekleşen 1829 Edirne Antlaşması’yla nihayetYunanistan,SırbistanveMemleketeyn’in[Romanya]özerkliğikabulettirildi.1830’daYunanistanbağımsızhalegetirildi.

Bu gelişmeler Yeniçeri Ocağı’nın sonunu getirdi. Yeni bir talimli ordukurma girişimi oldu. Yeniçeriler tekrar isyan edince buna hazırlıklı olanhükümet,öbüraskerlerinvehalkınkatıldığıkanlıbirharekâtlaocağıortadankaldırdı(Vaka-iHayriye).Kaçıpgizlenemeyenleröldürüldüler.YerineAsakir-iMansure-iMuhammediyeadlı talimlibirordukuruldu.Vaka-iHayriye ileıslahatyoluaçılmışoldu.BuhusustaMısır’dakiıslahatörnekalındı.1827’deAvrupa’ya ilk öğrenciler gönderildi ve Tıbbiye (Batı örneğinde ilkyüksekokul)kuruldu.1831’deilkgazete,Takvim-iVekayi,çıkmayabaşladı.1833’te Babıâli Tercüme Odası kuruldu. Yunan ihtilaline kadar Türkleryabancı dil olarak yalnız Arapça (ilim dili) ve Farsça (edebiyat dili)öğrenirlerdi.DevletinBatı ülkeleriyle olan ilişkilerinde, o ülkelerin dillerinibilen Fenerli Rumlar çevirmenlik yaparlardı. Ne var ki, Yunan ihtilaliRumlaragüvenisarstığındançevirmenliğiMüslümanlarüstlenmeyebaşladılar(1821). Tercüme Odası’nın kurulması, Fransızca öğrenme işinin usta-çırakilişkisiiçindeörgütlübirhalegetirildiğinigösteriyordu.

1834’te Harbiye (Harp Okulu) kuruldu. Daha sonra 1859’da Batıörneğindeki üçüncü yüksekokul, Mülkiye kurulacaktı. Bu üç okul ve onuizleyen diğerlerinden mezun olanlar, Osmanlı-Türk çağdaşlaşmasının

önderliğini yapacak, ‘taban’ını oluşturacaklardı. II.Meşrutiyet devrimini bugibiokulmezunlarının (mekteplilerin) siyasalörgütüolan İttihatveTerakkigerçekleştirecekti. Müslüman Osmanlı eğitiminin yetersizliğini belirtmekbakımındanilginçtirki,yeniyüksekokullardaokuyabilecekyeterliktegençlerbulunamadığı için, bu okullar kendi orta, hatta ilköğretim birimlerinioluşturmak durumunda kalmışlardır. Öyle ki, 1834’te kurulan Harbiye ilkmezunlarınıancak14yılsonra,1848’deverebilmiştir.

Yunanİhtilali’ninbastırılmasındansonraOsmanlı-Mısırsürtüşmesibaşladı.Sonuçolarak1831’deMehmetAliisyanederekordusunuFilistin’egönderdi.MısırordusuOsmanlıileyaptığıüçmeydanmuharebesindenmuzafferçıktı.Bu sırada Mısırlılar Kütahya’ya gelmişler (1833), kışı Bursa’da geçirmeyehazırlanıyorlardı.II.MahmutbudurumdayaMehmetAliileuzlaşacakyadayabancı yardımına başvuracaktı. II. Mahmut ikinci yolu seçti. O sıradaİngiltere ve Fransa birbirleriyle uğraştıkları için bu olup bitenlerleilgilenemiyorlardı. Bu yüzden tuttu, Rusları yardıma çağırdı. Hem de ünlüatasözünüsöyleyerek:“Denizedüşenyılanasarılır.”Oysa“yılan”asarılacakyerde Mehmet Ali’ye sarılabilirdi… Ruslar büyük hevesle geldiler,Boğaziçi’ne yerleştiler. Olay Batı’da büyük telaş uyandırdı. Fransız veİngilizlerin araya girmesiyle Kütahya’da bir anlaşma sağlandı. MehmetAli’nin oğlu İbrahim Cidde valiliğinin yanında Şam, Halep valilikleriyleAdanamuhassıllığınıeldeetti(1833).

1838Antlaşması

Mahmut gibi çetin kişiliği olan bir padişah için, bu durum mutlakadüzeltilmeliydi.Nitekimertesiyıllarda,birbölümüyukarıdaaçıklanmışolanhayli yoğun bir ıslahata girişildi. Islahatın ülkeyi güçlendireceği veAvrupa’nın desteğini elde etmeye yarayacağı umuluyordu. Bununla dayetinilmedi.İngiltere’ninyardımınıkesinleştirmekiçin1838Osmanlı-İngilizTicaret (Balta Limanı) Antlaşması yapıldı. Bununla İngiltere, kapitülasyondüzenindesahipolmadığıayrıcalıklareldeediyordu:1) İngilizleringetirdiğiya da götürdüğü mallar bir kez belirlenen gümrük vergisi (ithalatta %5,ihracatta%12)ödendiktensonra,artıkiçgümrüklerdevergilendirilmeyecekti.Oysaiçgümrükleryerlitüccariçindevamedeceğiiçinbunlaraleyhinehaksızbir rekabet durumu söz konusuydu. 2) Bazı ürünler için Osmanlılarınuyguladığıyed-ivahit(tekel)usulükaldırılacaktı.Böylecetekfiyatkoyabilenyed-i vahitçi yerine İngiliz tüccarları ve adamları tek tek üreticilerden alımyapabilecekleri için fiyatları artık daha çok onlar belirleyeceklerdi. 3)İngilizlerOsmanlıülkesindeiçticaretdeyapabileceklerdi.

Doğan Avcıoğlu’ya göre bu antlaşma geleneksel lonca sanayisininyıkılmasınayolaçarak,Osmanlıtoplumununkapitalizmevesanayidevriminegeçmesiniönlemiştir.Bubir“idamfermanı”dır.

Kimileri ise Osmanlı geleneksel sanayisinin bu antlaşma olmadan daAvrupa’nın sanayi devrimi ürünlerine dayanamayacağını ileri sürerler. İkitarafdaiddialarınıispatedecekdurumdadeğillerdir.Genede,antlaşmanınenazındangelenekselsanayininyıkılmasındabirpayıolduğusöylenebilir.

1839’daOsmanlı veMısır orduları dördüncü kezNizip’te karşılaştılar veOsmanlı ordusu tekrar yenildi. Avcıoğlu’nun görüşü kabul edilirse, BaltaLimanı Antlaşması sonucunda Osmanlı’nın iktisadi bir iflasa sürüklendiğisöylenebileceğigibi,NizipyenilgisiyledeOsmanlıDevleti’ninaskeribiriflasyaşadığı söylenebilir. Zira Osmanlı Devletinin askeri bir ağırlığı olmadığıortaya çıkmıştır. Buna bağlı olarak uzun zaman ordunun iç siyasette de biretkisikalmamıştır.Artıkdevletyöneticisiolanpaşalar,genellikleaskerliktenhabersiz, fakat Fransızca ve diplomasi bilen kişilerdi. Devleti ayakta tutanaskerlik değil, bu gibi diplomatik becerilerdi. Osmanlı ordusu Nizip’teyenilirken,OsmanlıdonanmasıMısır’akaçıyorveII.Mahmutölüyordu.Bufeci durumuzun sürmemiştir.Yeni padişahAbdülmecit (1839-1861) yanınaıslahatçı Mustafa Reşit Paşa’yı almış bulunuyordu. Öte yandan İngiltereyardıma gelmiş, Nizip’teki sonucu tersine çevirmişti. SonundaMehmetAlibabadan oğula geçmek üzere kendisine kalanMısır valiliği dışındaki diğeryerleriyitirdi.

TanzimatFermanı

Bu sırada Mustafa Reşit, Avrupa kamuoyunun desteğini elde etmekamacıylapadişahaTanzimatFermanı’nı(öbüradıGülhaneHatt-ıHümayunu)ilan ettirdi. Ferman, doğru önlemler alınırsa 5-10 yıl içinde ülkenindüzeleceğini bildiriyordu. Yapılacak şeyler, 1) can, ırz (şeref), malgüvenliğinin sağlanması, 2) iltizam usulünün kaldırılması, 3) askerlikgörevinin düzene sokulması ve 4-5 sene ile sınırlandırılmasıydı. Fermanfaydalı,nizamikanunlarınyapılacağını, rüşvetinyasakolacağını,Müslümanve Müslüman olmayanlara eşit olarak uygulanacağını bildiriyor ve Avrupadevletlerininbubelgeyetanıkolmalarıiçinkendilerineresmenbildirilmesiniöngörüyordu.

Canvemalgüvenliğindensözediliyordu,zirasıradanuyruklarınazçokbirgüvenceleri olmakla birlikte, devlet adamları hâlâ kul statüsündeydiler.Dolayısıyla bunlar için siyaseten katil ve müsadere söz konusuydu. Gerçimüsadere 1826’da kaldırılmıştı amaMustafaReşit’i yetiştirmiş ve korumuşolan Pertev Paşa bir kızgınlık sonucunda Mahmut tarafından siyasetenkatlettirilmişti.DemekkiTanzimatFermanıkulstatüsünesonveriyor,devletadamlarına can vemal güvenliği getiriyordu. İltizam usulünün kaldırılmasıancak iki yıl sürdürülebildiı. Bir yandan mültezimlerin engellemeleri, biryandan devletin örgütsüzlüğü yüzünden devletin aşarı toplama işiyürütülemedi. İltizam ve aşarı ancak Cumhuriyet yönetimi kaldırabilmiştir

(1925). Askerliğe gelince, Tanzimat öncesinde kimi yerden asker alınıyor,kimiyerdenalınmıyorduveaskeregidenlerdeçokkezartıkömürleriniaskerolaraktamamlıyorlardı.Buişdüzenesokulabildi.

Ferman’la Müslüman-Müslüman olmayan eşitliğinin getirilmesi de çokönemli, devrimci sayılabilecek bir değişiklikti. Müslüman olmayanlaraOsmanlı ilk yüzyıllarda hoşgörülü davranmıştı ama, 17. yüzyıl sonundayenilgilerin başlaması üzerine bunlara aşağılayıcı muameleler gündemegelmişti.

Ferman’ın Avrupa devletlerine resmen bildirilmesi Ferman’ınuygulanmasında onların da bir etkisi olacağını, daha doğrusu onlarınFerman’ın yürütülmesini garanti edeceklerini gösteriyor bize. TanzimatdönemindeAvrupa’nınbüyükdevletlerininoynayacağıburolünlüTanzimatpaşalarındanFuatPaşatarafındanşöyleaçıklanmıştı:“Birdevletteikikuvvetolur. Biri yukardan, biri aşağıdan gelir. Bizimmemlekette yukarıdan gelenkuvvetcümlemizieziyor.Aşağıdanisebirkuvvethasıletmeyeimkânyoktur.Bununiçinpabuççumuştasıgibiyandanbirkuvvetkullanmayamuhtacız.Okuvvetler de sefaretlerdir.” Paşanın sözünü ettiği “yukarısı” padişahtır.“Aşağısı” ise halktır. Osmanlı siyaset dinamiklerini çok güzel anlatan busözle,padişahınnedenligüçlü,halkınnedenliedilgin,devletadamlarınınnedenli çaresiz oldukları ifade ediliyor. Onun için paşalar, padişaha karşı birağırlık oluşturabilmek için zaman zaman “düvel-i muazzama”ya (büyükdevletlere) yaslanmak durumunda kalmışlardır. Örneğin Mustafa Reşit,Mithat,HüseyinAvnipaşalardahaçokİngiliz,ÂliveFuatpaşalardahaçokFransız,MahmutNedimdahaçokRusdesteğindenyararlanmışlardır.

Şunudabelirtmekgerekirki,1839askeriiflasındansonraOsmanlıDevletitambağımsızbirdevletolmaktançıkmış,yarıbağımlı (yadayarı sömürge)birdevletdurumunadüşmüştür.Osmanlı’nınilginçyönü,şuyadabudevletindeğil, ama büyük Avrupa devletlerinin ortak yarı sömürgesi olmasıydı. Budurumun tek bir devletin yarı sömürgesi olmaktan daha iyi olduğu açıktır.Çünkü büyük devletler arasındaki rekabetten yararlanarak Osmanlınınnispeten serbest manevra alanları bulma olanakları çıkabiliyordu. YalnızRusya, zaman zamanOsmanlıDevleti’ni salt kendi uydusu haline getirmekiçin girişimde bulunmuş (1833, 1853, 1878) ama karşısında öbür Avrupadevletlerini bulunca gerilemek zorunda kalmıştır. Şark meselesi (DoğuSorunu)denenşey,biryandanAvrupadevletlerininOsmanlıDevleti’ndedahaçoksöz,çıkar,yadatopraksahibiolmakiçinkendiaralarındaveOsmanlı’ylayaptıkları mücadelenin, bir yandan Balkan ulusu ve diğer uluslarınOsmanlı’ya karşı bağımsızlık mücadelesinin öyküsüdür. Sonuç olarak daOsmanlıDevleti’nintasfiyesininöyküsüdür.

Tanzimat,Osmanlı’nınyarısömürgedurumunadüşmesiylebirliktegeldiği

için, birçok ulusçu yazarımız onu pek de hoş bulmazlar. Gerçekten deOsmanlı Devleti’nin çok düşkün bir zamanına denk gelmiştir. AmaTanzimat’ın halkımızın insan hakları, hukuk devleti, demokrasimücadelesininbaşlangıcıolduğunudaunutmamakgerekir.Başkabirdeyişle“papaza kızıp oruç bozmak” durumuna düşmemeliyiz. Kim olursa olsun,herkesininsanhaklarınavehukukdevletine(hattademokrasiye)gereksinimivardır.

VI

IslahatFermanıveYeniOsmanlılar

1853yılındaKudüs’tekutsalyerlersorununubahaneedenRusya,OsmanlıDevleti’ni Avrupa’nın ortak uydusu durumundan çıkarıp, kendi uydusuyapmak istedi. Fransa ve İngiltere’den destek alanOsmanlı hükümeti bunadirenince, Kırım Savaşı denen savaş çıktı. Bir yanda Rusya, öbür yandaOsmanlı Devleti, Fransa, İngiltere, Sardunya vardı. Rusya yenildi ve barışyapmak üzere Paris Kongresi toplandı. Osmanlı Devleti’ni Rusya’ya karşısağlamlaştırmak için, Paris Antlaşması Osmanlı’nın Avrupa devletlerhukukundan yararlanmasını (böylece “Avrupalılaşmış” oluyordu) ve toprakbütünlüğününgüvencealtınaalınmasınıkararlaştırdı.BunakarşılıkOsmanlıDevletideIslahatFermanı’nıçıkardı(1856).Buferman,TanzimatFermanı’nıdoğruluyor,fakatbununötesindeMüslümanolmayanlarıMüslümanlarlaeşitkılacak ayrıntılı birçok somut hükümler içeriyordu. Aslında OsmanlıDevleti’nin Avrupalı sayıldığı, toprak bütünlüğünün güvence altına alındığıpek de doğru değildi. Daha kongre sırasında Osmanlı temsilcisi Âli Paşa,Osmanlı Avrupa hukukuna girdiğine göre kapitülasyonların kaldırılmasıgerektiğini söylediği zaman, ötekiler bu sözü duymazlıktan gelmişlerdi.Bütünlükişideşuanlamagelecekti:OsmanlıDevletipekâlâparçalanabilirdi,yeterkibütünbüyükdevletlerinolurualınabilsin.

Müslümanolmayanlaragetirilenhaklar,Müslümanlarda tepkilereyol açtı.Ferman “gâvura gâvur denmeyecek” tarzında acı alaylara konu oldu, hattaİngiltereveFransa’nınmüdahalesinidaveteden,Hıristiyanlarayöneliktoplusaldırılar yaşandı (Cidde, Lübnan, Şam olayları). Müslümanlar kendilerinidevletin sahibi olarak görüyorlardı. Oysa Müslüman olmayanlardan birkesim,Batı sermayesinin emrinegirerekyada ticaret, serbestmeslek, hattasanayi alanlarında çalışarak zenginleşiyor, göze batan Avrupai hayattarzlarıylabirazınlıkburjuvazisioluşturmayabaşlıyorlardı.Buyetmiyormuşgibi,şimdideeşitlikhaklarıeldeediyorlardı.Tepkilerinnedenleribunlardı.

YeniOsmanlılar

YeniOsmanlılarhareketinideğerlendirebilmekiçinöncebasınhayatındakigelişmelerebakmamızgerekir,zirahareketiniçindeyeralanlarınçoğu,yadaenönemlilerigazetecilerdi. İlkgazetedevletin resmigazetesiolanTakvim-iVekayi idi (1831).OndansonrasahibiİngilizolanCeride-iHavadis1840’takuruldu. Bu gazetenin de yarı-resmi bir niteliği vardı. Gazeteciliğin asılbaşlangıcı 1860’ta yayımlanmaya başlayan, Çapanzade Agâh Efendi’ninTercüman-ıAhvalgazetesidir.Gazetehaftalıktı.Şinasideburadaçalışıyordu.1860’tansonragazetesayısınınarttığınıgörüyoruz.Gazete tirajlarıdüşüktü,fakat o devirde akşamları mahalle kahvelerinin bir çeşit kulübe ya da

“kıraathane”ye (okuma odası) dönüştüğü, zaman zaman gazetelerin yükseksesle mahalleliye okunduğu düşünülürse, gazetelerin etki alanınıntirajlarından çok daha fazla olacağı düşünülebilir. Gazetelerin çoğalması,rekabetin başlaması demekti. İlgi çekmek için eleştirinin başlaması,çoğalması gerekiyordu. Bu da hükümetin hoşnutsuzluğuna yol açacaktı.Hükümet,1864’teMatbuatNizamnamesi’niçıkardı.Artıkbunizamnameylebasın mensupları için gazete kapama, para ve hapis cezaları gündemegeliyordu. Ertesi yıl Âli Paşa hükümetine karşı Meslek adında gizli birörgütün kurulmasında herhalde Nizamname’nin bir payı olsa gerektir, ziraörgüt içindeNamıkKemal gibi gazeteciler de yer alıyordu. (Sonraları, üyesayısı 245’e yükselen bu örgüte İttifak-ı Hamiyet adı yakıştırılmışsa da,gerçekteadınınMeslekolduğuanlaşılıyor).

Bu zamana kadar hürriyet sözcüğü yalnızca köle olmama durumunuanlatırken,şimdiyavaşyavaşsiyasalbiranlamkazanmayabaşlıyordu.NamıkKemal gibi gazeteciler için hürriyet öncelikle basın özgürlüğünüçağrıştırıyordu.BizdekimileriBatı’dangelenherşeyin,kravatveblucingibibasitbir taklitolduğueleştirisiniönesürerler.Gerçidediklerigibikravatveblucinbasitbirtaklittir,ama,buanlatılanlardan,siyasalözgürlükanlayışının,Batı’danesinlensebile,birihtiyaçtandoğduğuortayaçıkmaktadır.

1867’de büyük olaylar çıktı.Mustafa Fazıl PaşaMısır’ı yönetenKavalalısülalesindendi ve o sıradaki vali İsmail Paşa’nın kardeşiydi. Onun valiliğibitince sıra kendisine gelecekti. Fazıl İstanbul’da devlet adamlığı yaparken,Fuat Paşa ile anlaşmazlığa düşmüş ve sonuç olarak görevinden azledilipAvrupa’ya sürülmüştü. Bundan bir süre sonra da Mısır valiliğinin verasetusulüdeğiştirildi.BunagöreİsmailPaşa’dansonrayerinekardeşideğil,oğlugeçecekti. Fazıl Paşa büyük kızgınlıkla Osmanlı Devleti’nin sorunlarınıinceleyenuzunbirmektupyazdıveyayımladı.MektuptaTürkiye’de“GençTürkler”in varlığından söz ediyor ve Osmanlı dertlerinin çözümününmeşrutiyette olduğunu belirtiyordu. Böylece basın özgürlüğü anlamındahürriyetinötesinde,meşrutiyet talebinide içerenbirhürriyetkavramıortayaçıkmış oluyordu. (Gençlik sözcüğü Fransız İhtilali ülkülerine [özgürlük,eşitlik, kardeşlik] bağlılığı, feodalliğe, mutlak monarşiye karşıtlığıbelirliyordu.)OdönemlerdeGençİtalyaveGençAlmanyahareketlerivardı.Atatürk de Cumhuriyet’i gençliğe emanet ederken herhalde bunuamaçlıyordu. (Meşrutiyet, mutlak hükümdarlığın karşıtı, demokratikhükümdarlıktır. Bu düzende hükümdarın yanında seçimle gelen, yasalarıyapan,hükümetidenetleyenbirmeclisolur.)

Fazıl’ın mektubu büyük yankılar uyandırdı. Hükümet, aleyhindekiözgürlükçüakımın farkınavardı.NamıkKemal,ZiyaBey (Paşa),AliSuaviİstanbul’dan uzaklaştırıldılar.Meslek’in bu sırada tezgâhladığı bir hükümet

darbesiboşaçıkarıldı.AdıgeçenlerFazılPaşa’nınçağrısıüzerineFransa’yakaçtılar. Paris’te 8 kişi (Fazıl Paşa, N. Kemal, Ziya, Ali Suavi vb.) YeniOsmanlılar Cemiyeti’ni kurdular ve gazete yayımlamaya başladılar. Bukişiler, Avrupa’nın özgür ortamında yaptıkları yayınlarla düşüncelerinigeliştirmekolanağınıbuldular.

YeniOsmanlılariçindekienönemlikişiNamıkKemal’dir.Onunyazılarıveözellikleşiirleriyalnızkendikuşağınıdeğil,kendisindensonrakikuşağıda–ki Atatürk de bu kuşağın içindedir– çok etkilemiştir. N. Kemal “vatan vehürriyet şairi” diye tanıtılır. Hürriyeti gördük. Vatan kavramı üzerindeduralım.Dahaöncevatanyalnızca insanınnereli olduğunu (“memleket”ini)anlatırdı. N. Kemal’le birlikte bu kavram kişinin uyruğu olduğu devletinbütün ülkesini kapsadığı gibi, duygusal bir anlam da yükleniyordu. Vatan,basitbir toprakparçasıdeğil, sevilen,uğrunda fedâkarlıklaryapılacak,hattaölünecek bir topraktır. Oysa bundan önce ülke, padişahın toprakları diyebilinirdi.Bu,“padişahınçiftliği”kavramındançokdafarklıdeğildi.İnsanlarbu toprağadeğil,padişahın şahsınabağlıydılar.Gerektiğindepadişahları (yada aynı zamanda dinleri) için kendilerini feda etmeleri beklenirdi. Ülke(vatan)içindeğil.

N. Kemal 1870’te İstanbul’a döndü. 1873’te Vatan yahut Silistre oyunusahnelendi.Seyirciler oyunda anlatılanvatankavramıkarşısında coşuyorlar,oyundan sonra sokaklarda da devam eden heyecanlı gösteriler yapıyorlardı.Bunun üzerine oyun yasaklandı ve yazarı Magosa’ya sürgün edildi.Abdülaziz’in ve hükümetinin kafasından geçenleri tam bilmiyoruz, fakatdenebilir ki vatan düşüncesi onları rahatsız etmiş olmalıdır. Zira vatanısevmek, padişahı ihmal etmek anlamına geldiği gibi, bu sevgi ülkeyisahiplenmek anlamını da içerir. Padişah ne denli ülkenin sahibiyse tek tekuyruklardabuanlayışagöreülkeninsahibidirler.Sahiplenmek,birkatılmayı,benliklivedemokratikbirdüşünceyiifadeederki,mutlakiyetçianlayışbunukabuledemez.Birdeşuvar:Avrupa’daenkoyumutlakiyetlerdebiledevletinadı hanedanla ilgisiz ülke adı iken (Rusya, Prusya, Fransa gibi) OsmanlıDevleti hanedan adı taşıyordu. “Türkiye” adı önce Avrupalıların taktığı,resmen ilk kez Milli Mücadele sırasında Büyük Millet Meclisi’ninbenimsemişolduğubirülkeadıdır.

N.KemalFransızİhtilali’nin ideolojisinialıpMüslümanlarınbenimsemesiiçinona İslamiyadayerli giysilergiydirmiştir.Örneğin J.-J.Rousseau’nuntoplum sözleşmesi kuramını alıp, bunun biat töreninde var olduğunusöylemiştir. Yani biat töreniyle uyruklar padişahı tanımak karşılığında,padişahla zulüm yapmaması, adaletli davranması için bir sözleşme yapmışsayılıyorlardı. Bundan, zulüm yapılırsa o zaman direnme, isyan hakkınındoğduğu anlamı çıkıyordu. Siyasal hakları, parlamento usulünü ise

Kuran’daki “danışınız” (meşveret) emrine bağlıyordu. N. Kemal’den ilginçbazıdüşünceler:

-İnsanlarhürdoğar.

-Devletinhalktanayrıbirvücuduyoktur.Kendisinemahsushiçbirmenfaatiolamaz.

-EğitimTürkçeolmalıdır.AvrupaLatincedenkurtularakkalkındı.OsmanlıDevletideArapçadankurtularakkalkınacaktır.

-Geleceğimizgüvenaltındadır,çünkü‘zamanındeğişmesiylehükümlerdedeğişir’ fıkıh kuralına göre dünyanın her cihetinde zuhur eden ilerlemeürünlerinikabuletmekleyükümlüolduğumuziçinbizegöregeçmişedönmekyadaşimdikizamandadurmakcaizdeğildir.İstikbalimizemindir.

N.Kemal’egöreOsmanlıvatanındayaşayanherkesvatandaştır.Dinivedilineolursaolsun.Buna “ittihad-ı anasır” (unsurlarınbirliği) denirdi.Osmanlıulusçuluğudadiyebiliriz.Cumhuriyetdönemindebuanlayışkimilerincealaykonusuolmuştur.Oysaalayedilecekbiryanıyoktur.İsviçre’de3(hatta4)dilkonuşulmaktadır. Almanca konuşan kantonlar (iller) Almanya veAvusturya’ya, Fransızca konuşan kantonlar Fransa’ya, İtalyanca konuşankantonlarİtalya’yabitişiktir.Amabirİsviçreulusuvardır,herkesbunukabuleder. Bildiğim kadarıyla çılgın Hitler bile İsviçre’nin Almanca konuşankantonlarını “kurtarmak”, ilhak etmekten söz etmemiştir. Diğer bir örnekBelçika’dır. Demek ki ulus, ulusçuluk olayı dil, din, ülke ile çok da ilgisiolmayan, kafalardaki bir olaydır. Bir insan X ulusundan olduğunudüşünüyorsa,oulusabağlıysa,onunX’çekonuşmaması,oülkenindinindenolmamasıçokdaönemlideğildir.İngiliztarihçisiA.J.P.Taylor,Avusturya-Macaristan ve Osmanlı imparatorluklarının karışık etnik yapıları yüzündendeğil, I. Dünya Savaşı’nda yenildikleri için dağıldıklarını söylüyor. Bu,üzerindedurulmasıgerekenbirdüşüncedir.

VII

BirinciMeşrutiyetveBüyükBunalım

I. Meşrutiyet’in kapısını açan önemli bir etken mali bunalımdır. Bu çokilginçtir, ziraBatı’dakiözgürlükmücadelelerindeönemlidönüşümlerinmalibunalımortamındavebüyükölçüdebundandolayıgerçekleştiğinigörüyoruz.İngiltere’de 1640 ihtilalinin çıkmasının ardında, Stuart krallarının halktanaldıkları vergileri çarçur etmeleri, sürekli vergileri artırmak ya da yenivergiler koymak istemeleri, parlamento uysallık göstermeyince onunlamücadeleye girmeleri vardır. Fransa’da da Etats Généraux adındaki meclis1614’ten beri toplanmıyordu. 1789’a doğru Fransa kralı para bulmak içinbütün çareleri tüketmiş, sonundameclisi toplantıya çağırmaktan başka yolukalmamıştı. İhtilali başlatan bu meclis oldu. Amerikan İhtilali de malinedenlerlepatlakvermişti.

Osmanlı Devleti 1854’ten başlayarak Avrupa’dan borç almaya başladı.Borçlanma mali kurumların örgütleyip çıkardıkları tahvillerin borsalardatasarruf sahiplerine satılması suretiyle oluyordu.Bugün deTürkiye dışarıyaborçlanmaktadır. Ne var ki, bugünkülerden farklı olarak, o dönemde alınanborçların pek azı demiryolu yapımına giderken, çoğu sarayın lüksharcamaları, silah alımı gibi verimli olmayan alanlarda kullanılıyordu.Abdülaziz döneminde (1861-1876) Osmanlı donanması tonilato olarakAvrupa’nın ikinci donanması durumuna gelmişti. Abdülmecit’in 12çocuğundan biri olan Fatma Sultan, M. Reşit Paşa’nın oğlu Ali Galip’leevlenirken 15 gün düğün yapılmış ve 2 milyon altın harcanmıştı. Bir süresonra borç ödeyebilmek için borç alınmaya başlandı. Osmanlı Devleti’ninmaliyesine güvensizlik arttıkça, borçlanma daha ağır şartlarla yapılıyordu.Resmi olarak saraya devlet gelirlerinin 1/14’ü ayrılıyor görünüyordu, amagerçekte sarayın 1/7’sini harcadığı söyleniyordu. Kırsal kesimde kıtlık(örneğin,Ankara bölgesinde açlıktan insanlar ölmüştü) herhalde kaçınılmazgörünen sonucu çabuklaştırdı. Sadrazam Mahmut Nedim Paşa devletiniflasını ilan etmekzorundakaldı (Tenzil-iFaizKararı, 6Ekim1875).Bunagöre5yılsüreylefaizborçlarınınancakyarısıödenecek,ödenmeyenfaizlerekarşılık%5faizlitahvillerverilecekti.

BöyleceOsmanlıDevleti iktisadiveaskeri iflastansonrabirdemali iflasıyaşamışoluyor,dahadabağımlıhalegeliyordu.Bukararmuazzambirtepkidoğurdu, zira Osmanlı tahvilleri, birçoğu İngiltere ve Fransa’da olan çoksayıdatasarrufsahibininelindeydi.Kararlabirliktebuinsanlarıngelirleri%50azalmış oluyordu. Kamuoyu Osmanlı’nın aleyhine döndü. O zamana kadar“adam olmak için gayret ediyor” gibisinden sempati ile bakılan OsmanlıDevleti,artıkbarbarlığınsomutbiçimiolarakdeğerlendirilmeyebaşlandı.

Nitekim daha önceki aylarda Hersek’te Hıristiyan köylüler ayaklanmıştı(1875). Balkanlar’da genellikle, çağdışı olan Osmanlı yönetimi aleyhindebüyük bir birikim vardı. Slavlar arasında ulusçu duygu ve düşünceleryayılıyor,Osmanlıyönetimidayanılmazbirboyundurukolarakgörülüyordu.Rusya bu gelişmeyi körüklemek için elinden geleni yapıyordu. Avusturya-Macaristanbudurumuendişeyle karşılıyordu.Zira güneye,Selanik’e doğruyayılmaemelibesliyordu.BosnaSırbistan’akatılırsa,Karadağdabuülkeyekatılabilecekti. Böylece hem pek çok Slav nüfus barındıran, Avusturya’yırahatsız edecek büyük bir Sırbistan ortaya çıkacak, hem de Avusturya’nınSelanik yönünde ilerlemesi tıkanmış olacaktı. Onun içinAvusturya, Bosna-Hersek’i eline geçirmek istiyordu. Hersek’teki isyanı da bu amaçla okışkırtmıştı. İsyan kısa zamanda yayılınca, Avrupalılar ıslahat talebiylemüdahaleettiler.

Ertesi yıl Mayıs başında (1876) Bulgarlar da ayaklandılar. BirçokMüslümanın öldürülmesinden sonra ayaklanma kanlı bir biçimde bastırıldı.Bizimkaynaklar1.000Türkekarşılık4.500Bulgarınöldüğünü,Batılılar iseölen Türkleri çok kez görmezlikten gelip 15.000 kadar Bulgarın öldüğünüileri sürerler. İngiltere’de muhalefetteki Liberal Parti’nin önderi olanGladstone, kamuoyunda Tenzil-i FaizKararı dolayısıyla ortaya çıkmış olanOsmanlıaleyhtarlığındanyararlanarak,iktidardakiMuhafazakârParti’yekarşıbirkampanyabaşlattı.ZiraMuhafazakârlarOsmanlı’yıdestekliyorlardı.

30Mayıs1876’dayeniiktidaragelmişolanMütercimRüştüPaşahükümeti,Abdülaziz’i tahttan indirdi. (Abdülaziz 4 gün sonra intihar etmiştir.) Bupadişah kötü yönetimden, özellikle mali iflastan sorumlu tutuluyordu. YenipadişahV.Murat’tı.Hükümet yeni dönemde sarayın harcamalarını denetimaltına almak isterken karşısında iki yol görünüyordu. Hükümet üyesi olanMithat Paşa’ya göremeşrutiyete gidilmeliydi, zira seçilecekmeclis sarayınisrafınıönleyebilirdi.Öteyandan,yinenazırolanHüseyinAvniPaşa’yagöre,çarepadişahıkuklalaştırmak,bütünyetkilerihükümetevermekti.Meşrutiyetbizegöredeğildi.Hükümetönceikincigörüşübenimsedi.NevarkiHüseyinAvni’yiAbdülaziz’inyaveriöldürdü.V.Muratdaçıldırıncameşrutiyetyoluaçıldı. Mithat Paşa ile yaptığı bir görüşmede Veliaht Abdülhamit, tahtageçerse meşrutiyeti getirmeye söz verdi. Bunun üzerine V. Murat tahttanindirildi(tahttaancak3aykalabilmişti).

TersaneKonferansı

Yeni padişah II. Abdülhamit Kanun-u Esasi’nin (anayasa) hazırlanmasınıbuyurdu.Böylecehemvaadiniyerinegetirmiş,hemdeAvrupamüdahalesininyolunu kesmiş olacaktı. Bütün Osmanlılar siyasal temsilcilerini seçerekmeclisioluşturacaklar,meclisgerekendüzeltimlerikendiyapacaktı.Busıradabüyük devletler Balkanlar’da yapılacak düzeltimleri görüşmek üzere,

İstanbul’da uluslararası bir konferans düzenlediler. 23 Aralık 1876’daTersane’deki konferans açılmak üzereyken, Kanun-u Esasi’yi, yanimeşrutiyeti duyuran top atışları başladı. Hariciye Nazırı Saffet Paşa, sözalarak, durumu açıkladı ve Osmanlı halkı meşrutiyet sayesinde kendiyönetiminiüstlendiğinegöre,artıkkonferansiçinyapacakbirşeykalmadığınıbildirdi. Temsilciler bu olup bittiyi pek soğuk karşıladılar ve çalışmalarınımeşrutiyetidikkatealmadanyürüttüler.Sonundakonferans,Bosna-HersekveBulgaristan’ıözerkliğedoğrugötürecekgenişbir ıslahatplanıortayakoydu.Plan reddedilirse elçilerin İstanbul’dan ayrılacağı, muhtemelen Rusya’nınsavaşaçacağıuyarısıyapıldı.

Osmanlıhükümetiözelbirmeclisedanıştıktansonraplanıreddetti.Elçilerİstanbul’uterkettiler.SadrazamMithatPaşa,konferansınsonbulmasından16gün sonra Abdülhamit tarafından hem azledildi, hem ülke dışına sürüldü.Fakatartıkokyaydançıkmışolduğuiçinmeşrutiyettendönülemedi.Seçimleryapıldı ve 20 Mart 1877’de ilk meclis toplandı. 2 ay kadar süren birdönemdensonra,yenibirmeclis1877sonuve1878başında2aykadarsürenbir dönem daha toplandı. Kanun-u Esasi’ye göre meclis 2 bölümdenoluşuyordu: ikidereceli seçimleoluşanMebusanMeclisiveüyeleripadişahtarafından atanan Âyan Meclisi. Osmanlı toplumunun ta 1877’de seçimlegelenbirmeclis toplayabilmişolması,buülkedekidemokrasimücadelesininönemli bir olayıdır.Örneğin,Rusya’da seçimle oluşanmeclis ilk kez ancak1906’datoplanabilmiştir.

MebusanMeclisi, ilkkezdemokrasiyideneyenbirülke içindikkatedeğerbirolgunlukgösterdi.Üyesibulunançoksayıdagayrimüslimerağmen(yarıyayakın),savaşkarşısındagenellikleidealolarakbeklenebilecekOsmanlıcıbirdayanışmanın iyi bir örneğini verdi. Tutanaklar incelendiğinde, hükümet veidarenin cehalet, yolsuzluk, rüşvet, beceriksizlik, keyfilik, baskı ve zulümuygulamaları içindebocalamaktaolduğu izlenimiaçıkçaortayaçıkmaktadır.Meclis, genellikle, hükümet ve idarenin kusurlarını görebilen ve eleştiren,ilerlemeden yana, özgürlükçü, çağdaş, akılcı, hukuk devletinden yana birtutum içinde görünmektedir. Bu eleştirilerin devlete bağlılık anlayışı içindeyapıldığınıgörüyoruz.

Büyük devletler Tersane Konferansı kararlarının reddi üzerine Londra’datoplandılar.Kararlarıbirazyumuşattılar.Abdülhamitvehükümetibunlarıdareddettiler.Meclishükümetintutumunuonayladı.OysaişinRusya’ylasavaşadoğru gittiği açıkça belliydi. Hükümet herhalde orduya ve eninde sonundaİngiltere’nin, Kırım Savaşı’nda olduğu gibi, yardıma geleceğine güveniyorolmalıydı. Ülkede adeta ulusçu denebilecek bir hava esmekteydi. 24 Nisan1877’deRuslar, “93Harbi”diyedebilinen1877-78Osmanlı-RusSavaşı’nıbaşlattılar. Sonunda Osmanlı ordusu yenildi ama, buna rağmen yaptığı iki

başarılısavunmayla1839askeriiflasınıngeridekaldığınıgösterdi.Bubaşarılısavunmalar Bulgaristan’da, Plevne’de (Gazi Osman Paşa) ve Erzurum’da(GaziAhmetMuhtarPaşa)yapıldı.

Rus ordusu İstanbul önlerindeyken Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşmasıbağıtlandı.Romanya,Sırbistan,Karadağözerkliktenbağımsızlığayükseldiler.Bulgaristan Ege’de kıyıları olan özerk bir prenslik oluyor, böyleceOsmanlı’nın Arnavutluk ve çevresiyle kara bağlantısı kopuyordu. Ruslarayrıca Kars, Ardahan, Batum bölgesini, Avusturyalılar Bosna-Hersek’ialıyorlardı. Bu şartlar İngiltere’ye fazla ağır göründü, İngiliz donanmasıMarmara’yagirdi.OnunüzerineAlmanyaarayagirerekBerlin’debirkongretopladı. Burada yapılan barış antlaşmasına göre özerk ve küçük bir Bulgarprensliği, bir de özel statüsü ve merkezi Filibe olan Şarki Rumeli eyaletikuruldu. Makedonya Osmanlı’ya geri verilerek, ülkenin toprak bütünlüğüsağlandı(1878).Öbürkoşullaraynıydı.

Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ederken, belki de Osmanlı ile ilgiligeleneksel amaçlarının ötesinde,Osmanlımeşrutiyetine de savaş ilan etmişoluyordu. Zira Fransız İhtilali’nden beri Rusya mutlakiyet düzenininkoruyuculuğunu yapmış, bu uğurda ordularını harekete geçirmektençekinmemişti. Rus ordusu İstanbul önlerindeyken Abdülhamit meclisi tatiletmişti.Fakatbunumeşrutiyetinsonusaymakzordur,ziraNisan1880’ekadarAbdülhamit,meclisitoplamamaklabirliktemeşrutiyetdevamedecekmişgibidavranmıştı. Bu tarihe kadar kanunlar, “meclis toplandığında görüşülmeküzere” diye çıkarılmış, Âyan Meclisi’ne atamalar yapılmıştı. Fakat Nisan1880’de İngiltere’de genel seçimler yapıldı veGladstone’un partisi iktidarageldi. Parti açıkça Türk düşmanı olduğu için, Abdülhamit, meşrutiyetiyaşatacakmış gibi görünmenin artık gereksiz olduğunu düşünmüş olmalıdır.Böylece 1880’den sonra Osmanlı Devleti yıldan yıla koyulaşan birmutlakiyete,hattabirpolisdüzeninedoğrukaymayabaşladı.

VIII

AbdülhamitDönemi

II. Abdülhamit, 33 yıl gibi çok uzun bir süre padişahlık yapmıştır.Padişahlığı bir polis devleti olarak tanınır. Bu doğru olmakla birlikte,yukarıda işaret edildiği üzere, rejimin bu duruma gelmesi yavaş yavaşolmuştur.

AbdülhamitbaskıcılığınınilkbüyükicraatıMithatPaşa’nınyokedilmesidir.Mithat Paşa Tuna (Bulgaristan) ve Bağdat valiliklerinde kalkınma yolundapekçokişbaşaranbüyükbirvaliolarakbiliniyordu.Bununiçinbugüneyadayakın zamanlara değin devam etmiş olan Ziraat Bankası, Emniyet Sandığı,sanat mektepleri (endüstri meslek liseleri) gibi kurumları da başlatan odur.DahasonraMithatmeşrutiyetinsimgesihalinegelmişti.1877’deAbdülhamitonu sınır dışı etti. 1878’de affetti, yurda dönmesine izin verdi. Daha sonraSuriye’ye vali olarak atandı. Orada kendini göstermesine, yararlı işleryapmasına izin verilmedi. 1880’de İzmir valiliğine getirildi, ardından datutuklanarakAbdülaziz’i öldürmekle suçlandı.Yıldız Sarayı’nın bahçesindekurulan bir çadırda özel birmahkeme oluşturuldu.Uydurma birmuhakemesonunda idamamahkûmolduysada,Avrupakamuoyununbaskısı sayesindecezası hafifletildi. Bugün Suudi Arabistan’da bulunan Taif kentindehapisteyken bir gün hapishane görevlileri tarafından boğuldu. Abdülhamitbundanhabersizolduğunuilerisürsedeenazındansiyasetensorumluolduğuşüphesizdir.Böylecebupadişahsiyasetenkatilcezasınıelaltındanhortlatmışoluyordu.

Abdülhamit döneminde mali iflasın doğurduğu karışıklığı çözümekavuşturmak gerekiyordu. 1881 Muharrem Kararnamesi’yle belirli bazıvergiler yeni kurulacak ve çeşitli ülkelerdeki alacaklıları temsil edecek birDüyun-u Umumiye (Genel Borçlar) İdaresi’ne verildi. Düyun-u Umumiyeböylece Maliye Nezareti gibi vergi toplayan, fakat topladığı vergileridoğrudan alacaklılara dağıtan bir örgüt oldu.Öte yandan,Abdülhamit, yenibir iflasla karşılaşmamak için sarayın harcamalarını denetim altına aldı.Bilinçli bir politikayla kişisel servetini büyük ölçüde artırdı, ülkenin enzenginlerindenbirioldu.

Abdülhamit döneminde eğitim alanında büyük ilerlemeler oldu. Örneğin1867’den 1895’e değin, 28 yılda, rüştiye ve buralarda okuyan öğrencilerinsayısı4katartmışbulunuyordu(33.469).Amabuartışarağmen,Müslümanolmayanların rüştiyelerindeki öğrenci sayısı 2 kat fazlaydı (76.359).Müslümanların Müslüman olmayanlara göre kabaca 3 kat fazla olduğudüşünülürse,MüslümanlarınMüslümanolmayanlaragöre6katgeridurumdaolduklarısöylenebilir.

Demek ki eğitimde önemli ilerlemeler kaydedilmiş ama, bunlar yetersizkalmıştı. Demiryollarının uzunluğunda önemli artışlar oldu. Genellikledemiryollarınıyabancısermayeyapmaklabirlikte,özelliklehacılarakolaylıkolmak üzere kurulan Şam-Hicaz demiryolunu Osmanlı hükümeti yapmıştır.Zamanla demiryolu yapımında Haydarpaşa-Bağdat-Basra projesini üstlenenAlmanlarağırbasmışlardır.

Abdülhamit ruh hastalığı derecesinde aşırı kuşkulu, kuruntulu bir insanolduğundan gizli polis örgütüne çok önem verdi. İnsanların, kuşkuludurumları saraya haber vermeleri teşvik edildi. Gizli polislere hafiye, ihbarmektuplarına da jurnal denirdi. Jurnalleri asılsız bile çıksa, jurnalcilerödüllendirildi. Herkes gölgesinden korkar oldu. Öte yandan basına aşırıbaskılı bir sansür uygulanıyordu. Mizah, karikatür yasaktı. Gazetelerakşamdanbütünhaberveyazılarınısansüregönderirlerdi.Sakıncalıbölümleratılır ve çok kez gazetelerde beyaz boşluklar halinde çıkardı. Sansürmemurları,neolurneolmazdüşüncesiyleAbdülhamit’tendedahakuruntuludavranmakzorunluluğunuduyuyorlardı.Padişahınburnubüyükdiye, burunkelimeleri çiziliyordu. Padişahı münasebetsiz duruma düşüren bir baskıyanlışı yüzünden devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi 1890’dakapatıldı,1908’ekadarbirdahaçıkmadı.Devletresmigazetesizkalmışoldu.

İttihad-ıOsmaniCemiyeti

1889 yılında İstanbul’da bulunan Askerî Tıbbiyeli 5 öğrenci İttihad-ıOsmaniCemiyeti’nikurdular.BukuruculardanenünlüleriAbdullahCevdetveİbrahimTemo’ydu.Kurulangizliörgütünbaşlıcaetkinliği,zamanzamankendi aralarında toplanıp Namık Kemal ve benzeri özgürlükçü yazarlarınyapıtlarını okumaktı. Bir çeşit gizli fikir kulübüydü. 1895’e doğru üyelerParis’tebulunanAhmetRızailetemaskurdularveonuntelkinlerisonucundaörgütünadınıOsmanlıİttihatveTerakkiCemiyeti(İT)diyedeğiştirdiler.

ErmeniHareketi

Cemiyetin kuruluş yılı Fransız İhtilali’nin 100. yıldönümüne rastlar. 1895iseİstanbul’daErmenisorunununpatlakverdiğiyıldır.BerlinKongresi’ndensonraOsmanlıülkesindeolupdaözerklikyadabağımsızlıkeldeetmemiş–Ermeniler dışında– gayrimüslim bir halk kalmamıştı. Anadolu’nun pek çokyerinde okul ve hastane açmış olan Amerikan misyonerleri Ermenileri buyönde teşvik ediyorlardı. Üstelik Ayastefanos Antlaşması’na DoğuAnadolu’dabulunanve6vilayeti(ogünküçokgenişsınırlarıylaVan,Bitlis,Mamuretülaziz [Elazığ], Diyarbakır, Erzurum, Sivas’ı) kapsayan, 1071öncesinde Ermenistan diye tanınmış bölgede, büyük devletlerin gözetimialtında ıslahat yapılması için hüküm konmuş, bu hüküm aynen BerlinAntlaşması’na da geçmişti.Ne var ki Ermenilerin diğerOsmanlıHıristiyan

halklarına göre iki zorlukları vardı. Biri, “Ermenistan” diye adlandırdıklarıbölgenin jeopolitik konumuydu. Bölge büyük devletler için ulaşılması çokzor, çok engebeli bir yerdi, ikincisi, Ermeniler ticaret ve zanaat uğrunaülkenin her yanına dağılmış oldukları için, “Ermenistan” diye adlandırılanbölgenin hiçbir yerinde çoğunluk oluşturmuyorlardı. En kalabalık olduklarıBitlis’tebilenüfusunancak1/3’üErmeniydi.

Ermeniler1887’deHınçak,1890’daTaşnaksutyun ihtilalörgütlerinikuruphareketegeçtiler.“Bulgarmodeli”diyebileceğimizbiryolizliyorlardı.Kanlıbir ayaklanma düzenliyorlar, sonra da ayaklanmaları yine kanlı biçimdebastırılınca, büyük devletlerin dikkatini çekip yardım ve müdahalelerinisağlamaya çalışıyorlardı. 1890’daMusaBey,Erzurum,Kumkapı, 1892-3’teMerzifon, Kayseri, Yozgat, 1894’te Sasun olaylarını çıkardılar. İngiltere veRusya’nınErmenileriçinhazırladıklarııslahatplanıreddedilince,İstanbul’dakanlıolaylarçıktı.Abdülhamithükümetininpolisisokaklardançekmesiyle3gün boyunca kanlı bir Müslüman-Ermeni kavgası yaşandı. Adeta OsmanlıDevleti’nin sonuna işaret eden bu olaylar karşısında İT fikir kulübükimliğinden çıkarak eyleme geçti. İki bildirge (beyanname) hazırlayarakduvarlara yapıştırdı. İttihatçılar, Ermenilerin Abdülhamit yönetimine karşıçıkmakta haklı olduklarını, fakat bunu tek başlarına değil, bütün OsmanlıhalklarıilebirlikteİTbayrağıaltındayapmalarıgerektiğiniilerisürüyorlardı.İT bu biçimde ortaya çıkınca, özgürlükçüler ve genel olarak aydınlarüzerindeki baskılar yoğunlaştırıldı. Birçok İttihatçı ülke dışına, özellikleFransa’yakaçtı.Kalanlar1896ve1897’deikidarbetasarladılarsada,herikiseferdedeniyetleriortayaçıktıvebaşarısızoldular.

İT 1895 yılında ilk nizamnamesini (tüzüğünü) hazırladı. Nizamnamedenbazı ilginç özellikler ortaya çıkmaktadır. Polis bir üyeyi yakaladığında, oüyenin bütün örgütü ele verememesi için hücre tarzında örgütlendiğinigörüyoruz. İT’ye karşı çıkanların “vatan düşmanı” olarak değerlendirilmesi,dahabaşından İT’ninkendini “cemiyet-imukaddese” (kutsaldernek)olarakgördüğünü, kendisine karşı çıkanlara hoşgörülü olmadığını göstermektedir.Yinedikkatiçekenbirnokta,nizamnamedekadınlarınüyeyazılabilecekleri,erkeklerleaynıhaklarasahipveaynıgörevlerleyükümlüolacaklarıyolundakihükümdür. Oysa o sırada kadınların kaçgöçlerini sağlamak için hükümettarafındanalınanönlemler ileribirnoktayavardırılmıştı.Birkadın,kardeşi,kocası, babası dahiolsa sokaktabir erkeklebirliktegörünemezdi.Böylebirtoplumdakadınlarınbir ihtilalörgütüneerkeklerleeşitolaraküyeolmalarınıöngörmek,İT’ninnedenliçağcılbirideolojiyesahipolduğunugösterir.

AhmetRızavePozitivizm

1889’da İT kurulurken, Ahmet Rıza adında bir genç, Paris’te Fransızİhtilali’nin100.yıldönümünükutlamakiçinaçılanDünyaSergisi’nigezmek

üzere buraya geliyordu. Geri dönmeyecek ve 1908’e değin yurtdışındakalacaktı.AhmetRızaParis’tebaşınıAugusteComte’un(1798-1857)çektiğipozitivisthareketekatılacaktır.Fransızİhtilaliakılcılığı,biraraonuresmibirdindurumunayükseltecekderecedeyüceltmiş,kendisineşiaredinmişti.Dahasonra Napolyon’un 1815 yenilgisiyle Fransa’da İhtilal öncesine dönüşyapılınca, akılcılığa karşı da tepki gösterildi. İşte Comte akılcılıklaihtilalciliğin birbirine karıştırılmaması gerektiğini, toplumbilim (sosyoloji)sayesinde toplum yasalarının öğrenilebileceğini, bu sayede ihtilal olmadantoplumlarınbilimselolarakbiçimlendirilebileceğini,ileriyegötürülebileceğinisöylüyordu. Nitekim pozitivizmin iki düsturu “düzen ve ilerleme” idi(Osmanlıca olarak söylendikte, “intizam” ve “terakki”). Yani, düzen içindeilerleme öngörülüyordu. Pozitivizmin “terakki” düsturu özgürlükçü hareketietkileyerek, İttihad-ı Osmani olan örgüt adını “İttihat ve Terakki”yedönüştürmüştü. Ahmet Rıza’ya göre Osmanlı toplumunu kurtaracak olan,Kanun-u Esasi’den ve meşrutiyetten çok, yeni bir insan tipi yetiştirmekti.Yeniinsan“ekmeğinialnınınteriylekazanan,menfaatinikimseninzararındaaramayanadam”olacaktı.Bu,bilimveeğitimiyaygınlaştıraraksağlanacaktı.

Özgürlükçü hareket 1897’den sonra bir ara tavsadı. Darbe girişimlerininboşa çıkartılması bir yandan, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda Osmanlıordusunun kazandığı zaferin Abdülhamit’e sağladığı prestij öbür yandan,hareketi bir durgunluğa soktular. HattaAhmet Rıza’nın yerine İT’nin Parisörgütünün başına geçmiş olanMizancıMurat, Abdülhamit’in af önerisi vebazı kuru vaatler karşılığında “mütareke” yaparak kalktı, İstanbul’a döndü.İT’ninyenidencanlanmasıPrensSabahattinsayesindeoldu.

PrensSabahattin

Sabahattin’in babası Damat Mahmut Paşa Abdülhamit’in kız kardeşiyleevliydi.AlmanlarınyürütmekteolduğuBağdat demiryoluKonya’yaulaştığısırada, İngilizler İskenderun-Bağdat-Basra demiryolunu üstlenmek üzeredevreyegirmekistediler.BuişintakibiniMahmutPaşa’yahavaleetmişlerdi.Oysa Alman İmparatoru Kayzer II. Wilhelm 1898’de Osmanlı Devleti’neresmi bir ziyaret için gelmişti. Bu bile Almanların Konya-Bağdat-Basraimtiyazını almalarına yeterdi, çünkü öbür Avrupa hükümdarları ErmenisorunundanötürüAbdülhamit’iboykotediyorlardı.

DamatMahmutböyleceumduğunubulamayıncatepkigöstermekamacıylaiki oğlunu alıp Fransa’ya kaçtı. Padişahın eniştesinin ve yeğenlerinin“özgürlük yok” diye kaçmaları Avrupa’da gazete başlıklarını bir süredoldurdu. Abdülhamit yeğenlerinin kaçırıldığını iddia etti. Olay özgürlükçühareketibirazcanlandırdı.1902yılındaPrensSabahattinvekardeşiParis’teI.Jön Türk Kongresi’ni topladılar. Çeşitli yerlerden gelen 40 kadar delegesorunları tartıştılar. Arnavutluk eşrafından İsmail Kemal o güne değin

yapılagelenpropagandaveyayınfaaliyetiylebiryerevarılamayacağını,askerikuvvet kullanmak gerektiğini ileri sürdü. Ermeni delegeleri ise bunun dayetmeyeceğini, Avrupa devletlerinin müdahalesinin gerekli olacağınısöylüyorlardı. Prens Sabahattin her iki görüşü benimsedi, fakat dışmüdahalenin demokratik devletler (yani İngiltere ve Fransa) tarafındanyapılmasışartınıkoştu.BukararlaraAhmetRızavearkadaşları (Dr.Nâzım,YusufAkçuragibi)karşıçıktılar.

BöyleceJönTürkhareketibölünmüşoldu.Sabahattinvearkadaşlarıkongrekararına uygun olarak bir askeri hareket de hazırladılar. Trablusgarp ValisiRecep Paşa Abdülhamit’i devirmek için bir askeri birliği onlara vermeyikabuletti.İngilizlerinyardımıylasağlanacakgemilerebuaskerlerbindirilecekveİstanbul’agetirilecekti.RecepPaşabuiştenvazgeçince,tasarısuyadüştü.Sabahattin dikkatini bilime çevirdi. Le Play’nin kurucusu olduğu birtoplumbilim akımına bağlı E. Demolins adındaki yazarın düşüncelerinibenimsedi. Demolins’e göre iki tür toplum vardır: tecemmüi (toplulukçu),infiradi (bireyci). İnfiradi toplumlara en iyi örnek İngiltere’dir. Oradaçocuklar girişken ve hareketli bir hayat için yetiştirilirler ve büyüyünceyaman iş,hattamaceraadamlarıolurlar.O tür toplumdayönetimdeadem-imerkeziyetçidir.Köyler, kentler ihtiyaçlarını kendileri karşılarlar.Tecemmüitoplumlardaiseçocuklar“muhallebiçocuğu”olarakyetiştirilirler,büyüyüncede memur olurlar. Orada yönetim merkeziyetçi olur. Köyler, kentlerihtiyaçlarını kendileri karşılamazlar, bunumerkezdenbeklerler. Sabahattin’egöre Osmanlı toplumunun kurtuluşu infiradi bir topluma dönüşmesiyleolanaklı olacaktı. Bir süre sonra Sabahattin Paris’te Teşebbüs-ü Şahsi veAdem-iMerkeziyetCemiyeti’nikurdu.

Japon-RusSavaşı

Bu yıllarda Uzakdoğu’da önemli gelişmeler oluyordu. Kalkınma süreciiçindeolanJaponyaileRusyaarasındaMançuryaveKore’denüfuzrekabetibaş göstermişti. Bu rekabet savaşa yol açtı (1904-5).Dünyanın hayret dolubakışlarıaltındaJaponyahemkaradahemdenizdeRusya’yıyenilgiyeuğrattı.BirAsyaülkesininbirAvrupaülkesiniyeneceğineihtimalverilmemişti.Rusyenilgisi içte ilkSovyet ihtilalineyol açtı (1905).Çar, ihtilali bastırabilmekuğrunaliberalleri,yaniburjuvaziyiyanınaalmakzorunluluğunuduyduğuiçinmeşrutiyet ilanetmekyolunagitti.1906’daseçilmiş ilkRusmeclisi,Duma,toplandı (1906). Rusya öteden beri mutlakiyetin savunucusu ve jandarmasıolduğuiçin,oradakidüzendeğişikliğininuluslararasıyankılarıoldu.1906’daİran’da, 1908’deÇin’demeşrutiyet ilan edildi.OsmanlıDevleti’ndeki 1908meşrutiyetinibuuluslararasıhareketinbirparçasıolarakdagörebiliriz.

1905 başında Mustafa Kemal kurmay yüzbaşı olarak mezun oldu vekarargâhıŞam’dabulunanV.Ordu’yaatandı.OradaDr.Mustafa (Cantekin)

adındabirininbaşkanıolduğuVatanadlıgizlibirörgütbuldu.Onlarakatıldıve adınıVatanveHürriyet diyedeğiştirerekbaşınageçti. FakatŞambu türfaaliyetler için çok elverişli olmadığından, memleketi olan Selanik’e gidipörgütün bir şubesini kurdu. Orada uzun kalamadığından Vatan ve Hürriyetgelişme gösteremedi. Rumeli’deki asıl örgütlenme, Eylül 1906’da Talat,Rahmi ve İsmail Canbolat’ın 7 arkadaşlarıyla kurdukları Osmanlı HürriyetCemiyetioldu.Kurucularveüyelerdenkimileriasker,kimilerisivildi.Hücretarzında örgütleniyorlardı. Üye olmak isteyenler gece vakti maskeli üç kişikarşısındaKuranve tabancaüzerineyeminediyorlardı.Yeniüyeye ihanetinölümle cezalandırılacağı özenle belirtiliyordu. 1907’de bu cemiyetleParis’tekiİTbirleştiler.BirleşikörgütİTadınıaldı.

1907 yılında Paris’te II. Jön Türk Kongresi toplandı. Ahmet Rıza vearkadaşları,Sabahattinvearkadaşları,Ermenilerkatıldılar.BukongreAhmetRıza’nın egemenliği altında cereyan etti. Hazırlanan bir beyanname,Abdülhamit yönetiminin kusurlarını sayıyordu. Kongre silahlı ayaklanmayönteminidebenimsiyordu.

MakedonyaSorunu

1908 ihtilaliMakedonya’da çıktı. Onun içinMakedonya sorunu üzerindebirazdurmakgerekir.AvrupalılarınMakedonyadedikleriyer,yaklaşıkolaraküç Osmanlı ili olan Kosova, Selanik ve Manastır’ı kapsayan alandı.Bölgedeki nüfus şöyleydi: 1,5milyonMüslüman, 900.000 Bulgar, 300.000Rum, 100.000 Sırp, 100.000 Ulah (Eflaklı). Osmanlı istatistikleriMüslümanları etnik bakımdan ayırt etmezdi. Onlar çoğunluktaydılar, fakatBalkanulusçuluğuvegenellikleAvrupakamuoyu,Müslümanları,yüzyıllardırorayı yurt edinmiş de olsalar, “istilacı”, “sonradan gelmiş” diye nitelediğiiçin, görmezlikten geliyordu. Bu açıdan bakıncaBulgarlar çoğunluktaydılarveAyastefanosAntlaşması bölgeyiBulgaristan’a vermişti.Nevar kiBerlinAntlaşması bu düzenlemeyi bozmuştu. Üstelik sözü edilen gruplar az çokbelirgin bölgelerde toplanmamışlar, iç içe, karmakarışık durumdaoturuyorlardı. Buna rağmen Bulgarlar “komita” denen çeteler kurarak vetedhiş (yıldırı, terörizm) yöntemleri kullanarak Bulgar olmayanlarısindirmeye ya da bölgeden kaçırtmaya (“etnik temizlik”) çalışıyorlardı. Budurum karşısında Rumlar ve Sırplar da komitalar kurup mücadeleyegirmişlerdi.Osmanlıkollukgüçlerideordanorayakoşarakasayişisağlamayaçalışıyorlardı. (Şunu da belirtmeli ki, sonradan ortaya konan görüşlere göreMakedonya’da o dönemde “Bulgar” diye nitelendirilen insanlar, aslındaBulgardeğil,Makedondur.)

1902’de Bulgarlar 1 ay süren bir genel ayaklanma düzenlediler. Bununüzerine3vilayetegenelmüfettişolarakHüseyinHilmiPaşaatandı.1903’teçıkardıklarıikinciayaklanma3aysürdü.BununüzerineRusyaveAvusturya

birıslahatprogramıhazırladılar.BunagöreMakedonya’daherbüyükdevlet,kendisineayrılmışbirbölgeyejandarmasubaylarıgöndererekOsmanlıkollukkuvvetlerine danışmanlık yapacaktı. Bu plana, Osmanlı’ya şirin görünmekistediği için,Almanya katılmadı.Abdülhamit bölgeye hem asayişi daha iyisağlayabilmek, hem de kendi güvenliği bakımından mektepli subaylarıİstanbul’dan uzaklaştırmak için tercihen mektepli subayları gönderi-yordu.BöyleceRumeli’debirmekteplisubayyoğunluğuortayaçıktı.Ancak2aydabirmaaşalabilen,yabancısubaylarınlüksyaşantısınaimrenen,komitacılarınulusçulukuğruna insanlara (bu aradakendidindaşlarınada)yaptıkları kanlıeylemlerigörenbusubaylarınböyleceilginçdeneyimlerioluşuyordu.

Hürriyetinİlanı

3Mart1908’deİngiltereöbürbüyüklerebirgenelgegöndererek3vilayetetek bir vali atanmasını, Osmanlı askerinin azaltılmasını istedi. İT bunuMakedonya’nın kopması yönünde çok tehlikeli bir gelişme olarakdeğerlendirdi ve Manastır’da Rus Konsolosluğu dışındaki konsolosluklarabirer genelge göndererek, istibdada İT’nin son vereceğini, desteklenmesigerektiğini bildirdi. Böylece İT ortaya çıkmış bulunuyordu. Abdülhamithareketi bastırmak için birtakım davranışlarda bulunduysa da, beyhudeydi.Manastır’daKolağasıNiyaziBey,belediye reisivepolismüdürüdahil,200sivil ve 200 askerle dağa çıktı. Bu hareketi bastırmak için yola çıkarılanŞemsi Paşa öldürüldü. Firzovik’te Arnavutlar kandırılarak meşrutiyetiistediklerine dair Abdülhamit’e telgraf çektirildi. İşler bu kerteye geldiktensonraRumeli’ninbüyükmerkezlerinde,aynıgün,23Temmuz1908’de(Rumitakvime göre 10 Temmuz 1324) hürriyet ilan edilerek hükümete telgraflarçekildi (67 telgraf). Zaten Abdülhamit başka çare olmadığını anlamışbulunuyordu. Birkaç gün önce sadarete Sait Paşa’yı getirmişti. 24 Temmuzgünügazetelerde seçimlerinemredildiğinibildirenbirduyuruçıktı.BöyleceOsmanlıDevletiII.Meşrutiyetdöneminegirmişoluyordu.

IX

İttihatveTerakki’ninYapıÖzellikleri,31MartOlayı

II.Meşrutiyet’in bana göreTürklerin sonçağa girişini temsil ettiğini, yanibir çeşit Fransızların 1789’una denk geldiğini yukarıda belirtmiştim. Böylebir çağ ayırımını temsil ettiği kabul edilmese dahi, II.Meşrutiyet’in büyükönemişüphegötürmez.TarıkZaferTunaya’yagöre,budönemCumhuriyet’in“siyaset laboratuvarıdır”. Yani Cumhuriyet’in başardığı pek çok şey, II.Meşrutiyet döneminde tartışılmış olan konulardır. Mustafa Kemal’in budönemde faal olarak siyasetle ilgilendiği, İT hareketinin içinde yer aldığıdüşünülürse,sözkonusudüşünceninisabetideanlaşılır.BunoktadaİT’lilerin5özelliğiüzerindedurabiliriz:

1. Türkçülük, yani Türk ulusçuluğu ideolojisi. İT üyeleri arasındaMüslümanlarbüyükçoğunluktadır.AzsayıdakiMüslümanolmayanlar,çoğuhürriyetin ilanından önce cemiyete girmiş olan ve ayrılıkçı, ulusçu iddialartaşımayan bazı Yahudi ve Ulahlardır. Müslümanların büyük çoğunluğuTürktür,yadaetnikbakımdanTürkolmasalarda,kendileriniTürksayanveTürkçüeğilimlerbesleyenkişilerdir.

2.Gençlik.İhtilalcibirörgüttegençlerinegemenolmasıolağandır,özellikleörgütün yasadışı zamanlarında, ihtilalciliğin tehlike ve sorumluluğunugenellikle“delikanlı”veözelliklebekârolangençlerüstlenirler.

3.Yönetenlersınıfındanolmak.İT’lilergenelliklememurvesubaydılar.

4.Mekteplilik. İT’liler çoğunlukla Batı tipi yüksekokul öğrencileri ya damezunlarıydılar.

5. Burjuva zihniyetli olmak. İT’lilerin amacı Osmanlı toplumunu veöncelikle Türkleri, Avrupa’nın gelişmiş ülkeleri düzeyine yükseltmekti. Buülkelerin toplumları kapitalist olduğuna göre, İT’nin amacı da Türktoplumunukapitalist(burjuva)toplumadönüştürmekti.

Osmanlı toplumugelenekselbir toplumduvebutür toplumlardagençlerinbaşa geçmesi yadırganır. Bu yüzden İT, meşrutiyetin ilanından sonrahükümetikuramadı.ZamanzamanTalat,CavitgibiİT’lilernazırolabildilersede, 1913’e değin sadrazamlardan hiçbiri İT üyesi değildi. Ama İT içiniktidarda değil de denemezdi. Çünkü hükümete “şunu yap”, “bunu yapma”tarzında talimat verebiliyordu. Buna ben, tam iktidardan farklı olarak,denetlemeiktidarıdiyorum.

Öte yandan İT’nin Rumeli’de hürriyeti ilan etmiş olmasına karşılık,İstanbul,Anadolu veArap ülkelerindemeşrutiyetiAbdülhamit ilan ettirdiğiiçin, İT Abdülhamit’in padişahlığını sürdürmesine razı olmak zorunda

kalmıştı.Budurumda İTyıllarcaAbdülhamit istibdadıaleyhinde sürdürmüşolduğukampanyailetutarsızdurumadüşüyordu.İTbuaçmazdankurtulmakiçin “etraf” kuramını benimsedi. Buna göre Abdülhamit iyi bir padişahtı,fakatetrafındakibirtakıminsanlarkötüydü,Abdülhamit’ionlarkandırdıklarıiçinbazıkötülükleryapılmıştı. İTbukuramasığınarakbugibilerin içinden,kaçamamışolanlarıcezalandırdı(genellikleyüklü“bağışlar”alarak).

Meşrutiyetin gelmesiyle birlikte toplum yaşamında büyük bir canlanmaoldu.24Temmuz1908’degazeteleryazılarınısansüregöndermediler.Gazete,dergi, kitap olarak büyük bir yayın furyası başladı. Kadın hareketleri(örgütler,yayınlar),işçihareketleri(örgütlenmelervegrevler)ortayaçıktı.Buarada Prens Sabahattin de Avrupa’dan döndü. İT ile prensin örgütü olanTeşebbüs-üŞahsiveAdem-iMerkeziyetCemiyetihürriyetinilanındanhemensonra birleşmişlerdi. Fakat Sabahattin İT’de umduğunu bulamayınca, onunadamları Ahrar Fırkası’nı (Partisini) kurdular. Seçimler başladı. Bunlar ikidereceliseçimlerolduğuiçinvakitalıyordu.17Aralık1908’demeclisparlakbirtörenleaçıldı.AhmetRızaMebusanMeclisibaşkanıoldu.

SeçimlerdeİTbirincipartiolduysada,çoğunlukbağımsızlardaydı.KimiİTlistelerindeMüslümanolmayanlardayeralıyordu.İTbuazınlıklarlapazarlıkedip onlara ayrılacak mebus sayısı üzerinde anlaşmıştı. Adayları ise ocemaatler saptamış, İT onları kendi aday listelerine yerleştirmişti. İT,Müslüman İT adaylarına oy verilmezse oyların bölüneceğini, azınlıklarınhaklarından fazla mebus çıkaracaklarını duyurmuştu. Bu durumda AhrarFırkası’nın seçim başarısızlığına şaşmamak gerekir. Patrikhaneler,Hahamhane nasıl Rum, Ermeni, Yahudi cemaatlerinin tek temsilcisiyse, budurumdaİTdeMüslümanların (özellikleTürklerin) tek temsilcisidurumunageliyordu. Fakat İT’nin seçim başarısı görüntüsü aslında aldatıcıydı.ÇünküİT’ninRumeli’deki örgütlenmesi genellikle sağlam olmasına karşılık, kalanyerlerdeki örgütlenme büyük ölçüde hürriyetin ilanından sonra alelacelegerçekleşmişti. İT, Rumeli dışında, “İttihatçıyım” diye ortaya çıkan herkesiyanına alıp, mebus adaylarını da bunların arasından seçmek durumundakalmıştı.Oysabukişilerinpekçoğu İT’ninbeşözelliğini taşımayan fırsatçıkimselerdi.Dolayısıyla,meclisçoğunluklaancaketiketolarakİttihatçıydı.

HürriyetinilanındankısabirsüresonraİT,SaitPaşa’yıistemediveyerineKıbrıslıKâmilPaşageldi.BuikiyaşlıpaşaAbdülhamitdöneminin“İngilizci”diye tanınan vezirleriydiler. Kâmil, İT’nin kendisine talimat vermesineiçerliyor, başına buyruk işler yapıyordu. Bunun üzerine İT’nin önde gelenmebuslarından veTanin gazetesinin başyazarıHüseyinCahit, paşa aleyhinegensoru önergesi (istizah takriri) verdi. Ama sonra, İttihatçılar Kâmil’idevirmektenvazgeçtilervepaşa,oybirliğiylegüvenoyualdı.BuseferKâmilaşırı bir güvene kapılıp İT’ye sormadan harbiye ve bahriye nazırlarını

değiştirdi. İttihatçıların durumlarını pekiştirmek için Rumeli’den başkentegetirmiş oldukları bazı askeri birlikleri yerlerine iade etmeye kalkıştı. İTtelaşa kapılarak yeniden gensoru verdi ve büyük çoğunlukla (53 çekimservardı) güvensizlik oyu alan Kâmil çekildi (13 Şubat 1909). Bu oylamayapılırken birçok subaymeclise geldi, bazı donanma gemilerinin süvarilerinazırlarınındeğişmesiniprotestoetti.BöylecemeclisinaskeribaskıyüzündenKâmil’idevirdiğiizlenimidoğdu.

Bundan sonra 31Mart Olayı’nın çıktığını görüyoruz. Olayda, muhalefet,subayların İttihatçı olmaları durumunu göz önünde tutmuş, er ve erbaşlarıayaklandırarakmeclisietkileyipKâmil’igerigetirmeyeçalışmıştı.Subaylarınİttihatçı olduğunu söyledim. Hürriyetin ilanından hemen sonra İttihatçılarordudanalaylısubayları,yaniHarpOkulumezunuolmayansubaylarıtasfiyeettirdiler.Örneğinyalnızcakarargâhı İstanbul’dabulunan1.Ordu’dan1.400alaylı subaykadrodışınaçıkarılmıştı.HarpOkulu1848’den itibarenmezunvermeye başlamıştı amamülkiyede (sivil bürokraside) olsun, orduda olsun,mekteplilik (yani yüksekokul mezuniyeti) ve alaylılık atbaşı gidiyordu.Alaylılık,yaniokulgörmemişolmakdeyimiöncelikleordudakullanılıyordu.Yetenekli, işe yarar erler onbaşı, çavuş olabiliyor, sonra da “tezkerebırakabiliyorlardı”.Tezkerebırakanlarınyeteneklerine,üstlerinintakdirlerineve lütfuna bağlı olarak, önlerinde subaylık yolu açılıyordu. Sonuç olarakdoğrudürüstyazıyazamayanlarbilepaşaolabiliyorlardı.Padişahveyakınlarımekteplilerin daha iyi subay olduklarını bilseler de, daha sadıktırlar diyealaylılarıyeğliyorlardıgenellikle.Dahasadıkolduklarıvarsayılıyordu,çünkü“hiç yoktan”, lütufla bulundukları mevkiye gelmiş bulunuyorlardı.Mülkiye’dedebunabenzeruygulamalarvardı.İttihatçılarbirhamledeordudamektepliliğitümüyleegemenkılarakbirdevrimyapmışoluyorlardı.

31MartAyaklanması

Ayaklanmanın yakın nedeni 6 Nisan 1909 gecesi sert muhalefetiyletanınmış Serbesti gazetesi başyazarı Hasan Fehmi’nin Galata Köprüsü’ndeöldürülmesiydi. Saldırganın sırtında bir subay pelerini bulunduğu ilerisürülüyordu. Köprünün iki ucunda da karakollar bulunduğu halde, kimseyakalanamamıştı.Muhalefet,olayaçokbüyüktepkigösterdivecinayetiİT’yemal etmekte tereddüt etmedi. İT de kendini savunmak için fazla bir çabagöstermeyerek sanki cinayeti kabullenmiş oldu. (Yıllar sonra cinayetinİttihatçılartarafındanişlendiğiortayaçıkacaktı.)

HasanFehmi’nincenazesibüyükbirkitlegösterisihalinialdı.Cenazeden5gün sonra, 13 Nisan 1909’da (ya da Rumi takvime göre 31Mart 1325’te)ayaklanmaçıktı.

O gün sabahın çok erken saatlerinde Taksim civarında bulunan

Taşkışla’daki4.AvcıTaburu’nun,HamdiÇavuşilediğerçavuşveonbaşılarınkomutasındaki erler, subaylarını tutukladıktan sonra, başka kışlaları daayaklandırdılar. Daha sonra Sultanahmet’te bulunan Mebusan Meclisi’ninönünde toplandılar.Ayaklanma, “Şeriat isteriz!” sloganıyla yapılmıştı.Dahasomut olarak asker, 1) kendilerine ayaklanmadan ötürü bir sorumlulukgelmemesini,yaniaffedilmeyi,2)hükümetin,MebusanMeclisiReisiAhmetRıza ve diğer bazı İttihatçıların istifasını, 3) bazı komutanların değişmesiniistiyordu. Bazı istek listelerine göre Kâmil Paşa’nın sadrazam, NâzımPaşa’nın harbiye nazırı, İsmail Kemal’in Mebusan Meclisi reisi olması daisteniyordu.

AyaklanmakarşısındaHüseyinHilmiPaşahükümetiklasikOsmanlınasihatyolunu denediyse de başarılı olamadı. Tersine, ayaklanma gittikçeyayılıyordu.Budurumdahükümet,AhmetRıza, I.OrduKomutanıMahmutMuhtar Paşa istifa ettiler. İleri gelen İttihatçılar saklanıp İstanbul’danRumeli’ye kaçtılar. Askerin Sultanahmet’te toplanmasıMebusanMeclisi’nimuhatap kabul etmesi demekti. Oysa o gün önde gelen İttihatçılar kadar,ortalamamebuslardameclisegelmeyeçekindiler.İsmailKemalvediğerbazımuhalifmebuslar, sayıları yetersiz kaldığından, duruma egemen olamadılar.OrtayaçıkanbuyetkeboşluğunuSaray,yaniAbdülhamitdoldurdu.Askere,yeni sadrazamın Tevfik Paşa, harbiye nazırının Gazi Ethem Paşa olduğu,onlarındaaffedildiğimüjdesiverildi.GaziEthemPaşa1897Osmanlı-YunanSavaşı’nın kahramanı, herkesin saygı duyduğu biriydi. En önemlisi deaffedilmekti.Askeraffedilmeninsevinciyleakınakıngitti,YıldızSarayı’ndaAbdülhamitlehindegösteriyaptı.Odaburadabirhatayapıpbalkonaçıkarakonlara göründü. Bu bir hataydı, çünkü isyancı askerlerle birlikmiş gibi birizlenim verebiliyordu. Daha sonra asker bütün gece sokaklarda dolaşıphavayakurşunsıktı.

İsyanınkimtarafındançıkarıldığıkonusundaüçaçıklamavardır.Birincisinegöre işin sonunda İT iktidarını perçinlediğine göre, o çıkartmış olmalıydı.İktidarların kendi aleyhlerine komplolar düzenleyip, sonra bunları gerekçegöstererek baskı önlemleri almaları görülmemiş şey değildir. Ama böyleeyleme geçen ve başarılı olan bir komplo düzenlemek herhalde akıl kârıolmasa gerek. Zaten işin İT’den kaynaklandığını gösterir ciddi kanıtlar dayoktur.İkincigörüşegöreayaklanmaAbdülhamit’inişidir.Bencebugörüşdedoğru değildir. Gerçi oluşan iktidar boşluğundan Abdülhamit yararlanmadıdeğil. Hareket Ordusu gelmeseydi Abdülhamit hem tahtta kalacak, hem degüçlenmiş olacaktı. Bu olanağı istibdada dönmek için kullanıpkullanmayacağıkestirilemez.Amabütünbunlarayaklanmadanonunsorumluolmasıdemekdeğildir.

Bence ayaklanmayı çıkaran başta Prens Sabahattin,muhalefetti.O zaman

sormak gerekir, muhalefet ayaklanmayı neden sahiplenmemiştir?Sahiplenememişti, çünkü muhalefet askerin disiplinli bir güç gösterisiyapacağını ummuştu.Oysa, düzenli bir güç gösterisi yerine, kanlı bir isyanhareketigerçekleşmişti.31Martçılar2güniçinde,çoğumekteplisubayolan20’den fazla insanı öldürdüler. Öldürülenler arasında Hüseyin Cahit’ebenzetilen birmebus veAdliyeNazırıNâzımPaşa da vardı. İsyanı kontrolaltına almak için Prens Sabahattin’in bir girişimi oldu.Abdühamit’i tahttanindirmek niyetiyle işe girişmiş olan Sabahattin, tersine, onun güçlenmekteolduğunu görünce, ikinci gün donanma gemilerinin süvarilerinden, sarayıtopa tutma tehdidiyle padişahı tahttan indirmelerini istedi. Onlar da bunuolumlu karşıladılarsa da, hiçbiri –Âsar-ı Tevfik süvarisi Bnb. Ali Kabulidışında– üçüncü gün harekete geçmedi. Ali Kabuli hazırlıklara girişince,isyancılarlatemastaolanbahriyelileronututuklayıpYıldızSarayı’nınönünegetirdiler. Abdülhamit yine balkona çıkıp askere, Ali Kabuli’nin karakolateslim edilmesini işaret ettiyse de, asker onu orada linç etti. Bu olayın dayanlış anlaşılarak Abdülhamit’in aleyhinde kullanılmaya elverişli olduğuşüphesizdir.

İsyanın asıl düzenleyicisinin kim olduğu pek açık olmamakla birlikte,kimlerinaskerikışkırttığıbelliydi.BirkezDervişVahdeti’ningazetesiVolkanvardı.DervişVahdetiKıbrıslıolupNakşibenditarikatınamensupiken,İngilizyönetimi için çalışmış biriydi. Muhalefete mensup çağdaş bir İslamcı diyetanımlanabilir. Askerlerin yazdıkları şikâyet mektuplarını gazetesindeyayımlıyordu. Volkan yazarlarından Said-i Kürdi (sonradan Said-i Nursiolarak Nurculuğun kurucusu olacaktır) ile birlikte İttihad-ı MuhammediCemiyeti’nikurdu.Bumünasebetle3Nisan1909günüAyasofyaCamii’ndemevlitokunmuştu.

Askeri kışkırtan ikinci bir grup softalar, yani medrese öğrencileriydi.Hürriyettenönceİstanbulluerkeklerlesoftalaraskerlikyapmazlardı.Taşralılariçin askerden kaçmanın yolu softa olmaktı. Medreseler sırf bunun içinmedreseyegirmişinsanlarladoluydu.İTbudüzensizliğekarşıçıkarak,sınavgetirdi. Sınavda başarısız olanlar askere alınacaktı. Tabii bu, softaları İT’yedüşman etti. Üçüncü olarak kadro dışına çıkarılmış alaylı subaylarısayabiliriz. Dördüncü olarak Arnavut ulusçularını görüyoruz. Onlar İT’ninArnavutlarakarşıgütmeyebaşladığıTürkleştirmesiyasetindenyakınıyorlardı.Sonradan bu gibi kışkırtıcılardan birçoğu Divan-ı Harp tarafındancezalandırıldı.BuaradaDervişVahdetiasıldı;PrensSabahattintutuklandıysada, İngiliz elçisinin müdahalesiyle salıverildi. Sonuç olarak ayaklanmanınkimtarafındanbaşlatıldığıresmenbelirlenmedi.Muhtemelenbu,İT’ninişinegeldi. Ayaklanmadan Abdülhamit sorumlu tutulsa, muhalefet aleyhindekikovuşturma ve baskılar haksız görünecekti. Muhalefet sorumlu tutulsa, buseferAbdülhamit’intahttanindirilmesihaksızgörünecekti.Yanibubelirsizlik

sayesindeİT“birtaşlaikikuşvurmuş”oluyordu.

İsyanınBastırılması

Şimdi de isyanın nasıl bastırıldığını görelim. İsyan duyulur duyulmazağırlığı henüz Rumeli’de olan İT kesin tavır almakta gecikmedi. Çünkü İTkendini meşrutiyetle özdeşleştiriyor, kendisine karşı yapılan darbeyimeşrutiyete karşı yapılmış darbe sayıyordu. Selanik’te Hareket Ordusu’nunkurulması,başına III.OrduKomutanıMahmutŞevketPaşa’nın,Selanik’tenkatılacak fırkanın (tümenin) komutanlığınaHüseyinHüsnü’nün, Edirne’den(II. Ordu) katılacak fırka komutanlığına Şevket Turgut Paşa’nın getirilmesikararlaştırıldı. İkincigünSelanik’tebütünunsurların (milliyetlerin)katıldığıbüyük birmiting düzenlendi.Meclise, hükümete, saraya protesto telgraflarıyağdırılmaya başlandı. Oysa İstanbul’da farklı havalar esmekteydi. Saray,hükümetvemuhalifbasınfırtınanıngelipgeçtiği,işlerin“normale”döndüğügörüşündeydiler.İstanbul’daİT’sizbirkuruludüzenden(statükodan)fazlabirşikâyetleriyoktu.ÜçüncügüntoplanabilenMebusanMeclisideönceleriyeniduruma ayak uydurma yanlısı oldu. Oysa günler geçtikçe Ayastefanos’ta(Yeşilköy)SelanikveEdirne’dengelenHareketOrdusubirlikleriçoğalıyordu.İsyancılarla Hareket Ordusu arasında çatışma çıkmasını önleyebilmek içinMebusan Meclisi’nin gelenlerin geri dönmelerini tavsiye etmek üzeregönderdiğiheyetlerAyastefanos’takarşılaştıklarıkararlıveihtilalcitutumdanetkileniyorlardı. Etiket olarak da olsa İttihatçı olduklarını hatırlayıp oradakalıyorlar ve arkadaşlarını yanlarına çağırıyorlardı. 20Nisan’da İstanbul’dameclisteyeterlisayısağlanamadı.

ArtıkmeclisAyastefanos’tatoplanıyordu.Amafarklıbirisimle.

Kanun-u Esasi’ye göre Âyan ve Mebusan meclisleri Meclis-i Umumi’yioluşturuyorlardı. Meclis-i Umumi ise yalnızca her toplantı yılının başındapadişahın açış söylevini dinlemek üzere toplanan, tabir caizse, törensel birkuruluştu. Ayastefanos’ta mebuslar ve gelen birkaç Âyan üyesi ise birliktetoplanarak “Meclis-i Umumi-iMilli” diye Kanun-u Esasi’de yeri olmayan,sırforadakitoplantılaraözgübirkuruloluşturdular.Eklenen“milli”sözcüğübu kısa süreli görünüşten sonra ortadan kalkıp, 23 Nisan 1920’de kurulanTürkiye Büyük Millet Meclisi’nde “millet” sözcüğü ve kavramı olarakyeniden su yüzüne resmen çıkacaktı. Aslında, Ayastefanos’taki iki meclisibirleştirme işi, ilhamını muhtemelen Fransız İhtilali’nden almaktaydı.Hatırlanırsa,oihtilalinilkadımı;üçmeclisliEtatsGénérauxdenilenFransızparlamentosunun,krala rağmenUlusalMeclisadıaltındabirleşikbirmeclisoluşturmasıdır. Bildiğim kadarıyla hiçbir İttihatçı bu ilham kaynağınıaçıklamamıştır,çünküodönemdeülkeninzihniyetiböylebiretkilenmeyihoşgörmezdi.

24 Nisan günü Hareket Ordusu İstanbul’u işgal etti. Abdülhamitdirenilmemesiiçinaskereemirvermişolmasınarağmen,yeryerisyancılarlakanlı çatışmalar çıktı. 27 Nisan’daMeclis-i Umumi-iMilli son toplantısınıİstanbul’da yaptı. Şeyhülislamın verdiği fetvaya dayanarak Abdülhamittahttanindirildi,yerineVeliahtMehmetReşat,V.Mehmetolarakpadişaholdu(1909-1918). Sultan Reşat meşrutiyet için uygun bir padişahtı, çünkügenelliklesiyasetepekkarışmıyordu.İyiniyetli,babacanbirinsandı.BöyleceAbdülhamit’in 33 yıllık uzun saltanatı noktalanmış oluyordu.Bundan sonraonun Selanik’te oturması uygun görüldü. Hareket Ordusu’nda görev alangenç subayların birçoğu Kurtuluş Savaşı’nda önemli roller oynayacaktı.Örneğin Hüseyin Hüsnü’nün kurmay başkanı Mustafa Kemal, ŞevketTurgut’unkiKâzımKarabekir’di (Mahmut Şevket’in kurmay başkanıEnverBey’di).

Yeni dönemde Hüseyin Hilmi Paşa yeniden sadrazam oldu. Meclis kısazamanda olağanüstü bir etkinlik göstererek, çağdaş bir hukuk devletindegereklibirçoktemelyasayıçıkarttı.BunlarınönemlibirbölümüCumhuriyetdöneminde de yıllarca yürürlükte kalacaktı. Örneğin İçtimaat-ı Umumiye(Toplantı), Matbuat (Basın), Matbaalar, Taatil-i Eşgal (Grev), Cemiyetleryasaları. Bu arada Abdülhamit’in muazzam servetine el kondu. Sarayınharcamaları adamakıllı kısıldı, yüksek görevlilerin maaşları azaltıldı,memurlar arasında büyük bir tasfiye yürütüldü. Beyaz esirlerin de, zenciesirler gibi, alım ve satımı yasaklandı. Çok önemli bir iş de, Kanun-uEsasi’nin geniş çapta değiştirilmesi oldu. Bilindiği gibi 1876 Kanun-uEsasisi’negörehükümetmeclisedeğil,padişahakarşısorumluydu.Meclisinyasaönermeyetkisiyoktu.Buvebenzerihükümlerbaştanaşağıdeğiştirildi,anayasa demokratikleştirildi. O derecede ki, Prof. Orhan Aldıkaçtı, bununartık yeni bir anayasa, 1909 Kanun-u Esasisi sayılması gerektiğini ilerisürmektedir.

Yeni dönemde önemli bir gelişme de “güçlü” bir adamın ortaya çıkmasıoldu.Bu,HareketOrdusuKumandanıMahmutŞevketPaşa’ydı.KendisineI.,II. ve III. ordular müfettiş-i umumiliği diye özel bir görev verildi. Dahaönemlisi,İstanbul’da3yılsüreceksıkıyönetimilanedildiveodasıkıyönetimkomutanıoldu.Böylece İstanbul’daolupbitenher şeyekarışabilmeolanağıbuluyordu. Anlaşılan İT ortalığa çekidüzen vermek için bu yolu seçmişti.Böylece çoğunlukla gençlerden oluşan İT kendisine bir “ağabey”, hatta“baba”bulmuşoluyordu.Birbakımabu,27MayısDevrimi’ndeçoğunluklagençlerdenoluşanMilliBirlikKomitesi’ninbaşına,EmekliOrgeneralCemalGürsel’i getirmesi gibi bir olaydır. O da bir “ağabey” ya da “baba” bulmaçabasıydı. Mahmut Şevket’in yaşı, rütbesi genellikle herkesin saygısınıuyandırıyordu. Onun bir anlamda İT’nin “başına” geçmiş olması önemlisonuçlar doğurdu. Birincisi, İT içinde askeri ve sivil kanatlar vardı. M.

Şevket’in“başta”olmasıaskerikanadıgüçlendiriyordu. İkincisi,M.Şevket,Abdülhamit döneminde silah alımları ve Almanlarla temaslar gibi ilişkilerdolayısıylaAlmanya’ya yakın bir kişiydi.Dolayısıyla paşanın varlığı İT’deAlmancıetkilerigüçlendiriyordu.Şunudabelirtelimki, İngilizlergenellikle31 Mart’ı olumlu değerlendirmeye çalışmışlar, Hareket Ordusu’na soğukbakmışlardı.Almanlarisebununtersibirtavırgöstermişlerdi.Üçüncüsü,paşaİT’ye göre daha tutucuydu. Dolayısıyla İT’nin bazı ataklarını, sivrilikleriniönlüyordu. Hüseyin Cahit’in, padişahın bayramını kutlarken tahtın saçağınıöpmek yerine temenna etmesi, basında tartışma konusu olduğunda, paşa bukonunun tartışılmasını yasak etmişti. Son olarak şunu belirteyim. PaşamektepliolduğuiçinİT’yeyakındı,amahiçbirzamanİTüyesiolmamıştı.

Günümüzde31MartOlayı,yıldönümlerindetipikbirgericilikolayıolarakanılır –Menemen olayı, Sivas olayı gibi. 31MartOlayı’nın gerici bir olayolduğukuşkusuzdur,isyancıların“Şeriatisteriz”diyebağırmaları,birortaçağhukuk düzeninden yana olmaları, başlı başına bir gericilikti. Yalnız şunubelirtelim, şeriatın en önemli hükümleri –kişilik, evlenme, miras, borçlarhukuku gibi hükümler– zaten yürürlükteydi ve 1926’ya değin (MedeniKanun’un kabul edilmesi) yürürlükte kalacaktı. Muhtemelen asker şeriatisterizderken,birazdaeskiordunungevşekliğinedönmeyi,dinselgerekleriyerine getirmek gerekçesiyle talimden kaçma olanaklarına kavuşmayıistiyordu.Amayeniordudisiplininekarşıçıkmakdabirgericilikti.Yineaskerşeriatderken,herhalde,mekteplilikilkesindenalaylılıkilkesinedönülmesini,böylecekendilerine subaylıkyolununyenidenaçılmasını istiyorduki,budaüçüncü bir gericilikti. Daha genel ve kapsayıcı bir anlamda düşünülürse, osıradaçağdaşlığın,sonçağınengüçlüdevrimciörgütüolanİT’nin iktidarınakarşı çıkmak dahi, başlı başına bir gericilik sayılabilir. Çünkü gördüğümüzüzere,kusurlarıneolursaolsun,İT’ninortadankalkmasıdurumunda,oluşanboşluğueskidüzeninkurumlarıdolduruyordu.

İT’nindenetlemeiktidarıdediğimbirmodeliuyguladığınısöylemiştim.Bumodelde iktidarın, hele devrimci iddiaları olan bir iktidarın ne denlikısıtlandığı açıktır. Onun için İT tam iktidar olmak için bazı hazırlıklarabaşladı. Bunların başında siyasi müsteşarlık tasarısı gelir. Bilindiği üzere,ülkemizde bakanlık müsteşarlığı idari bir mevkidir. Oysa İngiltere’de hemidari,hemsiyasimüsteşarlarvardır.Siyasimüsteşarlar(parliamentaryunder-secretary) Avam Kamarası üyelerinden olur. İşte İT, mebuslara siyasimüsteşarlıklar vererek onların yönetimde, ve kabine toplantılarınakatılacaklarından, hükümet katında tecrübe kazanmalarını sağlayacaktı. Butasarıya önce Mahmut Şevket karşı çıktı. Anlaşılan bundan cesaret alanhükümet, ardından da bizzat mebuslar karşı çıktılar.Muhtemelen bütün buçevreler İT’nin tam iktidar olmasını, kendileri için şu ya da bu bakımdansakıncalı buluyorlardı. Mahmut Şevket ağırlığını duyurabildiği sürece ve

kendisineyakınolanmeclisteki“etiket”İttihatçılarındangüçalarak(1912’yedeğin) mebusların nazır olmalarını, dolayısıyla İT’nin tam iktidar olmasınıengelledi.İTkabineyeancakbirkaçnazırsokabiliyor,budaonuntamiktidarolmasınısağlayamıyordu.

İT’ninBazıÖzellikleri

İT’nin başka, “normal” siyasi partilerde görülmeyen birtakım özelliklerivardı. Üyeleri arasında birçok subay olduğuna, dolayısıyla sivil ve askerikanatlarından söz edilebileceğine yukarıda değindim.Başka bir özellik ikiliyapıdır. Bir yanda İttihat ve Terakki Cemiyeti vardır, bir yanda İttihat veTerakkiFırkası.Cemiyetheryerdeüyeleri,kulüpleriolan,yerelvemerkezikongreleriyapılanörgüttü.Görünüşolarakbirkültürvetoplumsaldayanışmaörgütü gibiydi. Oysa asıl İT buydu. Fırka “parti” demek olduğu halde,yalnızcaMebusanMeclisi’ndeki İTmebuslarından ibaretti,yani İT’ninpartigrubuydu.Mebuslarınçoğuetiketİttihatçılarıolduğuiçin(1912’yedeğin),İTfırkayı kendine uzak tutuyordu.Örneğin cemiyetin umumi kongresine fırkaancak3 temsilci ile katılabiliyordu.Dikkati çekenbaşkabir özellik İT’dekiortaklaşa önderlik (kolektif liderlik) anlayışıydı. Belki bazı kişilerin fazlacabir ağırlığı vardı: örneğin sivil kanatta Talat, asker kanadında Enver. Ama“tekadam”hiçolmadı.I.DünyaSavaşı’ndaTalat’laEnvernedenlisivrilselerde, karar alma organı olarak merkez-i umumi hep ağırlığını korumuştur.İT’liler“tekadam”olmasındiyeİT’de1913yılınadeğinbirbaşkanlıkmevkiiyaratmamışlardır. İster 1913’e değin kâtib-i umumiler, ister 1913’ten sonrareis-i umumiler olsun, bunların bugün Türkiye’deki siyasi partilerin genelbaşkanlarıylakarşılaştırılabilecekbirağırlıklarıolmamıştır.

Yine şaşırtıcı olan bir özellik, cemiyetin umumi kongreleriyle ilgiligizliliktir. 1908, 1909, 1910, 1911 umumi kongreleri Selanik’te basın vekamuoyuna kapalı olarak yapılmıştır. 1908 kongresinin seçtiği merkez-iumumininkimlerdenoluştuğudahigizli tutulmuştur.Herhaldekamuoyununbukadargizliliğituhafkarşılayacağıtahminedildiğiiçin,cemiyetinikiüyesi“kahraman-ı hürriyet” olarakhalka sunuldu.Her yere bu ikisinin (Enver veNiyazi) resimleri asıldı, böylece İT “somutlaşmış” oluyordu. Başka birözellik, İT’nin tedhiş(terör,yıldırı)yöntemlerinikullanmasıydı.Yasadışıbirörgütken İT’nin bu yöntemi kullanması belki anlaşılabilir. Ama 1908’densonra bunu yapmasını anlamak zordur. 1908’deAbdülhamit’in baş hafiyesiİsmail Mahir Paşa’yı, 1909’da Hasan Fehmi’yi, 1910’da Ahmet Samim’i,1911’de Zeki Bey’i öldürdüler. Son üçü sert muhalefetleriyle tanınmışgazetecilerdi.AhmetSamim’inöldürülmesiYakupKadri’ninHükümGecesiromanınakonuolmuştur.

İT neden gizliliğe ve tedhişe başvuruyordu, özellikle 1908’den sonra?Bunun nedeni İT’nin 1918’de kendini dağıtmak için yaptığı son kongrede

açıklandı sanıyorum. İT, 1908’den sonra dahi kendini, çağdaş bir toplumyaratma hedefinden henüz çok uzakta bir devrim örgütü olarak görüyordu.Hedefine ulaşamamıştı, çünkü ordu elinde olsa da, tutucu ve cahil halkınbüyük çoğunluğunun desteğine sahip değildi. 31MartOlayı durumunun nedenli zor olduğunu göstermişti. Gizlilik ve tedhiş İT’nin gücünü değil,güçsüzlüğünü gösteriyordu. 1908 programında İT toprak reformu, yanitopraksız ya da az topraklı köylülere toprak dağıtımı öngördüğü halde,sonrakiprogramlarındanbuhükmüçıkarmakzorundakalmıştı.Çünkütaşradatoprağaegemenolanâyansınıfınındesteğinegereksinimivardı.Aynıbiçimdeaslında Türkçü bir örgüt olduğu halde, program ve söyleminde Osmanlıcıgörünmek zorundaydı. Sanıyorum İT’nin içinde güçlü bir laiklik akımı davardı, ama bunu İT içinde bile dile getirmek tehlikeliydi, çünkü İT İslamcıeğilimleridesaflarındabarındırıyordu.

Son olarak İT ile ilgili olarak çok kezmerak edilen bir hususa değinmekistiyorum: İT’nin masonlukla ilişkisi. Masonluk, o dönemde genelliklefeodalizmin,mutlakiyetin,dinselbağnazlığınkarşıtıliberal,pozitivist,ilerici,seçkinci bir örgütlenmeydi. Hürriyetten önce Osmanlı Devleti’ndeki masonlocalarının hepsi yabancı kuruluşlardı, dolayısıyla da kapitülasyonayrıcalıklarından yararlanıyorlardı (örneğin, Osmanlı polisi, çağrılmadanburalaragiremezdi).GizliörgütolarakİT’ninburalardayuvalanmasıkolaydı.Üstelik masonlar, ideolojileri gereği, İT’ye üye olabilecek kişilerdi. AyrıcamasonörgütlenmesininİT’ninörgütlenmesinebirtakımetkileryapmışolduğuda açıktır. Bunları söyledikten sonra, bütün İttihatçıların ya da büyükçoğunluğunun mason olmadığını da belirtmek gerekir. Örneğin KemalAtatürk,CelalBayarbirzamanlarİttihatçıolduklarıhalde,masondeğillerdi.Bektaşiliğin İT ile ilişkisi de bunun gibidir. Bektaşilerin “liberal”diyebileceğimiz dünya görüşleri, onları başkalarına göre İT üyeliğine dahaaçıkkılıyordu.Sonuçolarakda1908öncesinde,birçokİT’lininaynızamandaBektaşiolduğunugörüyoruz.

X

İttihatveTerakki’ninDenetlemeİktidarı

1909 yılının sonuna doğru önemli bir dış olay Hüseyin Hilmi kabinesinisarsmaya başladı. Fırat Nehri’nde devlete ait Hamidiye Şirketi’yle İngilizLynch Şirketi gemicilik yapıyorlardı. Bu sırada Lynch’in ayrıcalığı bitmeküzereydive iki şirketin%50’şerhisseyle75yıllıkayrıcalığıolacakyenibirşirket kurmaları hükümet tarafından önerilmekteydi. Bağdat mebusları veMahmutŞevket iseLynch’in ilişiğininkesilmesini istiyorlardıvebukonudasert bir tartışma başlamıştı. İtiraz edenler ulusçuluk mu, Almancılık mıyapıyorlardı, bence çok açık değildir. Sonunda hükümet meclisten güvenistedi ve ezici bir çoğunlukla güvenoyu aldı. Buna rağmen Hüseyin Hilmiistifa etmek gereğini duydu. Yeni hükümeti kuran Hakkı Paşa, Lynchayrıcalığını yenilemedi. Bu davranışın ne denli isabetli olduğu tartışılabilir.Zatenİngiltere,İT’yesoğukbaktığını31Martvesilesiylebellietmişti.Lyncholayınınİngiltere’yibüsbütünkızdırdığıtahminedilebilir.Dolayısıylasonrakiaylarda çıkan isyan ve savaşlar da İngiltere’nin Osmanlı’ya karşı olumsuzdavranışlarınıetkilemişolabilir.

HakkıPaşakabinesininikiözelliğivardı.Birincisi,eskisinegöreçoksayıdaİttihatçı görev almıştı: Talat (Dahiliye), Cavit (Maliye), İsmail Hakkı(Maarif), Hayri (Evkaf). İkincisi, Mahmut Şevket de harbiye nazırı olarakhükümete girmişti. Böylece herhalde Paşa’nın denetim altına alınabileceğiumulmuştu. Hiç de öyle olmadı. Maliye Nezareti’yle büyük sorunlar çıktı.Cavit bütçe birliği ilkesini uygulamak için çabalarken, Paşa, YıldızSarayı’nda Harbiye Nezareti adına el koyduğu 550.000 lirayı vermeyireddediyordu.BütçedeHarbiye’ye9,5milyonliraayrılmışken,bütçemeclisegeldiğinde 5 mıilyon daha istiyordu. Cavit’in bütün itirazlarına rağmenmebuslar paşanındediğini yaptılar.Böylecebütçe allakbullakoluncaCavitborç bulmak için Fransa’ya gitti. Fakat, artık çağdaş bir hükümet olduklarıgerekçesiyle daha önceleri kabul edilen Düyun-u Umumiye teminatı veOsmanlı Bankası denetimi gibi şartları kabule yanaşmayınca, OsmanlıBankası borç vermeyi reddetti. Cavit borcu istediği koşullarla başkabankalardansağladı,fakatbuseferdeFransızhükümetiengelkoydu.FransaİT’ninbağımsızlıkheveslerinedurdemek istiyordu.Fransa tavrınıkoyunca,İngiltere de olmazlandı. Cavit istediği koşullarda borçlanmayı Almanya’dayapabildi.

Mahmut Şevket Harbiye bütçesinin Divan-ı Muhasebat (Sayıştay)denetiminegirmesinidekabuletmiyordu.Israredilincepaşaistifaetti.Yalvaryakar bundan vazgeçirildi. Fakat bunun için Harbiye Nezareti’nin Divan-ıMuhasebatdenetiminindışındakalmasıkabuledildi.

31MartOlayı’ndan sonramuhalefetindurumuzordu. İT, bizdenolmayan31Martçıdırhavasını estiriyor, sıkıyönetimkimseyegözaçtırmıyordu.Yinedeetkinlikgöstermeyeçalışanbazıkuruluşlarvardı.BiriOsmanlıDemokratFırkası’ydı. Kurucuları daha önce İT’yi kurmuş olan Dr. İbrahim Temo veAbdullahCevdet’ti.Temo’nunniyetiuygar,sadıkbirmuhalefetoluşturmaktı.Oysa fırkanın gazeteleri sıkıyönetim tarafından sürekli kapatılıyordu.Temo’nun iddiasına göre Mahmut Şevket, fırkanın kâtib-i umumisi FuatŞükrü’yebaston sallayarak, “Sizi sopa altındagebertirim”demişti. Fırkanınsosyaldemokrateğilimleriolduğusöylenebilir.

İkincibirfırka,Kasım1909’daMebusan’dakiArnavutveArapmebuslarınkurduklarıMutedilHürriyetperveranFırkası’ydı.Bufırkanınfeodaleğilimleriolduğu söylenebilir. Programına göre toplum ve uygarlıkça geri kalmışyöreler“tedricen”uygarlığasokulacaktı.Ayrıcavilayetmeclis-iumumileri(ilgenel meclisleri) bu amaçla yöresel yasalar hazırlayabileceklerdi. Fırkanınbaşkanlığını önce İsmail Kemal, sonra da İsmail Hakkı Paşa yapmışlardır.Sıkıyönetimyüzündenbufırkadameclisdışındagelişememiştir.

Üçüncü bir fırka Şubat 1910’da kurulan Ahali Fırkası’ydı. Bunu 20-30kadar Türk ulema mebus kurdu. Önde gelen isimler Konya MebusuZeynelabidin,Karesi(Balıkesir)MebusuVasfi,TokatMebusuMustafaSabriidi. Dinci bir parti sayılabilir. Programında ticaret ve ziraat odalarınınyaygınlaştırılması, medreselerde günümüze uygun fenlerin okutulması, işçihakları gibi çağdaş talepler yanında, alaylıların işe alınmasınınkolaylaştırılması, medreselerde Arapçaya özen gösterilmesi, mebusadaylarınınenaz5yılsüreyletemsiledecekleribölgedeyerleşmişolmalarıveileri gelen memurların memuriyetle bulundukları yerde bu şartı yerinegetirmişsayılmamalarıgibibeklenebilecektutucutalepleralıyordu.

9Haziran1910gecesi,muhalifSada-yıMilletgazetesininbaşyazarıAhmetSamimöldürüldü.MahmutŞevket, 31MartOlayı’nın çıkış gerekçesini gözönünde bulundurarak harekete geçti. Paşa’yı ve Talat’ı öldürmeyiamaçladıklarıilerisürülenRızaNurve50kadarmuhaliftutuklandılar.Gerçisonunda bunlar aklandılar ama, ortalık sorgulama sırasında yapılanişkencelerin öyküleriyle çalkalandı. Bu sıralar Arnavutluk, Suriye veYemen’de çoğu askerlik ve vergiyle ilgili merkeziyetçi uygulamalara tepkiniteliğinde isyanlaryaygınlaşıyordu.Ayrıca1911başında İT’nin içindebaşıMiralaySadıkBeyveMebusAbdülazizMecdiEfenditarafındançekilenbirHizb-iCedit (YeniHizip) hareketi başladı.Bunlar tutucu talepler içeren 10maddelikbirprogramhazırladılar.Taleplerdenbiri,mebuslardanbirininnazırolmasının, İTFırkası’nın2/3oyunabağlanmasıydı.HareketiveSadıkBey’iMahmut Şevket destekliyordu. Bu olaylar olup biterken kabinedeki İT’linazırlarınsayısıbirerbirerazalıyordu.

TrablusgarpSavaşı

AsılfelaketlerTrablusgarpSavaşı’ylabaşladı. İtalyaBerlinKongresi’nden(1878) elleri boş dönmüştü. Fransa’nın bu sıralar Fas’ı ele geçirmesi,İttihatçıların İtalyanların Trablusgarp’taki üstün konumlarını sarsmak içinadımlar atmaları, İtalya’yı harekete geçirdi. Büyük devletlerin onayınıaldıktansonra,23Eylül1911tarihindeOsmanlıhükümetinebirnotaverdiler.İlginçtirkibu,özellikleİT’yisuçlayanbirbelgeydi(yaniİtalyaOsmanlı’nıniç siyasetine karışmış oluyordu). 29’unda İtalya savaş ilan etti. OsmanlıDevleti’nin Trablusgarp’ı savunması pek zordu, çünkü Osmanlı ülkesiyleTrablusgarp arasında, İngiliz yönetimi altındaki Mısır vardı. DolayısıylaTrablusgarp’la askeri bağlantı ancak deniz yoluyla sağlanabilirdi. Oysaİtalyan donanması Osmanlı donanmasına göre çok güçlüydü. ÇanakkaleBoğazı’nı tıkadı, Ege’de, başta Rodos olmak üzere, 12 Ada’yı işgal etti.Beyrutgibikimilimanlarıtopatuttu.ÜstelikkısasüreönceMahmutŞevketTrablusgarp’tan 4 tabur askeri, birçok silah ve cephaneyi çekerek Yemen’egöndermişti.NeysekiTrablusgarp(şimdikiLibya)halkısavaşkanbirhalktı.İtalyanlardonanmadesteğindendeyararlanarakkıyılaraegemenoldular,amaçete savaşı yapan bedevilerden ötürü ülke içlerine giremediler. Bu direnişiörgütlemek ve daha etkili kılmak için birçok İttihatçı subay gönüllü olarak(sivil kıyafetle, Mısır üzerinden) Trablusgarp’a koştu. Bunların arasındaEnver,MustafaKemal, Fethi de vardı. Bu genç subaylar ve tabii bütün İT,meşrutiyeti “hasta adam”ın düzelmesi, dirilmesi olarak görmek istiyorlardı.OysaTrablusgarpgibibirolay,fazlabirşeyindeğişmediğine,imparatorluğunbatmasürecinindevametmekteolduğunaişaretsayılabilirdi.

Trablusgarp Savaşı çıkınca, Hakkı Paşa istifa etti. Yerine Abdülhamitdönemininünlüveziri,KâmilPaşaderecesindeolmamaklabirlikte“İngilizci”olaraktanınanSaitPaşageldi.SaitPaşa’nınMahmutŞevket’idengeleyecekbir ağırlığı vardı. Zaten Trablusgarp’ta işlediği hata yüzünden Şevket’insüngüsüdüşüktü.

Savaşınbaşlamasından50günkadarsonra21Kasım1911’deHürriyetveİtilaf(ÖzgürlükveAnlaşma)Fırkasıkuruldu.Bufırkaöbürfırkalarınçoğunu–Mutediller,Ahrar,Bulgarlar,Ermeniler,Ahaligibi–birleştirenbirçeşitüstkuruluştu. Bu denli farklı anlayışları birleştiren tek şey, İT’ye muhalefetti.Fırkanın başkanı Damat Ferit Paşa, 2. başkan Sadık Bey’di. D. Ferit’inkayınbiraderi Şehzade Vahdettin’in de fırkayla yakından ilgili, hatta fahribaşkan olduğu söyleniyordu. Şunu da belirtelim ki, Hareket Ordusu’ndankaçmakta olan Derviş Vahdeti, Vahdettin’e sığınmak istemiş ama yüzbulamamıştı. Saflarında kimi demokratları barındırmasına rağmen, Hürriyetve İtilaf’ın (Hİ) İT’ye göre sağda bir kuruluş olduğu açıktı. Hatta çeşitlibelirtilerdenbununbirçeşitsarayfırkasısayılabileceğianlaşılıyor.Programı,

iki dereceli seçimin ve Âyan Meclisi üyelerinin padişah tarafındanatanmasının “şimdilik” muhafazasının uygun olacağını söyledikten sonra,Âyan Meclisi’ne yasaların, bütçenin yapılmasında, hükümetindenetlenmesinde bir rol verilmesini ya dameclisin yetkilerinin artırılmasınıöngörüyordu.Ayrıca, padişaha yapılanların hesabını sorma ve yasaları vetoyetkisininverilmesiisteniyordu.

SopalıSeçimler

11Aralık1911’debirmebuslukiçinİstanbul’daaraseçimyapıldı.Seçimi1oy farkla Hİ kazandı. Hİ bunu büyük bir zafer olarak değerlendirdi. İT’debozgunhavasıesiyordu.Hükümetebirnazır sokmak istedi,MahmutŞevketengelledi. İT’nin sabrı artık taştı. Erken seçimlere gitme kararı aldı. Fakat1909 Kanun-u Esasi değişikliği ile meclisi dağıtmak çok zorlaştırılmıştı.Bunun içinbirKanun-uEsasideğişikliğiönerildi.Nihayetuzunvehararetlimücadelelerden sonra 18 Ocak 1912’de Mebusan dağıtılabildi. Meclisdağıtılınca,baştaTalatveCavit,4 İT’linazırhükümetegirdi. İTyapılanbugenelseçimlereçokdahadikkatleseçilmişadaylarlakatıldı.Seçimlerdebaskıdayaptı.Oderecedeki,1912seçimleri“sopalıseçimler”diyetanınır.Seçilen270 mebustan ancak 6’sı muhalifti. Muhalifler, biri hariç, Arnavutluk’taseçilmişlerdi.BirdeKayserieşrafındanvesubayolanAliGalipvardı(dahasonra Sivas Kongresi’ni basma görevini üstlenen kişi). Yeni meclistebaşkanlığıHalil (Menteşe)Bey üstlendi. İT ile arası soğuduğundan,AhmetRızaÂyanMeclisiüyeliğineatandı.Fakataraseçimzaferindensonra,genelseçim sonuçları muhalefeti büyük düş kırıklığına uğratmıştı. Dolayısıyla,muhalefetyinedarbedüşünmeyebaşladı.

MayısbaşındaArnavutluk’tayenibir ayaklanmabaşlatıldı.Haziran’da12subayManastır’dadağaçıktılar.Yeniseçimler,yenihükümet,Trablusgarp’ınsorumlularının yargılanması isteniyordu. Bu arada orduda gizli bir subayörgütükuruldu, İTaleyhindebildirgeleryayımlamayabaşladı.AdıHalaskârZabitan (Kurtarıcı Subaylar) Grubu’ydu. Aslında 5 subayın kurduğu birörgüttü,amabirçoksubayadınakonuşuyorgibiydi.İtalyailesavaşsürerkenbir ayaklanma başlatılması, subayların dağa çıkıp gizli örgütlerle siyasetyapmaları, seçimlerdeki yolsuzluklar ne olursa olsun ibret verici birmanzaraydı. Her siyasi toplumu bütün tartışmalara rağmen bir arada tutantemel anlaşmanın (oydaşma veya consensus) olmadığını ya da anlaşmanınbozulduğunu gösteriyordu. 2 Temmuz’da askerin siyasete karışmasınıyasaklayan bir yasa çıkarıldı. Aslında böyle bir yasak zaten vardı, ama İT,hürriyetten sonra dahi subayların kendi bünyesinde etkin siyaset yapmayadevam etmelerine izin vererek, kendisi bu yasağı çiğnemişti. İT’nin 1909umumi kongresinde Mustafa Kemal subayların siyasete karışmasınınsakıncalarına işaret etmiş, fakat kabul edilmesine rağmen, bu görüş

uygulamadaçokdaetkiliolmamıştır.

Busırada,meclistekigücündenyararlanmakisteyenİT,MahmutŞevket’invesayetindenkurtulmak içinhareketegeçti.Paşa’nınHarbiyeNezareti’ndenistifasını istedi. Paşa bu konuda hiçbir zorluk çıkarmadı, amabundan sonraİT, Harbiye Nezareti’ni önerdiği diğer 4 paşayla da anlaşamadı. Görünüşebakılırsa, bu paşalar, Mahmut Şevket’le bir çeşit “dayanışma grevi”yapıyorlardı.SaitPaşa15Temmuz’dagüvenoyuistedive4’ekarşı194oylagüven aldı. Buna rağmen 2 gün sonra istifa etti. Padişah görevi TevfikPaşa’yaönerdiamao,meclisinhemendağıtılmasınışartkoştuğuiçin,sadaretiolmadı. İT, “partiler üstü” bir hükümete razıydı, ama Halaskâr ZabitanGrubu’nunistediğigibiKâmilPaşa’nınsadaretegetirilmesihalinde,içsavaşçıkacağıtehdidindebulundu.Sonuçolarak1877-78Osmanlı-RusSavaşı’ndaErzurum’u savunan Gazi Ahmet Muhtar Paşa sadrazam oldu. Kabineyegirenler arasındaKâmil, Ferit (Avlonyalı), HüseyinHilmi,Nâzım,MahmutMuhtar (Gazi’nin oğlu) paşalar da vardı. Bu kadar çok “ağır topun”bulunmasındanötürübuna“BüyükKabine”yadababa-oğulMuhtarpaşalarıngörevalmasındanötürü“Baba-OğulKabinesi”dendi.

SaitPaşa’nınistifaetmesi,yerineGaziMuhtar’ıngelmesi,İT’nindenetlemeiktidarının son bulması demekti. Bu kesinti Babıâli Baskını’na değinsürecekti. İTMebusanMeclisi’ndeki güçlü durumuna rağmen, neden böylebir şeye razı olmuştu? Kendisine karşı her yönden yükselen protesto veyakınmalardan mı yılmıştı? Bunun etkisi olmuş olabilir, ama sanırım asılneden, İT’nin Trablusgarp’ı İtalya’ya teslim edecek bir barış antlaşmasınıimzalamakayıbınıüstlenmekistememesiydi.ÇünküTrablusgarp’tamücadeledevam ediyordu ama, umutlu bir mücadele değildi bu. 12 Ada işgaliningösterdiği gibi, İtalya başka yerlerde de Osmanlı’ya zarar verebilecekgüçteydi. İT, Trablusgarp’ı teslim etmeyi, o kadar propagandasını yaptığıkurtarıcı rolüyle bağdaştıramıyordu denebilir. Ayrıca, meclis elinde olduğuiçinistediğiandaiktidaradönebileceğininhesabınıyapıyorolmalıydı.

Olaylar başka türlü gelişti. Hükümet gün geçtikçe Kâmil ve Nâzımpaşaların etkisiyle İT aleyhtarı bir tutuma kaymaya başladı. 24 Temmuz’daHalaskârZabitanGrubuMebusanreisinebirültimatomgönderipmeclisin48saatiçindefeshiniistedi.Busırahükümetmecliseprogramınısunduve45’ekarşı 167 oyla güvenoyu aldı.Güvenoyunu alan hükümet, İT aleyhtarlığınabaşladı. Hüseyin Hilmi bunu protesto ederek hükümetten ayrıldı. İT’ninsözcüsü Tanin gazetesi çıkamaz hale getirildi. Ağustos başında MebusanMeclisidağıtıldı. İT’ninmeclisikolaydağıtmak içingiriştiğiKanun-uEsasideğişikliği,şimdikendialeyhindeişletiliyordu.

I.BalkanSavaşı

1911 yılının son ve 1912’nin ilk aylarında Balkan ittifakının örgüsüBulgaristan,Sırbistan,Yunanistan,Karadağarasındaörüldü.BundaRusyaveİngiltere önemli aracı roller üstlendiler.Ağustos ayındaBulgar komitacılarıbazıtedhişeylemleriyaptılar.Eylül’deolaylarsavaşadoğrutırmandı.Islahatkonusunda Babıâli’nin verdiği ödünler faydasızdı. 30 Eylül’de Balkandevletleri,1Ekim’deOsmanlıseferberlikilanettiler.13Ekim’deMüttefiklertaleplerini sundular: 1) Vilayetler özerk olacak, başlarında Belçikalı ya daİsviçreli valiler olacaktı. 2) Hıristiyanlar askerliklerini kendi vilayetlerinde,Hıristiyansubaylarınkomutasıaltındayapacaklardı.Busubaylaryetişinceyedek, Hıristiyan halk askerlik yapmayacaktı. 3) Yerel yasama meclislerikurulacaktı. 4) Islahatın gözetimine büyük devletlerle birlikte Balkandevletleridekatılacaklardı.5)Islahat6ayiçindeyürürlüğegirecek,Osmanlıseferberliği tek yanlı olarak sona erdirilecekti. Bu olaylar ve taleplerkarşısındaOsmanlıkamuoyundaateşlibirulusçulukrüzgârıesti.Hükümetinolumlu yanıt vermesi olanaksızdı. Balkan ittifakının da zaten böyle birbeklentisipekyoktuherhalde.

17Ekim’deBulgaristanveSırbistansavaşilanettiler.15Ekim’deİtalyailealelacelebarışyapıldı.ArdıardınayapılanmeydanmuharebelerininhepsindeOsmanlı ordusu ağır yenilgilere uğradı. 22 Ekim’de Sırplarla Kosova, 23Ekim’deBulgarlarlaKırkkilise(Kırklareli),24Ekim’deSırplarlaKomanova,31 Ekim’de Bulgarlarla Lüleburgaz meydan muharebeleri yapıldı. Bulgarordusuİstanbul’unsavunmahattıolanÇatalca’yaveGeliboluYarımadası’nıtutanBolayırhattınakadargeldi.18Kasım’daManastırmuharebesidurumuperçinledi.Kale kentler olanYanya, İşkodra,Edirne kentleri kuşatma altınaalındılar.Rumeli’ninyazgısı2haftadabelliolmuştu.

Buağıryenilgininnedenlerineolabilir?SanırımOsmanlısilahveteçhizatbakımındankarşısındakilerdençokdagerideğildi.MahmutŞevketbuuğurdabirçok harcama yapmıştı. Ama öyle anlaşılıyor ki, iletişim ve ikmalbakımından,sevkveidare(komutanlık)bakımından,savaşazmibakımındanonlar üstündü. Yenilginin baş sorumlusu Başkumandan Vekili ve HarbiyeNazırı Nâzım Paşa’ydı. Tabii genel, siyasi sorumluluk Nâzım’ı o mevkiyegetiren ve tutan Ahmet Muhtar ve Kâmil paşalarındır. Şu bakımdan dasorumludurlar ki böyle bir ölüm kalım mücadelesinde bile İT’ye karşıkavgadan vazgeçilmemiş, bir ulusal birlik havası, bir oydaşmayaratılmamıştır.TrablusgarpSavaşıdolayısıylaülkedebiroydaşmakırılmasıolduğundansözetmiştim.Oydaşmakırılmasınauğrayanbirulusun,birhalkınsavaştabaşarılıolmasıçokzordur.BuaradaİT’ninArnavutlarakarşıgüttüğüve onları isyan ettiren acemi siyasetin, Balkan yenilgisindeki, oydaşmakırılmasındakiönemlipayınaişaretetmekgerekir.

29 Ekim 1912 günü Ahmet Muhtar istifa ettirildi, Kâmil Paşa sadrazam

oldu. 1 Kasım’da Nâzım siyasi bir çözüm istiyor ve Çatalca hattınındayanabileceği konusunda karamsarlık gösteriyordu. Fransa da bu durumdaOsmanlı’nın toprak bütünlüğünü koruyamayacağı görüşünü ileri sürerken,Osmanlı hükümeti (3 Kasım) toprak bütünlüğü şartıyla mütareke sağlamaküzere büyük devletlerin aracılıklarını istedi. 9 Kasım’da Tanin’de HüseyinCahit, ordunun başına Mahmut Şevket’in getirilmesi gereğini yazdığı içingazete kapatıldı ve başka bir adla çıkarılmasına da izin verilmedi. 11Kasım’daİT’ninetkinlikleriyasaklandı.BirgünönceHİyetkililerdenaldığıişaretle kendini feshetmişti. Tutuklu İT’lilerin sayısı 55’e çıktı. Büyükdevletler araya girmeyince, Babıâli doğrudan Bulgar kralına başvurdu.ÇatalcahattınayüklenenBulgarlarsonuçalamayıncamütarekeyerazıoldular(3Aralık).Bunagöre,Londra’dabirbarışkonferansıtoplanacaktı.

Londra Konferansı 16 Aralık’ta başladı. Balkan devletleri Tekirdağ’ındoğusu ile Midye’nin doğusu arasındaki bir çizginin doğusu ve GeliboluYarımadası dışında bütün Rumeli ve Ege adalarının kendilerine verilmesiniistediler (23 Aralık). Başta Osmanlı temsilcileri yalnızca Arnavutluk veMakedonya’nın özerkliğine razı iken, daha sonra Edirne vilayeti (Mesta-Karasu sınırına değin) Osmanlı’da kalmak üzere, Arnavutluk ve Girit’instatüsünün büyük devletlerce kararlaştırılmasını, Ege adaları konusunu dabüyükdevletlerlegörüşmeyikabulettiler (1Ocak1913).BalkanlılarEdirnekenti,Giritveadalardanvazgeçilmezsegörüşmelerinkesileceğini söyledilerveöyledeoldu(6Ocak).BununüzerinebüyükdevletlerinLondraelçileribaşbaşa verdiler. 17 Ocak’ta Osmanlı hükümetine verdikleri ortak notaylaEdirne’den ve adalardan vazgeçilmesini istediler. Durum çaresizgörünüyordu. Mebusan Meclisi dağıtılmış olduğuna göre, alınacak kararınsorumluluğunu paylaşmak üzere geleneksel yola başvuruldu. Devletin ilerigelenlerinden oluşan bir şura-yı saltanata danışma kararı alındı. 22Ocak’tasarayda toplanan bu şurada, Kâmil, Edirne ve İstanbul’un kuşatılmışolduğunu, savaş ya da barışa karar vermek durumunda olduklarını bildirdi.Sonuç olarak ezici bir çoğunluk barış kararı aldı. Bu, Edirne’nin gözdençıkarılmasıdemekti.

BabıâliBaskını

İşte bu durumda 23 Ocak 1913 günü İT Babıâli Baskını denen darbeyiyaptı. İttihatçılar büyük bir kalabalık halinde Edirne için sloganlar atarakBabıâli’ye yürüdüler. Muhafızlar gelenlere engel olmadılar, çünkükumandanları elde edilmişti. Girişe engel olmak isteyen iki subay ve birkomiservuruldu.Busırada,NâzımPaşaküfrederek,“Sizbenialdattınız”diyeçıkışırken Yakup Cemil tarafından öldürüldü. Söylentiye göre İT Nâzım’ısadrazam yapma sözüyle onun desteğini elde etmişti. Gerçekten de sonzamanlarındaNâzımİT’li subaylarıgözetmeyebaşlamışve İT’yekarşıbazı

önlemlerinkaldırılmasınıyadayumuşatılmasınısağlamıştı.EnverBabıâli’de,doğruKâmilPaşa’nınyanınagittiveistifasınıyazdırdı.YazıyıalıppadişahagötürereksadareteMahmutŞevket’inatanmasınısağladı.PaşaHarbiye’yideüstlendi. Sait Halim hariciye, Hacı Adil dahiliye nazırı, Ahmet İzzet Paşabaşkumandan vekili, Cemal Bey İstanbul muhafızı (merkez komutanı)oldular.

Yenihükümetbirmillibirlikhavasıestirmeyeçalıştı.Tutuklananmuhaliflerkısasüredesalıverildiler.11Şubat’tasiyasigenelafilanedildi.YalnızBalkanyenilgisinde düşmanamaddi ve manevi yardımda bulunanlar istisna edildi.BirMüdafaa-iMilliyeCemiyetikurulduki,vataniçinuzananhereliöpmeyehazır olduğunu belirtiyordu. Prens Sabahattin ve önde gelen muhalifgazeteciler ziyaret edilerek davaya kazanılmaya çalışıldılar. AvrupakamuoyundaİTbirçeşitvebaolarakdeğerlendirildiğiiçin,BabıâliBaskınıdaçok fena karşılanmıştı. 28 Ocak’ta Balkanlılar Londra Konferansı’na sonverdiklerinibildirdiler.30Ocak’taBulgarBaşkomutanlığı,3günsonrasonaerecek mütarekeye son verildiğini açıkladı. 30 Ocak’ta Babıâli büyüklerinnotasınacevapverdi.BundaEdirne’nin2.OsmanlıbaşkentivebirMüslümankenti olduğu, ancak kentin Meriç’in sağ kıyısındaki topraklarınınverilebileceği, adaların yazgısının Anadolu’nun güvenlik gereksinmesi gözönünde bulundurulmak üzere, büyüklerin kararına bırakılabileceği belirtildi.Amabunlaryanındagümrükbağımsızlığı,ticaretteeşitlik,Osmanlı’daoturanyabancılarınvergiyleyükümlü tutulmaları,bunlaroluncayadeğin ilkağızdagümrük vergilerinin %4 artırılması, yabancı postanelerin, genel olarak dakapitülasyonların kaldırılması isteniyordu. İşte bunun için Avrupa İT’ye“illet” oluyordu.TürklerinRumeli’den büyük ölçüde kovulması, Edirne’ninOsmanlı’dan alınması söz konusuyken, onlar kalkıp bir de iktisadibağımsızlıkistiyorlardı.

Bulgarlar savaşı yeniden başlatmışlardı. İT’li genç subaylar Edirne’ninkurtarılması için bir taarruz harekâtı istiyorlardı. Babıâli Baskını Edirne’yikurtarmakiçinyapılmıştı.Nevarki,neMahmutŞevketnedeAhmetİzzet,Osmanlı ordusununbir harekât yapabileceği kanısındaydı.OsmanlıBankasıda avans vermiyordu, yani para yoktu. Ama İT’li subayların ısrarı üzerine,Bolayır’da bir harekât yapmaya karar verildi. Gelibolu Yarımadası’ndabulunan Mürettep Kolordu taarruza geçerken, 10. Kolordu da Şarköy’e,Bulgarların gerisine denizden çıkarmayapacaktı.BöyleceBulgarlar iki ateşarasında kalacaklardı. Mürettep Kolordu, kararlaştırıldığı gibi, 8 Şubat’tataarruzageçtiğihalde,10.Kolordu’nunçıkarmasıgecikti,ancakakşamvaktigerçekleşebildi. Böylece Bulgarlar önce 1., sonra da 2. hareketidurdurabildiler. Mürettep Kolordu’nun kurmay başkanı Fethi idi, kurmayheyetindearkadaşıMustafaKemaldevardı.10.Kolordu’nunkurmaybaşkanıise Enver’di. Başarısızlık karşısında iki kolordunun birbirini suçlaması,

Enver’leFethiveMustafaKemal arasındakibir suçlamayadönüştü.Ufuktabirumutkalmamıştı.Bundan sonrakihaftalar insanlarınEdirne’denayrılmadüşüncesine “alışma” haftaları oldu. 26Mart’ta Edirne çok kahramanca veçiledolubirdireniştensonra(insanlarınağaçkabuklarınıbileyemekzorundakaldıkları söylenir) teslim oldu. Büyükler Edirne’yi dışlayan Midye-Enezsınırı üzerinde ısrar ediyorlardı. 1 Nisan’da bu sınır kabul edildi ve bunauygun olarak 30 Mayıs’ta Londra Barış Antlaşması imzalandı. Edirne’ninkaybı kesinleşince İT içinde Babıâli Baskını’nı yaptıran Enver’in yıldızısöndü.İTkâtib-iumumiliğineFethiBey’ingelmesibudurumusomutlaştıranbirgelişmeydi.

Edirne’nin kaybı yeniden gündeme gelince, muhalefet de yine darbedüşünmeye başlamıştı. İT’liler Edirne’yi kurtaramamışlardı, üstelik Avrupakamuoyuonları hiç demakbul saymıyordu. İlk komploPrensSabahattin’inözel kâtibi Satvet Lutfi’nin başını çektiği, adem-i merkeziyetçi hükümetinkurulmasını öngören bir darbe girişimiydi (Mart başı). Birçoklarıtutuklanmakla birlikte, İT kurmaya çalıştığımilli birlik havasını bozmamakiçin ılımlı davrandı. Örneğin, Sabahattin’i bulaştırmamaya dikkat edildi veancak onun yalısında bir arama yapıldı. İkinci darbe girişimi LondraBarışı’ndan12gün sonra, 11Hazirangünüyapıldı. Fakatmuhalefetin öbürdarbe girişimleri gibi, bu da iyi planlanmamıştı herhalde. HarbiyeNezareti’nden Babıâli’ye gitmekteyken, otomobilinin yolu kesilen MahmutŞevket,YüzbaşıÇerkezKâzımvearkadaşlarıtarafındanöldürüldü.Nevarki,darbegirişimininöbüradımlarıgerçekleştirilemedi.YalnızcaMahmutŞevketöldürülmüş oldu. Kâzım ve arkadaşları Beyoğlu’nda İngiliz uyruklu birkadının evinde kalıyorlardı. İngiliz Elçiliği’nin gereken arama izninivermemesinerağmen,Kâzımvearkadaşları2saatsürenbirçatışmadansonrayakalandılar. Kâzım ve diğer 11 kişi idam edildiler. Bunlar arasında hemDamat, hemFransız uyruklu olan (Tunuslu)Damat Salih Paşa da vardı. İTartıknesaraynekapitülasyonhukukudinliyordu.İngiltereveFransa’nın,budavranışlarınedenlikötükarşıladıklarınıanlatmayagerekyokturherhalde.

SuikastüzerineİT“birlikveberaberlik”havasını terketti.Gıyaben idamamahkûm edilen 11 kişi arasında Sabahattin ve eski Stockholm elçisi KürtŞerif Paşa da vardı. Üstelik 200’ü aşkın muhalif tutuklandı ve Sinop’asürüldü. Daha önce, 28 Mayıs’ta, Mısır’dan İstanbul’a dönen Kâmil Paşa,İngiliz elçisinin protestosuna rağmen ev hapsine alınmış ve İstanbul’u terketmesisağlanmıştı.Çokönemlibirdeğişiklikise,ilkkezbirİTüyesinin,SaitHalimPaşa’nın,hükümetikurmaklagörevlendirilmesiydi.Gerçipaşa,İT’ninönde gelen önderlerinden sayılmazdı, ama onun sadrazamlığı ile İT’nindenetlemeiktidarısonbuluyorvetamiktidardönemibaşlıyordu.

DenetlemeİktidarıDönemininBilançosu

Bu noktada İT’nin denetleme iktidarının genel bir bilançosunu çıkarmakuygun olacaktır. Sırf siyasi olaylara, olup bitenlere bakınca, OsmanlıDevleti’nin gürültü patırtı içinde yerinde saydığı, hatta Rumeli’nin büyükölçüde elden çıkması dolayısıyla, geri gitmiş olduğu bile savunulabilir. Birölçüde bu doğru olmakla birlikte, bu dönemde yine de devrimsel birtakımadımlar atıldığını ve Türk toplumunun burjuva demokratik ihtilali sürecine,bir başka deyişle sonçağa adım attığını görüyoruz.Değişik alanlarda bununnasıl gerçekleştiğini görelim. Önce eski düzenin tasfiyesi, yeni düzeninyerleşmesi için yasama alanında gerçekleştirilen değişiklikler var. Bunlarımeşrutiıslahatdiyetanımladıkveyukarıdagördük.

İkincibiralandüşüncehayatındakigelişmedir.İTsiyasetalanındanedenlikıskanç ve baskıcı olursa olsun, düşünce alanında özgürlükçü bir tutumasahipti.YıllarcadüşünceninbaskıaltındatutulduğuAbdülhamitdönemindensonra,yayınhayatındaadetabirfışkırmaoldu.Gazeteler,dergiler,kitaplarbirfurya halinde ortalığı kapladı. Birçok düşünce akımı gelişti, serpildi, ürünverdi.Buözgürlükteneğitimdebüyükbirpayaldı.Tarihdersleriçeşitlendi,İslamiyet ve Osmanlı tarihi dışındaki alanlara yayıldı. Toplumsal içeriklidersler, felsefe okutulmaya başlandı. Cumhuriyet döneminde geliştirilecekolan halkevlerini andırırcasına, İT’nin kulüpleri, yani şubeleri, birçok yerdekültürvetoplumsaletkinlikmerkezleriolarakönemlibirişlevüstlendiler.Budönemdegelişip,sonrakidönemlerdededevamedecekolanbaşlıcadüşünceakımlarınıbirsonrakibölümdeelealacağım.

Üçüncübirgelişmealanıiktisadialandı.Buradatüzelkişileregayrimenkuledinme hakkının tanınması, genişletilmesi; gereksiz ya da harap vakıfgayrimenkullerininsatılmasınaolanaktanınması;içgümrüklerinkaldırılması;sanayi yatırımları için ithal edilecek makine ve teçhizatın gümrükten muaftutulmasıgibiönlemlerinalındığınıgörüyoruz.1911’deEge’deİncirHimaye-iZürra(Çiftçi)Şirketi’nin,1912’deyerlimalınınkullanılmasınıözendirmekiçin İstihlak-ı Milli Cemiyeti’nin kurulduğunu görüyoruz. 1886-1908arasındaki23yıldatoplamsermayesi40,2milyonkuruş(yıldaortalama1,75milyon kuruş) olan 24milli sermayeli sanayi şirketi kurulmuşken, 1909-13arasındakiyıllardatoplamsermayesi79,2milyonkuruş(yıldaortalama15,9milyonkuruşolan27millisermayelisanayişirketikurulmuştur.Şirketsayısıbakımından 5 kat, sermaye bakımından 9 kat bir artış söz konusudur.Aynıdönemlerde yabancı sermayeli sanayi şirketlerinde sayı ve sermayebakımındanyalnızca 2 kat bir artış söz konusudur. Sanırım1908öncesindeMüslümanlarınşirketkurmalarıancakyarıresmişirketleriçinsözkonusuydu.Rastgele insanların şirket kurmaları kuşkulu ve hukuken olmasa da fiilenolanaksız bir davranıştı. Tarımda da İT’nin denetleme iktidarı dönemindeüretimartışhızıçarpıcıbiryükselmegöstermektedir.

Dördüncü alan eğitimdir. 1904-08 yıllarında yıllıkmaarif bütçesi 200.000lira civarındayken, 1909’da 600.000, 1910’da 940.000, 1914’te 1.230.000liraya çıkmıştır. Bu sayıları karşılaştırırken, bu arada imparatorluğunküçüldüğünü de hesaplamak gerekir.Hürriyetin ilanında 79 idadi ve sultani(lise)varken,1914’tebusayı95’eçıkmıştır.Öğrenciveöğretmensayılarında,öncesinegöre,önemliartışlarolmuştur.

XI

İkinciMeşrutiyetDönemindeBaşlıcaDüşünceAkımları

İslamcılık

Tarık Zafer Tunaya’ya göre, II. Meşrutiyet’in Cumhuriyet’in “siyasetlaboratuvarı”olduğunugörmüştük.Şimdibaşlıcadüşünceakımlarınıgözdengeçirelim. Önce İslamcılığa bakalım. Abdülhamit İslam birliği ve hilafetdüşüncesinibelkidahaöncekihiçbirpadişahınyapmadığıkadaretkinolaraksavunduğu ve döneminde İslamcılığın Sırat-ı Müstakim diye bir dergisibulunduğu halde, yine de kendi denetimi dışında bir düşünsel gelişmeolmamasına dikkat etmiştir. Dolayısıyla İslamcılığın asıl gelişmesi II.Meşrutiyet’te olmuştur denebilir. İslamcılık, Batı emperyalizminin dünyaçapındaki yayılışı karşısında, ülkelerinin sömürgeleştirilmesine karşı tepkigösterenMüslümanlarınduyguvedüşüncelerinidilegetiren,bunaİslamiyetteçarearayanakımolaraktanımlanabilir. İslamcılarınbirbölümü,İslamiyetin,çağdaşlık bayrağına sarılarak bu işin üstesinden gelebileceğinidüşünmüşlerdir. Bunların ilki Namık Kemal’dir. Hemen belirtmek gerekir,Kemal yalnız çağdaşçı İslamcılığın değil, aynı zamanda Osmanlıcılığın(Osmanlı ulusçuluğunun) da babasıdır. Çağdaşçı İslamcılığın ikinci ismiCemalettinEfganî’dir(1839-97).O,yalnızOsmanlıDevleti’ndedeğil,başkaMüslüman ülkelerde de etkili oldu. Ayrıca Mısır’da Muhammet Abduh,Kazan’daMusaCarullah,Hindistan’daSeyyitAhmetHan,Muhammetİkbalgibi isimleri sayabiliriz. Meşrutiyette İslamcılığın dergisi Sebilürreşadolmuştur. Osmanlı çağdaşçı İslamcıları arasında Sait Halim Paşa, M.Şemsettin (Günaltay), İsmail Hakkı İzmirli, Şehbenderzade Ahmet Hilmi,MehmetAliAynîgibiisimlersayılabilir.ÇağdaşçıolmayanİslamcılaraörnekolarakAhmetNaimveMustafaSabri’yigösterebiliriz.

Garpçılık

İkinci olarak Garpçılık (Batıcılık) akımını görüyoruz. “Bu devlet nasılkurtarılabilir?” sorusunun yanıtını Batı’ya benzemekte bulanlardır bunlar.HilmiZiyaÜlkenGarpçılıkakımını4kümedeelealmaktadır:

1) Tanzimat medeniyetçileri. Bunlar, Tanzimat’ın temel öğretisi olanOsmanlıcılığa inananve bunungereği olan “ittihad-ı anasır”ı sağlamak içinGarpçılığıisteyenlerdi.Yani,Osmanlıhalkınıoluşturançeşitlidin,mezhepvemilliyetler Garpçı, “kalkınmacı” ortak bir zeminde buluşarak, birlikolacaklardı. Ülken, eğitim yoluyla Osmanlıcılığı sağlamak isteyenleri bukümeye sokuyor: Satı Bey ve Emrullah Efendi gibi. Osmanlı Devleti’nindağılması istenmiyorsa, okullarda Osmanlıcılığın telkin edilmesikaçınılmazdı.

2)Kabahatitoplumyapımızdabulup,buradaAnglosaksontoplumyapısınıgeliştirmek isteyenler ki, bunların başında Sabahattin ve çevresi geliyordu.Dahaöncebunugördük.

3) Servet-i Fünun veUlum-u İktisadîye ve İçtimaîye dergileri çevresindetoplanan pozitivistler. Gördüğümüz gibi, pozitivizm, İT hareketinin temeldünyagörüşüolmuşvebudurumdahasonraCHP’dedebelirginbirnitelikkazanmıştır(bkz.TanerTimur).AhmetRıza,açıkveseçikolarakpozitivizmebağlanmış,fakatdiğerİT’liler(veCHP’liler),çokbilinçlibirbiçimdeolmasada,bunutemeldünyagörüşüedinmişlerdir.

4) Batı’ya hayran, köktenci (radikal) Garpçılar. Bunların en ünlüsü veaşırısı, İttihad-ı Osmani adıyla İT’yi kurmuş olan 5 Askerî Tıbbiyeöğrencisinden, İçtihat dergisi sahibi Abdullah Cevdet’tir. Cevdet, Latinharflerini savunmuş, eşiyle birlikte Sirkeci’de şapka giymiş, hatta bir aragerilik çemberinin bir an önce kırılması için Avrupalılarla melezleşmeyisavunmuştu. Cevdet denli ileri gitmemekle birlikte, onunla sayılabilecekkişilerCelalNuri,KılıçzadeHakkı,kısmenRızaTevfik’tir.

Türkçülük

Üçüncü olarak Türkçülüğü ele alabiliriz. Birçok ulusçuluk akımınıincelerken yapıldığı gibi, Türkçülüğün başlangıçlarını dil, edebiyat ve tarihalanındaki çalışmalarla başlatmak olanaklıdır. Bu çalışmaların birçoğuAvrupa’da türkolojinin doğuşu ve gelişmesi ile ilgilidir. Abel Rémusat,Silvestre de Sacy,Deguignes,ArthurLumleyDavids gibi isimler anılabilir.LehdönmesiMustafaCelalettinPaşa’nın,LéonCahun’üneserleri,ArminiusVambery’nin eser ve temasları etkili olmuştur. Fuat ve Cevdet paşalarınKavaid-iOsmaniye(1851),AhmetVefikPaşa’nınLehçe-iOsmanî,Hikmet-iTarih, Süleyman Paşa’nın Tarih-i Âlem, Türkçe Sarf, Şeyh SüleymanEfendinin Lûgat-i Çağatay, Şemsettin Sami’ninKamus-ı Türkî gibi eserleriTürklük bilincini yaymışlardır. Edebiyat alanındaŞinasi’nin sadeTürkçeyleyazılmış bir şiir denemesini, Ziya Paşa ve özellikleAli Suavi’nin Türkçeyisavunduklarını, nihayet şiirde Mehmet Emin ve Rıza Tevfik’in, nesirdeAhmetHikmet’insadeTürkçeyazdıklarınıgörüyoruz.

TürkçülüğünTürkulusçuluğunadönüşmesi,İTileoldu.Fakatgördüğümüzüzere, İT imparatorluğun tasfiyesini savunamayacağı için, bu konuda sonderecede ihtiyatlı davranmak zorunluluğunu duymuş ve bu amacını uzunzamankendindenbilegizlitutmuştu.İT’ninzamanlaTürklüğünsiyasiörgütüolduğu bilincini geliştirdiği söylenebilir. Bu bilinçlenmedeki önemligelişmelerdenbiriherhaldeYusufAkçura’nınÜçTarz-ıSiyasetkitapçığıolsagerek. Akçura Kazanlı (Rusya) bir sanayicinin oğluydu. Ailesi Türkiye’yegöçmüştü. Kendisi Harp Okulu’nda öğrenciyken İT’ci etkinliklerden ötürü

Trablusgarp’a sürüldü. Oradan Fransa’ya kaçarak Paris’te siyasal bilimleröğrenimiyaptı.MezunolduktansonraRusya’yadöndüveburadanadıgeçenuzunmakalesiniKahire’deAliKemal’inçıkartmaktaolduğuTürkgazetesinegönderdi (1904). Yazıda Osmanlı Devleti için Osmanlıcılık, Türkçülük,İslamcılık siyasetleri gütmenin yarar ve sakıncalarını soğukkanlı biryaklaşımla inceledi.Böylece ilk kez bu üç almaşığın varlığıOsmanlı aydınkamuoyunundikkatineaçıkseçiksunulmuşoluyordu.Buradaşunada işaretetmek gerekir ki, Türkçülüğün siyasi bir renk almasında Yusuf Akçura,Hüseyinzade Ali, Ahmet Ağaoğlu gibi Rusya Türklerinin önemli payıolmuştur. Bunu Rusya’nın daha gelişmiş iktisadi-toplumsal ortamına veTürklerinoradabaskıaltındabir toplulukolmalarınabağlayabiliriz. İttihad-ıOsmani’nin5kurucusundanbiriolanHüseyinzadeAlidahi,1905’teTiflis’teçıkardığıHayatdergisinde,dahasonraZiyaGökalp’inünekavuşturacağıveilk kez Ali Suavi’de bulmanınmümkün olduğu, Türkleşmek, İslamlaşmak,Avrupalılaşmak(yadaçağdaşlaşmak)formülünüsavundu.

Türkçülerin ilk örgütlenme girişimi hürriyetin ilanından sonra olmuştur. 7Ocak1909’daTürkDerneğikurulmuştur.Bubirkültürderneğiydiveüyeleriarasında Ermeniler, Avrupalı bazı doğubilimciler de vardı. 31 Ağustos1911’de Türk Yurdu Cemiyeti kuruldu, amacı Türk öğrencilerine yurtsağlamaktı.Dernek,TürkçülüğüngelişmesindeönemliyeriolanTürkYurdudergisini de çıkartmıştır. Trablusgarp Savaşı’yla Osmanlı için felaketgünlerininbaşlaması,Türkçülükhareketinihızlandırmıştır.TürkOcağıİT’ninkurulmuşolduğuAskerîTıbbiye’de3Temmuz1911’deetkinliğebaşlamıştır.1910’daİstanbul’adönenveİT’ninmerkez-iumumiüyesiolanHüseyinzadeAli’nin tıp profesörü olması,YusufAkçura’nınHarbiyeMektebi’nde siyasitarihdersiokutmasıdabubağlamdaelealınabilir.

TürkOcağı’nın resmenkuruluşu25Mart1912’dir.Bu sıradaTrablusgarpSavaşı 6 aya yakın bir zamandır devam etmektedir, 3 gün önce ise İtalyaÇanakkale Boğazı’na saldırmıştır. Başvuranlar, Türkçülüğün “ağır topları”Mehmet Emin (Yurdakul), Ahmet Ferit (Tek), Ağaoğlu Ahmet, Dr. FuatSalih’tir. Türk Ocağı, özellikle İstanbul’da, her cuma verilen konferansları,kadınlıerkeklitemsilleri,ocağınyayınorganıhalinegelenTürkYurdu’ndakibüyük ilgi ile izlenen yazıları, milli iktisat alanındaki yaklaşımlarıyla çokcanlı bir etkinlik göstermiştir. Balkan Savaşı’nın patlaması, OsmanlıRumelisi’nin hemen tümünün elden çıkmasıyla Osmanlıcılık ideolojisininiflası,somutolarak,fiilenortayaçıktı.BöyleceTürkçülüğünaçığaçıkmasınınönemlibirengeliortadankalktığıgibi–zira,Türkulusçuluğunungelişmesininya da gizli kalmasının en önemli nedeni, çok-uluslu imparatorluktanvazgeçmiş görünme endişesiydi– Edirne gibi Türk anayurdu sayılacakbölgelerindeartıkeldençıkmayabaşlamasıyadatehlikeyegirmesi,Türklükbilincininetkilibirsavunmasilahıolarakyayılmasıgerektiğinigösteriyordu.

Fakat, İT’nin Türk ulusçuluğunun örgütü olduğunu açıklamasındakisakıncalar, hafiflemiş de olsa, devam ettiği için, TürkOcağı gibi örgütlerinvarlığıyinedeönemlioluyordu.Nevarki,TürkOcağı’nınmütarekeyekadarülke içinde ancak 28 şube açabilmiş olması, faaliyet merkezinin daha çokİstanbulolduğunugösterir.İstanbul’dakimerkezocağındaüyesayısı2.743’ekadarçıkmıştı.

Balkan olaylarının insanların ideolojik tutumlarını ne denli kısa zamandadeğiştirebildiğikonusundabiranıyaburadayervermekistiyorum.Mülkiyelibesteci Münir Mazhar Kamsoy’un bana anlattığına göre, Türk Ocağı’nınyükseköğretim kurumları içinde ilk kurulduğu yerlerden biriMülkiye imiş.Kendisi gibi başka bazı Üsküdarlı Mülkiye öğrencileri, kurdukları TürkOcağı’nda kendilerine yol gösterecek bir ağabeyin bulunmasını istemişler.VapurdasıksıkrastladıklarıHamdullahSuphi’yibuişeuygungörmüşlervebir gün yanına gidip düşüncelerini açmışlar. Kısa bir süre sonra TürkOcağı’na girip yıllarca onun başkanlığını yapacak olan H. Suphi, onlaraolumsuzyanıtvermiş.Demişki:“TürklerTürkçülükyaparsabu,öbüretnikkümelerindeaynışeyiyapmalarınayolaçar,imparatorlukdağılır.Zatenbende Çerkezim, davanızla ilgili değilim.” Tahmin edilebileceği gibi, yukarıdasözü edilen düşünce akımları genellikle insanlarda saf bir biçimdegerçekleşmiyordu.Örneğin ana yönelişiyle İslamcı olan bir kişi, bir ölçüdeGarpçı,birölçüdeTürkçüdeolabiliyordu.NamıkKemal’inİslamcı(amahep,sanıyorum, çağdaşçı-İslamcı) yazıları yanında Osmanlıcı, Garpçı, hattaTürkçüyazılarıyadadüşünceleridevardır.Çağdaşçı-İslamcıolanlarınaynızamanda ve önemli ölçüde Garpçı sayılabilecekleri açıktır. GarpçılarınBatı’da ulusçuluğu gördükleri için bir ölçüde Türkçü olmaları, ya da enazından Türkçülüğü “doğal” saymaları beklenebilir. Garpçıların birçoğukişilikyadadinyitimindenürktükleriiçin“ambargolu”,kısmiBatılılaşmadanyanaolmuşlardır.BöyleceBatıbirçeşitgümrükkapısındangeçiriliyor,“iyi”şeyler (teknoloji, bilim gibi) kabul ediliyor, “kötü” şeyler (aşırı bireycilik,gevşek aile bağları gibi) geri çevriliyordu. Aslında Batı en yüksek felsefidüzlemde hümanizm ve aydınlanma olarak yorumlanırsa, iş insan fikrininsınırsız özgürlüğüne indirgenmiş oluyordu. O zaman da kişilik ya da dinyitiminden korkmamak gerekiyordu. Ama bu gerçek Batılılaşmayaulaşabilmek için çok esaslı bir kültür birikimi ve bunu yayacak nitelikli veetkilibireğitimdizgesigerekirdi.Bizdebirçokulusçuambargolu,gümrüklübir Batılılaşmadan yana olmuşlardır. Atatürk’ün çizgisi aynı zamanda hemçokBatıcı,hemdeçokulusçubirçizgidir.Atatürkçüanlayışbirbakımaböyleözetlenebilir:ileriderecedeBatıcılık,ileriderecedeulusçuluk.

Sosyalizm

Dördüncü bir akım olarak sosyalizmi görüyoruz. Eylül 1910’da Osmanlı

Sosyalist Fırkası kuruldu. Daha önce Şubat’ta İştirak dergisi çıkmayabaşlamıştı.BuişiyürütenHüseyinHilmiidi(SosyalistHilmi).Fakathareket,zayıf bir hareketti.Bu, genel olarakOsmanlı ve özellikleTürk toplumununtoplumsal-iktisadi bakımdan az gelişmişliği ile açıklanabilir. Başka birdeyişle, sanayi gelişmediği için işçi sınıfı da gelişmemişti; sosyalizmingelişmemiş olması temelde buna bağlanabilir. Tabii toplumsal, kültüreleksiklikleri de hesaba katmak gerekir. Örneğin, o dönemde işçi sayısıSelanik’te İstanbul’dakinden az olmasına rağmen, toplumsal ve kültürelbakımdan daha gelişmiş olduğu için, oradaki işçi hareketi ve dolayısıylasosyalisthareketdahacanlıydı.

XII

İttihatveTerakki’ninTamİktidarıveBirinciDünyaSavaşı’naGiriş

II.BalkanSavaşı

Mahmut Şevket’in öldürülmesinden 19 gün sonra, 30 Haziran tarihindeOsmanlıDevleti veTürkler için bir “mucize” gerçekleşti.Balkan devletleriOsmanlı’dan aldıkları toprakları paylaşamayınca, Bulgaristanmüttefiklerinesaldırdı ve yenilgiye uğradı. II. Balkan Savaşı denen mücadele sırasındaBulgarlar Doğu Trakya’yı boşaltmışlardı. Osmanlı ordusu önce LondraAntlaşması’na göre hakkı olan Midye-Enez hattına ilerledi. Ondan sonraordunun Edirne’yi geri alıp almaması tartışması başladı. İT bunu istiyordu.Yaşlılar ise bunun beyhude bir çaba olacağını, “Salibin (haçın) girdiği yerehilal geri gelemez” ilkesinin Avrupa diplomasisinin şaşmaz bir ilkesiolduğunu,EdirnealınsabileOsmanlı’dabırakılmayacağınıönesürüyorlardı.AmaİT’nindediğiolduve22Temmuz’daorduEdirneveKırklareli’negirdi.Edirne’ye ilerleyen birlikler içinde Enver ve Mustafa Kemal’in birlikleriyarışıyorlardı. Yarışı Enver’in birliği kazandı. Büyük devletlerin itiraz vetehditlerine kulak asılmadı. Hatta İT’nin gizli harekât kolu olan Teşkilat-ıMahsusa’nın adamları, başta Süleyman Askerî, Batı Trakya’daki Türkçoğunluğuna dayanarak Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi’ni kurdular.Sonuçolarak29Eylül1913’teimzalananİstanbulAntlaşması’ylaBatıTrakyaBulgaristan’averildi,MeriçsınırolduveEdirneOsmanlıDevleti’ndekaldı.Bulgarlar, “daha Bulgar” saydıkları bölgeleri Sırbistan ve Yunanistan’akaptırdıklarını düşündükleri için bu iki ülkeye karşı Osmanlı ile ittifakkurabileceklerini düşünüyorlardı. Hatta bu yönde bazı görüşmeler yapıldı.Zaten başta Rusya, büyük devletler dururken Bulgaristan’ın Doğu Trakya,heleBoğazlarveİstanbulüzerindeemellerbeslemesigerçekçiolamazdı.

Edirne’nin geri alınması ülkede büyük bir sevinç yarattı. BabıâliBaskını’nınkahramanıEnver,böylecehaklıçıkmışoluyor,İTiçindedurumugüçleniyordu. Nitekim 1913 güzünde Fethi’nin Sofya’ya elçi, MustafaKemal’inaskeriataşeolması,Enver’inyenidengüçlendiğinigösteriyordu.İçsiyaset bakımından Sofya görevi bir sürgündü. Enver ve yandaşları iseHarbiye Nezareti’ni istiyorlardı. Trablusgarp ve Balkan savaşlarındakihizmetleri dolayısıyla Enver’e üçer yıl kıdem verildi ve böylece mirliva(tuğgeneral), yani paşa oldu. Mustafa Kemal ve Fethi devre dışı kalıncaEnver’eyenirakipolarakCemalortayaçıktı.OdaikirütbealarakpaşaolduveNafıa(Bayındırlık)nazırıolarakkabineyegirdi.Enver’inyükselişininbiryönüdesarayadamatoluşuylailintilisayılabilir.Hürriyetinilanındansonra,İT, sarayı denetleyebilmek için iki üyesinin saraydan kız almasını uygungörmüş,bununiçingörevlendirilenlerdenbiriEnverolmuştu.1909’daEnver,

Sultan Reşat’ın yeğeni Naciye Sultan’la nişanlandı. O sırada Enver 30,Naciye 12 yaşındaydılar. 1911’de nikâhları kıyıldı. Edirne alındıktan sonraEnverevlenmekiçinısraretti.Naciyebuluğaerince,1914’teevlendiler.

OsmanlıÜlkesininPaylaşılması

Osmanlı’nınBalkanSavaşı’nda kısa zamanda uğradığı ağır yenilgi büyükbirmaneviyatçöküntüsüneyolaçmıştı.BununbirbelirtisiMizancıMurat’ınKasım 1912’de yazdığı bir yazıda, Osmanlı’nın ancak büyük devletlerdenbirisininhimayesindeyaşayabileceğinivebudurumunçeyrekyüzyılsürmesigerektiğini söylemesiydi. Kâmil Paşa da bu sıralarda Osmanlı Devleti’niİngilizgüdümünevermekistiyordu.Aynıhava,işiaskeriyenilgiaçısındanelealanMahmut Şevket’te de vardı. Mahmut Şevket, o güne dek uygulanmışolan askeri danışman modelinin yürümediğini, ordunun adam olması içinfiilenAlmanlarınkomutasınaverilmesigerektiğinidüşünüyordu.Bununiçin24Nisan1913’teAlmanbüyükelçisinebaşvurmuştu.SonuçolarakKasım’daGeneral Liman von Sanders ile 5 yıllık bir sözleşme yapıldı. Generalİstanbul’daki 1. Kolordu’nun komutanı, Askerî Şura üyesi, her türlü askeriokul ve eğitim yerinin amiri, terfi sınavlarının düzenleyicisi, kurmaysubayların kuramsal eğitimlerinin sorumlusu olacaktı. İstanbul’daki kolorduböylece Almanların “eline” geçince, Rusya kıyametleri koparttı. Bunu“dengelemek” için İngiltere’nin İzmir’i, Fransa’nın Beyrut’u, Rusya’nınTrabzon’u işgal etmesini önerdi. Almanya geri adım atmamış olmak içinSanders’imareşalyaptıveböyleceonunkolordukomutanıolmasıolanaksızoldu.Sandersgenelmüfettişunvanınıaldı.

Mahmut Şevket bu tür bir tepki tahmin etmişti ve bunu önlemek için,İngilizlere “bir parmak bal” çalmak üzere, Almanlara başvurduğu gün,onlardan yeni Vilayetler Kanunu’nun uygulanmasına yardımcı olmalarınıistedi. Dahiliye Nezareti’ne bir müşavir, bir genel müfettiş ve Doğu (Van,Bitlis,Mamuretülaziz,Diyarbakır vilayetleri) ileKuzeyAnadolu (Erzurum,Sivas,Trabzon)bölgelerigenelmüfettişlikleriiçinbireradliye,birertarımveorman, birer bayındırlık müfettişi, ayrıca bu 7 ildeki jandarma birliklerinebirer komutan istenmekteydi. Doğu ve Kuzey Anadolu, bugünkü deyimle“pilotbölge”olacak,uygulamayavaşyavaşbütünülkeyeyayılacaktı.Butürbir ilişki daha önce Lynch ayrıcalığında yapılan “yanlışı” da düzeltmişolacaktı. Durum iki bakımdan hayli acıklıydı. Bağımsızlık ilkesindegösterdiği titizlik yüzünden kısa bir süre önce Fransa’dan borç almaktanvazgeçen İT, şimdi ordusunu Almanya’ya, içişlerini İngiltere’ye teslimetmeyehazırlanıyordu.Uluslararasıilişkilerin“acıgerçekler”ionubunoktayagetirmişbulunuyordu.BununlabirlikteİT,kapitülasyonlarınkaldırılmasıiçinmücadeleetmektenvazgeçmedivebukonudabazımesafeleralınmadıdeğil.Nevarkibüyükler,kapitülasyonlarıkaldırmayıilkeolarakkabuletselerbile,

sonunda, “ötekilerin de kabul etmesi” şartına sığınıyorlardı ki, bu, “çıkmazayın son çarşambası” anlamına gelebilirdi. İşin ikinci acıklı yönü şuydu ki,orduyuAlmanlar eliyle adametmek için İngiltere’ye verilen suspayı, ancakbuülkeyi susturabilirdi.Öbür4büyükdevletneolacaktı?Nitekimonlardasırayagirdiler.

Böylece herhalde Mahmut Şevket’in hesap edemediği bir durum gelişti.BüyükdevletlerkendiaralarındaanlaşarakvesonradaanlaşmalarınıOsmanlıDevleti’neonaylatarak,Osmanlıülkesininbüyükbirbölümünükapsayan(çokkez demiryolu yapımve işletme hakları olarakmaskelenen) bir nüfuz alanıpaylaşımını gerçekleştirdiler. Oysa o zamana değin büyükler, jeostratejikdeğeri dolayısıyla, Osmanlı ülkesini bir türlü paylaşamamışlardı. Şimdi bu,önemli ölçüde gerçekleşmiş oluyordu. Tabii İstanbul ve Boğazlar gibi enbüyük bazı “lokmalar” anlaşmanın dışında kalmıştı. Babıâli 24 Nisanönerisiyle kendisince bir kurnazlık yaparak İngiltere’yi Doğu Anadolu’daRusya’nın karşısına dikmek istemişti. TabiiRuslar bunu kabul etmediler veönceİngiltereileanlaşarak,sonradabunuOsmanlı’yakabulettirerek,DoğuAnadolu’ya kendileri oturdular. 8 Şubat 1914’te Ruslarla yapılan antlaşmaDoğuAnadolu’yu(Avrupa’nıngözünde“Ermenistan”)BerlinKongresi’ndekiAvrupalılar arası niteliğinden çıkararak, Ayastefanos Antlaşması’ndaki gibibirOsmanlı-Rus sorunuhalinegetiriyordu.BaşkabirdeyişleRusyaErmenisorununun adeta tek ya da en önemli denetleyicisi durumuna geliyordu.Askerlik yerel olarak yapılacaktı. Doğu Anadolu’da Ruslar demiryoluyapmazlarsa, başkasının yapma olanağı büyük ölçüde kısıtlanıyordu.İngilizlereönerilenDoğuAnadoluveKuzeydoğuAnadolumüfettişlikleribirNorveçli ve birHollandalıya verildi. Ancak I. Dünya Savaşı patlak verdiğiiçinbunlarişebaşlayamadılar.

Böylece emperyalizm ile “birlikte yaşama” dersini acı deneyimlerleöğrenmek zorunda kalan İT, aynı ölçüde acı deneyimlerle çok-uluslu birimparatorluğu yönetmenin de gereklerini öğrenmiş bulunuyordu. İT’nin 20Eylül 1913’te yapılan 5. kongresinde ilk ve ortaöğretimin yerel dillerdeolması,Türkçeninancakdilolarakokutulmasıöngörülüyordu.1908ve1909programlarındaancak ilköğretiminyereldilleyapılmasıvardı.BundanönceAraplar arasında bazı kıpırdanmalar olmuştu. Ocak 1913’te Beyrut VilayetMeclisi, Arapçanın resmi dil olması, yerel askerlik ve genel olarak adem-imerkeziyet yönünde bir karar almıştı. İT iktidara gelince bunları reddetti.FakatMartveNisan’dabazıdüzenlemeler,adem-imerkeziyetyönündekimirahatlamalar getirdi. Arap bölgelerinde Arapça mahkemelerde kabul edildi,okullarda Arapça esas dil yapıldı. Haziran’da Paris’te toplanan bir Arapkongresi yeni istekler öne sürünce, İT’nin bir temsilcisi onlarla görüşmeyegitti.Ağustos’taArapçaveArapçabilenmemurlarkonusundadüzenlemeleroldu,kongrebaşkanıvediğer4Arap,ÂyanMeclisiüyesiyapılarakiştatlıya

bağlanmış göründü. Söylendiğine göre, Sait Halim Paşa’nın sadrazamyapılması biraz da Arapları gözetmek içindi. Kimi aydınların, Balkansavaşlarından sonra Osmanlı Devleti’nin, artık esas itibariyle Türk veAraplardan oluştuğuna bakarak, Avusturya-Macaristan modelinde olduğugibi, bir Türk-Arap imparatorluğu haline getirilmesini düşündüklerianlaşılıyor. Yine aynı mantıkla İT’nin içinde İslamlığın vurgulanmasıgerektiği konusunda bir düşünce belirdi. Nitekim 20 Mart 1913’te ZiyaGökalp’inTürkYurdudergisinde“Türkleşmek,İslamlaşmak,Muasırlaşmak”diye bir yazı dizisi başladı. Söylemeye gerek yok ki İT’nin bu İslamcılığıçağdaşçınitelikteydi.

Enver’in harbiye nazırı olmasından sonra orduda yeni bir tasfiye hareketibaşlatıldı (Ocak 1914). Hürriyetin ilanı ertesinde alaylı subaylar tasfiyeedilmişlerdi. Şimdi tasfiye edilenler yaşlı mektepli subaylardı. HerhaldeBalkan yenilgisinden bunlar sorumlu tutuluyorlardı. Sanders’e göre sayıları1.100’übuluyordu.BöyleceOsmanlıordusuadamakıllıgençleşmişoluyordu.Ayrıca orduda önemli bir yeniden örgütlenme çalışması başlatıldı (Şubat1914). İT içindeki ağırlığına rağmen, Enver’in (Mahmut Şevket’in tersine)bunu Harbiye bütçesini şişirmek için kullanmadığı görülüyor. 1911’deHarbiye Nezareti bütçenin %24,8’ini oluştururken, 1914’te Harbiye’ninpayının%17,6’yaindiğigörülüyor.Bunu,ülkekalkınmasınınordunungüçlüolmasından daha önemli olduğu ya da ordunun ancak kalkınmış bir toplumsayesindegüçlüolacağıkonusundabirbilinçolarakyorumlayabiliriz.

I.DünyaSavaşı

Şimdide I.DünyaSavaşı’nanasılgirildiğinigörelim.Bilindiğiüzere,19.yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da bir cepheleşme başladı. Bir yandaAlmanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya’nın oluşturduğu İttifak cephesi,öbür yanda Fransa, Rusya ve İngiltere’nin oluşturduğu İtilaf (Anlaşma)cephesi. Bu ülkeler yıllardır savaş için hazırlanıyorlardı. Savaşa gidenzincirleme süreç, 28 Haziran 1914’te Saraybosna’yı ziyaret etmekte olanAvusturya veliahdı ve eşinin Sırp ulusçuları tarafından öldürülmeleriylebaşladı. Büyük bir Slav nüfusu olan ve Sırbistan’ın bu Slavlarla ilgisinikendisiiçintehlikeligörenAvusturya-Macaristan,suikastiSırbistan’ahaddinibildirmek için kullanmak istedi. Sırbistan Avusturya’nın ağır taleplerinireddedince, savaş ilan etti (28 Temmuz). Fakat SırbistanOrtodoks-Slav birülke olarak, Rusya’nın bir çeşit koruması altındaydı. Onun için Ruslarseferberlik ilan ettiler (29 Temmuz). Ancak seferberlik hem Avusturya’yahem Almanya’ya karşı ilan edilmişti. Alman imparatoru bundan tedirginolarakdurumuarkadaşıveakrabasıolançaraşikâyetetti.RusGenelkurmayımüttefik olduklarından, seferberlik planlarının her iki ülkeyi hedef alacakbiçimdeyapıldığını,buaşamadayalnızAvusturya’yayönelikbir seferberlik

yapmanınolanaksızolduğunuçarabildirdi.Almanya’nınsavaşplanlarıdaikiülkeye göreydi. Önce seferberliğini hızla tamamlayabilecek olan Fransa’yasaldırılacaktı, onu yendikten sonra Alman ordusu ağırlığını Rusya’yayöneltecekti. Onun için Almanya 1 Ağustos’ta Rusya’ya, 3 Ağustos’taFransa’ya savaş ilan etti. 5Ağustos’ta İngiltereAlmanya’ya savaş ilan etti.BöyleceI.DünyaSavaşıbaşlamışoldu.

Sırbistan’la savaş ufukta belirince, Avusturyalılar Osmanlıyla ittifakkonusuna ilgi gösterdiler. Fakat Avusturya yönetimi ve hükümetinde veözellikle Alman yönetim ve hükümetinde, Balkan yenilgisi dolayısıyla,Osmanlı’yla ittifakın yarar getirmeyeceği, yük olacağı düşüncesi egemendi.Buna rağmen Osmanlı ile ittifaka karar veren, Alman imparatoru oldu (23Temmuz). Osmanlı’nın Almanya ile ittifak görüşmeleri Sait Halim, Talat,Enver, Mebusan Meclisi Reisi Halil (Menteşe) tarafından öbür kabineüyelerinden gizli olarak yürütüldü. 2 Ağustos’ta imzalandı. Alman askeriheyetiOsmanlı ordusunun sevkve idaresinde fiili bir nüfuz sahibi olacaktı.Almanyada,Osmanlıbütünlüğünügerekirsesilahlasavunmayıüstlenecekti.Dikkat edilirse, Osmanlı ittifak antlaşması savaş başladıktan sonraimzalanmıştı. Yani imzalayanlar, ülkeyi yalnızca ittifaka değil, savaşa dasoktuklarının bilincindeydiler. İttifak antlaşmasını öğrenince diğer hükümetüyeleri tepki gösterdiler. Hiç değilse, savaşa mümkün olduğunca geçgirilmesini, ittifakın gizli tutulmasını istediler. Hatta bu amaçla, kuşkularıyatıştırmak üzere İtilaf devletlerine ittifak önerileri götürüldü. Onlar, ittifakönerilerini soğuk karşıladılar, Osmanlı Devleti’nin tarafsızlık siyasetigütmesininkendilerinceyeterliolduğunusöylediler.Paylaşmayıtasarladıklarıbirülkeyimüttefikalmakistememeleridoğaldı.

Osmanlı hükümeti acaba neden ittifaka (ve savaşa) bu denli hevesliydi?Anlaşılan en önemli etken, Balkan Savaşı’nın kayıplarını gidermekumuduydu. Edirne’nin, kesin olarak elden çıktıktan sonra, yeniden gerigelmiş olması, bu umudu besleyen bir durumdu. Bütün ülkede, kışlalarda,okullardaBalkanSavaşı’nın intikamı parolası yürürlükteydi.Başka etkenlerdeaklageliyor.Bir taraflamüttefikolunmazsa,büyüklerinOsmanlıülkesiniaralarında paylaşacakları korkusu bunlardan biriydi. Bir diğeri parasızlıktı.SavaşbittiğindeCemalPaşa,YakupKadri’ninnedensavaşagirdiksorusuna,“Aylık vermek için” diye yanıt vermişti (F. R. Atay, Zeytindağı). SavaşboyuncaAlmanyaOsmanlı’yıborçparayladestekledi.

Savaş başladığında Almanya’nın Amiral Souchon komutasındaki GoebenveBreslauadlısonmodelsavaşgemileriAkdeniz’debulunuyorlardı.İngilizdonanmasınınpeşlerinedüşmesiüzerineÇanakkale’yegitmebuyruğualdılar.10 Ağustos’ta gemiler Çanakkale Boğazı önlerine geldiğinde, Enver,hükümete danışmadan, gemilerin içeri alınmasını emretti. Hükümet,

tarafsızlıkgörünümünüsürdürebilmekiçin,gemilerinsilahsızlanmasınıyadaülkeden ayrılmasını istedi. Osmanlı Devleti ilkbaharda savaşa girecekti.Almanyagemilerleilgiliöneriyireddedince,Osmanlıhükümetigemilerisatınaldığınıaçıkladı.BöylecegemilerinadlarıYavuzveMidillioldu,direklerineOsmanlıbayrağıasıldı,Almanbahriyelileribaşlarınafesgiydiler.9Eylül’deSouchonresmenOsmanlıdonanmasınınkomutanıoldu.Souchondenizcilereaçık deniz eğitimi yaptırabilmek için Karadeniz’e çıkması gerektiğinisöylüyordu. Enver bu izni, bahriye nazırı olan Cemal Paşa’ya danışmadanverdi.CemalPaşa bunumesele yapınca,Alman elçisiYavuz veMidilli’ninAlman gemisi olmaya devam ettiklerini bildirdi. Almanlar Batı ve Doğucephelerinde umdukları başarıları elde edemeyince, Ekim’de Osmanlı’nınsavaşagirmesiiçinısrarlıbiristektebulundular.OsmanlıdonanmasıRuslarabaskınyapacak,sonradaKafkasya’daveSüveyşKanalı’ndacepheaçılacaktı.Enverbunlarıkabul etti,TalatveCemalonauydular. 27Ekim’dedonanmaKaradeniz’e açıldı. 29 ve 30 Ekim’de Sıvastapol ve Odesa topa tutuldu.Hükümetin öbür üyelerinin olanlardan haberleri yoktu.Bu yüzdenCavit vediğer3nazıristifaettiler.2Kasım’daRusya,5Kasım’daFransaveİngiltereOsmanlı’ya savaş ilan ettiler. Herhalde Enver, bir Alman zaferi halinde,Osmanlı için daha çok pay alabilmek umuduyla, onların her dediğiniyapıyordu.DolayısıylaOsmanlıhükümetiAlmanya’nıntutsağıgibiydi.

11Kasım’daOsmanlıDevleti İtilaf’a savaş ilan etti. 23Kasım’da törenleCihad-ı Ekber ilan edilerek İslam âlemine duyuruldu ya da duyurulmayaçalışıldı. Bunun fazla bir etkisi olduğu söylenemez. İngilizler ve FransızlarOsmanlıordusukarşısındaMüslümansömürgelerindenaskerlerkullandılar.Obir yana, Osmanlı uyruğuHicazlılar ve daha başka pek çok Arap Osmanlıordusunasilahçekmektençekinmediler.

XIII

TamBağımsızlıkMücadelesi

I. Dünya Savaşı’nın başlamasından bir ay sonra, Osmanlı hükümeti,emperyalistlerin gırtlaklaşmalarından yararlanarak, tarihi bir karar aldı. 9Eylül 1914 günü (daha sonra İzmir de 9 Eylül’de kurtulacaktı) ilan edilenkarara göre mali, iktisadi, adli ve idari kapitülasyonlar tamamenkaldırılıyordu. 1838 iktisadi ve 1839 askeri iflasından sonra OsmanlıDevleti’nin yarı bağımlı bir hale düştüğünü görmüştük. Bağımlılık,yabancılara tanınan ve bir bölümü imparatorluğun ilk yüzyıllarından berisüregelen, kapitülasyon denen birtakım ayrıcalıklarla somutlaşıyordu.İmparatorluğun güçlü dönemlerinde ticareti kolaylaştırmak ve özendirmekiçin benimsenen sistem, düşkünlük dönemlerinde sömürünün, bağımlılığın,Avrupa hegemonyasının bir aracı haline gelmişti. Osmanlı Devletiyabancılardan istediği vergiyi, gümrüklerinden geçen mallardan istediğigümrükleri alamıyordu.Avrupa devletlerinin kendi postaneleri, konsoloslukmahkemeleri, hapishaneleri vb. vardı. Osmanlı Devleti’ni çağdaşlaştırmakkararındaki İT, kapitülasyonları bir numaralı engel olarak görüyor ve şimdifırsatı bulunca, sisteme son veriyordu. Yani, tam bağımsızlığını ilan etmişoluyordu.

Tabii,“kapitülasyonlarasonverdim”demekyetmiyordu.Birdebunukarşıtarafa kabul ettirmek gerekiyordu. Oysa birbirlerinin milyonlarca evladınıöldürmeye başlamış olan Avrupa devletleri, bu kanlı mücadeleyi unutarak,İstanbul’daki temsilcileri vasıtasıyla bir örnek bir protesto notası ortayaçıkarıp,Babıâli’ye verdiler veOsmanlıDevleti’nin bu tek yanlı davranışınıkabul etmediklerini bildirdiler. Böylece garip bir durum ortaya çıktı. Savaşboyunca Osmanlı orduları İtilaf devletlerinin ordularıyla cephelerdeçarpışırken, Osmanlı diplomasisi başta Almanya, kendi müttefiklerinekapitülasyonlarınkaldırılmasınıkabulettirmekiçinuğraşıpdidinmekzorundakaldı. Büyük çabalardan sonra 1917’nin Ocak ayında Almanlarkapitülasyonlarınkalkmasınıkabulettiler.Amasavaştansonraİtilafdevletleridekapitülasyonlarıkaldırmayıkabuletmezlerse,Almanlaryenidenbunlardanyararlanabileceklerdi. Bunun fazla bir değeri olmadığı açıktı. Yine büyükçabalar sonunda Kasım ayında (1917) nihayet Almanlar yapılan birantlaşmayla, Osmanlı’da kapitülasyonları öngören hiçbir antlaşmayıimzalamamayıyükümlendiler.

KapitalistleşmeninGeliştirilmesi

Tambağımsızlık hedefine yaklaşabilmek için, bir de toplumun toplumsal-iktisadiyapısınındaçağdaşolması,yanikapitalizmegeçmesigerekiyordu.Bualanda da, denetleme iktidarı zamanında başlayan çabalar artırılarak

sürdürüldü. Denebilir ki savaşın olağanüstü koşulları bu sürece birçokbakımdanyardımcıoldu.Önceşirketleşmesürecinebakalım.1913’te2İT’li,Kâzım Nuri ve Topçuoğlu Nazmi, Kooperatif Aydın İncir Müstahsilleri(Üreticileri)Şirketi’nikurdular.Kurulananonimşirketlerinsayılarışöyledir:1909’da3,1910’da13,1911’de22,1912’de8,1913’te5,1914’te10,1915’te15, 1916’da 15, 1917’de 29. Kurulan anonim şirket sayısının yıldan yılaçoğaldığı açıkça görülüyor. 1912 ve 1913’teki düşüşü Balkan Savaşı’ylaaçıklayabiliriz. Dikkati çeken nokta, I. Dünya Savaşı’na rağmen,şirketleşmenin canlılığını sürdürmesidir. Tabii bunun yanında anonimolmayanbirçokşirketdekurulmuştur.Savaşsırasındagıdaişlerindensorumluolan Kara Kemal, birçok esnafı şirket olarak örgütledi. 1908’de şirketsermayesinin sadece %3’ü yerli iken, 1918’de bu oran %38’e çıkmıştı.1913’te Adapazarı İslam Ticaret Bankası (bugünkü Türk Ticaret Bankası),1914’teMilliAydınBankası (KâzımNuri veTopçuoğluNazmi tarafından),1917’deManisaBağcılarBankasıkuruldu.1Ocak1917’debüyükbirbanka,İtibar-ı Milli Bankası kuruldu. Bu bankaya yalnız Osmanlılar hissedarolabileceklerdi. Bir ticaret bankası olarak kurulmuştu, fakat daha sonraFransız-İngiliz sermayeli Osmanlı Bankası’nın yürütmekte olduğu merkezbankası işlevlerini üstlenmesi öngörülüyordu. İstanbul işgal edildiğinde,İtilaf’ınçabalarındanbiri,bubankayıbaltalamakolmuştu.

Türk toplumunun kapitalistleşmesine katkıda bulunmak üzere birtakımönlemler alındı. Daha önce, 1913’ün sonunda Teşvik-i Sanayi Kanunuçıkarılmıştı.Bunda sanayi için parasız arazi, vergi bağışıklıkları, hükümetinsatınalmalarındaöncelikgibikolaylıklargetiriliyordu.Kapitülasyonlarasonverildiği için gümrük vergileri az çok istendiği gibi düzenlendi. 1916Mart’ında Osmanlı ülkesinde çalışan bütün şirketlere yazışma ve defterkayıtlarında Türkçe kullanma zorunluluğu getirildi. Böylece şirketleridenetlemek kolaylaşacak, ayrıca Türkler şirketlerde iş bulabilecek, TürkolmayanlarTürkçeöğrenmekzorundakalacaklardı.Ege’dekidemiryollarındaTürkmemuryoktu.Bunaolanaksağlamaküzere,İT’ninİzmir’dekiyetkilisiCelalBey (Bayar)Haziran 1915’te ŞimendiferMemurlarıMektebi diye birokul açtı. Savaşın getirdiği kıtlık şartları Türk kapitalistleri yetiştirmek içinkullanıldı. Trenler genellikle askeri gereksinimlere ayrıldığından, vagontahsisi alanlar büyük kârlar elde edebiliyorlardı. Vagonlar Türklere veözellikleİT’yeyakınTürkleretahsisedildi.

Türklerin kapitalistleşme sürecine savaş dolayısıyla katkıda bulunan birdurumdaDoğuTrakyaveAnadolu’danbirçokRumveErmeniningöçetmesiyadaettirilmesiolmuştur.Söylendiğinegöre,BalkanSavaşı’ndanönceEgebölgesinde Rum olmayan bakkal yok gibiymiş. Pek çok yerde ticaret çokbüyükölçüde,zanaatkârlıkdaönemliölçüdeRumveErmenilerinelindeydi.Bunların gitmesi, zorunlu olarak işlevlerinin Müslümanlar tarafından

üstlenilmesinigündemegetiriyordu.

Vehbi Koç’un anılarında Ankara’da kapitalistleşme ve şirketleşmeninöyküsünü okuyabiliyoruz. Savaşın başındaOsmanlı donanmasıKaradeniz’eegemenmiş. Ruslar bazı yeni gemileri hizmete sokunca egemenlik onlarageçmiş.OzamanKaradeniz ticaretininkaradanyapılmasızorunluğuçıkmış.MallartrenleAnkara’yageliyor,sonrakervanlaSamsun’avekıyıdandoğuyasevk ediliyormuş. Bu sayede Ankara’da iktisadi bir canlanma olmuş.Ankara’da Koç’un da kimi zaman içinde bulunduğu ve anlaşılan çok kezİT’ninşemsiyesialtındayeralanbirtakımşirketlerkurulmuş.

İktisadidüşünceningelişmelerinebakalım.Türkiye’degenişsatışıolan ilkiktisat kitabını Ahmet Mithat Efendi Ekonomi Politik (1880) adı altındayazmıştı. İktisatta himayeciliği savunmuştu. Fakat Mülkiye’de öğretimüyeliği yapan Sakızlı Ohannes ve Mikail Portakal serbest ticaretinsavunuculuğunuyapıyorlardı.ÖteyandanOhannes’inöğrencilerindenvebirRus lisesinden mezun olan Kazanlı Musa Akyiğit, Mülkiye’yi birinciliklebitirdiktensonra1910’adeğinHarbiyeveErkân-ıHarbiye(HarpAkademisi)mekteplerinde iktisat dersleri verdi. O, Alman iktisatçısı List’e dayanarak,himayeciliği savunuyordu. List’e göre yerli sanayinin gelişip tutunabilmesiiçin bir süre korunması gerekirdi. Hürriyetin ilanından sonra serbest ticaretdüşüncesiegemenoldu. İktisathocasıveİT’ninmaliyenazırıolanCavitdebukafadaydı.

1910’daParvustakmaadınıkullananvebirAlmanYahudisiolanAlexanderHelphand geldi ve beş yıl kadar Türkiye’de kaldı. İT’nin danışmanlığınıyaptı, yazılar yazdı. Parvus Marksçıydı. İlk kez Türkleri emperyalizm,sömürü kavramlarıyla tanıştırdı. Düyun-u Umumiye, Reji gibi kurumlarınülkeyi nasıl sömürdüklerini açıkladı. Ayrıca köyün kalkınmasının öneminivurguluyordu.

Savaş sırasında esnaf örgütlenmesini, kooperatifçiliği, hatta devletçiliğisavunan akımlar İT’nin içinde filizlenmeye başladı. Kara Kemal’inçalışmalarıbuyöndesayılabilir.Çokdahaanlamlıolan,özelliklesavaşınsonyıllarında serpilen devletçilik akımıydı. Tesanütçülük (dayanışmacılık,solidarizm) görüşlerinden güç alan bu akımlar ve özellikle devletçilik,Almanya’daki gelişmelerden besleniyordu. Ziya Gökalp ve Tekin Alp (M.Cohen) bu yönde faal olmuşlardır. Gökalp Manchester iktisadiyatınasaldırırken,TekinAlp“içtimai(toplumsal)Darwinizm”imahkûmediyordu.

XIV

BirinciDünyaSavaşı’ndaYaşananlar

SavaşınAnaOlayları

Burada savaşın gelişme ve olaylarına, ayrıntıya girmeden değinilmekleyetinilecektir.2Kasım1914’teRusya,üçgünsonradaİngiltereveFransa’nınsavaşilanıyla,savaşhareketleribaşladı.11Kasım’daOsmanlıDevletisavaş,23’ünde ise Cihad-ı Ekber ilan etti. Böylece, bütün İslam âlemi İtilafdevletlerine karşı yürütülecek savaşta İttifak devletlerini desteklemeyeçağrılmış oluyordu. Almanlar ve Avusturyalılar, Avrupa’daki cephelerinyükünün hafiflemesi için, Osmanlı’nın bir an önce taarruza geçmesiniistediler. Enver, bu yardımı sağlamak için Doğu Anadolu’da Ruslara karşıSarıkamış, İngilizlere karşı da Kanal harekâtını planladı. Birincisininkumandasınıbizzatüstlendi.18Aralık’tabaşlayanveparlaksonuçlarvermesibeklenen, cüretli Sarıkamış harekâtı 10 Ocak 1915’te feci bir fiyaskoylasonuçlandı. Katılan Osmanlı birlikleri neredeyse yok oldular. Ölü sayısının60.000’den az olmadığı tahmin edilmektedir. Ölenlerin birçoğu muharebesonucudeğil,soğuktan,yolsuzluktan,açlıktan,hastalıktanölmüşlerdir.Sonuçbelli olmaya başladığı sırada dahi, Enver, taarruzda ısrar ediyordu. Enver,sonucu kamuoyundan gizleyerek, İstanbul’a döndü. Ayrıca, AlmanlarınistediklerinintersiolduveRuslar,karşılarındaOsmanlıkuvvvetikalmayınca,birçokbirlikleriniAvrupacephesinenaklettiler.

Enver Sarıkamış’a giderken, Trabzon’a kadar Yavuz zırhlısı tarafındangetirilmişti.Yenilgiden sonra dönmek için yenidenYavuz’u istemişti. Talat,gemiyi tehlikeye atmamak bakımından Yavuz’un tahsis edilemeyeceğinibildirince,Enver, sırtınıAlmanlaraverdiğihalde tedirginoldu.Ozamanbirsüredir Sofya’dan kendisine bir komutanlık için başvurmakta olanMustafaKemal’i hatırladı. Aleyhinde bir akım varsa, Mustafa Kemal’i kırmak pekakıllıca olmazdı. Emretti, ona kuruluş halinde bulunan 19. Tümenkomutanlığını verdiler. Rastlantı sonucu,Gelibolu’ya çıkarma yapan İngilizkuvvetleri Anafartalar’da bu tümenle karşılaşacaklardı. Tümen komutanıolarakÇanakkaleSavaşı’nagirenMustafaKemal,dahasonraburadakolordu,orduveordulargrubukomutanlığıdayapacaktı.

Öte yandan, Cemal Paşa da büyük hayallerle Kanal harekâtına girişti.Bahriye nazırlığı görevi devam etmekle birlikte, Şam’daki IV. Ordukomutanlığına atandı. Mısır’ı fethedecekmiş gibi konuşuyordu. İyimserler,TürkordusuSüveyşKanalıboylarındagörülünce,Mısır’da isyançıkacağınıummaktaydılar. 3 Şubat’ta kanalı aşma girişiminde bulunuldu, fakatbaşarılamadı.Zira,35.000kişilikbirlikSinaÇölü’nüaşmak içindevelerdenbaşka bir taşıta malik değildi. Bereket ki, işin umutsuz olduğu anlaşılınca,

CemalPaşageridönmeemriniverdi.

Rusların, Sarıkamış muharebesi sırasında Osmanlı’nın başka bir yerdensıkıştırılmasını istemesi üzerine, İngiltere Çanakkale harekâtını planladı.Fransızların da yardımıyla 19 Şubat 1915’te Çanakkale’ye karşı denizdentaarruzbaşladı.BuaradaRuslar İstanbulüzerindeki iddialarınınİngiltereveFransatarafındantanınmasınıistiyorlardı.İstanbulveBoğazlardahil,Midye-Enez ile Sakarya Nehri sınırları arasındaMarmara bölgesinin Rusya’ya aitolması kabul edildi. Bu konuda rekabete tahammülü olmayan Rusya,Yunanistan’ın üç tümen gönderme önerisini, hatta bir ara İtalya’nın İtilaf’akatılmasınıvetoetti.Görülüyorki,OsmanlıDevleti’ninsonsaatiningeldiğinehükmeden Yunanistan ve İtalya, parsa toplamak için kollarını sıvıyorlardı.İtalya 26Nisan 1915 LondraAntlaşması’yla İtilaf’a katıldı. Bulgaristan veRomanyadaÇanakkale’dekigelişmeleregözlerinidikmişbulunuyorlardı.Buiki ülke bu sırada tarafsız olduklarından, Almanya’dan Türkiye’ye gelensavaşmalzemesipekazdı.TürklerÇanakkale’deçokzorkoşullarda,bulguryiyerek ve yetersiz silah ve cephaneyle bir ölüm kalım savaşı verdiler vebaşarılı oldular. Böylece Rusya’daki çarlık rejiminin yardımsız kalarakçökmesine, savaşın uzamasına yol açtılar. Ayrıca, Türklerin bağımsızlıkiradesi, sömürge olamayacakları kanıtlandı. Nihayet, emperyalizminyenilmezliğinin bir efsane olduğu pek çarpıcı bir biçimde ortaya kondu.Dolayısıyla Avrupa’nın sömürge imparatorlukları iyice sarsıldı. 18 Mart’ta(1915) İtilaf donanmasının denizden Çanakkale’ye girme girişimibaşarısızlığa uğradı. Onun üzerine 25 Nisan’da Gelibolu Yarımadası’naçıkarma yapıldı. Donanma toplarının bombardıman desteğine ve çok kanlımuharebelere rağmen, İtilaf kuvvetleri Aralık 1915 ve Ocak 1916 tarihleriarasındaGelibolu’yuterketmekzorundakaldılar.ÖzellikleAğustos1915’teAnafartalar muharebelerinde gösterdiği parlak ve yürekli komutanlıkla,MiralayMustafa Kemal İstanbul’u kurtaran adam olarak tanındı. TürklerinÇanakkale’desağlamdurduklarınakanaatgetirenBulgarlar,6Eylül1915’teİttifak’a katıldılar. Sonuç olarak, Sırplar savaş dışı edildiler ve 17 Ocak1916’daOrtaAvrupa’danilktrenSirkeci’yegelebildi.

29Nisan1916’daTürkordusuçokbüyükbirbaşarıdahaeldeetti.Irak’ta,Kutülamare’de bir süredir İngiliz Generali Townshend komutasındaki birorduyu kuşatmış bulunan Osmanlı ordusu, onları teslim olmak zorundabıraktı. Bu olayın da Türk maneviyatını ne kadar kuvvetlendirdiği tahminedilebilir.Fakatbubaşarıgeçiciolacaktı,ziraEnver,ülkeninkenditopraklarıyeterince dağınık değilmiş gibi, İran’da da askeri harekât yaptırmaktaydı.Sonuç olarak İngilizler toparlandılar ve 11 Mart 1917’de Bağdat’ı aldılar.DoğuAnadolu’dadadurumhiçparlakdeğildi.11Ocak1916’daRustaarruzubaşladı. Birkaç ay içinde Erzurum (16 Şubat), Rize (8Mart), Trabzon (18Nisan), Erzincan (25 Temmuz) düştü. Öte yandan, 1/2 Haziran 1916’da,

gizliceİngilizlerleanlaşmışbulunanMekkeEmiriŞerifHüseyin,Osmanlı’yaisyan etti. Mekke’yi ele geçirdi. Böylece Arapların bir bölümüyle yollarınayrılmış olduğu, İT’nin ise Türk ulusçuluğunun örgütü olduğu daha davurgulanmışoldu.

Savaşın Türklerce ne denli zor şartlarda yürütüldüğünü gösteren en iyiolaylardan biri, Osmanlı demiryollarının durumuydu. Savaş başladığındaBağdatdemiryoluancakTelAbiyat’a(Akçakale)kadaruzanmaktaydı.Dahakötüsü, tünel yapımını gerektiren, Toroslar’da 37, Amanoslar’da 97kilometrelik iki bölümeksikti.Buralarda eşyaveyolcularınbazıgeçici dağyollarındanvedahaçokhayvansırtındaaktarılmasıgerekiyordu.İstanbul’danBağdat’aeniyişartlarda22gündegidilebiliyordu.Mütarekedenancak21günönce, 9 Ekim’de Halep ile İstanbul arasında doğrudan tren seferleribaşlayabilmişti.DoğuAnadolu’da isehiçdemiryoluyoktu.Doğucephesinetaşımalar, Ulukışla’dan sonra “karayolu” ile yapılmak zorundaydı. RuslarınyenisavaşgemilerinihizmetesokmasıdolayısıylaKaradenizegemenliğikısabirsüresonraonlarageçmişvedenizyolundanpekyararlanılamazolmuştu.Savaşın son yıllarında Osmanlı askeri güney cephelerinde genellikle aç veyalınayaktı. Hayvanlar da genellikle aç olduğundan süvarilerden ve koşumhayvanlarındangerektiğigibiyararlanılamıyordu.

Buna rağmen, yine Almanların Avrupa’daki yükünü hafifletmek için,AlmanvonKresskomutasındaAğustos1916başındaikincibirKanalseferiyapıldı ve hayli kayıp verilerek bir sonuca ulaşamadan geri gelindi. Öteyandan,enseçmeaskerler,eniyiaraçvegereçlerledonatılmışTürkbirlikleriRomanya (3 tümen),Galiçya (2 tümen),Makedonya (2 tümen) cephelerinegönderiliyordu (1916’nın ikinci yarısında ve 1917 başlarından itibaren).Kendi cepheleri dışında hiçbir yere asker vermeyen Bulgarlar, Enver’inoradakibirliklerimiziteftişetmesinebileizinvermemişlerdir.

Gittikçekötüleşenbutablodabirdenbirebirışıkparladı.Mart1917’ninilkyarısında Rus başkenti Petersburg ya da öbür adıyla Petrograd’da savaşınbiriken acıları sokak karışıklıklarına dönüştü.Bu sefer ihtilal rüzgârları çokkuvvetliydi: 15 Mart’ta çar tahttan çekildi. Büyük Dük Mişel’in tahtageçmeye yanaşmaması yeni bir dönemin başladığına işaretti. Kurulan yenihükümetler,Rusya’yıİtilafdevletlerisafındavesavaştatutmayaçabaladılar.Yeni Dışişleri Bakanı Miliukof’un aklı fikri İstanbul ve Boğazlar’daydı.Onları elde etmek için savaşı sürdürmek gerekiyordu. Oysa, Rus halkınıncanınataketmişti.

16Nisan1917’deLenin,AlmanlarınyardımıylaRusya’yageldivebarışı,halkın gıda, köylülerin toprak ihtiyaçlarını dile getirdi. 7 Kasım 1917’deBolşevikler, yaptıkları bir darbeyle iktidara geldiler. Bolşevikler ilhaksız,tazminatsız barış istediklerini, İtilaf devletlerinin gizli paylaşma

antlaşmalarını reddettiklerini duyurdular. Bununla da kalmadılar, bu gizliantlaşmaları yayımlayıp hemen mütareke görüşmelerine başladılar. 15Aralık’taBrest-Litovsk’taRuslarlamütarekeyapıldı.Dahamütarekeolurken,Rus askeri, bazen silahını satarak, cepheden ayrılıp köyününyolunu tutmuşbulunmaktaydı. Bu gelişmelerin müttefiklere derin bir nefes aldırdığışüphesizdir. Ne var ki, bu geçici bir rahatlamaydı. Çünkü, bir büyük İtilafdevletisavaştanayrılırken,çokdahagüçlübaşkabirdevlet,ABDdesavaşagirmekteydi (6 Mart 1917). Gerçi, ABD’nin savaşa hazırlıksızlığı ve buülkeyi Avrupa’dan ayıran Atlas Okyanusu, ABD’nin ağırlığını hemenduyurmasınaengeldi.Amabudabirzamanmeseleydi.Akıbetkaçınılmazdı.Almanya’daNisan1917’debaşlayangrevlerveTemmuz1917’dedonanmadabir ayaklanma, savaş bıkkınlığının orada da etkili olmaya başladığınıgöstermekteydi.

Fakatbirsüreiçinolsun,İttifak’ınDoğucephelerindeşenlikvardı.12Şubat1918’deTürkordusu ilerlemeyebaşladı,oayErzincanveTrabzon,Mart’taErzurum, Ardahan, Nisan’da Sarıkamış, Van, Batum, Kars alındı. Alındıdiyorum, çünkü Rus ordusunun yerini Ermeni birlikleri alıyor ve inatçı birdirenme gösteriyorlardı. 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk BarışAntlaşması’yla 93 Harbi’nde kaybedilen Kars, Ardahan, Batum sancaklarıgeri alınıyordu. Fakat, Osmanlı ordusunun harekâtı bununla kalmadı. 28Mayıs1918’deAzerbaycanbağımsızlığınıilanetti.Kurulanhükümet,kendiniErmeniler,Ruslarveİngilizleryönündentehditaltındagördüğüiçin,Osmanlıhükümetindenyardımistedi.Böylece,Osmanlıordusuüçsancaklayetinmedi,Azerbaycan yönünde ilerlemeye devam etti. 15 Eylül’de Bakü İngilizişgalinden kurtarıldı. Osmanlı ordusu bununla da yetinmedi. Daha kuzeye,Dağıstan’amüdahaleedip,6Ekim’deDerbent’egirdi.

Oysa, savaşın sonu gelmişti. 14 Eylül’de Avusturya, İtilaf’a barış içinbaşvurdu. 18’indeBulgar cephesi yarıldı. Almanya’nın, Batı cephesinde veülkenin içinde durumukötüydü. 29Eylül’deAlmanlar 14madde esaslarınagöre, Wilson’a başvurmayı kararlaştırdılar. 30 Ekim’de Osmanlı DevletiMondros Mütarekesi’ni imzaladı. Osmanlı ordusunun Kafkasya’dakibaşarılarına karşılık, Güney cephelerinde durum bir süredir hayli kötüydü.Irakcephesinde İngilizlerBağdat’ı aldıklarındanberi (11Mart1917),yavaşyavaş Musul yönünde ilerlemekteydiler. Sina cephesinde de İngilizlerdemiryolu ve su boruları döşeyerek ve esaslı hazırlıklar yaparak ilerlemeyekoyuldular. 21 Aralık 1916’da El Ariş’i aldılar. Mart ve Nisan 1917’deOsmanlı ordusu Gazze’de İngiliz taarruzlarını durdurdu, fakat 6 Kasım’dacephe yarıldı. 9 Aralık 1917’de Kudüs düştü. Buna ve bu cephede çekilenbüyükyokluklararağmen,18Eylül1918’edeğinFilistincephesidayandı.Otarihteİngilizlerinbüyüktaarruzubaşladı.Araplarcadadesteklenenveüstünkuvvetlerleyapılanbutaarruz,Osmanlıcephesiniallakbullaketti.Yenicephe

ancakHalep’inkuzeyindevemütarekedenbirkaçgünönceMustafaKemal’inkomutanlığı altında oluşturulabildi. O noktada Anadolu’nun savunmasıbaşlıyordu artık. Şunu da belirtmeli ki, 1918 yılında Enver, Osmanlıordusunun hemen bütün olanaklarını Kafkas cephesine tahsis etmişbulunuyordu.Almanların sızlanmalarına yol açan bu tutum, herhalde geçicidahiolsa,Araplarıgözdençıkaranulusçubirkararıyansıtıyordu.

ErmeniTehciri

DünyaSavaşıbaşlayıncaveTürkiyedebunakarışınca,Ermenilerarasındabüyük umutların uyandığı anlaşılıyor. Balkan Savaşı’nda Balkan ordularıkarşısında bile çözülüveren Türk ordularının Rus, İngiliz, Fransız ordularıkarşısında hiç tutunamayacağı, savaş sonucunun kısa zamanda alınacağıhesapediliyorolmalıydı.Nitekim,10Ocak1915’teSarıkamışhezimetivukubuldu.ErtesiayÇanakkalevuruşmalarıbaşladı.18Martzaferinerağmen,25Nisan’da Gelibolu’ya çıkarma yapıldı. Fakat, Ermenilerin hesapları bir kezdahayanlışçıktı.Ruslar,başarılarınarağmen,DoğuAnadolu’nunişgaliniçokağırdanaldılar.TürkordusudaÇanakkale’deçözülmedi.Üsteliksavaş4uzunyılsürdü,3.yılRusya’daihtilalolduveRuscephesi tamamençöktü.BütünbunlarıhesapedemeyenErmeniler,Ruslarayardımcıolmakiçin15Nisan’daVan bölgesinde ayaklandılar. 18’inde Bitlis, 20’sinde Van içinde kanlıayaklanmalar düzenlediler.Van’dakiErmenimahallesi uzun süre direndi veMayıs ortasında Rus-Ermeni birlikleri kenti ele geçirdiler. Burada daMüslümanlartoptankılıçtangeçirildiveRushimayesindebirErmenidevletikuruldu.Vanbölgesine250.000kadarErmenitoplandı.AğustosbaşındaVanbirkezOsmanlı’nınelinegeçtiysede,Ruslargerialdılar.

Türkiye bir ölüm kalım mücadelesindeyken Ermenilerin bu davranışları,savaşın kazanılması için onların zararsız hale getirilmesi gerektiği kanısınıverdi İT’ye. Böylece, Ermenilerin savaş süresince cepheleri etkileyebilecekbölgelerden,yaniözellikleDoğuAnadoluveMersin-İskenderunbölgesindençıkarılarak, Irak ve Suriye’nin içlerine yerleştirilmeleri (tehcir) tedbirlerinebaşvurulmaya başlandı. Ermeni isyanı Nisan sonlarında başladığına göre,Mayıs’tatehcirbaşlatılmışolmalıdır.27Mayıs1915’teçıkarılanbirmuvakkatkanunlaorduyatehciryetkisiverildi.30Mayıs’takimeclis-ivükela(bakanlarkurulu) kararıyla tehcir süresiz oluyordu. Ermenilerin boşalttığı yerlermuhacirlereverilecek,bunakarşılıkErmenileremalvemülklerininkarşılığıödenerek, yerleştirildikleri bölgede eski düzeylerini bulmaları sağlanacak,yoksulolanlarada iskân imkânları sağlanacaktı.Fakatdaha sonra, 26Eylül1915’te çıkan diğer bir muvakkat kanuna göre, tehcir edilenlerin mal vemülkleri komisyonlarca hazırlanacak mazbatalar uyarınca mahkemelercetasfiye olunacaktı. Taşınmazların evkaf ve hazinece bedelleri ödenecek,taşınırlarsatılacak,eldeedilenparalarsahiplerineverilecekti.

Ermeni tehcirinin en kötü yönü, yolda başlarına gelenlerdi. Taşıtsızlık,açlık, hava şartları, hastalık, sefalet yüzünden birçok ölen oldu. Ayrıca,yağmacılık ve intikam gibi amaçlarla bazı yerlerde kendilerine kötülükleryapıldı,öldürüldüler.ÖlenErmenilerinsayısıkonusundaçokçeşitlitahminlervardır. Ermeniler ve yandaşları bu sayıyı adamakıllı abartarak 1 milyonakadarvardırıyorlar,Shaw’larise,200.000olarakhesaplıyorlar.

SavaşSırasındaToplumsalDeğişmeler

SavaşsırasındaİTdiktatörlüğününvarlığı,dahaöncededeğinilmişolduğugibi, İT’nin programının birçok yönünün serbestçe uygulanmasına imkânverdi.Yalnızmuhalefettençekinilmediğiiçindeğil,dintaassubunundabaskıaltınaalınması sayesindebuserbestlikeldeedildi.HeleŞerifHüseyin isyanbayrağını açtıktan ve genel olarak Arapların savaşa karşı tavırlarının pekolumluolmadığıanlaşıldıktansonra,diniduygularıincitmektenvebuyüzdensavaş gayretini kırmaktan çekinilmemeye başlandı. İslamcı Sait Halim’inçekilmesi ve Musa Kâzım gibi geniş fikirli bir şeyhülislamın varlığı daherhalde bu gelişmeyi kolaylaştırmış olmalıdır. Savaşın sonraki yıllarındahaftalıkSebilürreşaddergisininikiyılkapalıtutulmasıbudiktatörcetavrınbirörneğidir. Böylece, 1916 İT kongresinin kararı üzerine bütün şer’iyemahkemeleri Meşihat’tan (Şeyhülislamlık) ayrılıp Adliye Nezareti’nebağlandı (25Mart1917’dekanunçıktı).Şüphesizkibu, laikleşmeyönündeçokönemlibiradımdıveİT’ninçağdaş,burjuvazihniyetininbirsonucuydu.Yalnız şuna işaret etmek gerekir ki, işin bu yönü kadar, bu davranıştakapitülasyon düzeninden kurtulma çabasını da hesaba katmak gerekir. Zira,ülkededinmahkemeleridevamettikçe,AvrupalılarınbunuilerisürerekTürkmahkemelerinin yetkisine itiraz etmeleri kolaylaşıyordu. Buna benzer cesurbir uygulama, Hukuk-u Aile Kararnamesi’dir (7 Kasım 1917). Kararname,Müslümanolsun,olmasın,bütünOsmanlılarınailehukukunudüzenleyenbirsistem getiriyordu. Bu, şeriatın dışında sayılmazdı, zira verilen bir fetvayagöre hareket edilerek, dört Sünni mezhepten çağdaş hayata en uygun olankurallar derlenmişti. Zaman zaman, kadını kayıran yeni kurallar dagetiriliyordu.Müslüman olmayanlar için ise, bazı özel hükümler konmuştu.Önemliolandiğerbirdeğişiklik,büyüktartışmalardansonra1917Şubat’ındakabul edilenbir kanunla, rumi takvimlemiladi takvimarasındavar olan13günlük farkınkaldırılmasıydı.Böylece,1Mart1917’den itibaren,miladiverumitakvimingünveaylarıözdeşleşiyor,fakatrumiyılmuhafazaediliyordu(1Mart1917’nin1Mart1333olmasıgibi).

Başka bir ıslahat hareketi, 2 Nisan 1917’de çıkarılan Medaris-i İlmiyeHakkında Kanun’du. Bu kanun ve ona bağlı nizamnameyle, medreselerinçağdaş din eğitimi kurumları haline dönüşmesi için bir sistem getirilmeyeçalışılıyordu. Ders programlarına müspet ve doğal bilimler, Batı dilleri

giriyordu. Nihayet, eski Türkçe harfleri Türkçeye daha uygun kılmak içingösterilençabalaranılabilir.1911(?)’deTürkOcağıçevresindeIslah-ıHurufCemiyeti kurulmuştu. Hüseyin Cahit ise Latin alfabesine gidilmesifikrindeydi.SavaştanazönceEnver,orduiçinde,eskiTürkçeharflerinbitişikdeğilde,Latinharflerigibiayrıayrıyazıldığıbirbiçimidenemeyegiriştiysede,bupekbenimsenmedivebarıştayenidenelealınmaküzereterkedildi.

Kadınların hayatında da önemli değişiklikler oldu. Bakınca, aradakiilişkinin “günah” olup olmadığı saptanamayacağı için, kadınla erkeğinsokakta birlikte gezemedikleri bir ülkede, savaşın getirdiği zorunluluklaryüzünden kadın iş hayatına girdi. Fabrikalarda, dairelerde, sokakta (mesela,İstanbul’da çöpçülük), tarlada, kadın ister istemez çalışmak durumundaydı.Ayrıca, İT’nin de bunu teşvik ettiğini söylemeye hacet yok. Ordununhimayesi altındaKadınlarıÇalıştırmaCemiyeti kuruldu.Cemiyet, ordu içinüniformalar, çamaşır, kum torbaları dikiyordu. Atölyelerinde 6.000-7.000kadın günde 10 kuruş yevmiye alıyor ve yemek yiyorlardı. Zaman zaman7.000-8.000 kadın da evlerinde cemiyet için çalışıyorlardı. Cemiyet, parakazanırdurumdaydı.Dahasıvar.I.Ordu’dabirkadıntaburukuruldu.Bunlartamamen asker gibi yaşıyorlardı, yalnız evli olanlar haftanın 4 akşamınıevlerinde geçirebiliyorlardı. Cemiyet, 1917’nin sonunda bekâr işçilerininevlenmesini zorunlu kıldı ve bunların münasip kocalar bulabilmeleri içinsistem getirildi. Kadınların bu yıllarda birçok okula ve Dârülfünun’a(üniversite)girdiklerinidebiliyoruz.İstanbulgibibüyükbirmerkezdeçarşafve peçe devam etmekle birlikte, kadınlar çok kez artık peçeleriniörtmüyorlardı.Bir süresonraDârülbedayi sahnelerinde ilkMüslümankadıntiyatrooyuncularırolalmayabaşladılar.

ATATÜRKDÖNEMİXV

SavaşınSonuveMütareke

CephedeYenilgi

1918güzündeİtilafkuvvetlerisavaşaartıksonverecekbirhamleyaptılar.19 Eylül 1918’de Filistin’de İngilizler büyük bir taarruz başlattılar. ZatenEnver’in bütün ağırlığı Kafkasya’ya vermesi yüzünden Güney cephesiadamakıllızayıflamıştı.İngiliztaarruzuüzerineOsmanlıcephesiparamparçaoldu. Cephe komutanı von Sanders çekilmeyi ve Suriye’nin güney sınırınayakın olan Şam’ın güneyinde cephe oluşturulmasını emretti. Bununolamayacağınıgörünce,Humus’tatoparlanılmasınıistedi.OysaemrialtındakiVII. Ordu’nun komutanı Mustafa Kemal, Suriye’nin kuzey sınırına yakınHalep’e çekilmek üzere emir veriyordu. Von Sanders bu açık itaatsizliğinnedenini sorunca, Mustafa Kemal Suriye’nin bir Arap ülkesi olduğunu,önemli olanın Türk olan Anadolu’yu savunmak olduğunu söyledi. VonSanders bu tür bir gerekçeyle bir ilgisi olamayacağını söyleyerek cephekomutanlığından çekildi. Komutanlık önce fiilen, sonra resmen MustafaKemal’e kaldı. Halep’e gelen Mustafa Kemal, evlerden Osmanlı askerininüzerine ateş edildiğini görünce, yeni cepheyi Halep’in de kuzeyine aldı.Hatay’ı içine alan bu cephe İngiliz saldırılarına dayandı. Bu, Atatürk’ündeyimiyle,“Türksüngülerininçizdiğisınır”olacaktı.

Filistin taarruzunun başladığı günlerde, (15Eylül) İtilaf kuvvetleriBulgarcephesineyüklendiler.Cepheyarıldı.Durumuçaresiz görenBulgaristan, 26Eylül’de mütareke (bırakışma) istedi, 30 Eylül’de mütareke yapıldı veBulgaristansavaştançekildi.Osmanlıiçindedurumartıkumutsuzdu,çünküonunbatısavunmasıBulgarcephesiydi.OcephekalmayıncaİtilafkuvvetleriTrakya’dan İstanbul’a fazla zorlanmadan yürüyebilirlerdi. Bu durumdailkokullarda çocuklara belletilen, “Çanakkale’de büyük bir zafer kazandık,fakatmüttefikimizAlmanyayenildiğiiçinOsmanlıDevletideyeniksayıldı”formülününçocuksugerçekdışılığıüzerindedurmakgereksizdirsanıyorum.Osıralar Almanya da tükenmiş durumdaydı. Alman Genelkurmayı, AlmankuvvetlerihenüzFransızveBelçikatopraklarındasavaşırken(barışsürecindebunun ona bir üstünlük sağlayacağı umuduyla) barış yapılsın istiyordu. 4Ekim’deOsmanlıDevleti,AlmanyaveAvusturya-Macaristan,ABDBaşkanıWilsonaracılığıyla,barışistediler.1917başındaSaitHalim’insadrazamlıktançekilmesinden beri o mevkide bulunan Talat Paşa da o gün istifasınıVahdettin’esundu.

3 Temmuz 1918’de Sultan Reşat ölmüş, yerine Vahdettin (VI. Mehmet)gelmişti.Vahdettin,Reşat’ıntersine,siyasetleyakındanilgiliveİT’yedüşmanbir padişahtı. Abdülhamit derecesinde olmamakla birlikte, o da onun gibi

kuşkucu ve kuruntulu bir insandı. Örneğin, sarayda cebinde tabancayladolaştığısöylenmiştir.

ABD I. Dünya Savaşı’na katılırken ülkücü bir tavırla bunu yapmış,emperyalistamaçlarıreddedenvebundanböyleuluslararasıanlaşmazlıklarınsavaşsız çözülmesini sağlayacak bir örgütün (League of Nations, MilletlerCemiyeti)kurulmasınıöngören14maddelikbirprogramilanetmişti. İttifakdevletleri barış isterken, Wilson’ın aracılığına başvurmuşlardı. Wilson bubaşvuruyu olumlu karşılarken, karşılarında militarist, yetkeci (otoriter)hükümetleryerinedemokratikhükümetlerolduğutakdirde,bununoülkelerinlehine olacağını söyledi. Bu sözler, savaşın boşuna çekilmiş büyük acılarıdolayısıylahalklarınzatenkinlendikleribuhükümetleriniçindebirfırtınagibiesti.ZatenBulgaristan’daKralFerdinandtahttançekilmiş,yerineoğluBorisgelmişti (4 Ekim). Almanya’da İmparator II. Wilhelm tahttan feragat etti,fakat bu da yetmedi, cumhuriyet kuruldu (9 Kasım). Avusturya-Macaristanİmparatoru Karl tahttan feragat etti, yerine Avusturya (13 Kasım) veMacaristan (16Kasım)cumhuriyetleri kuruldu.Demekki saltanatdüzenleritekerlenipgidiyor,cumhuriyetlerkuruluyor,yadaenazındantahtdeğişikliğioluyordu.HerikiihtimalindeVahdettiniçinsonderecedetatsızolduğuaçıktı.Vahdettin 1918’de, savaşın sonundan ancak birkaç ay önce tahta geçmişolması sebebiyle, savaş ve savaş sırasında olup bitenlerle ilişiğibulunmadığını düşünerek kendini teselli ediyor olmalıydı. Ama sonunda,büyük bir ölçüde Vahdettin’in yanlış siyaseti yüzünden, hem Vahdettintahtındanolacak,hemdeTürkiye’decumhuriyetkurulacaktı.

İzzetPaşaHükümeti

14Ekim’deİzzetPaşahükümetikuruldu.BuhükümetteikiİT’li,CavitveHayribeylerve iki eski İT’li,Rauf (Orbay)veFethi (Okyar)görevalmıştı.Bu bir çeşit denetleme iktidarı modeline dönüş sayılabilirdi. Güneydecephede bulunanMustafaKemal, İstanbul’a telgraf çekerek yine İzzet Paşabaşkanlığında ve aşağı yukarı aynı adlardan oluşan bir kabine önermiş veHarbiye Nezareti için de kendini uygun görmüştü. Oysa kurulan kabinedeİzzet Paşa Harbiye Nezareti’ni kendisi üstlenmişti. İzzet, Mustafa Kemal’iavutmak için çektiği telgrafta, bulunduğu görevin can alıcı önemini vebarıştansonrabirlikteçalışmaumudunudilegetiriyordu.Anlaşılan,VahdettinMustafaKemal’iistememişti.MustafaKemaliserakibiEnver’inartıkdevredışı kaldığı ortamda herhalde kendisini harbiye nazırlığı için doğal adaygörüyordu. Böyle düşünmesinin bir nedeni de,Vahdettin’le olan ilişkisiydi.Savaş sırasında (1917 sonu), henüz veliaht iken, Almanlar Vahdettin’icepheleri gezmesi için çağırmışlar ve Mustafa Kemal de bu gezi sırasındayaverlikle görevlendirilmişti. Bu yakınlıktan yararlanan Mustafa Kemal,Almanyadönüşüsırasında,Almanprenslerininkomutanlıkyapmalarınıörnek

göstererek, onun da bir komutanlık, hem de İstanbul’a egemen olan 1.Kolordu komutanlığını istemesini telkin etmişti. Vahdettin bu iştenanlamadığını söyleyince (Almanya’daki prensler, Harp Okulu dahil, doğrudürüst öğrenim görüyorlardı),Mustafa Kemal bunun sakıncası olmayacağı,kendisinin kolordunun kurmay başkanlığını yapabileceği yolunda yanıtvermişti. Bu gerçekleşmedi, fakat belki aradaki yakınlığın bir göstergesisayılabilecek bir söylentiye göre, Vahdettin Mustafa Kemal’in, kızı SabihaSultan’laevlenmesiniönermiş,MustafaKemalkabuletmemişti.

Bu sırada İngiltere’de, Osmanlı Devleti için çok olumsuz hesaplaryapılmaktaydı.Britanyaİmparatorluğu“üzerindegüneşinbatmadığı”(çünküdünyanınherköşesindesömürgesivardı)birimparatorluktu.YalnızHindistansömürgesinin nüfusu, İngiltere nüfusunun yaklaşık 10 katıydı. Böyle birimparatorluğu ayakta tutabilmek için İngilizlerin (ya da genel olaraksömürgecilerin) kullandıkları yöntemler vardı. Bunlardan biri de “böl veyönet” yöntemiydi. Örneğin Hindistan’da Hindu ve Müslüman, Filistin’deArapveYahudi,Kıbrıs’taTürkveRumbirbirlerinedüşmanediliyordu.Diğerbiryöntem,yoğunbir“sizeuygarlıkgetiriyoruz,bizolmasakgerilikiçindevekötüyönetimaltındaolurdunuz”propagandasıyapmaktı.Üçüncübiryöntem,enufakbirkıpırdanışıağırbiçimdecezalandıraraksömürgehalkınıngözünüyıldırmaktı. Osmanlı gibi “Avrupalı olmayan”, “sömürge olmaya aday” birülkenin İngiltere’yiÇanakkaleveKutülamare’de ikiağıryenilgiyeuğratmışolması, o imparatorluğun fiyakasını fena halde bozmuştu. Onun içinOsmanlılarınağırbirbiçimdecezalandırılmasıgerekiyordu.

Türkiye’de ise bu tutumdan habersiz, bambaşka ve iyimser havalaresmekteydi. Kimileri Çanakkale zaferi sayesinde çarlığın çöktüğünühatırlatıyor ve demokrasiye yapılan bu hizmet için aferin bekliyordu.Oysa,çarlığınyerinegelenSovyetdüzenikapitalistdünyatarafındançarlıktanbetergörülmekteydi. Ama asıl Osmanlı iyimserliğinin gerekçesi şu oluyordu:OsmanlıDevletiAlmanyaileittifakkurmuştu,çünküRusyakarşıtaraftaydı.Yoksa Osmanlı’nın geleneksel yakınlığı İngiltere ve Fransa ileydi. ŞimdiAlmanyayenilmişti,RusyadakomünistolduğuiçinbütünAvrupatarafındanreddedilmişti. Artık geleneksel İngiliz ve Fransız dostluğunun, hatta KırımSavaşı’ndakigibibirittifakın(Sovyetler’ekarşı)zamanıydı.

SarayınHesapları

Şimdidesarayındurumunabakalım.Vahdettindahaşehzadeykensiyasetleyakındanilgilenmişti.Onunİttihad-ıMuhammediCemiyetiveDervişVahdetiile ilişkili olduğuna dair işaretler vardır. Ayrıca Hürriyet ve İtilaf (Hİ)hareketiyledeilişkiliolabileceğinitahminetmekzordeğildir.Vahdettin’inkızkardeşiMedihaSultanDamatFeritPaşa ileevliydiveenişte-kayınbiraderinher zamanyakın ilişkileriolmuştu.Hİ’nin ilkgenelbaşkanınınDamatFerit

olduğuyukardasöylenmişti.MuhalefetleolanbuyakınilişkilerVahdettin’inİT karşıtlığını gösteriyordu. Hemen belirtelim ki, Osmanlı hanedanı içindeİT’den yana kimse yoktu. Sultan Reşat İT’den yana değildi. Siyasetle pekilgisi yoktu ve çekingen bir insandı. Tabii şunu da söyleyebiliriz: Osmanlıhanedanı içinde demokrasi yanlısı kimse olmamıştır, bildiğim kadarıyla (enazından1922öncesinde).Vahdettin’inİT’yekarşıtlığıvemuhalefeteyakınlığıda demokratik bir öğe içermiyordu. O, muhalifliği “siyaset gereği” İT’yekarşı olmak için yapıyordu. Yoksa bütün hanedan gibi temel tercihimutlakiyetdüzeniydi.

Vahdettin İT karşıtı olmasaydı da öyle görünmek zorundaydı. Avrupa veözellikle İtilaf kamuoyu İT’ye, önce sömürge imparatorlukları için dinamitolantambağımsızlıktutumuyüzündendüşmandı.Sonrabubüyük“günaha”Ermenitehcirideeklendi.Böyleceİttihatçılıkkomünistlikgibibüyükbirbelaolarakgörülmeyebaşlandı.Vahdettinbunedenlehemtahttakalabilmek,hemdeOsmanlı içinhafifbarış şartları eldeedebilmek içinolduğunca İTkarşıtıgörünmekzorundaydı.

Yukarıda Vahdettin’in kuşkucu ve kuruntulu tabiatına değinmiştim.Herhalde bunun sonucu olarak, akraba devlet adamlarıyla çalışmayıyeğlemiştir.Bununiçindirkiılımlıbirsiyasetgütmekistediğizaman,dünürüTevfik Paşa’yı görevlendirmiştir. Paşanın oğlu, padişahın kızı UlviyeSultan’laevliydi.SertsiyasetgütmekistediğizamandaeniştesiDamatFerit’iöne sürmüştür. Eğer Sabiha Sultan söylentisi doğruysa, ihtimal Vahdettindamatlık ilişkisini Mustafa Kemal’le çalışmanın şartı ve güvencesi olarakgörüyordu.

Vahdettin’innelerdüşünmekteolduğununbirbelirtisi,ÂyanMeclisiüyesiolanDamatFerit’in19Ekim1918günümeclisteyaptığıbirkonuşmaolabilir.Paşa,okonuşmada iki türlühükümetolduğunu söylemekle sözebaşlamıştı:hükümet-i avam (halk hükümeti) ve hükümet-i havas (seçkinler hükümeti).Paşaya göre birincisi kötü bir hükümet yönetimiydi, ikincisi de çok iyi.Paşayagöre1909Kanun-uEsasideğişikliğiOsmanlı’yıparçalayansüreçtensorumluydu. Dikkat edilirse, Paşa meşrutiyet ilkesine ve 1876 Kanun-uEsasisi’ne doğrudan itiraz etmiyordu. Bunun pek içten olmadığını, yanimeşrutiyeteherhangibirbağlılıktankaynaklanmadığınısanıyorum.Wilson’ındemokrasirüzgârlarıestirdiğibirzamandameşrutiyetitopyekûnhedefalmak,hiçdeakıllıcaolmazdı.

Görülüyor ki, I. Dünya Savaşı’nın sonunda Türkiye ya da Türk toplumutakvimi iki türlü geriye çevirme çabasıyla karşı karşıyaydı. Saray, savaşınsonucu dolayısıyla İttihatçılığın ülkede ve dünyada gözden düşmüşolmasından yararlanarak, meşrutiyeti en azından esaslı biçimde budamak,başarabilirse tümüyle kaldırıp mutlakiyete dönmek niyetindeydi. Yani, bir

karşı-devrimsözkonusuydu.Öteyandan,mağrurgaliplerolarakOsmanlı’yagelmeye hazırlanan İtilaf devletleri de kapitülasyonları, belki daha daağırlaştırarak,gerigetirmekistiyorlardı.Yani,OsmanlıDevletiyenidenyarı-bağımlıhaledüşürülecekti.Birincisitakvimi1908’e,hatta1907’ye,ikincilerde1913’e,hatta1907’yedöndürmekistiyorlardı.Oysatakvimlerkolaykolaygeri dönmez, olmuşu olmamışa çevirmek kolay değildir. Üstelik Türktoplumu 1908’den 1918’e değin, başlangıç niteliğinde de olsa, devrimseldeğişiklikler yaşamıştı. 1918’de Türk toplumu artık başka bir yere gelmişbulunuyordu. Kurtuluş Savaşı’nın konusu, takvimi iki türlü geri çevirmeharekâtınıkanveateşledurdurmakolmuştur.

MondrosMütarekesi(Bırakışması)

4Ekim’debarış istenmişti.30Ekim1918günüLimniAdası’nınMondrosLimanı’ndamütareke imzalandı. (Mütareke sözcüğünün özTürkçe karşılığıbırakışmadır.Bencemütareke karşılığı ateşkes sözcüğünü kullanmak uygundeğildir,çünküateşkes,düşmantaraflarınanlaşarakhertürlüateşikesmeleridurumunu anlatır.Örneğin, ortakdini bayramlarda, yılbaşında, ölü askerlerigömmek gibi nedenlerle ateşkes yapılabilir. Oysa mütareke ya dabırakışmanın, barışı hedefleyen bir ateşkes olma gibi bir özelliği vardır.)Osmanlı tarafınıBahriyeNazırıRauf, İtilaf adına İngiliz tarafını iseAmiralCalthorpe (birçok Türk kaynağında Galtrop) temsil ediyordu. Antlaşmanınbirçok maddesi vardı. En önemlileri, Boğazlar’ın açılması ve İtilaf’ıngüvenliği içinOsmanlıülkesininistediğinoktalarını işgaledebilmehakkıydı(md. 7). Boğazlar’ın açılması demek, Osmanlı başkentinin İtilafdonanmasının (ve ordularının) denetimine girmesi demekti. Rauf İstanbul’agelecek İtilafdonanmasındaYunangemilerininbulunmamasını istediysede,bunu antlaşmaya sokamadı. İtilaf, gerekçe gösterme gereksinmesini bileduymadan, başta İstanbul olmak üzere Doğu Trakya, Boğazlar, Musul,Çukurovabölgesiveçevresi,Hatay,Antalyagibiyerleriişgalettiktenbaşka,önemli noktalara küçük birlikler ve/ya da denetim (kontrol) subayı adınıtaşıyan görevliler yerleştirdi (Eskişehir, Samsun, Konya, Trabzon, Erzurumgibi yerler). Osmanlı ordusuna yoğun bir terhis ve silahsızlandırmauygulaması yapıldı. Silah ve cephaneler koruma altındaki depolarakonuluyordu. Bazen de tüfek mekanizmaları, top kamaları sökülerek işeyaramazhalegetiriliyordu.

Özellikle ilk zamanlarda İngilizler ve Fransızlar Türklere sömürge halkımuamelesiyapmayaçalıştılar.ZamanzamanTürklereküstahçadavranmaktabirbirleriyle yarıştılar.Kamubinalarının, hatta özel evlerin boşaltılması için24saatgibisürelertanıdılar.Azınlıklardanyanaolduklarınıbellietmekiçin,onların Türklere karşı ölçüsüz davranışlarını özendirdiler. Onları Türklerekarşı da kullandılar (Çukurova bölgesinde Fransız hizmetinde Ermeni

lejyonu, İstanbul’da İngiliz polisi için çalıştırılan azınlıklar gibi). Oysa bu,azınlıklara da kötülüktü. Çünkü kendileri bir gün çekip gideceklerdi ve butoprakların insanları yine baş başa kalacaklardı. İtalyanların işgali dahauygarcaydı, hatta kendilerini Türk halkının gözünde sevimli kılacakdavranışlar göstermeye çalıştılar. Fransızlar, İngilizlerle yolları ayrılıncaönceki davranışlarındanvazgeçtiler. Sanıyorum, İngilizler, özellikleSakaryazaferindensonra,daha ılımlıdavranışlarbenimsediler.Yunan işgali ise,yerigeldikçeişaretedileceğiüzere,çokzalimceydi.

MustafaKemalİstanbul’da

Mondros Mütarekesi imzalanınca 1 Kasım gecesi İT’nin “A takımı”diyebileceğimiz,Talat,Enver,Cemalpaşalar,Dr.Nâzım,BahaettinŞakirgibikişiler bir Alman gemisiyle Rusya’ya kaçtılar. Muhalefet, kaçmalarındanhükümeti sorumlu tutarak büyük tepki gösterdi. Vahdettin de İzzet Paşahükümetininİtilaf’ıkarşılayacakuygunbirhükümetolmadığınıdüşünüyordu.İzzetPaşa’nınİT’deniyicekopmuşolaneskikomşusuAhmetRıza’yıarayakoyarak, hükümetin istifası için yoğun bir baskı başlattı, İzzet bu baskıyadayanamayarakistifaetti.Yerinepartiyleilişkisiolmayan,yaşlılardanoluşanbir Tevfik Paşa hükümeti kuruldu (11Kasım). Tevfik’in kendisi bu sıra 73yaşındaydı. 13 Kasım günü Yunan Averof zırhlısı dahil, 100 kadar büyüksavaş gemisinden oluşan bir İtilaf donanması Osmanlı’ya gövde gösterisiyaparcasına İstanbul’a geldi. Rastlantı olarak, Türkiye’nin kurtuluşunaönderlik edecek adam da o sırada Haydarpaşa’da trenden inmekteydi.Cepheden yeni gelen komutana, donanmanın gelişi dolayısıyla vapurseferlerinin durdurulduğu bildirildi. Bir sandalla zar zor Rumeli yakasınageçtiveayağının tozuyla İzzetPaşa’yı ziyaretegitti.MustafaKemal’egöreİzzet’inistifaetmişolmasıbüyükbiryanlıştı.Bubunalımlıdönemdehükümet“eskiler”inelindeolmamalıydı. İzzetyenidenhükümetolmalıydı,kendisideharbiyenazırı.İzzetbugörüşükabuletti.

18Kasım’dameclisteTevfikPaşahükümetininprogramıokunacaktı.Sivilgiyinen Mustafa Kemal meclise gelerek birçok mebusla görüştü ve onlaragüvenoyu verilmemesi gerektiğini anlattı. Görüştükleri, ona hak verir gibigörünüyorlardı.Nevarki,oylamadahükümetingüvenoyualdığıgörüldü.Bumeclis 1914 seçimlerinde oluşmuştu ve tahmin edileceği üzere İT’li birbileşimivardı.FakatbelkiMustafaKemal’insandığıgibisahipsizbirmeclisdeğildi.İT5Kasım1918’desonbirkongreyapıpkendinifeshetmişveyerineTeceddüt Fırkası kurulmuştu (9 Kasım). Fırkanın başında da Cavit vardı.Bundan sonra Mustafa Kemal’in Cavit’le işbirliği yaptığını görüyoruz. Busayede bir istizah (gensoru) önergesi hazırlandı. 21 Aralık’ta gensorugörüşülecekti.OgünTevfikPaşageliphükümetinyapıpetmeleriniaçıklayanbirkonuşmayaptı.Sonundatartışmayafırsatvermedenpadişahınbiriradesini

okudu. Padişah meclisi dağıtıyordu. Herkes dehşet içinde kaldı. Anlaşılan,böyle bir şey hiç tahmin edilmiyordu. Çünkü 1914’te seçilen meclis 1914Osmanlıülkesinitemsilediyordu.BütünAnadolu’danvebütünOsmanlıArapülkelerinden (Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye, Irak)mebuslar vardı. Yenidenyapılacak bir seçimdeArap ülkeleri ve büyük ihtimalle (nitekimöyle oldu)Anadolu’nun işgal altındaki yerlerinde seçimin yürütülmesine izinverilmeyecekti. Başka bir deyişle, 1914 Meclisi “dağıtılamayacak”,dağıtılmaması gereken bir meclisti, meğer ki padişah ve/ya da hükümetmeşrutiyetekarşıolsun.Neyazıkki,busonşıkdoğruydu.Amahemenherkesozamanadeğinbukonudagafildi,ziraVahdettingerçekniyetlerinigizlemehususundapekustaydı.

Vahdettin kısa bir zaman sonra, Tevfik Paşa hükümetinden hoşnutsuzkalmaya başladı. Kabine beklendiği denli İngilizci değildi, İT aleyhinde(savaşa girmek, yolsuzluklar, tehcir başlıca suçlamalardı) kovuşturmalarınyeterince canlılıklayürümesini sağlayamıyordu, iktidarve intikamhevesleriiçinde bulunan Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın (Hİ) pek çok şikâyeti vardı.Böylece Vahdettin hükümetin çekilmesini sağladı ve yerine içinde bazıHİ’lilerin bulunduğu veHİ’nin desteklediği birDamat Ferit Paşa hükümetikuruldu. Yeni hükümet hem İngilizlere yaranmak istediği, hem İT’lilerdennefret ettiği için geniş çapta tutuklamalar yaptı, İT’liler aleyhindekovuşturmaları hızlandırdı. Sonuç olarak Ermeni tehcirindekidavranışlarından ötürü eski Boğazlıyan (Yozgat) kaymakamı Kemal Beyasıldı (10 Nisan). Bu hükümet zamanında asayiş sorunlarını çözmek içinMustafaKemal’inKaradeniz’egönderilmesi sözkonusuoldu.Böylecehemsorunlar çözülür, hem de hükümet bakımından sivri bir kişilik İstanbul’danuzaklaştırılmış olurdu. Mustafa Kemal de zaten İstanbul’da bir şeyyapılamayacağınıanlamışbulunuyordu.ArkadaşlarıKâzımKarabekirveAliFuat(Cebesoy)birsüredirAnadolu’daydılar.KarabekirkarargâhıErzurum’dabulunan 15.Kolordu’nun komutanıydı ki,Osmanlı kolorduları içinde savaşgücünükoruyabilmiştekkolorduydu.AliFuat,karargâhıAnkara’dabulunan20.Kolordukomutanıydı.Karadeniz’dekisorunşuydu:BölgedeRumveTürkeşkıya çeteleri geziyordu. Türk çetelerini yakalamak ya da dağıtmak büyükbirsorundeğildi.Rumçetelerinitemizlemekisenazikbirsorundu,çünküişiniçine İngilizler de giriyorlardı. 9 Mart 1918’de İngilizler Samsun’a 200askerlik bir birlik çıkarmışlardı. Mustafa Kemal’e verilen görev IX. Ordumüfettişliğiydi(yenibirorduörgütlenmesidolayısıylakısasüresonragöreviIII.Ordumüfettişliğiolacaktı).15Mayısgünü,hareketetmedenönce,vedaetmek üzere Babıâli’ye gittiğinde, oranın altüst durumda olduğunu gördü.Yunanlılarİzmir’eçıkmışlardı.

İzmir’inİşgali

Gerçekten de Paris Barış Konferansı’nda bu karar alınmıştı. O sıradaİtalyanlarkonferansı boykot ediyorlardı, çünküumdukları payları konferansonlara vermiyordu. İtalyanlar olsaydı, Yunanlıların İzmir’e çıkarılmasınaherhalde itirazederlerdi,ziraİzmir’deonlarındagözüvardı.Buiş İngiltereBaşbakanı Lloyd George’un itelemesiyle olmuştu. İngiliz yönetimiOsmanlı’nın örnek bir cezaya çarptırılmasını istiyordu, fakat İzmir’iTürklerden almak fazla ileri gitmek olurdu. Bu durumda Türklerayaklanabilir, Hint Müslümanları (ve onlarla dayanışma yolunu yeğleyenHindular)hoşnutsuzlukgösterebilirlerdi.Kaldıki,oradaki İngilizdemiryoluşirketi de Ege’nin Yunanlılara verilmesiyle pazarın bölüneceğini, bundanzarargöreceğinisöylüyordu.NevarkiGeorge,buişteadetakişiselbirdavagüdüyordu. Gençliğinde hayli sofuydu, papaz olmak istemişti. SonraGladstone’un Liberal Parti’sine bağlıydı ki, Türk düşmanlığı o partininbelirgin niteliklerindendi. Ayrıca, birçok Rumla yakın ilişkileri vardı.BunlardanbiriSirBasilZaharoff’tu.Muğlakökenlibuadam,tamanlamıyla“köşeyi dönerek” dünyanın sayılı silah ve sanayi şirketlerinden VickersArmstrong’unbaşınageçmişti.Savaşın ilkbölümündeGeorgeordudonatımbakanlığıyapmış,osıradadaZaharoff’laesaslıişleryapılmıştı.İşteGeorge,İngiliz olmaktan çok kişisel bir siyaset güderek, Barış Konferansı’ndaAtina’da bulunan bir arkadaşının mektubundaki, güya Ege’de TürklerinRumlaraeziyetettikleridedikodusunuönesürerekbukararıaldırmıştı.

Kararın Türkleri gafil avlayarak uygulamaya sokulması için AmiralCalthorpeİzmir’egitmişti.DamatFeritiktidarageldiğindeorada17.Kolordukomutanı ve vali vekili Nurettin Paşa (Sakallı) bulunmaktaydı. Nurettingayretli,kişiliklibirinsandı.FeritonuherikigörevindenalarakkomutanlığaİT’lilerin zamanında işe yaramaz diye emekli edilmiş olan yaşlı Ali NadirPaşa’yı, valiliğe de Tevfik Paşa kabinesinde nazırlık yaparken hükümettoplantılarında olup bitenleri İngilizlere yetiştirdiği söylenen İzzet Bey’i(Kambur)getirmişti.Calthorpeİzmirlimanındabulunanİngilizdonanmasınınkomutanıolarak14Mayıssabahı İzzet’ebirnotavererekİzmir tabyalarınınİtilafkuvvetleritarafındanişgaledileceğinibildirdi.İzzetbunaolumsuztepkigöstermediğigibi,olumlusayılabilecekbirbiçimdekarşıladı.İlkişipürüzsüzçözen Calthorpe, akşam daireler dağıldıktan sonra, ikinci bir nota vererekertesi sabah Yunanlıların İzmir’i işgal edeceklerini bildirdi. Birinci notayınormal karşılayan İzzet, bu sefer telaşlandı. Ama telgrafla ulaşabileceğiİstanbul’dadadairelerkapanmıştı. İzzet’inbirYunanişgalinedirenmekiçinnekişiliğinedeideolojisielverişliydi.AliNadir’indeöyle.NurettinPaşa’nınherikigörevdenalınıpyerinebutüradamlarıngönderilmesiİzmir’ibirişgaldurumunda “yumuşak” hedef haline getirme niyetini sezdiriyor. Evet,muhtemelen İzmir bu biçimde “yumuşatılmak” istenmiştir, ama bir İtilafişgali içinmi, yoksa birYunan işgali içinmi?Önce İzzet’in, sonraFerit’in

telaşları,ikinciolasılığıpekbeklemediklerinigösterirgibidir.

Yunanişgalininönemiabartılamaz.Güneydeİngiliz,Fransız,İtalyan,DoğuTrakya’daFransız,İstanbul’daortakbirişgaldurumunuTürklergörmüşlerdi.Ne denli sömürücü ve haysiyet kırıcı olursa olsun, Avrupalıların işgalleri,hatta sömürgeleri genellikle yerli insanların yaşam haklarını ve ilerisi içinkurtuluş umudunu tümden ortadan kaldırmıyordu. OysaYunan işgali ya dayönetimibambaşkabirşeydi.19.ve20.yüzyılBalkanulusçuluğutarihi,buulusçukların gölgesinde Müslümanların yaşayabilmelerinin,barınabilmelerininnedenlizorolduğunuçokçeşitliörnekleriylegöstermişti.(Günümüzde“etniktemizlik”uygulamalarıbölgedekiaynızihniyetinuzantısısayılabilir.)Türklerbunlarıyaşamışlardıvenedenlisavaşyorgunuolurlarsaolsunlar, böyle bir tehdit onları yeniden silaha sarılmaya götürebilirdi.Atatürk’ün İzmir’in işgalindenöncenegibiplanlarkurduğunubilemiyoruz.Ama şu muhakkaktır ki, bu olay bütün kurtuluş sürecini hızlandırıyor,durumu, tabircaizse,“olgunlaştırıyordu”.İzmir’in işgaliolmasaydıherhaldeçokdahasabırlıveuzunvadelibirmücadeleyoluseçilecekti.

NecipFazılKısakürek’inVatanHainiDeğil,VatanDostuVahidüddinadlıkitabındadilegetirdiğibiriddiavardır.GüyaVahdettinMustafaKemal’imillibirmücadeleyürütmekiçingörevlendirmiş,hattaelinebirhatt-ıhümayunve20.000 liravermiş.Öncelikle,hatt-ıhümayunugörenyok.Olsaydı,MustafaKemalMilli Mücadele’nin özellikle ilk dönemlerinde, bundan yararlanmazmıydı? Atatürk ve arkadaşlarının bol paraları olduğuna dair bir işaret deyoktur.NitekimErzurum’danSivas’agiderkenparabulmaktazorlanmışlardır.İkincisi,Vahdettin söylenenleri yapmış olsa bile bu onun kişiliğini ne denlikurtarabilir? Zira daha sonra yaptıkları meydandadır. Ziya Paşa’nın dediğigibi,“ayinesiiştirkişinin,lafabakılmaz.”AtatürkVahdettin’e15Mayısgünüveda için gittiğinde, kendisine, “Paşa, bu memleketi sen kurtaracaksın”dediğini anlatır. Bunu, Mustafa Kemal’in Karadeniz’de asayişi sağlayarakoraya da bir Yunan çıkartmasının yapılmasını önleyebileceği biçimindeanlamakgerekirsanıyorum.

15 Mayıs sabahı Yunanlılar İzmir’e çıktılar. Bir Yunan birliği Kordonboyundayürümeyebaşladı.KonakMeydanı’nageldiğindeHasanTahsin(asıladı Osman Nevres) birliğin başında yürüyen sancaktarı vurdu, kendisi deorada vurulup öldü. Hasan Tahsin eski Teşkilat-ıMahsusacı bir silahşordu.Balkan devletlerinin ittifak kurmaları için çalışmış olan İngiliz BuxtonkardeşleriRomanya’davurupyaralamıştı.HasanTahsinkendinifedaederek,herhalde,silahlımücadeledenbaşkayololmadığınıanlatmakistemişti.FakatYunan askeri onu orada öldürmekle kalmadı. Her türlü disiplini bir yanaatarak, İzmir’in Müslüman mahallelerine daldı, iki gün süreyle her çeşitrezaletiyaptı.Ogünlerde2.000kadarTürkünöldürüldüğüönesürülmektedir.

Ali Nadir bütün askerini kışlaya toplamış, bekliyordu. Yunan askeri geldi,kışlaya ateş açtı. Kışladan beyaz teslim bayrakları çıkarıldığı halde uzunzaman ateşi sürdürdüler.Ondan sonra, baştaAliNadir, askeri elleri havadaKordon boyundan yürüterek bir geminin ambarına attılar. Yolda Türksubaylara “Zito Venizelos” (Yaşasın Venizelos) diye bağırtıyorlardı.Bağırmadığı için,KurmayAlbay Süleyman FethiBey’i dipçik ve süngüyleöldürdüler.Bütün bunlarHasanTahsin yüzündenmi olmuştu, yoksaYunanaskeribunlarıyapmaküzeremişartlandırılmıştı?

İkinci olasılık daha baskın görünüyor. İzmir olaylarından sonra YunanişgalininEgebölgesineyayılışısırasındabirsürebüyükolayçıkmadı.Hattabazı Akhisarlıların, ihtimal Yunan işgalinde hayatlarını, işlerini güçlerinieskisi gibi sürdürebilmek umuduyla işgal askerini Yunan bayraklarıylakarşıladıklarısöylenir.AmaYunanaskeriBergama’yagelince,oralılarsilahlakarşı koydular ve kasabalarına sokmadılar. Yine İzmir’deki gibi bir tepkioluştu.YunanlılarohırslaMenemen’egidip,oranıneşrafından10kişibulupöldürdüler. Kentte de birtakım rezaletler sergilediler. MenemenlilerinBergama’yla, Süleyman Fethi’nin ve İzmir’de öldürülen insanların HasanTahsin’lene ilişkisivardı?GalibaYunanaskeriningözündehepsiTürktüvehepsienkötümuamelelerelayıktı.Bubirçokbakımdanırkçısayılabilecekbirdavranıştı. (Yunan davranışının şu ya da bu ölçüde dinsel yobazlıktankaynaklanmış olabileceğini de hesaba katmak gerekir.) İzmir uluslararasıticaretin önemli bir kentiydi. Limanda İtilaf devletlerinin gemileri vardı.Olaylar dünyanın gözü önünde cereyan ettiği halde, İngiltere’nin en ciddigazetesi sayılan TheTimes günlerce bu olaylardan hiç söz etmedi. İtilaf’ıntepkileri sonucuYunanlılar bir disiplin soruşturması açmakgereği duyunca,ancakbuhaberTheTimes’tayeraldı.Budaırkçıbirdavranışsayılabilir.

Egeliler Yunan işgaline karşı örgütlenmek ve silahla mücadele etmekgerektiğini anlamışlardı. Alaşehir veBalıkesir’de kongreleri yapılanRedd-iİlhakCemiyetiveşubelerikuruldu.EşrafıngirişimlerivemaddikatkılarıylaKuva-yıMilliye(UlusalGüçler)birliklerikuruldu.Ayvalık’taAli(Çetinkaya)komutasındaki 172. Alay, Nazilli’de Şefik (Aker) komutasındaki 57. Fırka(Tümen) gibi birlikler, bizzat savaşarak, ya da Kuva-yı Milliye’yidestekleyerek, önemli roller oynadılar. Yörük Ali Efe gibi efeler demücadeleyekatıldılar.Yunanlıların işgal edebildikleri yerlerinkarşısındabirKuva-yıMilliyecephesikuruldu.

İzmir’in işgali üzerine ülkenin birçok yerinde başlamış olan müdafaa-ihukuk (hakları savunma) örgütlenmesi hızlandı ve yayıldı. İzmir’in işgaliniprotesto etmek için birçok yerdemitingler yapıldı, İtilaf İstanbul’da birkaçmiting yapılmasına ses çıkarmamayı daha doğru buldu; İstanbul’dakimitinglerin en büyüğü Halide Edip’in de konuştuğu ünlü Sultanahmet

Mitingi’dir (23 Mayıs 1919). Damat Ferit de istifa etti, yeniden kurduğuhükümetteHİ’ninadamlarıyoktu.

XVI

Samsun’aÇıkıştanDamatFeritHükümetininDüşmesine

Atatürk Bandırma vapuruyla Samsun’a giderken, gördüğümüz üzere,memleket İzmir’in işgali haberiyle çalkalanıyordu. Bu arada Ferit meclisolmadığı için, şura-yı saltanatı toplamak gereksinimini duydu (26 Mayıs).Bilindiği üzere bu şura, çeşitli kesimlerden çağrılan “ileri gelenlerden”oluşuyordu.Herkesderinüzüntülerinidilegetirdi.HİtemsilcisiSadıkBeyisebüyük bir devletin koruması altına girmek gerektiğini bildirmişti. Balkanyenilgisinin maneviyat düşkünlüğünün bir devletin koruması altına girmedüşüncelerine yol açması gibi, şimdi de buna benzer tutumlar ortayaçıkıyordu. Saray ve Hİ İngilizlere sığınma yandaşlığını yaparken,meşrutiyetçi kesimin kimi çevreleri de, demokrattır diye ABD’yesarılıyorlardı.

AtatürkSamsun’a çıktığının ertesi günü, “ayağının tozuyla”,Ferit’e İzmirişgalinin doğurduğu tepkileri dile getiren 4 cümlelik bir telgraf çekti. Bu 4cümleden 3’ünde “millet ve ordu”, 1’inde “devlet ve ordu” terimlerigeçiyordu.Feritbuifadelerdenrahatsızolmuşolmalıdır.MustafaKemaldahasonraHavza’yageçti.Karabekir,AliFuatveRefet’lehaberleştiktensonra3Haziran’da 5 komutan, 6 vali ve mutasarrıfa (mutasarrıf, vilayetten küçük,kazadanbüyükbiryönetimbirimiolansancakyadalivanınyöneticisiydi)birgenelgegöndererekFerit’in,göstermişolduğubazıtutumlarıdolayısıylaBarışKonferansı’nda ülkenin çıkarlarını temsil edemeyeceğini ileri sürdü. Gerçiyalnızcagüvenilen11kişiyegönderilmiştiama,bunungizlikalmasızorduvebeklenemezdi. Herhalde Atatürk de bunun bilincindeydi. Dolayısıyla budavranışıylabayrakaçmışbulunuyordu.NitekimİngilizlerdeMustafaKemalvearkadaşlarınıngitmesineizinverdikleri içinpişmanolmuşlar,Babıâli’dengeri çağrılmasını istemişlerdi. Buna uygun olarak hükümet de ona 8Haziran’dageridönmesini emretti.Hükümetlemücadelebaşlamıştı. İkigünsonra(10Haziran)Atatürkbirgenelgedahaçıkarttı.Bunda,çeşitliMüdafaa-iHukuk ve Redd-i İlhak örgütlerinin kendisine milli mücadele hareketininönderliğini önerdiklerini, kendisinin artık bu yola baş koyduğunu bildirdi.Atatürk,böyleceönderlikkonusunda“benvarım”demişoluyordu.Aynıgünbazı komutan arkadaşlarını Amasya’ya toplantıya çağırdı, kendisi deHavza’dan oraya hareket etti. Atatürk, kutsallığına inandığı davasına başkoyduğusırada38yaşındaydı.

AmasyaTamimi

Amasya toplantısı 19 Haziran’da başladı. Atatürk dışında 3 kişi dahakatılıyordu:20.Kolordu(Ankara)KomutanıAliFuat(Cebesoy),3.Kolordu(Sivas) Komutanı Refet (Bele), Rauf (Orbay). Ayrıca bütün görüşmeler

boyunca telgrafla danışılan, bu bakımdan toplantıya katıldıklarıvarsayılabilecek2kişidahavardı:15.Kolordu (Erzurum)KomutanıKâzımKarabekir ve Konya’da II. Ordu Müfettişi Cemal (Küçük ya da MersinliCemalPaşa).21Haziran’daAmasyaKararlarıoluştu.Özetolarak,kararlardaşunlar dile getiriliyordu: Vatanın bütünlüğü ve ulusun bağımsızlığıtehlikededir,fakathükümetsorumluluklarınıyerinegetirmemektedir.Ulusunbağımsızlığını yine ulusun azim ve kararı kurtaracaktır. Bu amaçla en kısazamanda (belli bir tarih verilmiyordu) Sivas’ta her livadan seçilecek üçertemsilciden oluşan ulusal bir kongre toplanacaktır. Fakat ondan önceErzurum’dabirbölgekongresiyapılacaktır.AmasyaKararları’nınbirbölümübir gün sonraki (22 Haziran) tarihi taşıyan Amasya Tamimi’nde(genelgesinde) yer almış, ülkenin dört bir yanına gönderilmiştir. Amakararların son iki maddesi, özellikle en son olan 6. madde tamimde yeralmamış ve gizli tutulmuştur. Bu son maddeye göre a) askeri ve ulusalörgütler kaldırılmayacak, sürdürülecekti; b) askeri birliklerin komutanlıklarıhiçbir suretle devredilmeyecekti; c) silah ve cephane kesinlikle eldençıkarılmayacaktı;ç)biryerindüşmanişgalineuğraması,yalnızoradakiaskeribirliğideğil,tümorduyuilgilendirecekti.

Demek ki, 6. maddeye göre, hükümetin bir askeri birliği dağıtma ya daulusal bir örgütü kapatma kararına karşı gelinecekti. Hükümetin birlikkomutanlıklarınayapacağıatamalargeçersizsayılacaktı.Bırakışmagereğinceİtilaf’ınelkoymakisteyeceğisilahvecephanelerteslimedilmeyecekti.Ordubirbütünhalindedavranacaktı.Görülüyorki,6.maddeOsmanlıhükümetineveMondrosBırakışması’na,yaniİtilafdevletlerinekarşıbirisyanmaddesidir.Birşeydahavar:Amasya’dabirörgütkurulmuştur.Üyelerininbiribahriyeli,beşikaracıolanaskeribirörgütsözkonusudur.BunaAmasyaAskerîÖrgütüdiyebiliriz.CemalPaşadışındaörgütünrütbevekıdemceenüstünüMustafaKemal’di.ZatenCemal Paşa herhalde bu duruma tahammül edemediği içinçokkısabirzamansonra,Konya’dakigöreviniterkederekİstanbul’agitmiş,dolayısıyla örgütten ayrılmıştır. Rütbe ya da kıdem bir yana, MustafaKemal’in zekâ, kültür, irade gücü bakımından öbürlerinden üstün olduğumuhakkaktır.

Milli Mücadele’nin sonraki yıllarında 5 kişilik örgütün üyeleri arasındaayrılıklar baş göstermişti. Atatürk Nutuk’ta cumhuriyetçi bir devrimdüşüncesinibaştanaçıklamasıhalindebaşarısızolunacağını, onun içinbunubir “milli sır” olarak saklayıp sırası geldikçe bununla ilgili adımlarıaçıkladığını, o zaman da kimi arkadaşlarının ufukları elvermediğindenkendisinden ayrıldıklarını söylüyor. Burada öncelikle Amasya AskerîÖrgütü’ndeki arkadaşlarını amaçladığı açıktır. Ayrıca arkadaşlarınınkatkılarınındasanıldığıdenliçokolmadığınısöylüyor.BunakarşıKarabekir,İstiklal Harbimiz kitabının başlığında kullandığı birinci çoğul şahısla

muhtemelenbüyükölçüdeAmasyaAskerîÖrgütü’nüamaçlamaktavebaştakendisiolmaküzere,Atatürkdışındakilerinkatkılarınınöneminivurgulamakistemektedir. Hatta Karabekir’in iddiasına göre, Fevzi Paşa (Çakmak)Bursa’daona,İsmetPaşavekendisinin(Fevzi’nin)MustafaKemal’idiktatöryapacaklarını söylemiş. Burada Atatürk’ün, sırf arkadaşlarını devre dışıbırakmakvediktatörolmakiçindevrimiyaptığı imaedilmektedir.Devriminkapsamvebüyüklüğükarşısında,böylebiriddianınenazındanönemsiz,hattaçocuksuolduğusöylenebilir.

Butartışmabiryana,belkisorulabilecekbirsorudaşudur:AcabaAmasyaAskerîÖrgütübircuntamıdır?Çünküaskerikişilerdenoluşan, iktidarolmaniyetleri taşıyan gizli bir örgüt var karşımızda ve bu da cuntanın tanımınauymaktadır. Bence buna rağmen örgüt cunta sayılmamalıdır, zira Erzurum,Sivas gibi kongrelerde kendine demokratik bir taban arayan, meclisseçimlerinin yapılmasını isteyen ve bunu yaptırtan bir kuruluştur. Cuntalarhiçbirzamaniktidaragelmedenönce,demokratikbirdestekpeşindeolmazlar.Ancak,kimicuntalariktidarıaldıktansonrahalkındesteğinetalipolabilirler.Demek kiAmasyaAskerîÖrgütü cuntaya benzer özelliklere sahip olmaklabirlikte, iktidarı almadan önce demokratik taban edinmek istediği içincuntalardan ayrılır. Şunu da söyleyebiliriz: Amasya Askerî Örgütü cuntasayılsada,mutlakiyetçi(vefeodal)birpadişahavesarayakarşıözgürlükveeşitlik adına mücadele etmesi, onu kendiliğinden “daha demokratik” birhareketkılar.

DamatFeritBarışKonferansı’nda

Bu sıralarda İtilaf cephesinde Osmanlı’dan yana bazı kıpırdanmalarolmuştu. Fransızlar Yunanlıların İzmir’e çıkartılmasıyla ileri gidildiğinidüşünüyorlardı. Ayrıca Hindistan halkı da hoşnutsuz olmuştu. Bu yüzdenöbür müttefik devletlere tanınmamış olan bir olanak, Osmanlı’ya tanındı.Gelip görüşlerini Paris Barış Konferansı’nda açıklayabileceklerdi. Bununüzerine Haziran’da Damat Ferit Paris’e gitti. Burada yaptığı konuşmadabirçok bakımdan sakıncalı kimi görüşler açıkladı. Toros Dağları’ndanTürklüğün sınırı diye söz etti. Arap ülkeleri üzerinde iddialarda bulundu,İttihatçıları Bolşeviklerden daha kötü diye nitelendirdi, Ermeni tehcirindekiölü sayısını Ermenilerin o sıra ileri sürdükleri rakamdan bile daha abartılıolarakverdi.ZatenLloydGeorgeOsmanlı’nınçağırılmasındanyanadeğildi.Fransızlar ileriki dönemlerde bir Alman intikam savaşına karşı İngilizgarantisi peşindeydiler ve o sırada henüz bunu elde edebilecekleriniumuyorlardı. O yüzden İngilizlerin kendileri için uygunsuz birçok isteğineboyun eğiyorlardı. Örneğin, savaş sırasında Arap ülkelerini aralarındapaylaştıran Sykes-Picot Antlaşması’nda Musul Fransa’ya düştüğü halde,sonradan İngiltere’nin orayı sahiplenmesine ses çıkaramamışlardı. Şimdi de

George’un isteğine uygun olarak, Fransız Başbakanı Clemenceau Ferit’ehakaret dolu sert bir cevap verdi. Türklerin girdiği her yerde uygarlığıngerilediğini, tehcirde olup bitenleri İttihatçılara yıkarak sorumluluktankaçamayacaklarınısöyledi.SonradaOsmanlıheyetiParis’tenkovuldu.

Bir süre sonra, belki Osmanlı’ya yapılan muamelede kantarın topuzunukaçırdıklarını düşünmüş olduklarından, 18 Temmuz’da iki karar aldı BarışKonferansı. Birincisine göre Yunan işgalinin sınırları yeniden saptanacaktı.Aslında Yunanlılar İzmir’e çıktıkları sırada bazı sınırlar saptanmıştı. AmaYunanlılarbunlarahiçaldırmamışlardı.BirdeOsmanlı’nınYunanzulmüileilgili iddiaları soruşturulacaktı. İkinci kararın uygulamasında İstanbul’daABD yüksek komiseri (temsilcisi) olan Amiral Bristol başkanlığında, birİtalyan, bir Fransız, bir İngiliz subayından oluşan bir komisyon kuruldu.KomisyonEge’yegitti, herkesi dinledi.Soruşturma sonunda çıkan rapor15Mayıs öncesindeRumlara herhangi bir baskı uygulanmadığını,Yunanlılarınasayişi sağlayacak bir güç olarak değil, bir istila ordusu gibi davrandığınısaptadı. Fakat George’un Yunanlıları Ege’ye gönderirken ileri sürdüğügerekçeyi açıkça yalanlayan Bristol raporunun konferansın çalışmalarıüzerindehiçbiretkisiolmadığıanlaşılıyor.

ErzurumKongresi

Bundan sonra Atatürk’ü Erzurum’da görüyoruz. Arada, hükümetin onungeri dönmesini isteyen buyrukları yinelenmişti. Mustafa Kemal’in sözdinlemek niyetinde olmadığı anlaşılınca, devreye padişah girdi. 2 Temmuz1919’da çektiği telgrafta, Mustafa Kemal’in 2 ay hava değişimi iznikullanmasınıistiyordu.Busıradaresmiişlerlemeşgulolmayacaktı.BuçözümMustafa Kemal’in de aklına yatmışken, 8 Temmuz’da gelen telgraf onungörevindenazledildiğinibildiriyordu.Ordumüfettişliğiağırlığı,etkisiolanbirmevki ve sıfattı. Fakat azledilmiş bir paşanın ne ağırlığı olabilirdi?Üstelikacılarla dolu bir savaşın yenilgiyle sonuçlanması, subayların toplumdaolumsuz değerlendirilmelerine yol açıyordu. Bu yüzden kararını verdi veaskerlikten istifa etti. Asker ocağı ile ilişkisini kesmek herhalde duygusalbakımdan zor bir karardı. İstanbul’daki hükümetin hava değişimiçözümünden neden vazgeçtiği merak edilebilir. Bunun bir nedeni, Refet’inSamsun’a gelen ek İngiliz birliğini karşılama biçimiydi. Refet Türkaskerlerini kentten çekmiş ve eğer hükümetin izni olmadan Samsun’daniçeriye girmeye kalkışırlarsa, karşı koyacağını bildirmişti. İkincisi, Sivas’tatoplanacak milli kongre, milli meclis biçiminde duyurulmuştu. MustafaKemal ve arkadaşlarının bu davranışları muhtemelen İstanbul’da çılgınlık,maceracılıkdiyealgılanarak,onakarşıyumuşakdavranışlarınyersizolacağıdüşünülmüşolmalıdır.

ErzurumKongresi’nin10Temmuz’dabaşlamasıöngörülmüştü.10Temmuz

rastgelebirtarihdeğildir.Rumeli’dehürriyetrumitakvimegöre10Temmuz1324’te ilanedilmişvegünümüzdeki29Ekimgibienbüyükbayramolarakyerini almıştı. Ne var ki, Vahdettin’in karşı-devrim harekâtının bir parçasıolarak,bayramolmaktançıkarılmıştı.Dolayısıylakongreninbaşlangıç tarihiçokanlamlıydı.Fakat10Temmuzgünügeldiğindedelegelerinbirbölümününhenüz gelmemiş oldukları görüldü. Onun üzerine bir ertelemeye gitmekgereği doğdu. Böyle bir durumda erteleme birkaç gün olur. Oysa ErzurumKongresi 13 gün, yani hemen hemen iki hafta sonraya, 23 Temmuz’aertelenmiştir. Zamanında ya da az sonra gelen delegeler, onları ağırlayankonuksever Erzurumlular için kolay olmayan bir durum! Peki, neden?Tahminim o ki, 23 Temmuz’un da 10 Temmuz gibi anlamlı bir tariholmasındandır. Çünkü hürriyetin ilanı miladi takvime göre 23 Temmuz1908’dir.Busimgeselliküzerindebudenliısraredilmesi,Vahdettin’inkarşı-devrim niyetlerinin anlaşılmış ve buna karşı demokrasi bayrağını açmagereğinin duyulmuş olduğunu bize anlatır sanıyorum. Salt buna bakarak,ErzurumKongresi’nin demokratik-ulusçu bir ideolojiye sahip olduğunu, bubakımdan da İT’ye benzediğini söyleyebiliriz. Mustafa Kemal de, buideolojinin içinde olmakla birlikte, onun sol kanadında ve köktenci birnoktadadır. Çünkü o, diğerlerinden farklı olarak cumhuriyet ve laiklikyandaşıdır.

ŞimdiErzurumKongresikararlarınıözetleyelim:

1) Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye ve Trabzon Muhafaza-iHukuk-uMilliyecemiyetleribirleştirilerekŞarkiAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyetikurulmuştur.

2) Doğu Anadolu birbirinden ve Osmanlı camiasından ayrılmayacak birbütündür.BütünMüslümanlarözkardeştir.Bırakışmanın imzalandığıgünküsınırlar içinde yaşayanların ezici çoğunluğu Müslümandır, bölünemez. Hertürlü işgalvemüdahaleRumlukveErmenilik teşkil etmekamacınayöneliksayılacaktır.

3) Hıristiyan unsurlara siyasal egemenliği ve toplumsal dengeyi bozacakyeniayrıcalıklartanınmayacak,öncekihaklarınasaygılıolunacaktır.

4) 30 Ekim 1918 bırakışma sınırları içinde milliyet esaslarına uyan veülkemize karşı istila emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, sınai,iktisadiyardımımemnunluklakarşılanacaktır.

5) Hükümet baskı sonucunda Doğu Anadolu’yu terk ve ihmal zorundakalırsa, geçici bir yönetim kurulacaktır. Osmanlı hükümeti dağılırsa, öbürillerle,olmazsatekbaşınasavunmavedirenmeyolunagidilecektir.Bukongrekararlarınakarşıkötüyorumvetelkinlermilletevevatanaihanetsayılacaktır.

6) Bu bir İttihatçı hareket değildir. Seçimler en kısa zamanda yapılıp

MebusanMeclisitoplanmalıdır.

Bu kararlarda gerekirse bir yönetim (yani hükümet) kurma, savunmamücadelesi düşüncesi dikkati çekiyor.Ayrıca, işgallerin iyi ya da kötü diyeayrılamayacağını, hepsinin kötü ve Rumluk ve Ermenilik kurmak olarakalgılanacağınıgörüyoruz.Birbaşkanokta, seçimlerinyapılmasıvemeclisintoplanması, yani demokrasi talebinin öne sürülmesidir. Son olarakimparatorluğunAraptopraklarıileilgilibirtalebindilegetirilmemesi,tersine,bırakışma sınırlarının belirtilmesi de göze çarpıyor. Bu, imparatorluktanvazgeçmekararıdır.Ne yazık kiErzurumKongresi’nin yeterli sayılabilecektutanakları yoktur. Kongrenin, o denli uzun bir ertelemeden sonra, 2 haftasürmüş olması şaşırtıcıdır (23 Temmuz-7 Ağustos 1919). Günümüzde partikongrelerinin 1 ya da en fazla 2 gün sürdüklerini hatırlayalım. Kongreninböyle uzaması, çok hararetli ve uzun tartışmaların cereyan ettiğine işaretsayılmalıdır. Çünkü imparatorluk kültürüyle yetişmiş bu insanlarınimparatorluktan vazgeçme kararı almaları kolay iş değildir. Ama ağır biryenilgiye uğramış ve parçalanmak, sömürgeleştirilmek istenen bir devletintambağımsızolabilmekiçinmutlakaağırbirfedakârlıktabulunmasıgerektiğidüşünülmüş olmalıdır. Hem tam bağımsızlığı hem Arap ülkelerini istemekgerçekçiolamazdı,ciddibirtalepdesayılamazdı.ZatenWilsonilkeleriArapülkelerinin Osmanlı’dan koparılmasını öngörmüş, Damat Ferit Arapülkeleriniistediğiiçinağırhakareteuğramıştı.Amaneolursaolsun,duygusalolarak bu kararı almak uzun ve acı tartışmalara yol açmış olmalıdır.Atatürk’ün,kongrebaşkanlığınınveüstünyeteneklerininverdiğiolanaklarlakongre kararlarının oluşmasında çok önemli bir payı bulunduğunuvarsayabiliriz. Kongre Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ninyönetim kurulu niteliğinde bir heyet-i temsiliye (temsil kurulu) seçmiş,başkanıdaMustafaKemalolmuştur.

Atatürkvearkadaşlarıyla,yanidemokratik-ulusçuhareketleVahdettin,yanisaray arasındaki farkın basit bir görüş farkı olmayıp, derin bir anlayış veideoloji,hattaçağfarkıolduğunugösterebilmekiçin30Mart1919tarihindeDamatFerit’inVahdettinadınaAmiralCalthorpe’asunduğubirbarışplanınıözetolarakvermekistiyorum:

1)Arapolmayanülkeler doğrudanpadişaha bağlı olacak.Arapülkelerinegenişbirözerklikverilecekamadinbakımındanhalifeyebağlıolacaklardır.Padişahınparasıkullanılacak,hutbepadişahadınaokunacak,Osmanlıbayrağıkullanılacaktır. Hicaz eski yöneticilerinin elinde olacak ama yanında 100askeriolanbirOsmanlıtemsilcisiHicazdışsiyasetininOsmanlıileuyumunusağlayacaktır.Medine’de birOsmanlı generalinin komutasında bir garnizonbulunacaktır.Yemen,savaşöncesindekigibiyönetilecektir.Ermenistanbüyükdevletlerinkararınagöreözerkyadabağımsızbircumhuriyetolacaktır.

2) 15 yıl boyunca İngiltere, iç asayişi sağlamak ve dışa karşı Osmanlıbağımsızlığını korumak üzere, gerekli gördüğü noktaları (özerk bölgeler dedahil)işgaledecektir.

3) Avrupa’da sınırlar Burgaz yakınlarında Emine Balkanlar’dan başlayıpSamakof’a,oradanEnez’inbatısındaEgeDenizi’nekavuşacaktır.

4) İstanbul ve Çanakkale boğazlarında bütün istihkâmlar yıkılacak,Boğazlar’ıİngiltereişgaledecektir.

5) Yönetimde, İngiltere, padişahın gerekli gördüğü nezaretlere İngilizmüsteşarlarıatanmasınıkabuledecektir.Hervilayete15yılsüreyle,valilerinyanındamüsteşarlıkdayapacakolanİngilizbaşkonsoloslarıatanacaktır.Yerelvemebusanseçimleriİngilizkonsoloslarınındenetimialtındayapılacaktır.

6)Başkentvetaşradaİngilteremaliyeüzerindedenetimkuracaktır.

7) Doğu halklarının yeteneklerine uygun olarak Kanun-u Esasiyalınlaştırılacaktır (Damat Ferit’in 15 Şubat 1910’da Âyan Meclisi’nesunduğu rapor çerçevesinde). Mebusan Meclisi bütçeyi oylayıp merkezihükümeteyerelgereksinimleriduyuracaktır.

8)Dışsiyasetiyönetmektepadişahın“mutlak”serbestisiolacaktır.

İngiliz arşivlerinde bulduğum bu program çok ilginçtir. Bir kez,imparatorluk arazilerinin küçülmesine kesinlikle razı değildir. Arapülkelerininvehattaİngiltere’ninsevgiliHicaz’ınındahiyakasınıbırakmamakistemektedir. En umutsuz olan Ermenistan konusunda bile bir özerklikalmaşığı öngörülmüştür. Üstelik Bulgaristan’ın düşkünlüğündenyararlanılarak, onun aleyhinde geniş bir arazi genişletmesine gitmekistenmektedir. Buna karşılık İngiltere’ye her çeşit ayrıcalık tanınmaktadır.Boğazlar (dolayısıyla İstanbul) ve ülkenin maliyesi, yönetimi (nezaretlerdemüsteşarlar,vilayetlerdekonsoloslar)onlara teslimedilmekte,15yılsüreyleistedikleri noktaları işgal etme hakkı tanınmaktadır. Bütün bunlardan sonrapadişahındışsiyasettemutlakserbestisahibiolmak istemesihayli ilginçbirçelişkidir. Bu arada meşrutiyet konusunda da herhalde adamakıllı birkısıtlama öngörülmektedir. Ne yazık ki, Ferit’in söz konusu raporunubulamadım.Amabütçenin tartışılmasıyadayapılmasıyerineoylamasındansöz edilmesi, yasama ve hükümeti denetleme etkinliklerinden hiç sözedilmeyip yerel gereksinimleri duyurmaktan dem vurulması, nelerdüşünüldüğünün bir işareti sayılabilir. Şunu da belirteyim ki, Vahdettin’inmilliyetsorununuhiçsözkonusuetmedentopraküzerindekibuısrarıfeodalbirtutumdurvebütünOsmanlılariçintipiktir.Toprakuğrunakapitülasyonlarısürekli kılma (1740), Mısır’ı alt edebilmek için İngilizlere çok kapsamlıticaretayrıcalıklarıtanıma(1838),padişahlarınsüregelmiştutumlarıolmuştur.BuradadaVahdettin topraklarımuhafazaedebilmekuğrundabağımsızlıktan

tamamenvazgeçebilmektedir.

ErzurumKongresi’nin,demokratik-ulusçuhareketinyaklaşımıiseçokdahaçağdaş,kapitalistzihniyeteuygunbiryaklaşımdır.(Çünkükapitalizmin,yanikapitalist bir sınıfın bağımlılık çerçevesinde gelişmesi olanaksızdı, bunudeneyimler göstermişti.) Tam bağımsızlık uğruna Arap topraklarındanvazgeçebilen bir anlayış söz konusudur. Yineleyelim, arada bir görüş farkıdeğil,birzihniyet,birçağfarkıvardır.

SivasKongresi

ŞimdideSivasKongresi’nebakalım.Kongre4Eylül1919günübaşladı,11Eylül’de son buldu. Kongre başkanlığına Atatürk getirildi. Daha kongrebaşlarken işlerinyolundagitmediğianlaşılmıştı.BirkezAmasyaTamimi’negörebiranöncetoplanmasıöngörülenSivasKongresigecikmişti.Atatürkveheyet-itemsiliyeErzurumKongresibittiktensonraErzurum’da3haftakadarkalmışlardı. İkincisi, delege (murahhas) sayısı pek azdı. ErzurumKongresiyerelbirkongreolmasınarağmen,56kişiyletoplanmıştı.Sivasyurtçapındabir kongre olmasına rağmen, 38 kişiyle toplanmıştı. Bunun başlıcanedenlerinden biri, Batı Anadolu’daki (Ege ve Marmara bölgeleri) ulusalörgütlerin tutumuydu.Onlara göre ulusal örgütlerin yurt çapında birleşmesigereksizdi, çünkü sorunlar farklıydı. Doğudakilerin başında Ermenistan,batıdakilerin başında Yunanistan sorunu vardı. Sonra doğudakiler her türlüişgale karşı çıkarken, batıdakiler Yunanistan olmamak kaydiyle İtilafdevletlerinden birinin işgaline razıydılar. Nihayet doğudakilerin seçimlerinyapılması, Mebusan Meclisi’nin toplanması yolunda demokratik taleplerivarken,batıdakilerinböylebirsorunlarıyoktu.Bugörüşfarklılıklarınınbirazda, doğuda önderliğin ağırlıklı olarak subayların, batıda ise önderliğinağırlıklı olarak eşrafın elinde olmasından kaynaklandığı tahmin edilebilir.BatıdakiulusalhareketindoğudakinegöreılımlılığınıgörenBabıâli,birinciyesıcakbakmayabaşlamıştı.

Aslında her sancaktan 3 temsilci hesabıyla Sivas’ta 183 murahhasbulunması gerekirdi (61x3). Eğer Şarki Anadolu MHC’nin heyet-itemsiliyesinin doğuyu (21 sancak) temsil ettiğini düşünürsek, o zamandoğunundışındakisancaklardan120murahhasgelmesigerekirdi(40x3).BudenliazkatılımıgörünceMustafaKemalvearkadaşlarıbaşarısızolunduğunahükmederek, yeni bir kongre toplamaya karar verdiler ve “BüyükAnadoluKongresi”diyeadlandırdıklarıbukongreiçinçağrılargönderdiler.Nevarki,olaylaröylebirgeliştiki,başarısızolarakbaşlayanSivasKongresibüyükbirbaşarıyaulaştıveBüyükAnadoluKongresi’negerekkalmadı.

Gelen murahhasların bir bölümü de Amerikan mandası düşüncesinikongreye kabul ettirmek için gelmişlerdi. Bırakışmanın ilk zamanlarında

İstanbul’da Wilson ilkelerini benimseyen bir grup oluşmuş, fakat arkasıgelmemişti. Yunan işgalinin yarattığı şokla meşrutiyetçi kesimde ABDmandacılığı düşüncesi tutunmaya başladı. (Saray ve Hİ çevrelerindeİngilizcilik revaçtaydı.SaitMollabaşkanlığında İngilizMuhipler [Sevenler]Cemiyeti kurulmuştu.)ABDyüksekkomiseri olanBristol bugibi kimselerielçiliğeçağırıponlarıbuyöndeözendiriyordu.BazıOsmanlıaydınlarıiçin–bunların başında Halide Edip (Adıvar) ve Ahmet Emin (Yalman) gibikimselervardı–ABDmandasınınçekiciliğiSuriyeveIrakgibibirtakımArapülkelerinieldetutabilmekumudundankaynaklanıyordu.Bunlar,imparatorlukhayalinden vazgeçemeyenlerdi. Yalnız, ABD’nin boyunduruğuna girince,DoğuAnadolu’dabirErmenistan’ınkurulmasınısineyeçekmekgerekiyordu.Bristol’ün davranışı aslında pek dürüst değildi, çünkü Türkiye’yi mandasıaltınaalmakkonusundaABDhükümetininhenüzbirkararıyoktu.Bu,dahaçokBristol’ünkişiseldüşüncesiydi.

Mandacılar kongrede birbiri ardına kürsüye gelerek ABD mandasınıngüzelliklerini ve kaçınılmazlığını anlatıyorlardı. Halide Edip de bunudestekleyen bir mektup yazmış, Filipinler’in ABD yönetimi altında nasıladam olduğunu ballandırarak anlatmıştı. (Gerçekte ABD yönetimininFilipinler’iadamettiğisöylenemezdi.)İşinilginçyönü,MustafaKemalyadayakınları bu düşünceye karşı çıkmamışlar, yalnız Erzurumlu Raif Hoca,Doğulu olduğu için, itiraz etmişti. Mustafa Kemal ve Rauf doğrudan karşıçıkmaktansa ilginçbir sorusorarakkonuyu“atlatmışlardı”.Soruşuydu:Bizbelki ABD mandasını istiyorduk ama, acaba ABD bizim mandasınagirmemizi istiyor muydu? Anlaşılan kimsenin aklına bu soru gelmemişti.Bunun üzerine ABD senatosuna, bu konuda ABD’nin niyetini soran birmektup yazılması kararlaştırıldı. Manda önerisine neden cepheden karşıçıkılmadığı,kongredebirChicagogazetesininmuhabiriolanBrowne’unhazırbulunmasıileaçıklanabilir.SarayveHİİngilizdesteğipeşindeyken,cephedenbir karşı çıkışın ABD’ye sevimsiz geleceğinden ve bu yüzden desteğininyitmesindençekinilmişolabilir.

Kongrede alınan bir karara göre, işgal ve istila hareketlerine düzenli ordudeğil, fakatKuva-yıMilliyekarşı çıkacaktı.Bu sayedebırakışmayıbozmaksuçlamasındankurtulunacaktı.9Eylül’dealınankararlaAliFuatPaşaUmumKuva-yı Milliye kumandanı oluyor, yani bütün Kuva-yı Milliye’nin başınageçmiş oluyordu. Kongre başladığı sıralarda hükümet, Sivas Kongresi’nekarşı bir fesatlık planlıyordu. Sivas Kongresi yasal bir kongreydi, fakathükümetbunudağıtmakvemurahhaslarıyakalamakiçinyasadışıbirzorbalıkplanlıyordu.BununiçinyamanbirmuhalifolanveosıraMamuretülazizyadaHarput (Elazığ) valisi olanAliGalip’tenyararlanılacaktı.Bu amaçlaAliGalipMalatya’yagelmişveoradaİngilizbinbaşısıNoel’lebuluşmuştu.Noelçok iyi Kürtçe bilen bir Kürt uzmanıydı. Yanında Kürtçü hareketin

mensuplarındanCeladetAliBedirhan,KâmuranAliBedirhanveEkremBeyvardı.AliGalipKürtaşiretlerinden150kadaratlıileSivas’ıbasacakveSivasvalisi olacaktı. Baskının etkili olması için Ankara Valisi Muhittin Paşa dabatıdan harekete geçirilmişti. Fakat Ali Galip’in hükümetle pazarlığı vardı.Olağanüstüveyasadışıhizmetinekarşılıkaskeripaşalıkveparadaistiyordu.Bunun için de İstanbul’la telgrafla haberleşiyordu. Fakat hat, Sivas’tangeçiyordu ve durum telgrafçıların dikkatini çekmişti. Gerçi telgraflarşifreliydi ama bu devlet şifresiydi ve Sivas’ta çözülebilirdi. Sonuç olarak 7Eylül’de Mustafa Kemal komplodan haberdar oldu. Sorumlularınyakalanması için askeri önlemler alındı. Muhittin Paşa yakalandı, diğerlerikaçabildiler.Atatürkolanbiteni9Eylülgünükongreyebildirdi.

Kongre,yasalbir toplantıyakarşızorbalıkolanbuçirkindavranışabüyüktepki gösterdi. Padişaha hitaben yazılan yazıda, Damat Ferit’in bu marifetianlatılarak görevden alınması istendi. Telgrafla gönderilen yazıya, padişahabunun sunulmayacağı yolunda yanıt geldi. Böylece padişah durumdan“habersiz”olduğuiçinbirşeyyapmasıgerekmiyorveFerithükümetiyerindekalıyordu. Bunun üzerine kongre ağır bir karar aldı. Ferit hükümetiçekilinceye değin taşranın İstanbul’la resmi telgraf haberleşmesine sonverilecek,Sivas başkent yerine geçecekti.Ülkenin dört bir yanına bildirilenbukararın askeri vemülki (sivil) görevlileri nedenli zor durumdabıraktığıdüşünülmelidir.Kararauyulursahükümetebaşkaldırılmış,uyulmazsaFerit’indavranışı onaylanmış oluyordu. Sivas-İstanbul mücadelesi 3 hafta sürdü.Bütün kolordu komutanları Sivas’tan yana oldular. Karara muhalefet edenTrabzon, Konya valilerine, Eskişehir mutasarrıfına karşı zor kullanıldı,mücadelede sonuncusu öldü. Bu arada Browne’a iki mektup verildi. BiriABD Senatosu’na manda konusunda yazılmış olan mektuptu; ikincisi,padişahaolanşikâyetnameydi.Brownebusonmektubuİstanbul’agötürünceVahdettin’in “haberim yok” diyecek hali kalmadı. 20 Eylül’de bir bildirgeçıkararak iki yanın anlaşmasını sağlık verdi. Araya birtakım insanlarsokulmak istendi. Ferit Eskişehir’e 2.000 asker göndermek amacıylaİngilizleri yokladı, fakat bu umutsuz bir davranıştı ve zaten İngilizlerkargaşalıkistemiyordu.Umudukalmayınca,Ferit30Eylülgecesiistifaetti.

BöylecebaşarısızbaşlayanSivasKongresiparlakbirbaşarıyaulaşmışoldu.Büyük Anadolu Kongresi’ne gerek kalmadı. Sivas Kongresi Erzurum’daalınankararlarıaynenbenimsediveyurtölçüsündebirörgütkurdu:AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti (ARMHC).Erzurum’daolduğugibi,yönetim kurulu işleviyle, başkanıMustafaKemal olan bir heyet-i temsiliyeoluşturuldu.ARMHCseçimleriyaptırtacak,seçimlerdeağırlığınıkoyacakveMebusanMeclisi’nintoplanmasınısağlayacaktı.

XVII

ÜçüncüMeşrutiyet

Neden III. Meşrutiyet? Çünkü Vahdettin, Mebusan Meclisi’ni dağıttıktansonra, Kanun-u Esasi’nin 4 ay içinde seçimlerin yapılması yönündekihükmünü de çiğneyerek meşrutiyetten adamakıllı uzaklaşmıştı. 31 Mart’taolup bitenler, İT’nin ağırlığını duyuramadığı zaman, meşrutiyetin sarayıngüdümüne gireceğini işaret etmişti. Vahdettin belki meşrutiyeti toptankaldırmayacesaretedemezdi (bu, İngilizleresevimsizgörünürdü).Amaonukuşa çevirmek, tamamen güdümüne almak isteyeceği muhakkaktı.DolayısıylaVahdettin’indurumaegemenolmasıylabirlikte II.Meşrutiyet’inson bulduğunu kabul edebiliriz. Sivas’ın bastırması sonucunda, meşrutiyetyeniden doğuyordu. Fakat bir yıl kadarlık farklı bir ara rejim (mutlakiyet)olduğuiçin,bunaIII.Meşrutiyetdiyebiliriz.İlkkeztarihçiMahmutGoloğlu23Nisan’dakurulanTürkiyeBüyükMilletMeclisi’ni“III.Meşrutiyet”diyetanımlamıştı. TBMM padişahı tanıdığı ve onu kurtarmayı amaç edindiğiniduyurduğu için, ilk önceleri bu tanımlamayı benimsemiştim. Fakat şimdi,padişahlaolaniçsavaşdurumunu,TBMMveonunbüyükönderinindevrimciniteliklerini hesaba katınca, bunun biraz zorlama olduğunu düşünüyorum.Buna karşılık, İstanbul’daki son Mebusan Meclisi’yle bir III. Meşrutiyetyaşandığınısöylemekbanaolanaklıgörünüyor.

YenihükümetiAliRızaPaşakurdu.ARMHCaçısındanpaşa“zararsız”dı.ÜstelikyenihükümetinharbiyenazırıbiraraAmasyaAskerîÖrgütü’neüyeolmuş olan Mersinli (Küçük) Cemal Paşa’ydı. Bahriye nazırı da, mektepliolmak itibariyle demokratik-ulusçu harekete yatkın sayılabilecek SalihPaşa’ydı. Atatürk yeni hükümete Erzurum ve Sivas kararlarınınbenimsenmesini,MebusanMeclisioluşuncayadeğinülkeninyazgısıylailgilihiçbiryükümlülüğegirilmemesini,BarışKonferansı’nagidecektemsilcilerinulusunisteklerinibilenveonungüveninesahipkişilerolmasınışartkoşmuştu.Hükümetle ARMHC arasındaki anlaşmanın ayrıntılarını saptamak üzereMustafaKemal’leSalihPaşaAmasya’dabuluştular(AmasyaMülakatı,20-22Ekim 1919). Aralarındaki uyuşma 5 maddelik bir protokol halindesomutlaştırıldı. Görüşülen en önemli sorun meclisin nerede toplanacağıkonusuydu. Atatürk’e göre İstanbul düşman işgali altında olduğuna göre,meclisinoradatoplanmasıçoksakıncalıydı.SalihPaşabunukabuletti.Nevarki,İstanbul’adöndüğünde,hükümetinde,padişahındaböylebirçözümekarşıoldukları ortaya çıktı. Onlara göre, meclisin İstanbul dışında toplanması,meclisin hükümetle ilişkilerini çok zorlaştırabileceği gibi, bu durumOsmanlı’nınİstanbul’uterketmeyehazırolduğuizleniminideverebilirdi.

BöylebirzorlukçıkıncaMustafaKemalARMHCbünyesindegenişletilmişbir heyet-i temsiliye toplantısı düzenledi. Başta Karabekir, Amasya Askerî

Örgütü’nün üyeleri bu toplantıya katıldılar.Atatürk herhalde bu yüzden, butoplantıyıNutuk’ta“kumandanlar toplantısı”diyeanar (16-28Kasım1919).Sonuç olarak heyet-i temsiliye de meclisin İstanbul’da toplanmasını uygungördü.Yalnız, İstanbul tehlikeliolduğuiçinMustafaKemalveRauf,mebusda olsalar, İstanbul’a gitmeyeceklerdi. Seçilen mebusları yönlendirmek veeşgüdümü sağlamak için bunlar İstanbul’a gitmeden önce Anadolu’datoplanacaklardı. Seçimler iki dereceli olduğundan uzun sürdü ve hemenhemen tümüyle ARMHC’nin egemenliği altında cereyan etti. Müslümanolmayanlar ve Hİ seçimi boykot ettiler. Hükümet çelişik bir tutumsergiliyordu. Bir yandan ARMHC’nin seçimlere karışmasını istemiyor, biryandan da İtilaf karşısında zor durumda kalmamak için eski İT’lilerinseçilmesinin önlenmesini (yani seçimlere karışılmasını) istiyordu. 27Aralık’ta Mustafa Kemal ve heyet-i temsiliye İstanbul’a ve meclise dahayakınolabilmekiçinAnkara’yageldiler.Atatürk’ünAnkara’yagelmesininveorada kalmasının başka bir nedeni vardı. O gelmeden önce de kent,demokratik-ulusçu çizgiyi benimsemiş ve padişahın yöneticilerine kafatutmuştu. (Ankara yüzyıllarca Osmanlı egemenliği altında kalmış olmasınarağmen, belki de Ahi cumhuriyetçiliğinin ruhunu yaşattığı için bututumdaydı.) Seçilen mebuslarla tek bir toplantı yapılmadı. SeçilenlerAnkara’ya geliyor, Atatürk bunları gruplar halinde toplayıp onlarlakonuşuyordu.

Atatürk mebuslardan şunları istiyordu: 1) Demokratik-ulusçu hareketinbarışhedeflerinibelirleyenveadıMisak-ıMilliolacakprogramınkabuledilipilan edilmesi; 2)Mebusan başkanlığına kendisinin seçilmesi. Gerçi kendisiİstanbul’agelmeyecekti ama, sandığıgibi,meclisinbaşınabir şeygelirse,ozaman başkan sıfatıyla meclisi İstanbul dışında toplantıya çağırması kolayolurdu; 3)ARMHC’den seçilenler, yani büyük çoğunluk,Müdafaa-iHukukGrubudiyebirmeclisgrubukurmalıydılar;4)AliRızahükümetidemokratik-ulusçu harekete birçok zorluk çıkarıyordu. Onun için hükümeti deviriphareketedahayakınbirhükümetinoluşturulmasınaçalışılmalıydı.Meclis12Ocak1920’deaçıldı.Vahdettinhastaolduğunuilerisürerekaçılışagelmedi.

Misak-ıMilli

28Ocak’taMisak-ıMillikabuledildi.Şöyleözetlenebilir:

1) Mütareke sınırları içinde ve dışındaki yerler bir bütündür. Arapülkelerinde, Kars, Ardahan, Batum bölgesinde, Batı Trakya’da halkoylamasınabaşvurulabilir.

2) İstanbul ve Marmara Denizi’nin güvenliği sağlanmak şartıyla,Boğazlar’ındünyaticaretineaçıkolmasıiçinbütünilgililercekararlaştırılacakesaslarkabuledilebilir.

3) İtilaf’ınmüttefikdevletlerdekiazınlıklar içinkabulettiğiesaslar,aynısıkomşuülkelerdekiMüslümanhalkauygulanmakşartıylakabuledilebilir.

4) Ulusal ve iktisadi gelişmemiz için tam bağımsızlık gerekir. Onun içinkapitülasyonlarakarşıyız.HissemizedüşenOsmanlıborçlarınınödenmesidebuesasauygunolacaktır.

Atatürk’ün mebuslara hazırladığı metinde, Erzurum ve Sivas kararlarınauygun olarak, mütareke sınırları içindeki yerlerin bir bütün olduğubelirtilmişti. Oysa, İstanbul’damebuslar imparatorluk hayalinin çekiciliğinedayanamamışlar ve bırakışma imzalandığında düşman işgali altındakiyerlerdedehak iddiaetmişlerdir.Sonrakiyıllardabirçok tarihçimizMisak-ıMilli’yiArapülkeleri(mütarekesınırlarıdışındakiyerler)üzerindehakiddiaedilmemiş gibi göstermişlerdir. (Bunun bir çeşit sansür olduğu ve bilimseltarihçililiklepekbağdaşmayacağıaçıktır.)

Misak-ı Milli demokratik-ulusçu hareketin dünyaya duyurulan programıolmuştur. Arap ülkeleri üzerindeki iddia dışında (fakat buralarda öngörülenhalk oylamasıyla bu yanlış hafifletilmiştir) gerçekçi, ciddi, ağırbaşlı birprogramdır.Meclisbunukabuletmekle,Atatürk’ünisteklerindenbiriniyerinegetirmiş bulunuyordu. Fakat ilginçtir ki, Atatürk’ün isteklerinden öbür üçüyapılmamıştır. ARMHC’den seçilen mebusların büyük bir bölümününoluşturduğugruba,nesebinireddedergibi,Müdafaa-iHukukadıverilmemiş,fakat bambaşka bir isim, Felah-ıVatan adı verilmiştir. Reis olarakMustafaKemal değil, fakat Felah-ı Vatan üyesi bile olmayan Reşat Hikmet ve oölünceyineFelah-ıVatandışındanCelalettinArif seçilmişlerdir.Sonolarakhükümetegüvenoyuverilmiştir.Oysa sonradanalınanbirkararla,mebuslarıçekipçevirmekiçinRaufİstanbul’agelmişti.Anlaşılanyaodaİstanbul’dakihavaya uymuş ya da mebuslar onu umursamamışlardı. Sonradan Nutuk’taAtatürk,mebuslarınbututumunuağırbirdilleeleştirmiştir.Onundabelirttiğigibi, öyle görünüyor ki, mebuslar İstanbul’daki saray, İtilaf ve Hİ ağırlıklıhavadan etkilenmişlerdir. Bu yüzden ARMHC’ye bağlılığı aşırı, maceracı,tehlikelibirtutumolarakdeğerlendirmişlerveböyleceörgütlerini,dolayısıylaönderleri Mustafa Kemal’i umursamamak, hatta reddetmek noktasınagelmişlerdir.

Mustafa Kemal belki aşırı bir noktadaydı ama, onun aşırılığı durumdan,karşısındakilerin aşırılığından kaynaklanıyordu. 22-23 Aralık 1919’daLondra’da İngilizler ve Fransızlar Osmanlı barışı konusunda bir toplantıyapmışlardı.Toplantıdaİstanbul’undaTürklerdenalınmasıkararlaştırılmışveiş,yeniOsmanlıbaşkentininneresiolabileceğinoktasınakalmıştı.FransızlarKonya’yı uygun görürken, İngilizler donanma gücüyle erişilebilir bir kentolmasıbakımındanBursa’yıdahauygungörmüşlerdi.Kararbasınasızdıve4Ocak’ta İstanbul basınında yer aldı.Bunun nasıl birmatemhavası yarattığı

tahmin edilebilir. Vahdettin bile buna isyan etti. Amerikalılara, Fransızlarayakınlıklargöstermeyebaşladı.Busıradaİtilaf(İngilizlerdenkaynaklananbirgirişimdibu),Kuva-yıMilliye’yeyardımettiklerigerekçesiyleHarbiyeNazırıCemal ve Genelkurmay Başkanı Cevat paşaların istifa etmeleri için birültimatom verdi. Paşalar, Ankara’ya danışmadan istifa ettiler (21 Ocak).Durumuöğrendiğinde,MustafaKemalbüyüktepkigösterdi.Onagöre istifaedilmemeli,direnilmeliydi.Biryandanİstanbul’uTürklerdenalmakararı,biryandan ültimatom,Mustafa Kemal ve arkadaşlarını karşı hamleler yapmakiçinhareketegeçirdi.25Ocak’taÇukurovabölgesindegenelgerillasavaşınagirişilmesi için emir verildi. Maraş, Antep, Urfa’da etkili bir mücadelebaşladı.11Şubat’taFransızlardayanamadılarveMaraş’ıterketmekzorundakaldılar. Öte yandan Biga’da bulunan Kuva-yı Milliyeci Köprülülü HamdiBey, 27 Ocak gecesi Gelibolu’da Fransız koruması altındaki AkbaşcephaneliğinibasarakpekçoksilahvecephaneyiAnadolu’yakaçırdı.

İtilafbirkezdahailerigittiğinianladı.YinebirLondraKonferansıtoplandıve İstanbul’un Türklere bırakılacağı açıklandı (14 Şubat). Bunun üzerineVahdettin yeniden İngiltere’nin safına döndü. 16 Şubat’ta, İstanbul’unOsmanlıolacağınınaçıklanmasından2günsonra2.Anzavurhareketi(isyanı)başladı.(AhmetAnzavur,Çerkezkökenli,alaylıbirsubaydı.Şeriatve“Fırka-yı Muhammedi” adına hareket ettiğini söylüyordu). Anzavur yandaşlarıKöprülülü Hamdi ve arkadaşlarını yakalayıp öldürdüler. Cesetlerinehakaretler ederek Biga’ya getirip halka teşhir ettiler, İngilizlere gösterdiler.Daha sonra Akbaş’tan getirilmiş olan silah ve cephanelerin bulunduğuYenice’yesaldırdılar.ÜstünkuvvetlerkarşısındaHamdi’ninarkadaşlarısilahvecephaneyi imhaedipkaçmakzorundakaldılar.OysabunlarlaYunanlılarakarşı bir taarruz harekâtı yapılması düşünülüyordu. Böylelikle Vahdettin’inBatı Anadolu’daki Kuva-yı Milliye’yi arkadan hançerlediğini söylemekabartmaolmazsanıyorum.

Saraydan,İtilaf’tan,Ankara’dangelenbaskılarkarşısındaşaşkınadönenAliRıza Paşa 3 Mart 1920’de sadaretten istifa etti. Ankara’ya adeta sırtınıdönmüşolanmebuslarda,VahdettinyaşimdiDamatFerit’iişbaşınagetirirsediye bir telaş başladı. Güç kaynağı Anadolu’ydu, ARMHC idi. Nitekim,Atatürk’ün deyimiyle, heyet-i temsiliye yurt çapında bir “telgraf fırtınası”düzenledi.Çoksayıdatelgraflabaskıkurmatekniğihürriyetinilanındave31Mart’ta da kullanılmıştı. Muhtemelen bu baskı sayesinde Vahdettindemokratik-ulusçuharekete ters bir davranış gösteremedi.Hayli tereddüttensonra,sadareteSalihPaşa’yıgetirdi(8Mart).HarbiyenazırıFevzi(Çakmak)Paşa’ydı.

İstanbulİşgalininŞiddetlendirilmesi

Bu sırada Osmanlı barışının hazırlıkları ilerliyordu, İstanbul güya

Osmanlı’da kalacaktı ama, barış şartları çok ağır olacaktı. Onun içindemokratik-ulusçuhareketinönünükesmek,onaağırbirdarbe indirmek,busayede Türkleri yıldırıp sindirerek çok ağır bir barışı kabule hazır halegetirmek gerekiyordu. Demokratik-ulusçu harekete vurulacak darbeyledolaylı olarak padişah güçlendirilmiş, desteklenmiş olacaktı. Bu amaçla 16Mart1920’deİstanbul’daİngilizlerinyürüttüğübirdarbedüzenlendi.İstanbulzaten işgal altında olduğundan, buna “İstanbul’un işgali” ya da “resmenişgali”demekzordur.“İşgalinşiddetlendirilmesi”denebilirbelki.Amabaskınya da darbe tarzında düzenlendiğimuhakkaktır.Gemiler o gün erken saattetoplarınıkenteçevirdiler,kimisiGalataKöprüsü’neyanaştı,binalarınüstünemakineli tüfek yuvaları yerleştirildi, başta Harbiye Nezareti olmak üzere ogüne dek işgal edilmemiş bazı binalar işgal edildi. Asıl önemlisi, siyasetadamı, gazeteci olan önceden belirlenmiş demokrat-ulusçular, sabahın çokerken saatlerinde evleri basılarak, çok kez gecelik kıyafetleriyle tutuklanıpgötürüldüler.Birbildirgeylehalka,idamcezasıtehdidiylegözdağıverildi.BuaradaŞehzadebaşıKarakolubasıldı.Çatışmaçıktıvekimiölenleroldu.Ogünİtilaf, saraya adam yollayarak, Vahdettin’e darbenin kendisine yönelik biryanıolmadığıgüvencesiniverdi.

Bukadarzorbalıkyapanİngilizler,hükümetiyadameclisidoğrudanhedefalan davranışlar göstermediler. Yalnız Salih Paşa hükümetine dayattıklarıkoşul, Kuva-yı Milliye’yi kınayan bir bildirge çıkarmasıydı. Hükümet,çekildiği takdirde büyük ihtimalle Damat Ferit’in geleceğini tahminettiğinden, çekilmemeyi, iktidara asılmayı bir yurtseverlik görevi bildi.Oturdu,Yunan zulmü karşısındameşru savunma haklarını kullanmak üzerehalkın silaha sarıldığı ama bu arada birtakım aşırılıkların, kanunsuzluklarınyapıldığıyolundabirbildirgehazırladı.İtilaftemsilcileribubildirgemetninihafifbularak,reddettiler.Hükümetdahaağırınıkalemealdı,yinereddedildi.Hükümetle İtilaf arasında bildirge, tenis topu gibi, fakat gitgide ağırlaşarakbirkaçkezgittigeldi–istifayadeğin.

Evlere, dairelere sabah karanlığında dipçikle giren İngilizler, mecliseöğleden sonra ve “terbiyeli” bir biçimde geldiler. Başta Rauf olmak üzere,bazı mebusları götürmek istediklerini kapıdan bildirdiler. Rauf içerdeydi.Mustafa Kemal darbenin istihbaratını almış ve Rauf’tan kaçıp gelmesiniistemişti. Oysa Rauf meclisten süngülü askerler tarafından, İngilizlerinparlamentoya,demokrasiyesaygısızlıklarını,tecavüzlerinibelgeleyentarihselbirsahnesonucunda,belkiyakapaçagötürülmeyiarzuediyordu.Bununiçinkaçmamıştı. İngilizlerin terbiyeli gelişleri onun bu tasavvurunu bozmuştu.Sonuçolarakgelenmemurlara,kendisinizorlagötürdüklerinedairbirbelgeimzalattıktan sonra, teslimoldu.Oysao andadahikaçması çokzordeğildi.Atatürk, herhalde bu yüzden, kimilerinin uygar bir ülkenin hapishanesiniulusal bir mücadelenin tehlike ve belirsizliklerine yeğledikleri yolunda bir

sözüNutuk’ayazmaktankendinialamayacaktı.

Daha önceki saatlerde bir grup mebus, başlarında Rauf, Damat Ferit’insadarete getirilmemesini padişaha söylemek üzere saraya gitmişlerdi.VahdettinRauf’uterslemişti:“RaufBey!Birmilletvar,koyunsürüsü.Bunabirçobanlazım.Odabenim.”YaniRauf’a,sizkimoluyorsunuzdiyordu.Bu,tipikortaçağcıldevletlilerinyadadinönderleriningörüşüdür.Halkı,cemaatikoyun sürüsüne, kendilerini çobana benzetirler. Ertesi gün Hüseyin Kâzımbaşkanlığında bir mebuslar heyeti aynı ricayla geldiğinde, yine sert birkarşılık almıştı: “Ben istersem Rum patriğini de, Ermeni patriğini degetiririm,hahambaşınıdagetiririm!”

Mebusan Meclisi İtilaf’ın davranışlarını protesto etmek için genel kurulçalışmalarınaaraverdi.Fakatilginçtirki,budavranış,saraycıvemuhaliflerinağırbastığıÂyanMeclisi’nde,hiçanlayışgörmedi.Böylebirdavranışagerekyoktu, onlara göre. Hatta İngilizlerin tutukladıkları bir Âyan üyesi içingirişimde bulunulmasına Rıza Tevfik karşı çıkmış, büyük bir devletinhaksızlık yapamayacağını söylemişti. En basit bir dayanışma duygusunudışlayan bu tutum, Türk halkının kutuplaşarak iki cepheye bölündüğünü,oydaşmanın yitirildiğini gösterir.Bu artık bir iç savaş ortamıdır.Nitekim içsavaşbaşlamışyadabaşlamaküzereydi.

Atatürkdarbeningelmekteolduğunubiliyordu.Zatençoköncedenböylebirtehlikeye işaret etmişti. Hemen harekete geçti ve 7 genelge çıkarttı, bir“telgraf fırtınası”başlattı.Bunlarda İtilafprotestoediliyor,meclisinyenidenAnkara’da toplanması içinönlemleralınıyorveSivasKongresisıralarındakigibi, Anadolu’nun İstanbul’la resmi telgraf haberleşmesini kesmesiisteniyordu. Ne var ki, bu son istek zorluklarla karşılaştı. Zira yurtseversayılan Salih Paşa hükümeti daha 17 gün iş başında kalacak, bu dönemdegenel kurul toplantıları yapılmasa daMebusanMeclisi yarı çalışır durumdaolacaktı.BuyüzdenHarbiyeNazırıFevziPaşa, ordununnezaretiyle ilişkiyikesmemesini istedi. İki kolordu komutanı bu isteğe uydu: 12. KolorduKomutanı Fahrettin (Altay) ve 14. Kolordu (Bandırma) Komutanı Yusufİzzet.BöyleceEylül1919’dasorunsuzkurulabilmişolankolordukomutanlarıcephesi, Mart 1920’de kurulamıyordu. Öte yandan, 1909’da 31 MartOlayı’ndan sonrasını hatırlatırcasına (Hareket Ordusu’nu İstanbul’agirmekten vazgeçirmek içinMebusanMeclisi’ninAyastefanos’a gönderdiğiheyetler)haberleşmeninkesilmemesi içinhükümetingirişimiyle4kişilikbirmebus heyeti (heyet-i tenviriye, yani aydınlatma heyeti adında) gönderildiAnkara’ya. Buna karşılık, aykırı davranan iki kolordu komutanını yolagetirmek için zor kullanıldı. Ama zaten Salih Paşa 2 Nisan’da daha fazladayanamayıp istifa etti.Bazı hükümet üyeleri dayakla tehdit ediliyor, İtilaf,hükümetinKuva-yıMilliye’yikınayanbildirgemetinlerinibirtürlüyeterince

kuvvetli bulmuyordu. 4 Nisan’da Damat Ferit sadrazam oldu. Böylece akkoyunkarakoyundanayrılmışoluyor, insanlar iki cephedenbirinekatılmakzorunda kalıyorlardı. Bu arada Fevzi Paşa da Anadolu’ya kaçıyordu. 11Nisan’daMebusanMeclisidağıtıldı.Zatenbirçokmebusİstanbul’dankaçmışbulunuyordu.KısasürenIII.Meşrutiyetböylecesonbuldu.

XVIII

TBMM’ninKurulması,İçSavaşveSevrAntlaşması

MeclisinAnkara’dayenidençalışmalarabaşlamasıiçinAtatürk’ündahailkgünden harekete geçtiğini gördük. Yeni meclise, Mebusan Meclisi’ninkaçabilenyadakaçmagereğiolmadangelebilenmebuslarıkatılacaktı.Amagelemeyen ya da gelmek istemeyen mebuslar da olacaktı. O bakımdanyenidenbazımebuslarınseçilmesigerekecekti.Birdemeclisinniteliğisorunuvardı.ÂyanMeclisigelmeyeceğine,padişahvehükümetiylebirlikteçalışmaksöz konusu olmadığına göre, buna Mebusan Meclisi denemezdi. AtatürkMüessisan(Kurucu)Meclisidenmesiniönerdi.Karabekirbunakarşıçıktıveİslami bir renk taşıması bakımından, şura sözcüğünün kullanılmasını uygunbuldu. Sonunda Atatürk ve arkadaşlarının bulduğu isim her bakımdananlamlıdır. Türkiye, Türklerin oturduğu ülkenin adıdır. Fakat Osmanlızamanında ülkeye “Memalik-i Osmaniye” denirdi ki Osmanlı ailesininyönettiği,buaileyeaitülkelerdemektir.OysaAvrupa’dasaltanatlayönetilenülkelerinherbirininadıvardırvebuadyönetenhanedanınadıdeğildir.Aynızamandadevletin de adıdır.Yani, ülkevedevletin adı İngiltere’dir örneğin,fakat hanedan adı Stuart,Hannover vs. olabilir.Memalik-iOsmaniye ya daOsmanlı Devleti adı, ülke ve devlet hanedanın özel malıymış izleniminiveriyordu.ZatenyabancılargenellikleTürkiyediyorlardıveböylesiçokdahademokratikti. Büyük sözcüğü meclisin sıradan bir meclis olmadığını,olağanüstüyetkileriolduğunuanlatıyordu.Milletsözcüğüisemeclisinmilleti,ulusu temsil ettiğini gösteriyordu. Hatırlanırsa, millet sözcüğü ilk kezAyastefanos’tatoplananmeclislekurumsaldüzeyderesmenortayaçıkmışveHareketOrdusuİstanbul’agirdiktensonrakaybolmuştu.Şimdiyeniden,artıkkalıcı olmak üzere, ortaya çıkmış bulunuyordu. Yeni meclisin adının hersözcüğü devrimci bir anlam taşıyordu. TBMM 23 Nisan 1920’de açıldı,MustafaKemalbaşkanseçildi.

TBMMbaşkanı,meclisin seçeceği hükümete de başkanlık edecekti. Türktoplumunundemokrasimücadelesiböyleceyenibirivmekazanıyordu.

İçSavaş

İstanbul’da yeni Ferit hükümetinin ilk yaptığı işlerden biri, ŞeyhülislamDürrizade Abdullah Efendi’ye bir fetva hazırlatmak oldu. Fetvada, ulusalhareketinhalifeyekarşıbirayaklanmaolduğu,bunakatılanlarınöldürülmelerigerektiği, onlara karşı mücadele edenlerin şehit ya da gazi olacaklarıbelirtiliyordu.Bufetvadanbinlercebasılarakülkeyedağıtıldı.Kimiyerlerdeİngilizuçaklarındanatıldığı anlaşılıyor.SonraMustafaPaşabaşkanlığındakiDivan-ı Harp Mustafa Kemal ve arkadaşlarını gıyaben yargılayarak birçoğunuidamamahkûmetti(11Mayıs1920).Yapılanlar,biriçsavaşilanıydı.

NitekimiçsavaşaEylül1919’daDamatFerit’ebayrakaçılıncabaşlanmış(I.Bozkır,27Eylül-4Ekim1919;I.Anzavur,25Ekim-30Kasım;II.Bozkır,20Ekim-4Kasım1919;ŞeyhEşref,26Ekim-24Aralık1919),1,5aykadararaverilmiş, İtilaf İstanbul’u Osmanlı’dan kopartma kararından vazgeçince, 16Şubat’ta II. Anzavur ayaklanmasıyla çok daha şiddetli ve yaygın bir ikinciperde başlatılmıştır. Tarihçilerimiz bazen padişahçı halk hareketlerinden “içisyanlar”diyesözederler.“Dışisyan”diyebirşeydüşünülemeyeceğinegöre,garipbiradlandırmadırbu.Şunudabelirtmeliki,padişahçıhareketlerTBMMhükümetiaçısından“isyandır”.Vahdettinbakımındaniseyasalvediniyetkeyidestekleyen meşru hareketlerdir. (Padişahçı kuvvetler kimi kez kendilerineSadakat Ordusu adını vermişlerdi.) Ankara ya da İstanbul açısındanbakılmazsa, düpedüz iç savaştır, kanlı bir kardeş kavgasıdır. Bir tarafdemokratik-ulusçu devrimi, öbür taraf ortaçağcıl mutlakiyeti, feodalizmi,karşı-devrimisavunuyordu.

Demokratik-ulusçuhareketinkarşıönlemlerigecikmedi.5Mayıs’taAnkaraMüftüsüRıfat(Börekçi)Efendi’ninkarşıfetvasıçıktı.Bunagörehainlerkarşıtaraftı.Dahaönce,29Nisan’daHıyanet-iVataniyeKanunuçıkarıldı.TBMMhükümetinekarşıçıkmakvatanaihanetsayıldıvecezasıidamolaraksaptandı.Daha sonra, 18Eylül’deTBMMİstiklalMahkemeleri kurmayakarar verdi.Bumahkemelerinyargıçvesavcılarımebuslardanoluşacaktı.Kararlarıkesinolacaktı. Bunlar, devrimmahkemeleriydi, yani adaleti sağlamanın ötesinde,karşı-devrimcilerisindirmehedefigüdülüyordu.TBMM,6Mayıs’taİstanbulile resmi haberleşmelerin kesilmesine karar verdi. 24 Mayıs’ta, İstanbulhükümetinin16Mart1920’densonrakararvedüzenlemelerinigeçersizsaydı.Böylece iç savaşın gereklerini yerine getirirken TBMM, yine de padişahıdoğrudan karşısına almamayı ihtiyatın bir gereği görüyordu. Padişahın,İtilaf’ın tutsağı olduğu ve TBMM’nin padişah-halifeyi kurtarma amacınıgüttüğübelirtiliyordu.

Şimdiiçsavaşınbaşlıcacephelerinigörelim.AnzavurisyanıBiga,Gönen,Karacabey ve çevresini kaplıyordu. Adapazarı, Düzce, Bolu ayaklanmasıAnkara’nın ilçesi olan Beypazarı’na değin yayılmıştı. Halide Edip AdıvarTürkünAteşle İmtihanı adlı anı kitabında, bu dönemdeAnkara’daMustafaKemal’le birlikte kalınan karargâhta, geceleri niteliği belirsiz silah sesleriduyulduğunu, binanın güvenliği ve gerekirse kaçmak için alınan önlemlerianlatır. Üçüncü bir ayaklanma alanı Konya idi (Delibaşı Mehmet İsyanı).DördüncüönemliayaklanmaYozgat’taÇapanoğluİsyanı’ydı.Dikkatedilirse,bu ayaklanmaların Ankara’yı dört yandan kuşatacak bir biçimde çıktığıgörülür.Nihayet,ulusalhareketiboğmaküzerepadişahınkurduğu resmibirorduvardı.Kuva-yı İnzibatiye,yadadiğeradıylaHilafetOrdusuSüleymanŞefikPaşakomutasıaltındaydı.AliFuatPaşakomutasındakiKuva-yıMilliyebirlikleriGeyve’debuordunun taarruzunudurdurduktan sonraonubozguna

uğrattılar (14 Haziran 1920). Bütün yaz ve güz başına değin iç savaşAnadolu’yukasıpkavurdu. İstanbul sorunudolayısıylaverdiği1,5 aylık aradışında padişah iç savaşı 1919 güzünden 1920 güzüne kadar yaklaşık 1 yılsürdürmüştür. İç savaşıDamat Ferit’ten çokVahdettin’emal etmek gerekir,zira bu dönemin önemli bir bölümünde Ferit iş başında değildi. Anzavur,Düzce-Bolu-Adapazarı ve Çapanoğlu ayaklanmaları Çerkez Ethem’inkomutası altındaki Kuva-yı Seyyare adlı birlik tarafından bastırıldı.Görüldüğü gibi, iç savaşta TBMM’yimuzaffer kılan, düzenli ordudan çok,Kuva-yıMilliyeolmuştur.

SevrAntlaşması

İç savaşta Anadolu insanı birbirini boğazlarken, dış siyasette önemligelişmeleroluyordu.İtilaftemsilcileribirçoktoplantıdansonraOsmanlıbarışantlaşmasına İtalya’nınSanRemokentinde son biçimini verdiler (24Nisan1920). Bundan sonra Osmanlı hükümetinden Barış Konferansı’natemsilcilerini yollamasını istediler. Tevfik Paşa başkanlığında bir heyetParis’egelipantlaşmataslağınıteslimaldı(11Mayıs).Tevfikmetniokuyuncaperişan oldu. Merkeze gönderdiği telgrafta, antlaşmanın değil bağımsızlık,devlet kavramıyla da bağdaşmadığını bildirdi. Vahdettin dahil, bütün ülkematemeboğuldu.Buantlaşmaveİtilaf’ınİtalyanveFransıznüfuzbölgelerinioluşturanüçlüantlaşmasışöyleözetlenebilir:

1)DoğuTrakyaYunanistan’averiliyorveİzmir-Manisa-Ayvalıkbölgesinin5yılsonundaYunanistan’akatılmasıiçinönlemleralınıyordu.

2) Ermenistan devleti tanınıyor, Türkiye ile sınırlarının saptanması ABDCumhurbaşkanı Wilson’a bırakılıyordu. Wilson daha sonra bu işe girişip“genişçe” sınırlar saptamış; Tirebolu,Gümüşhane, Erzincan,Muş, Bitlis veburalarındoğusu“Ermenistan”sayılmıştır.

3) Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin Ermenistan dışında kalanyerlerinde özerk bir Kürdistan kurulacak, bu devlet isterse bağımsızolabilecekti.

4) Boğazlar ve Marmara’dan gemilerin geçişi Boğazlar Komisyonuadındaki,OsmanlıDevleti’nin üye olmadığı tüzel kişiliğe sahip uluslararasıbir örgütün yönetimi altında olacaktı. Örgütün merkezi İstanbul olacak,bayrağı,poliskuvvetleribulunacaktı.OsmanlıtopraklarındakalanÇanakkale,Edremit Körfezi, Bandırma, Mudanya, Gemlik, İzmit, İstanbul, Çatalca veKaracaköy’ündahil olduğuyerler askersizleştirilecekti. İstanbul,Osmanlılar“uslu”durduğusüreceaynızamandaOsmanlıbaşkentiolacaktı.

5) Antalya-Silifke-Niğde-Aksaray-Akşehir-Afyon-Balıkesir-Aydın-Muğlaİtalyannüfuzbölgesioluyordu.

6) Mardin-Urfa-Antep-Ceyhan Fransız mandası altındaki Suriye’yebırakılıyordu. Mersin-Adana-Maraş-Diyarbakır-Silvan-Elazığ-Arapkir-Sivas-TokatFransıznüfuzbölgesioluyordu.

7)Saraymuhafızlarıvejandarmadahil,Osmanlısilahlıkuvvetlerininaskersayısıençok50.700olabilecekti.

8)Kapitülasyonlargerigelecekti.

9) Fransız, İngiliz, İtalyan temsilcilerinden bir maliye komisyonuoluşturulacaktı.Osmanlıbütçesikomisyonunistediğigibiyapılacak,ülkeninmaliyesi komisyonun denetiminde olacak, komisyon sürümdeki paramiktarını denetleyecek, komisyonun kabul etmediği borçlanmalaryapılmayacak,ayrıcalıklartanınmayacaktı.

10) Bırakışmanın 7. maddesi yürürlükte kalacak, yani İtilaf gerektiğindeistediğinoktalarıişgaledebilecekti.

Osmanlı hükümetinin yaptığı itirazlar hemen hiçbir sonuç doğurmadı(yalnızOsmanlıDevletiMilletlerCemiyeti’neüyeolursa,birüyeyleBoğazlarKomisyonu’na girmesi kabul edildi). İtilaf, padişahın bile bu antlaşmayıimzalamak hususunda isteksiz olduğunu görünce, Yunanlıları hareketegeçirdi.22Haziran1920’detaarruzakalkanYunanordusu,BatıAnadolu’nunbüyükbirbölümünüişgaletti.8Temmuz’daBursa’yı,29Ağustos’taUşak’ıaldılar. Yalova-Bursa-Uşak-Buldan yeni işgal bölgesinin içine giriyordu.Yunanlılar 20 Temmuz’da Doğu Trakya’yı da, belli bir direnişlekarşılaşmalarına rağmen, işgal ettiler. Batı Anadolu’daki Kuva-yı MilliyeYunanlıları durduramadığı gibi, kayda değer bir direnişte bulunamamıştı.GüneydeharikalaryaratabilenKuva-yıMilliyeEge’devarlıkgösterememişti.Bu durumu açıklamak çok zor değildir. Batıda Türk toplumu iç savaşıyaşıyordu.Öyleolunca,Yunanbaşarısınınşaşılacakbiryanıyoktur.İçsavaşıVahdettin başlatıp, bir ölçüde o yürüttüğüne göre Yunan başarısı Vahdettinsayesindegerçekleşmiştir demekyanlış olmaz.AmayinedeYunanbaşarısıVahdettin’imemnunetmemişolmalıdır.Çünkübudurumdaidamhükmügibiolan barış antlaşmasını kabul etmekten başka çare kalmıyordu. Çaresizliğibelgelemekten başka bir işlevi olmayan geleneksel bir saltanat şurasındansonra(birtekkarşıoyçıkmıştı)10Ağustos1920’deSevr(Sèvres)AntlaşmasıOsmanlı temsilcileriRızaTevfik,ReşatHalisveHadiPaşa tarafındanParisBarış Konferansı’nda imzalandı. Bu, belki de Türk tarihinin en karanlıkânıdır.

Vahdettinmutlakaimzalamakzorundaydıdiyebiriddiaolamazsanıyorum.Birtakımşeylerigözealıpimzalamayabilir,hattacihatilanedebilirdi.“Gözealınacak” muameleler arasında sarayından alınıp Napolyon gibi uzak birİngilizadasınasürgünedilmekdevardı.O,bunlarıgözealamadı.Atatürkve

arkadaşları ya da TBMM ise, yine birtakım şeyleri göze alarak, mücadelebayrağını açtılar.BursaYunan elinegeçtiğinde,TBMMkürsüsününüzerinesiyah bir örtü örtüldü ve Bursa kurtuluncaya dek onun orada kalmasıkararlaştırıldı. Sevr’i kabul edenlerin hain oldukları duyuruldu. Bu kararsayesinde Sevr tarihin “çöp tenekesi”ne ya da “derin dondurucu”sunakaldırılabildi.

Sevr Türklerin ruhsal yapısında ağır bir şok, bir darbe etkisi yaptı.Avrupa’nın ve Balkan ulusçuluğunun Türkleri siyaseten, hatta etnik varlıkolarak Rumeli’den kovma kararında olduğu sözle ve uygulamada çok kezanlatılmıştı.Zaten1913’teOsmanlıDevleti’neRumeli’ningörecehayliküçükbircoğrafyasıkalmışbulunuyordu.BarışantlaşmasıylaDoğuTrakya’daTürkegemenliğinindahadakısıtlanmasıbeklenebilirdi.AmaTürklerinsanıyorumhiç beklemedikleri şey, Sevr’in Türkleri Anadolu’dan kovma sürecini debaşlatmasıydı.Halk çoğunluğununkimdeolduğunuaraştırmazahmetinehiçgirmeden,tarihselhaklarnoktasındanhareketle,Sevrile,pekazErmenilibirErmenistan, az Rumlu bir Anadolu Yunanistanı yaratılabilmişti. Yukarıda“Anadolu’dan kovma süreci” dedim, çünkü işin Sevr’le bitmeyeceği tariholaylarıyla sabitti. Yarın bir Pontus (nitekim Aralık’ta Samsun, Bafra,Amasya, Tokat Rumları ayaklanacaktı), bir Orta Anadolu Yunanistanı’nınyaratılmayacağınıkimsegarantiedemezdi.Tersine,buçokmuhtemeldi,uzunvadede muhakkak gibiydi.[1] Emperyalizmin, sömürgeciliğin tarihinde ağırhaksızlıklar,baskılar,sömürüler,hattazulümlerçokgörülmüştür,kuralbudur.Amaemperyalistin,sömürgecininyerlihalka,“Buralarıbenimdirvebensiziburadaistemiyorum.Çekingidin”demesihaylinadirbirolaydır.Buistisnaimuamele Anadolu Türklerine, sonra da Filistin Araplarına uygulanmakistenmiştir. Türklerin geçirdiği şok bundan kaynaklanıyordu. KurtuluşSavaşı’nda kazanılan zaferlerle Türkler kılıçlarının zoruyla Sevr’iparçaladılar,Lozan’ıeldeettiler.Atatürkdevrimiiseaynısürecindevamıdır.Bununla Türkler uygarlığın ön safına doğru adım atıyor ve Lozan’ı sürekliolarak geçerli, Sevr’i sürekli geçersiz kılıyorlardı. Lozan’ın sigortası vegüvencesi Atatürk devrimidir. Türkler Sevr şokunu yaşamış insanlar olarakbunu bildikleri için, Atatürk’ün ölümünden bu yana yarım yüzyıldan fazlazaman geçtiği halde, Atatürk devrimi bütün kurumlarıyla ayaktadır.DolayısıylaAtatürkdevrimineTürkdevrimidedenebilir.

İçsavaşınsonucunagelelim.İçsavaşınsonbüyükcephesiolarak,DelibaşıMehmet İsyanı’nı görüyoruz. 2 Ekim 1920’de patlak veren isyan bir andayayıldı.İsyancılarKonya’yıelegeçirdiler.Fakatdüzenliordubirlikleribirkaçgün içindeKonya’yı temizlediler. 16 Ekim’deBozkır’a girdiler. Böylece içsavaş,bazıufaktefekkıpırdanmalardışındademokratik-ulusçuhareketinyaniTBMMhükümetininzaferiylesonuçlanmışoldu.Birgünsonra,17Ekim’deDamat Ferit istifa etti ve artık siyasi hayatı noktalanmış oldu. Acaba

Vahdettin veFerit 17Ekim’i nedenbeklemişlerdi?Delibaşı ayaklanmasınınbütünülkeyeyayılabileceğinimiummuşlardı?Öylegörünüyorki,Vahdettin,isyanların sonuncusunun da yenilgiyle noktalandığını görmeden iç savaştanumudukesmemiştir.Amabukapıartıkkapanmışbulunuyordu.BudurumdaVahdettin “şahin” Ferit’i geri çekti ve diğer akrabası, “kumru” Tevfik’igörevlendirdi.Saltanatınsonunadeğinonunlaçalışacaktıartık.

XIX

DüzenliOrdununZaferYolu

Düzenliorduilkbaşarıyıdoğudakazandı.İçsavaştanveYunanistilasındanHaziran başından beri yararlanmak isteyen Ermenistan, sınırda etkinlikgöstermekteydi. 24 Eylül 1920’de geniş çapta bir saldırıya geçti. DoğuAnadolu’da, bırakışma döneminde savaş gücünü yitirmemiş olan KâzımKarabekir komutasındaki 15. Kolordu vardı. Bu kuvvet Ermeni saldırısınıdurdurduğu gibi, Ermeni işgali altındaki yerleri kurtardı. Ermeniler barışistemekzorundakaldılar.3Aralık1920’deimzalananGümrüAntlaşması’ylaOltu,Sarıkamış,KarsTürkiye’ninoldu.ErmenistanSevr’itanımadığınıkabuletmekzorundakaldı.

İç savaşolmasaydı,Kuva-yıMilliyeYunanistan’akarşı neölçüdebaşarılıolurdu,kestirilemez.BununlabirlikteiçsavaşyüzündenKuva-yıMilliye’ninbaşarısız olduğu da muhakkaktı. Kuva-yı Milliye, hatırlanacağı üzere,MondrosMütarekesi’niçiğnememişgörünmek içinbaşlangıçtabaşvurulmuşbir çareydi. Ayrıca halkın savaş bıkkınlığı dolayısıyla, normal yoldan(zorunlu) asker almakzorgörünüyordu.Kuva-yıMilliyegönüllülükesasınadayanıyor ve hatta kimi yerlerde katılanlara bir ücret ödeniyordu. Yağmaolanakları olduğundan,ÇerkezEthem’inKuva-yıSeyyare’si gibi birliklerdeaskerlerin maddi olanaklarının hayli iyi olduğu tahmin edilebilir. Kuva-yıMilliye’nin batıdaki başarısızlığı, Yunan istilasının Doğu Trakya ve BatıAnadolu’yukaplaması, artıkburadadaaskeralmayolunagidilerek,düzenliordu birliklerinin savaşacak hale getirilmesini olanaklı ve gerekli kılıyordu.24/25Haziran’daBatıCephesikurulduveAliFuatcepheninkomutanıoldu.Fakat Ali Fuat Kuva-yı Milliye döneminin alışkanlıkları içinde, rütbesizüniforma giyen, omzunda tüfek taşıyan bir kişiydi. Yeni döneme yeni biradamgerekiyordu.AliFuat8Kasım’dagörevindenalınarakSovyetRusya’yaelçiatandı,yerineİsmetBeygetirildi.

Düzenli ordu genişletilirken, Kuva-yıMilliye birliklerini düzenli ordununiçine almak için çaba gösteriliyordu.BunaDemirciMehmetEfe veÇerkezEthemkarşıçıkmışlardır.11Aralık’taayaklananDemirci’yekarşıRefetPaşakomutasında bir kuvvet gönderildi, Efe yenildi ve daha sonra teslim oldu.Çerkez Ethem’in düzenli orduya katılması için birçok görüşmeler yapıldıfakat o razı olmadı ve meydan okudu (1 Ocak 1921). Üzerine gönderilenkuvvetler 5 Ocak’ta Kuva-yı Seyyare’nin karargâhının bulunduğu Gediz’egirdiler.EthemYunanlılarasığındı.Ethem’indurumutarihçilerimiztarafındanfarklı farklı değerlendirilmektedir. Kimisi onu hain diye nitelerken, ondanyanadeğerlendirmeler deyapılmaktadır.Ethem’in iç savaş sırasındayaptığıhizmetlerinolağanüstüöneminikimsetartışmamaktadır.Yine,düzenliorduyakatılmakkonusundagösterdiğidirenç eleştirilebilirsede,bunu ihanetolarak

tanımlamak zordur. Aynı biçimde canını ya da özgürlüğünü kurtarmak içinYunanlılara sığınması da sanırım ihanet sayılmasa gerek. Önemli olan,Yunanlılara sığındıktan sonra ülkesi aleyhinde çalışıp çalışmadığıdır.Çalıştıysaozamanihanetgündemegelir.Bunuiyiincelemekgerekir.

TevfikPaşahükümetigörevebaşladıktansonra,İstanbul’laAnkaraarasındabir anlaşma sağlamak üzere, İstanbul’u temsil eden İzzet ve Salih paşalarlaMustafa Kemal ve İsmet arasında 5 Aralık 1920’de Bilecik’te bir görüşmeyapıldı.Birsonucaulaşılmadı.

Yunanistan’daOlupBitenler

BusıralardaYunanistan’daönemligelişmelerolmaktaydı.I.DünyaSavaşıçıktığında Yunan tahtında Kral Konstantin vardı. Konstantin Alman HarpOkulu’nda okumuştu ve bir Alman prensesiyle evliydi. Bu gibi etkilerleAlmanya’ya yakınlık duyuyordu. Yunanistan savaşta yansızlığı seçti. OysaVenizelosadlıGiritliYunansiyasetadamınagöre,buyanlışbirtutumdu.Onagöre savaşı İtilaf kazanacaktı ve Yunanistan eğer İtilaf’la yazgısınıbirleştirirse, Megali İdea (Büyük Düşünce, yani Büyük Yunanistan’ınkurulmasıdüşüncesi)yönündeönemlikazanımlareldeetmekolanaklıolurdu.Savaş sırasında Fransızlar Tesalya’yı istila edip, Konstantin’i tahttanindirdiler.YerineoğluAleksandr’ıgeçirdiler.Venizelosdahükümetbaşkanıoldu. Yunanistan savaşa katıldı. Fakat Ekim 1920 sonunda Aleksandr birmaymunısırığısonucuöldü.Venizelos,Yunanistan’ayaptığıbüyükhizmetingüveni içinde seçime gitti. Muhalefet Konstantin’i, Venizelos iseAleksandr’ınkardeşiPaul’ükralyapmak istiyordu.[2]Fakat seçmen,Megaliİdeadışındabirtakımhesaplarlaoyunukullandı veVenizelos seçimiyitirdi.Tahta Konstantin geçti. Konstantin Fransızların kendisindenhoşlanmadıklarınıbildiğiiçin,İtilaf’ıngözünegirmekveTBMMhükümetineSevr’i kabul ettirmek amacıyla yeni bir askeri harekâta geçme yanlısıydı,İnönüveSakaryameydanmuharebeleribudüşüncelerinbirsonucudur.

I.İnönüZaferiveSonuçları

6-10 Ocak 1921 tarihlerinde Türk ve Yunan orduları Eskişehir’e yakınİnönümevkiinde karşılaştılar.KarşılaşmaÇerkezEthem’e karşı yürütülmüşharekâtın hemen ardından geldi. Yunan kuvvetleri sayı ve donanımbakımından üstün durumda olmalarına rağmen, başarı elde edemeyipçekilmek zorunda kaldılar. Kimileri bu zaferi küçümsemek istemişler veYunanlıların bir keşif harekâtı yaptıklarını, çarpışan kuvvetlerin az sayıdaolduğunu öne sürmüşlerdir. Oysa tarihte bir savaşı önemli kılan, savaşantaraflarınaskersayısıdeğil;doğurduğusonuçlardır.İslamiyetindoğuşundakikimimuharebeler,katılanlarınsayısıbakımındanbüyükçebirmahallekavgasıboyutundayken çok büyük sonuçlar doğurmuşlardır, dolayısıyla da

önemlidirler.

İnönü zaferi üzerine İtilaf, Sevr’de kantarın topuzunu kaçırmış olduğunufarketti.Londra’daTürkiye’nindekatılacağıbirkonferans toplamayakararverdiler.TevfikPaşa’yagönderilençağrıda,OsmanlıdelegasyonundaTBMMtemsilcilerinin de bulunmasını istediler. Tevfik durumu Ankara’yabildirdiğinde Mustafa Kemal’den kesin bir yanıt geldi. İtilaf’ın bu tavırdeğişikliği,milletinazimve fedakârlığının,TBMM’ninhiçbir zamanSevr’ikabul etmemiş olmasının bir ürünüydü. Konferansa gidecek delegelerinTBMM tarafından seçilmiş olmaları gerekirdi. Sevr’i imzalamış birhükümetin konferansta ulus yararına bir sonuç elde edebilmesi olanaksızdı.İstanbul hükümeti aradan çekilmeliydi. İstanbul bunu kabul etmeyince,TBMMkendisine doğrudan çağrı yapılmasını şart koştu. İtilaf devletleri buşartauymakzorundakaldılar.

23 Şubat günü başlayan konferansta söz Tevfik Paşa’ya verildiğinde, sözhakkının millet temsilcilerine ait olduğunu söyleyerek görüş belirtmektenkaçındı. Tahmin edileceği gibi, İstanbul hükümetinin bu tutumu TBMMtemsilcisiHariciyeVekili Bekir Sami’nin durumunu çok güçlendirdi. Fakatİtilaf önerilerinin Misak-ı Milli ile bağdaşmaz nitelikte olduğu anlaşıldı.Sevr’iesasalıyorlarveyalnızcabazıhafifletmelergetiriyorlardı.Dolayısıylakonferans bir sonuca ulaşamadan dağıldı (11 Mart). Fakat Bekir SamiFransızlar ve İtalyanlarla birer antlaşma imzaladığı gibi, İngilizlerle detutsakların serbest bırakılmasını düzenleyen bir antlaşma yaptı. Ne var ki,TBMM her üç antlaşmayı da Misak-ı Milli’ye aykırı bularak onaylamayıreddetti.BöyleceLondraKonferansı’ndan somut bir sonuç elde edilememişoldu.BununlabirlikteTBMMhükümetinintanınmışolmasıbirbaşarıydı.

I. İnönü zaferinden sonra Sovyet Rusya ile ilişkilerde önemli gelişmeleroldu. Sovyetler’le ilişkilerin ilk önemli adımı, 1920 ilkbaharında MustafaKemal ile Lenin’in mektuplaşmaları oldu. Demokratik-ulusçu hareketinsosyalizmle bir ilgisi yoktu, fakat iki ülke de Batı Avrupa’nın yoğundüşmanlığınahedefolmuşlardı.Bubakımdanyakınlıkkurmaları sonderecedoğaldı. 11 Mayıs 1920’de Hariciye Nazırı Bekir Sami bir heyetleMoskova’ya hareket etti. Yapılan görüşmeler sonucunda Sovyetler 3Haziran’daMisak-ıMilli’yikabulettikleriniaçıkladılar.Kasım’daAliFuat’ınMoskova’ya büyükelçi atandığını görmüştük. Aradaki görüşmeler ancak I.İnönü zaferinden sonra ürün verdi. 16 Mart 1921’de imzalanan MoskovaDostluk Antlaşması’yla Sovyetler Birliği’yle sınır belirleniyor (BatumSovyetler’deolmaküzere),SovyetlerinTürkiye’yeparavesavaşmalzemesiyardımı yapması kararlaştırılıyordu. Bu sınır 13 Ekim 1921’de Ermenistan,Gürcistan,Azerbaycan’layapılanKarsAntlaşması’ylayenidenonaylanacaktı.

Sovyetler Birliği ile dostluk ilişkilerinin gelişmesi Türkiye’de kimi

çevrelerde sosyalizme, hatta komünizme karşı bir ilgi uyandırdı. ÇerkezEthem’indeiçindebulunduğuYeşilorduörgütükuruldu.14Temmuz1920’degizli Türkiye Komünist Fırkası doğdu. Daha sonra bu örgüt yasal TürkiyeHalkİştirakiyunFırkası’nadönüştü(Aralık).BütünbuçalışmalardanrahatsızolanAtatürk, hareketi denetleyebilmek için, içindeCelalBey’in de (Bayar)bulunduğu “resmi” Türkiye Komünist Fırkası’nı kurdurdu (Ekim). ÇerkezEthem’in ayaklanmasından sonra bütün bu örgütler kapatıldı. Eylül’deBakü’de Mustafa Suphi tarafından Türkiye Komünist Fırkası kurulmuştu.Ocak’taTürkiye’yegelenMustafaSuphivearkadaşlarıTrabzonaçıklarındaYahyaKâhyatarafındanpekanlaşılamayannedenlerleöldürüldüler.

I. İnönü zaferinin dış siyasette yol açtığı diğer bir gelişme de 1 Mart1921’de imzalanan Türk-Afgan Dostluk Antlaşması oldu. Görülüyor kikimilerinin “önemsiz” bulduğu I. İnönümuharebesi dış siyasette önemli üçolumlugelişmeyeyolaçmıştır.

I. İnönü’ye rağmenYunanlıların savaşhevesidevamediyordu.Eskişehir’ialabileceklerini, sonra da Ankara’ya yürüyebileceklerini düşünüyorlardı.LloydGeorge da aynı kafadaydı. Onun için İnönü’ye tekrar saldırdılar (31Mart-1 Nisan 1921). II. İnönü de bir Türk zaferi oldu. I. İnönü’den sonraİsmetgeneralliğeyükseltilmişti.AtatürkİsmetPaşa’yıkutlarken,“Sizoradayalnız düşmanı değil, milletin makus (ters) talihini de yendiniz” dedi.Mayıs’ta İtalyanlar Marmaris’ten, Temmuz’da Antalya’dan çekildiler.Haziran’daFransızlarZonguldak’ıboşalttılar.Nisan’daŞehzadeÖmerFarukİnebolu’ya geldi. Atatürk nazik bir ifadeyle onu geri çevirdi. Bilecikbuluşması ve Londra Konferansı’ndan sonra bu uzlaşma girişiminin desonuçsuz kalması herhalde demokratik-ulusçu hareketle uzlaşma konusundaVahdettin’inumutlarınıiyicekırmışolmalıdır.

SakaryaMeydanMuharebesiveSonuçları

Yunanlılar İnönü muharebelerinden yılmamışlardı. Bütün güçlerinitoplayarakbüyükbirtaarruzahazırlandılar.10Temmuz’dagiriştikleriharekâtonlariçinbaşarılıbaşladı.TürkordusuEskişehirveKütahya’dayenilerekgeriçekilmeyekoyuldu.YunanlılarEskişehir,KütahyaveAfyon’uelegeçirdiler.Mustafa Kemal ordunun Sakarya gerisine çekilmesini uygun gördü, çünküYunan ordusu çok daha güçlüydü. TBMM’de panik ve kızgınlık havasıesiyordu.Kayseri’yedoğrubirgöçbaşlamıştı.BiraradevletdairelerinindeKayseri’yetaşınmasıdüşünüldü.Ordu25Temmuz’daSakarya’nındoğusundayerini aldı. Meclis Mustafa Kemal’in ordunun başına geçmesini istiyordu.Ama Mustafa Kemal’in şartı vardı. TBMM’nin yetkilerini kullanmakistiyordu. TBMM 5 Ağustos’ta onu başkumandan seçti ve 3 ay süreyleyetkileriniverdi.(BaşkumandanlıkyetkileriBüyükTaarruz’adekbirkaçkezyenilenecektir.)BuyetkiyialanAtatürk,7-8Ağustostarihlerindeolağanüstü

bir seferberlik niteliğinde olan Tekalif-i Milliye (ulusal yükümlülükler)Emirleri’niyayımladı.Bunlar,herailebirertakımçamaşır,birerçiftçorapveçarıkverecek,besinmaddelerininyüzdekırkını,silahvecephanenintümünü,taşıt ve binek hayvanlarının yüzde yirmisini, bedeli sonra ödenmek üzere,teslimedecekgibihükümleriçeriyordu.BuişiherilçedekurulacakTekalif-iMilliyekomisyonlarıörgütleyecekti.

Aslındaçokazvakitvardı.23Ağustos1921günüikiorduyaklaşık100km.boyundakibircephedeçarpışmayabaşladılar.Yunanordususüvarivesubaysayısıdışındaherbakımdançokdahagüçlüydü.Şutablobirfikirverebilir:

SubayErTüfekM.TüfekTopHayvanArabaKam.Uçak

Türk5.40196.32654.57282516932.1371.284-2

Yunan3.780120.00075.9002.7682863.800-84018

Bu sayılar çok çarpıcıdır. Yunanlıların elindeki makineli tüfek sayısıTürklerinkinin3katı,topsayısı%59oranındafazladır.Onlarda840kamyonoluşu,bizdehiçolmayışı,uçaksayılarıdaaradakisayıfarkındanöte,nitelikfarkınıçokiyianlatmaktadır.Asılçarpıcıolanersayısıdır.Yunanistannüfusukabaca Türkiye’ninkinin yarısından az olduğu halde ve Osmanlı Devleti I.Dünya Savaşı’nda 2,5 milyon asker çıkarabilmişken (bu sayının yaklaşıkyarısınınAnadoluveRumeli’densağlandığıkabuledilebilir),şimdibirölümkalımmücadelesinde,düşmanbaşkentinburnudibinegelmişken,düşmandanaz asker sürülebilmiştir. “er meydanı”na. Bu, çok düşündürücüdür. Bıçakkemiğe dayanmıştı. Atatürk, yine bıçağın kemiğe dayandığı başka birdurumda, Anafartalar’da yaptığını yapmaya mecbur kaldı. Ölünceye deksavaşılmasınıemretti.Okoşullardabaşkatürlübaşarıyaulaşmakolanaksızdı.Atatürk’ün emri şöyleydi: “Hatt-ı müdafaa (savunma çizgisi) yoktur, sathı(yüzeyi, yani toprağı) müdafaa vardır. O satıh, bütün vatandır. Vatanın herkarış toprağı vatandaşın kanıyla sulanmadıkça terk olunamaz. Onun içinküçük, büyük her cüzütam (birlik) ilk durabildiği noktada tekrar düşmanakarşı cephe teşkil edip muharebeye devam eder. Yanındaki cüzütamınçekilmeye mecbur olduğunu gören cüzütamlar, ona tabi olmaz. Bulunduğumevzidenihayetekadar sebatvemukavemetemecburdur.”22gün,22gecesürenbirsavaşınsonunda(13Eylül1921)Yunanlılarpesettilerveçekildiler.Ölünceye dek savaşma kararındaki Türk ordusunu, bütün üstünlüklerinerağmenaltedememişlerdi.

Türklerin,nüfusçadahaçokolmalarınarağmen,nedenYunanlılardandahaaz asker çıkarttıkları sorununa geri dönelim. Öyle görünüyor ki, bu da içsavaşınbirürünüdür.İçsavaşdahayenibitmişti.Denebilirki,kardeşkavgasıfiilensonbulmuşolsada,gönülyaralarınıntazeoluşu,TBMMhükümetiveMustafa Kemal önderliğinde Yunanlılara karşı bir oydaşmanın yeni yeni

kurulmakta oluşu dolayısıyla, Anadolu’nun insan gücü ancak bu kadarseferberedilebilmişti.AtatürkdeNutuk’tabunabubiçimdedeğinir.BuaradaTürk subaylarının, anlaşılan, gereğinden çok oluşuna da değinelim. Bu daTürk ulusunun varlığını sürdürmesinde, ileriye doğru gidebilmesindemekteplilerin, yani aydınların, oynadıkları yaşamsal rolü bize bir kez dahagöstermektedir.

Yunanlılar Ankara’ya 50 km. yaklaşmış ve az çok düzenli biçimdeçekilebilmişlerdi.Türkordusudahaazyorgunvedahagüçlüolsaydı,büyükçapta bir takip harekâtı yapılarak Yunan çekilişi bir bozgunadönüştürülebilirdi.Oysaöyleolmamıştı.ÜstelikTemmuztaarruzlarısonundageldikleriEskişehir-Afyonçizgisi,büyükbirtoprakkazancısağlamıştıonlara.Bunun verdiği güvenle cepheden dönen Konstantin İzmir’de zaferşenlikleriylekarşılandı.PireveAtina’yagidişideşenliklevebirzaferayiniile kutlandı. Bu gerçekten bir Yunan zaferi miydi? Hayır, değildi. ÇünküYunanordusunakral,“Ankara’ya!”diyeemirvermişti.Birçokyeniyerişgaletmesine ve büyük fedakârlıklarına rağmen Yunan ordusu bunubaşaramamıştı. Dolayısıyla, Sakarya bir Türk zaferiydi. TBMM MustafaKemal’e“Gazi”unvanınıvemareşallikrütbesiniverdi.

Zafer, siyasi meyvelerini vermekte gecikmemiştir. Fransa temsilcisiFranklin Bouillon Haziran başında Ankara’ya bir antlaşma yapmak içingelmişbulunuyordu.NevarkiMisak-ıMilliesaslarınauymakkonusundasonderece isteksizdi.Ne zaman ki Sakarya zaferi kazanıldı, onunla bu ilkelereuygunbir antlaşma imzalandı.Bu,Ankara İtilafnamesi’dir (20Ekim1921).BunagöreFransa,Hataydışında,güneydeSuriye ileolanbugünkü sınırlarıtanıyordu.HatayTürkhaklarınıgözetenözelbirstatüyesokulacaktı.Böylecegüneyde Fransa ile barış yapılmış oldu. Fransızlar işgal ettikleri yerleriboşalttılar, Türkiye’ye silah sağladılar. Bir süredir İtalyanlarla da ilişkilerılımlı hale girmiş olduğundan, İngiltere, Yunanlıları Anadolu istilasınaözendirentutumuylabüyükölçüdeyalnızkaldı.Ankaraİtilafnamesi,Fransız-İngiliz ittifakını fiilen çatlatmıştır. Fakat İngilizler dahi tutsakları karşılıklıserbest bırakmak üzere TBMM hükümetiyle anlaştılar (23 Ekim 1921).Böylece, başta Rauf, Fethi, Malta’da tutuklu bulunan birçok Türk siyasetadamıvesubayyurdadönebildiler.DahaönceandığımüçKafkasdevletiyleyapılan Kars Antlaşması’nın da bu zamana rastlaması dikkati çekiyor (13Ekim).

XX

BüyükZaferveSaltanatınKaldırılması

BarışGirişimleri

Sakarya zaferiyle dost ve düşman, herkes, demokratik-ulusçu hareketin,TBMM hükümetinin gücünü anlamış oldu. Atatürk’ün önderliği deperçinlendi. Çünkü hareketin başında Enver’i görmek isteyenler vardı vebunlardanbazılarıTBMMüyesiydiler.HattaAnkara’nınYunanelinedüşmesidurumunda, Sovyet desteğiyle sağlanacak birtakım kuvvetlerle Enver’inAnadolu’ya girmeye hazırlandığı konusunda bazı işaretler vardır. ŞimdiYunanlılarıAnadoluveDoğuTrakya’dançıkarmakveMisak-ıMilli’yeyadaonayakınesaslaragörebarışyapmakgerekiyordu. İşteSakarya’dansonrakibir yıllık süre içinde bu barış arayışlarını görüyoruz.Bu sıradaTürk-Yunancephesinde hemen hiçbir hareket görülmüyordu. Süre uzadıkça bu sessizliksinir bozucu olmaya başladı. Yunanlılar, ihtimal, Anadolu’da pektutunamayacaklarını,hattagidiciolduklarınıhissediyorlardı.Türkordusununkanıtlanmış ve gün geçtikçe artan gücü, Fransızlarla İtalyanların TBMMhükümetiyleuzlaşmalarıbunaişaretediyordu.Bunakarşılıkbüyükmasrafvefedakârlıklarla Anadolu’nun koskoca bir bölümünü işgal altında tutmak veheransavaşahazırbulunmakgerekiyordu.SessizliğinuzamasıkimiTBMMüyeleri için de sinir bozucuydu. Ya savaş olmalıydı ya barış. Sükûnetinimuhafazaeden,MustafaKemalveyakınlarıydı.Onlarsabırlamükemmelbirzaferinyapıtaşlarınıhazırlıyorlardı.Fakatbuaradaiyiniyetleonurlubirbarışiçindearayışlardabulunuyorlardı.

İlk girişim TBMM hükümetinin hariciye vekili olan Yusuf Kemal’in(Tengirşenk) Avrupa’ya gönderilmesiydi. Fakat bunu yapmadan önce,İstanbulhükümetinindesteğinialmak,İtilafkarşısındaTürkiye’nindurumunudaha da güçlü kılardı. Başka bir deyişle, Londra Konferansı’nda TevfikPaşa’nıngösterdiğidavranışınyenidengösterilmesiistenecekti.YusufKemalbu amaçla 15Şubat 1922’de İstanbul’a geldi. SadrazamTevfik veHariciyeNazırıİzzetpaşalarKemal’inönerisiniolumlukarşıladılar,fakatVahdettin’inolurunu almak gerektiğini belirttiler. Bu amaçla Yusuf Kemal huzura çıktı.Vahdettin’e ne istediğini anlattı. Anlatırken Vahdettin gözlerini kapamışbulunuyordu. TBMM temsilcisinin sözü bittiğinde gittikçe uzayan birsessizlik oldu. Vahdettin, gözleri kapalı, hiçbir şey söylemiyordu. Sankiuyumuştu. Nihayet Yusuf Kemal, şaşkınlık içinde izin istedi ve huzurdanayrıldı. Önce Roma’ya gitti. Bir de ne görsün? İzzet Paşa da orada. YusufKemalhangiziyaretyadatemaslarıyapıyorsa,İzzetdeaynılarınıyapıyordu.Paris’te, Londra’da bu sahneler yinelendi. Vahdettin özenle ele güne karşıyolunuAnkara’danayırmamışolsaydı,nesonuçeldeedilebileceğini tahmin

etmekolanaksızdır,amabubiçimdebirsonuçalınamayacağıaçıktı.

Mart sonunda İtilaf bir barış önerisi yaptı. 22Mart’ta sunulan bırakışmaplanınagöre,TürkiyeveYunanistanarasında,herbittiğindekendiliğindenüçay uzayacak, üç aylık bir bırakışma yapılacaktı. Bu sürede taraflarkuvvetlerini artırmayacaklar ve bu durum İtilaf tarafından denetlenecekti.Yunanlılar bunu kabul ettiler. TBMM kuvvet artırmama ve denetlemeşartlarını reddetti. Dört ay içinde Yunanlılar Anadolu’yu boşaltmayı kabulederlerse,bırakışmayapılabilirdi.26Mart’taİtilaf’ınbarışplanıiletildi.YineSevr esas alınıyor, fakat bu sefer Ege ve Tekirdağ Türkiye’ye veriliyordu(Doğu Trakya’nın gerisi Yunanlıların olacaktı). Ermenistan’ı kurma işiMilletler Cemiyeti’ne havale edilecekti. Türk askerinin sayısı 85.000’eçıkabilecekti. Mali hükümler hafifletilecek, kapitülasyon düzeni yenidengözden geçirilecekti. TBMMbunu da kabul etmedi. BarışMisak-ıMilli’yegöreyapılmalı,İzmit’tebirbarışkonferansıtoplanmalıydı.

Yaz geldi ve hâlâ görünürde bir çözüm yoktu. Yunan tarafında, yukarıdadeğinildiği üzere, sinirlilik artmıştı. Nihayet Yunanlılar çareyi bulduklarınısandılar. Kendileri İstanbul’un işgaline katılırlarsa, o zaman Türkler hizayagelirler, barışa istekli olurlardı. Yunanlılar bu amaçla bazı kuvvetlerhazırladılar ve 29 Temmuz’da resmen İtilaf’a başvurdular. İngilizlerekalsaydı,herhaldeonlarbuyurederlerdi,fakatFransaveİtalyabunakarşıydı.Zorunlu olarak ret cevabı verildi (31 Temmuz). 30 Temmuz’da İzmir’dekiYunanYüksekKomiseriSterghiades,orada“İonia”devletini ilanetti.Bunuda Ankara, İstanbul hükümetleri ve İtilaf devletleri protesto ettiler. FakatLloydGeorge,dostlarınınbudenlihayalkırıklığıiçindeolmalarınaüzülmüşolmalı ki, 4 Ağustos günü Avam Kamarası’nda gündem dışı bir konuşmayaparak,Türklerin I.DünyaSavaşı’ndaBoğazlar’ı suratlarınakapamakgibiçeşitli günahlarını saydıktan sonra, Yunanistan’ın yaptığı fedakârlıkları,Türklerdençektiklerinianlattı.

Temmuzsonunda,yaniBüyükTaarruz’danbiraykadarönce,Fethi(Okyar)Avrupa’yagönderildi.Paris’tetemaslardabulundu,fakatLondra’daDışişleriBakanı Curzon (Gürzon diye geçer birçok Türk kaynağında) dahil, hiçbirbakanlagörüşemedi,elleriboşdöndü.

Bu sıralarda Vahdettin’in de barışla ilgili bazı gizli temasları olduğunuİngiltere arşivindeki belgelerden öğreniyoruz. 6Nisan 1922’deVahdettin’inİngiliz Yüksek Komiseri Rumbold ve baştercüman Ryan’la bir görüşmesiolmuştur. Görüşmede Vahdettin şöyle konuşmuştur: “Barışı yasal birhükümetlemi, yoksabir ihtilal örgütüylemiyapacaksınız?Biz,Ankara’nınkabuletmeyeceğişartlarlabarışyapmayahazırız.”(VahdettinburadaMisak-ıMilli’den “fiyat kırıyor.”) Sonra,Meriç’in sınır olması gerektiğini, İngiltereile özel bir antlaşma yapılabileceğini söylemiştir. İkinci bir görüşmeBüyük

Taarruz’dan3haftakadarönceVahdettinveRumboldarasındaolmuştur.BuseferVahdettin,TBMMhükümetininYunanişgaliyüzündenortayaçıktığını,Yunanlılar Anadolu’yu boşaltırlarsa o hareketin söneceğini ileri sürmüştür.Yalnız, Yunanlılar çekilirken, boşalttıkları yerler Ankara hükümetine değil,İstanbul hükümetine teslim edilmeliydi. Fakat İngiltere İstanbul’a para vesilah,donanmadesteğisağlamalıydı.Vahdettin’inbutemaslarındagösterdiğitutumuihanetsorunuaçısındanaşağıdatartışacağız.

Sakarya’dan sonra belirsizlik durumunun uzamasının Türk tarafının dasinirini bozduğunu söylemiştim. Atatürk apaçık nedenlerle taarruzhazırlıklarını gizlilik içinde yürütmek istiyor, oysa TBMM’de birtakımmebuslar,onun taarruzhazırlıklarındanhabersiz,başkumandanlıkyetkilerinitaarruzdan çok diktatörlük kurmak için kullanmaya niyetli olduğunudüşünüyorlardı. Hatta, hasta olduğu bir sırada başkumandanlık yetkilerininuzatılması TBMM’ye geldiğinde (5 Mayıs) çoğunluk, herhalde öyledüşünenlerin havasına kapılıp yetkileri uzatmamışlardı. Ertesi gün meclisegelen Mustafa Kemal, bu yüzden ordunun komutansız kaldığını söylemiş,fakat bu çok sakıncalı olduğu için, “Bırakmadım, bırakamam vebırakmayacağım” demişti. TBMM, bu dayatmadan sonra yetkileri yinevermişti.

BüyükTaarruzveZafer

Hazırlıklar, doğudan ve güneyden asker vemalzeme getirmek, yeni askeralmak,Sovyetler’den,Fransızlardanvebaşkakaynaklardansilahvecephanesağlamak (bu arada İstanbul’daki cephane ve silah depolarından gizlicegetirilen gereçler de vardı) biçiminde özetlenebilir. Fakat bu kadar gereç,demiryolu ya da karayolunun pek olmadığı bir ortamda, uzun mesafelerboyunca kağnılarla ya da hayvan, hatta insan sırtında taşınmak zorundaydı.Yunanlıların Afyon ve Eskişehir’de bulunmaları var olan demiryollarını dabüyük ölçüde kullanılmaz hale getirmişti. Mustafa Kemal 1922 yılınınHaziranortasındataarruzemriniverdi.Büyükgizlilikle(bununiçinintikallerçoğunlukla geceleri yapılıyordu) Türk ordusunun büyük bir bölümü birnoktaya,Afyon’ungüneyinetoplandı.Buradabirimhamuharebesiyapılacak,yani Yunan ordusu askeri ve gereçleriyle hiç savaşamayacak durumadüşürülecekti. Bu yapılmaz da, Yunanlılar yenildikten sonra düzenli birbiçimde çekilirlerse, Doğu Trakya’nın kurtarılması çok zor, belki olanaksızolurdu. Çünkü bu takdirde Yunan kuvvetleri Doğu Trakya’ya geçirilecek,fakat Boğazlar İtilaf’ın denetiminde olduğu için Türk birlikleri DoğuTrakya’ya geçemeyecekti. O zaman barış konferansında Türkiye’ye, “Evet,Anadolu’da Yunanlıları yendiniz, ama Doğu Trakya’yı büyük güçlerleellerindetutuyorlar”diyebilirlerdi,derlerdi.

17 Ağustos’ta Gazi gizlice Ankara’dan ayrıldı. Akşehir’deki batı cephesi

karargâhınagitti.24Ağustos’takarargâhŞuhut’a taşındı.26Ağustossabahıtaarruzbaşladı.Hertaraftankuşatılan,geripüskürtülenYunankuvvetleri,30Ağustos günü Dumlupınar’da Başkumandanlık Meydan Muharebesi’ndeimha edici darbeyi yediler. Bozgun halinde kaçan Yunan kuvvetlerinintoparlanmasına olanak vermemek için Atatürk üç koldan ve hızla İzmir’eilerlemekomutunuverdi:“Ordular,ilkhedefinizAkdeniz’dir,İleri!.”Buhızhem imha muharebesinin gereğini yerine getirmek için, hem kaçanYunanlıların zulüm yapmalarına, köyleri, kentleri yakmalarına olabildiğinceolanakvermemek için gerekliydi.ÇünkümaalesefYunan işgaliAnadolu’dabüyük zulümlere sebep olmuştu. BunuHalide Edip,YakupKadri veYusufAkçura’dan oluşan, Sakarya zaferinden sonra kurulmuş Tetkik-i Mezalim(Zulümleriİnceleme)Kurulusaptadığıgibi,örneğinİngiliztarihçisiToynbeedeKaramürselbölgesindegözlemlemişti.İşinkötüsü,yerliRumlardaYunanordusuna alınarak ya da başka biçimlerde bu fenalıklara ortak edilmişlerdi.Dolayısıyla,yenilgiolunca,onlardayurtlarıolanbutopraklardankaçmaktanbaşka çare görememişlerdir. Yakıp yıkarak kaçmak bu yüzdendi, dönmeumudunun olmamasındandı. Çünkü komşularının yüzüne bakacak halleriyoktu.Onlarıırkçılıkmikrobuzehirlemişti.

Mustafa Kemal’in mimarı olduğu zafer o denli yetkindi ki, YunanBaşkumandanı Trikupis de kurmay heyetiyle birlikte tutsak edildi.MustafaKemal onu ve diğer bir generali kabul etti. Onlara nezaketlemuamele etti,savaşıkonuştular.Yapılanoncafenalığarağmenyenilmişkomutanahümanist,soylu, gerçek bir devlet adamına yaraşır bir davranış göstermiştir, İzmir’egirdiğindedeayaklarınınaltınaserilenYunanbayrağınınüstündenyürümeyireddetmiştir.Türkordusu9Eylül’de İzmir’i, 10Eylül’deBursa’yı kurtardı.Maalesef,Yunanlıların yaktığı birçok yer gibi İzmir de yangın gördü. Türkdüşmanları bu yangının Türkler tarafından çıkarıldığını iddia etmişlerdir.Oysa Avrupalı olan İzmir itfaiye müdürünün raporuna göre, yangınıErmeniler çıkartmıştır. Yunan ordusunun perişan kalıntıları, birçok Rumlabirlikteİzmir’den,Bandırma’dan,Çeşme’dengemilerlekaçmışlardır.

Atatürk’ünbumünasebetleyazdığızaferbildirgesişöyledir:

BüyükveasilTürkmilleti

Ordularımız 9 Eylül 38 sabahı İzmirimizi ve yine 9 Eylül 38 akşamıBursamızımuzafferentahlisettiler[kurtardılar].Akdenizaskerlerimizinzaferteraneleriyle[ezgileriyle]dalgalanıyor.

Asya imparatorluğuna yeltenen küstah bir düşmanın muharebemeydanlarına gelmek cesaretinde bulunan ordu kumandanlarıyla kumandaheyetleri günlerden beri Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin esiribulunuyorlar.

Düşmanın başkumandan tayin ettiği general [Trikopis] birçok gece vegündüz meyusane [umutsuzca] muharebatı ve her çare-i halası [kurtuluşu]tecrübeettikten sonranihayetmaiyetindekigenerallerve erkân-ıharbiyelerive kumanda ettiği ordunun elinde kalabilen bakay’asiyle [kalanlarıyla] arzıteslimiyeteyledi.EğerYunankralıdabugünesirlermeyanındabulunmuyorsabu, tacıdarların (taç sahiplerinin), şiarı esasen yalnızmilletlerinin safalarınaiştirak etmek olduğundan ve muharebe meydanlarının felaketli günlerindeonlarınsaraylarındanbaşkabirşeydüşünmemektabiatlarındandır.

GarpfabrikalarınınçelikzırhlarıilekaplananmuazzamYunanordularıartıkAnadolu dağlarında zabitleri tarafından terk edilmiş zavallı sürüler,cinayetlerindentedehhüşederek[dehşetedüşerek]kudurmuşkitlelerveağaçdiplerinde kalmış dermansız yaralılardan ibaret kaldı. Düşman ordularınınmalzemei harbiyesi heman sülüsanı [üçte iki] itibariyle topraklarımızdadır.Düşmanın esirlerden başka insan zayiatının yüz binden ne kadar fazlaolduğunu tayin etmek müşkildir. Fakat selahiyeti resmiye ile milletimizetebşir ederim [müjdelerim] ki bizim insan zayiatımız dörtte üçü hafif yaralıolmaküzereonbinnüfusabaliğolmaktadır.

Büyük Türk milleti, ordularımızın kabiliyet ve kudreti düşmanlarımızadehşet, dostlarımıza emniyet verecek bir kemal [yetkinlik] ile tezahür etti.Milletordularıondörtgünzarfındabüyükbirdüşmanordusunuimhaettiler.Dört yüz kilometrelik fasılasız bir takip yaptılar. Anadolu’daki bütünmemalikimüstevliyemizi istirdat eylediler [İstila edilmiş topraklarımızı gerialdılar].Büyükzafermünhasıransenineserindir.Çünküİzmirimizi ihtirasatısiyasiyeneticesindeadetamemnunendüşmanateslimedenheyetlerlemilletinhiçbirmünasebetiyok idi.Bursamızı istila edenYunankuvvetleri ise ancakimparatorluğun askeri teşkilatıyla tevhidi amal [emel birliği] ve tevhidiharekât ederekmuvaffak olmuşlardı. Vatanın halası, milletin rey ve idaresikendimukadderatıüzerindebilakaydüşart [kayıtsızveşartsız]hâkimolduğuzaman başlamış ve ancak milletin vicdanından doğan ordularla müspet[olumlu]vekatineticelereermiştir.

Büyük ve necip [soylu] Türk milleti, Anadolu’nun halâsı zaferini tebrikederken sana İzmir’den, Bursa’dan, Akdeniz ufuklarından ordularınınselamınıdatakdimediyorum.

13.9.338

TürkiyeBüyükMilletMeclisiReisi

BaşkumandanMustafaKemal

Dikkat edilirse, Atatürk burada Yunan kralını örnek göstererek saltanatdüzeninesaldırmaktadır.EsiralınankomutanlararasındaYunankralıyoktur,çünkü hükümdarlar ancak uluslarının iyi günlerine katılırlar, kötü günlerine

katılmazlar. Saltanat düzenine karşı çıkınca, doğallıklaOsmanlı saltanatı dahedef alınmaktadır. Bildirge bir demokrasi savunması olarak devam ediyor.Zafer, yalnızca ulusundur. İzmir’i “adeta memnunen” düşmana teslimedenlerin ulusla bir ilişkileri yoktu. Bursa’yı istila eden Yunan kuvvetleriimparatorluğunaskerleriyle (Kuva-yı İnzibatiyeyadaHilafetOrdusu)birlikoldukları için başarılı olmuşlardır. Yurdun kurtuluşu ancak ulus kayıtsızşartsızyazgısınaegemenolduğuzamanbaşlamış,ancakulusunvicdanındandoğan ordularla sonuca ulaşabilmiştir. Atatürk bu bildirgede Cumhuriyet’inyolunuaçmaktaydı.

Türk birlikleri Çanakkale’ye yaklaşırken buradaki İngilizler savaşhazırlıklarına başladılar ve bu niyeti gören İtalyanlar ve FransızlarGelibolu’ya çekildiler (19 Eylül). İngilizler kendi hatlarının ötesinde belirlibirbölgeyeaskergirdiği takdirdeateşaçılacağınıduyurdular.LloydGeorgeYunan yenilgisi karşısında perişan olmuş, şimdi güya Boğazlar’dan serbestgeçiş uğruna ülkesini dominyonlarla (Kanada, Güney Afrika, Avustralya,Yeni Zelanda) birlikte Türkiye’ye karşı savaşa sokmak istiyordu. AskersizbölgeyeTürklergirdiğiandaateşinaçılmasınıvesavaşınbaşlamasınıemretti.Türk askeri askersiz ilan edilen bölgeye girdi. Ne var ki, bu giriş çatışma,bunahazırlanmaamacıylaolmamıştı.Askerbarışçıbirtutumlagelmiş,İngilizhatlarınakadaryanaşmıştı(24Eylül).Oradakiİngilizgenerali,aldığıkomutauymayarak, ateş açtırmamıştı. İngiltere Boğazlar’ın güvenliği diyor,Yunanistan’ınDoğuTrakya’yımuhafazaetmesiniistiyordu.LloydGeorgeiseadeta kendi hesabına Türklerle savaş peşindeydi. Türkiye askeri harekâtınısürdürerekDoğuTrakya’yıbiranöncekurtarmakarzusundaydı.BubunalımlıdönemdeFransaönemlibirbarışçı roloynadı. İstanbul’dakiFransızYüksekKomiseri Pellé ve Franklin Bouillon İzmir’e gelip Mustafa Kemal’legörüştüler.SovyetlerBirliğide24Eylül’deİtilaf’averdiğibirnotayla,büyükdevletleri Türk-Yunan savaşına katılırlarsa Avrupa’da yeni sarsıntılarolabileceği konusunda uyardı. 23 Eylül’de İtilaf devletleri bir bırakışma,sonradabirbarışkonferansıönerdiler.LloydGeorgegitgideyalnızkalıyordu.

MudanyaMütarekesi

3 Ekim’de Mudanya Konferansı başladı. Türkiye’yi İsmet Paşa temsilediyordu.Karşıtaraftaİngiliz,Fransız,İtalyantemsilcilervardı.OysakimseMondros Mütarekesi’nin yürürlükte olmadığını söylemiyordu. Büyük İtilafdevletleriyle savaş olmadığına ve Yunanistan’la savaşıldığına göre,konferansa bu üç devletin katılmaması, yalnızca Yunanistan’ın gelmesigerekirdi.Butuhaflık,Yunanistan’ınnebüyükölçüdeİtilaf’ın,sondönemdeözellikle İngiltere’nin aleti, uydusu olduğunu gösterir. Bunu belirtmekgerekir, çünkü romancı Kemal Tahir ve iktisat profesörü İdris KüçükömerKurtuluşSavaşı’nınanti-emperyalistbirsavaşolmadığını,yalnızcabirTürk-

Yunan savaşı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yunan temsilcisi olan GeneralSimopulosgörüşmelerekatılmadanMudanyaaçıklarındabirgemidebeklemişve antlaşmayı beğenmediği için herkes imzaladıktan ancak 3 gün sonraimzalamıştır. Konferansın 9 günü büyük bir sinir savaşı halinde geçmiştir.Türkiye’nin amacı Doğu Trakya’yı bir an önce ele geçirmek ve barışkonferansına Doğu Trakya elimizde gitmek, yani burayı pazarlık dışındatutabilmekti.Busayedeöbürtartışmakonularındadahasıkıdurmakolanaklıolacaktı. Yunan ordusunun büyük bölümünün Anadolu’da imha edilmişolmasınarağmen,İtilafbuüstünlüğüMudanya’daTürkiye’yetanımamakiçinuğraştı. İsmet Paşa büyük bir sebat ve ısrarla görüşlerini savundu. LloydGeorge en iyi bildiği savaş ortamını bulmak için son bir fırsat kolladı:Emretti, Mudanya’da görüşmeler şu gün ve şu saatte sonuçlanmazsaMudanya’daki İngiliz temsilcisi ve İstanbul’da komutan General HaringtonTürkiye’yekarşı savaşı başlatacaktı.Fakat askerler bileGeorgekadar savaşdüşkünü olamazdı. Bütün İngiliz halkına savaştan gına gelmişti.Harington,mühlet aşıldığı halde, Çanakkale’deki general gibi emre itaatsizlik ederek,savaşıbaşlatmadı.Yunanistanbuişteoderecekukladurumunadüşmüştüki,İsmet Paşa’nın Yunan hükümeti imzalamazsa bırakışma yürürlüğe girmişolacakmısorusuna,Haringtonolumlucevapverebiliyordu.

Mudanya Mütarekesi’ne göre 14/15 Ekim gecesi ateşkes başlayacak,YunanlılarDoğuTrakya’yıboşaltmayabaşlayacaklar,fakatayrılırkenfenalıkyapmamaları için boşalttıkları yerleri Türklere değil, İtilaf yetkililerine veaskerlerinedevredeceklerdi. İtilaf isedevraldığıyerleriTBMMkuvvetlerinedevredecek, 30 gün içinde Doğu Trakya boşaltılmış olacaktı. Fakat Türkkuvvetlerinin mevcudu 8.000’i aşmayacaktı. 19 Ekim’de büyük sevinçgösterileriarasındaDoğuTrakya’yıdevralma işindegörevliolanRefetPaşaİstanbul’a geldi.Aynı günLloydGeorge hükümeti çekilmek zorunda kaldı.Lloyd George’un siyaset hayatı da böylece noktalanmış oldu. LloydGeorge’unTürkdüşmanıolduğukesindiramaniyetiöyleolsada,neölçüdeYunandostusayılabileceğikuşkuludur.31Ekim-26KasımtarihleriarasındaTrakya’yıdevralmaişlemitamamlandı.Buaradasarayvehükümetininzatenzayıflamışolangücübüsbütüntükenmeyeyüztutmuştu.BunarağmenLozanBarış Konferansı’na İtilaf’ın çağrısı iki hükümete birden yapıldı. Bundancesaret alan Tevfik Paşa’nın Ankara’ya başvurarak konferans için işbirliğiönermesi,TBMM’yiçiledençıkarttı.

SaltanatınKaldırılması

Atatürk’ün kazandığı zaferin yetkinliği ve büyüklüğü, Türkiye’ninbağımsızlığının, toprak bütünlüğünün, yani Lozan Antlaşması’nıngüvencesiydi. Aynı zafer içte, saraya, ortaçağa karşı Atatürk devriminingüvencesiydi.Sevrşokudevrimeolankesingereksinmeyigöstermişti.Zafer,

devriminmimarınabunugerçekleştirecekyetkeyi,nüfuzusağlıyordu.Atatürkbir siyaset ve zamanlama ustasıydı. Çifte davetiyeye olan tepkininrüzgârındanyararlanarak,saltanatıbirhamledeyıktı.Cumhuriyet’tenhiçsözetmemesi, hilafetin gerekliliğini savunması, ne denli ihtiyatlı ve hesaplıhareketettiğinigösterir.TBMM’ninortakkomisyonundahilafetinsaltanatsızolup olamayacağı konusunda tartışmalar uzayınca,MustafaKemal söz aldı.Egemenliğin ancak güçle alınabileceğini, Osmanlıların böyle egemenolduklarını, oysa şimdi artık ulusun egemen olduğunu anlattı. Ve eklemekgereğini duydu: “Meclis ve herkesmeseleyi tabii görürse fikrimcemuvafık[uygun]olur.Aksi takdirde,yinehakikatusulüdairesinde ifadeolunacaktır.Fakatihtimalbazıkafalarkesilecektir.”KomisyonbaşkanıolanHocaEfendi,aydınlanmış olduklarını söyleyerek görüşmeyi sonuçlandırdı. 1Kasım1922günü Ziya Hurşit’in karşı oyuyla alınan kararla 600 küsur yıllık Osmanlısaltanatısonaerdirildi.Osmanlıhanedanıhalifelikyetkisinisürdürecek,amahanedandan kimin halife olacağına TBMM karar verecekti. Tevfik Paşahükümetiistifaetti.

MecliskararındaVahdettin’indurumuylailgilihiçbiraçıklıkyoktu.GünlerbubiçimdegeçiyorduvebugünlerinVahdettiniçinsonderecedesinirbozucuolduğu muhakkaktı. 10 Kasım’da her zamanki gibi cuma selamlığına(namaza) törenle çıktı. Fakat saltanatın kalkmasından15gün sonraGeneralHarington’abirmektupyazarak,İngiltere’yesığındığınıbildirdi.17Kasım’daailesiveyakınçevresiyleMalayazırhlısınabinerekkaçtı.ErtesigünTBMMVahdettin’inhalifeolmadığınakararverdi.VeliahtAbdülmecitEfendihalifeseçildi.

Bu noktada Vahdettin’in hainliği sorununu tartışabiliriz. Bir yandahainliğiniilerisürenler,öteyandaonunherdavranışınıtemizeçıkarmakiçinuğraşanlar bulunduğuna göre, sorunu biraz incelemek yararlı olabilir. ÖnceVahdettin’in 30 Mart 1919’da İngilizlere sunduğu barış planındabağımsızlıktan tamamen vazgeçmesi davranışına bakalım. Bunun hainliksayılabileceğini pek sanmıyorum, çünkü buna karşılık o, imparatorluğuistiyorduonlardan.Ayrıca,bu,düşkünlükdönemindeOsmanlıpadişahlarınıntoprakuğrunaiktisadihaklardanvazgeçmetarzındakidavranışkalıbınauygunsayılabilir. Vahdettin ortaçağcıl, feodal bir zihniyetin gereğini yapmaktaydı.Bir adamçağdışı olduğu içinhainlikle suçlanamaz.Çağdışı olmakbelki birsuçtur,amabaşkabir suçtur. İkinciolarak iç savaşıbaşlatıp sürdürmesivar.Buna da gaddarlık, kan dökücülük gibi suçlamalar getirilebilir ama,mutlakiyetçihükümdarlığainanmışbirhanedanındemokrasiyekılıççekmesi,bu uğurda mücadele etmesi bir bakıma olağandır. Ne var ki, iç savaşındüşman istilası sırasında çıkartılması, işin rengini çok değiştiriyor. Buradaişte,hainlikvardır.

Üçüncü olarak, iç savaşta güvendiği silahlı mücadeleler teker tekeryenilgiye uğratılıp, kendisi deDamatFerit’e yol vererek pes ettikten sonra,gizli gizli Misak-ı Milli’den ödün veririm diyerek İngilizlerle anlaşmakistemesivar.Birçeşit“fiyatkırarak”kendisinivedüzeniniİngilizlereçekicikılmakistemiştir.Budabencehainliktir.Çünküiçsavaştabütün“kâğıtlarını”yitirdikten sonra artık gerçekten pes etmesi, yazgısına boyun eğmesigerekirdi. Bunun yerineMisak-ıMilli’den “fiyat kırması”, onun anlayacağıbir dille, vediyatullah (Tanrı emaneti) olanümmet-iMuhammet’in sırtındanverilmek istenen ödündür; onların gaddar,Müslüman olmayan yönetimlerininsafınaterkedilmesidemektir.Vebudakuşkusuzhainliktir.

Dördüncüolarakİngilizleresığınarakkaçmasıvarki,Vahdettincilerigalibaen çok bu rahatsız ediyor. Bir süre önce kimileri Vahdettin’in İngilizlertarafından silah zoruyla kaçırılmış olduğunu bile iddia ettiler. Oysa bu,yukarıda sözünü ettiğim hainlikler yanında bence hayli hafif bir davranışkalır. Bir kez, bir insanın canı, hatta özgürlüğü tehlikede ise kaçması fazlakınanamaz. Tabii hemen belirtelim ki, Vahdettin kaçmayabilirdi de. Ama obunu seçmiştir. Çirkin olan cihet, kaçması değil, İngilizlere sığınarakkaçmasıdır, çünkü İngiltere,Yunanistan’la birlikte Türkiye’nin baş düşmanıdurumundaydı. Fransa’ya, İtalya’ya (zaten ölümüne değin [1926] İtalya’nınSan Remo kentinde oturmuştur) sığınabilirdi. İngilizlere sığınması, onunİngiliz işbirlikçisi niteliğini bir kez daha göstermektedir. Bir de kimiVahdettinciler onu yalnızca elindeki mücevherle kaçtığı için, Osmanlıhazinesini yüklenipgötürmediği için alkışlarlar.Budagaripbir düşüncedir.Vahdettin’in böyle bir olanağı var mıydı sorusu bir yana, böyle bir olanakvardı da kullanmadı diye onu övmek olmaz. Çünkü normal olaraknamussuzluk yapmadı diye insanlara aferin denmemelidir, olumludavranışlaraaferindenmelidir.

XXI

LozanAntlaşmasıveCumhuriyet’inİlanı

LozanKonferansı

Barış Konferansı 20 Kasım 1922 günü İsviçre’nin Lozan kentinde açıldı.Türkiye’yi İsmet Paşa temsil ediyordu. Vekiller Heyeti Başkanı Rauf bugörevi üstlenmek istemişti, fakat İsmet’in Mudanya’da göstermiş olduğubaşarı dolayısıylaAtatürk onu daha uygun buldu. İsmet bu amaçla TBMMtarafından hariciye nazırı seçildi. Daha konferansın açılış konuşmalarıyapılırkenİsmetsözaldı,âdetolannezaketsözleriyerineTürkiye’ninçokacıçektiğiniveartıközgürvebağımsızbirülkeolmakistediğinisöyledi. İsmetondan sonra aylarca süren Lozan “maratonunda” bıkıp usanmadan budüşünceyitekrarladı,öbürtemsilcilerinkafalarınaçakmayaçalıştı.Konferansbir türlü sonuca ulaşamayınca, İngilizMurahhası ve Dışişleri Bakanı LordCurzon kendince bir taslak hazırlayarak İsmet’e verdi. 4 Şubat 1923 günübelirli bir saate kadar kendisine olumlu bir yanıt verilmezse, trene binipkonferansıterkedecekti.Bubirültimatomdu.Arayagirenler,uğraşanlaroldu,fakatİsmettaslağıkabuleolanakgörmüyordu.Curzongünvesaatigeldiğindetrenebinipgitti.Konferans2,5aysürdüktensonradağılmıştı.

Kesintiyaklaşık3aysürdü.BusıradaTürkiye,savaşınyenidenbaşlamasıolasılığına karşı askeri önlemler aldı. Öte yandan, karşı tarafı yumuşatmakiçinbazı“maviboncuklar”dağıtıldı.Örneğin,İzmir’inkurtuluşundan10günsonra,kurucularıarasında54milletvekilininbulunduğuTürkiyeMilliİthalatveİhracatAnonimŞirketikuruldu.Buşirket15Haziran1923’teCorporationfor the Economic Development of Turkey (Türkiye’nin İktisadi GelişmesiŞirketi) adlı bir İngiliz şirketiyle geniş kapsamlı bir anlaşma yaptı. ABDAvrupa siyasetinden elini eteğini çekmesi dolayısıyla Lozan Konferansı’nakatılmamıştı.Bununlabirlikte,budevülkenindünyanınheryerindeağırlığıhissediliyordu.BubakımdanABD’yede“mavibirboncuk”uygungörüldü.Bir ABD sermaye grubu, ki başkanlığını Amiral Chester yapıyordu, II.Meşrutiyet yıllarında Anadolu’da 99 yıllık bir ayrıcalık tasarısı önermişti.Bunagöregrup,2.000km.demiryoluyapacakveişletecek,bunakarşılıkdayolun her iki tarafında 20’şer km.’lik alandaki madenleri işletme hakkınasahip olacaktı (yani toplam 80.000 km2). 9 Nisan 1923’te TBMM buayrıcalığı kabul etti. (Ama bu işin arkası gelmemiştir. Muhtemelen, grupMusul’unTürkiye’dekalacağıumudundaydıveburadakipetrollerleilgiliydi).

İzmirİktisatKongresi

Konferans kesildikten 2 hafta sonra İzmir İktisat Kongresi toplandı (17Şubat-4 Mart 1923). Kongreye tüccar, işçi, sanayici, zanaatkâr, çiftçi

temsilcilerinden birçok kişi katıldı. Kongre başkanlığını Kâzım Karabekiryapıyordu. Atatürk’ün açış konuşması çok önemlidir. İktisadi zaferlerlesonuçlandırılmayan askeri zaferlerin kalıcı olamayacağını, Türk insanınınfetih uğruna yüzyıllarca Osmanlı padişahlarının arkasından beyhude gitmişolduğunu söyledi.OysayeniTürkdevletibir iktisatdevletiolacaktı.Ayrıcamaceracıbirdışsiyasetidereddetmişti.NitekimAtatürkdahaönce,1921’dedeTBMM’deyaptığı bir konuşmada, dış siyasetin, ülkenin gücüyle orantılıolmasıgerektiğinibelirtmişti.OsmanlıDevletiİslamcılıkdemişti,fakatbunuyapacakgücüyoktuvebuyüzdenbaşınabelalargetirilmişti.Turancılık içinde durum aynıydı. Kongrenin belki en önemli kararı, aşarın kaldırılmasınıkabul etmesiydi. Kongre yeni iktisat devletinin esaslarını saptamayaçalışmıştı. Ama önemli bir işlevi de Batı’ya, Türk-Sovyet işbirliği vedostluğuna rağmen, Türkiye’nin kapitalist yoldan şaşmayacağı iletisinigöndermekti.

LozanBarışAntlaşması

Yapılan diplomatik temaslar sonucunda, 23 Nisan 1923 günü LozanKonferansıyeniden toplandı.Görüşmeveçalışmalarancak3aysonra imzaedilecekbiruzlaşmaylanoktalandı.Lozan’daelealınanbaşlıcakonular5anakalemdeözetlenebilir.

1) Arazi ve sınırlar: Türkiye’nin Kafkas devletleriyle, Suriye ile sınırlarıdaha önce Sovyetlerle ve Fransızlarla yapılan antlaşmalarla belirlenmişti.Mudanya Bırakışması’yla Doğu Trakya’nın Türkiye’ye kalması fiilenkesinleşmişti.Türkiye’ninBatıTrakyaveEgeadalarıylailgilitaleplerivardı.Birincisi kabul edilmedi. İkincisinde İmroz, Bozcaada, Tavşan AdalarıTürkiye’ye kaldı, diğer adalar Yunan ya da İtalyan egemenliğinde olacaktı.Yunanistan Midilli, Sakız, Nikarya ve Sisam adalarını askersizleştirmeyiyükümlendi.Türkiye’ninMisak-ıMillisınırlarıiçindebulunanMusul’lailgilitalepleri bir sonuca ulaşamadığı için, bu sorunun Milletler Cemiyetitarafındançözülmesikararlaştırıldı.

2) Kapitülasyonlar: Büyük mücadeleler sonucunda kapitülasyonlarıntümüyle kaldırılması kabul edildi. Zaten İsmet Paşa’ya, bu konuda hiçbirödünvermemesigerektiğiyönergesiverilmişti.

3)İktisadivemalikonular:Osmanlıborçları,Osmanlıdankopandevletlerlebölüşülecek ve belli taksitlerle ödenecekti. Sanırım son taksit 1954’teödenmiştir.Alacaklılarınbununlailgilidenetimhaklarıolmayacaktı.1914’tenönce tanınmış ayrıcalıklar (işletme hakları) devam edecekti. Gümrükbağımsızlığıkonusundabirödünverilmişti.Gümrüktarifeleri1916düzeyinde5 yıl süreyle dondurulacak, ondan sonra (1929) Türkiye istediği gümrüğüalacaktı.

4) Boğazlar: Boğazlar’dan geçiş en serbest biçimde düzenlendi. Türkiyesavaşa girse bile tarafsız gemi ve uçaklar serbestçe geçecekti. AyrıcaBoğazlar’da Türkiye asker ve silah bulundurmayacaktı. Boğazlar’la ilgilihükümlerin uygulanmasını denetlemek üzere uluslararası bir kuruloluşturuluyordu. Bu hükümlerin Türk egemenliğini adamakıllı sınırladığıaçıktı. Daha sonra Avrupa’da savaş rüzgârları esmeye başlayınca, TürkiyeBoğazlar sorununun yeniden ele alınmasını istedi. 1936’da İsviçre’ninMontreux (Montrö) kentinde toplanan uluslararası konferans Türkiye’ninsavunmaveegemenlikhaklarınıgözetenvebugündeyürürlüktebulunanyenibir düzenleme yaptı. Türkiye Boğazlar’ı dilediği gibi savunabilecekti.UluslararasıBoğazlarKomisyonudakaldırıldı.

5)Yunanistanileilgilisorunlar:Bunlarüçkalemdeelealınabilir.

a) Ahali değişimi: Konferans, Türkiye’deki Rum azınlığın Yunanistan’a,Yunanistan’daki Türk azınlığın Türkiye’ye gönderilmesini kararlaştırmıştır.İnsanların kuşaklar boyunca yaşadıkları yurtlarından zorunlu olarak ayrılıptanımadıkları, bilmedikleri yerlere götürülmeleri hoş, hatta insani bir şeysayılamaz.Amakonferans,aradabudenlidüşmanlıkolduktansonra,değişiketnik kümelerin bir arada barış içinde yaşayamayacaklarını kabul etmiştir.Türkiye’nin ahali değişimini istemesi için özel nedenleri de vardı. BatıAnadolu ve Trakya’daki birçok Rum Yunan ordusuna yazılarak uyruğuolduklarıdevletekarşıdüşmanlabirleşmişlerdi.KaradenizRumlarıdaAralık1920’den 1923 başlarına değin isyan halinde olmuşlardı. İlerde bunlarınyenidenisyanetmeleriyadabirYunanistilasıiçingerekçeolmalarıihtimaliyok sayılamazdı. Yunanistan’daki Türk azınlığı ve Yunanistan için de aynıihtimaller sözkonusuolabilirdi.Hoş, hatta insaniolmasada, ahali değişimiikidevletirahatlatan,aralarındaiçtenbirdostlukkurmalarınıkolaylaştıracakbir çözümdü. Hemen belirteyim ki, Kurtuluş Savaşı sırasında düşmanlaişbirliğiyapmayan,tersinedevletebağlılıkgösterengenişbirRumkesimidevardı. Bunlar İç Anadolu Rumlarıydı. Hatta onlar Fener Patrikhanesi’ylebağlarınıkoparmışlarveTürkOrtodoksKilisesi’nikurmuşlardı(16Temmuz1922).KiliseninbaşkanlığınaPapaEftimgetirilmişti.Ahalideğişimiolunca,PapaEftimcemaatsizkaldı.

Ahali değişimi dolayısıyla Türkiye’den 1,3 milyon kadar RumYunanistan’a, 500.000 kadar Türk Yunanistan’dan Türkiye’ye göçettirilmiştir. Gelenlere, toplumsal konumlarına göre, gidenlerin mülkleriverilmiştir. Yani çiftlik sahibine çiftlik, dükkân sahibine dükkân vb. tahsisedilmiştir. İşin ilginçvedokunaklı yönü şuyduki, özellikle İçAnadolu’dangiden Rumların, yazıda Yunan harflerini kullanmakla birlikte, anadilleriTürkçeydi ve çok kez hemen hiç Rumca bilmiyorlardı. Hatta İç AnadoluRumları arasında Yunan harfleriyle yazılan, “Karamanlı” denilen, fakat

düpedüz Türkçe olan bir edebiyat vardır. Bir süre önce, EvangelinosMisailidis adlı Karamanlı yazarın bir romanı, Seyreyle Dünyayı başlığıylaTürkiye’de yayımlandı. Romanın ilk basımı 1871’deymiş. Oysa Türkedebiyatının ilk romanı, ŞemsettinSami’nin 1872’de yayımlananTaaşşuk-uTalat ve Fitnat’ı diye bilinirdi. Bunun üzerine edebiyat çevrelerindeMisailidis’in romanının ilk Türk romanı sayılması gerekip gerekmediğikonusundabüyükbirtartışmaoldu.

Anadili Türkçe olanRumlarınYunanistan’da büyük uyum sorunları oldu.AynıbiçimdeGirit’ten,Yanya’dangelenbirçokTürkündeanadiliRumcaydıvegenelliklebunlarpekazTürkçebiliyorlardı.Türkiye’dedebunlarınuyumsorunları oldu.Görünüşegöre, gideniRum,geleniTürkyapandilleri değil,dinleriydi.Budurumetnikkimliktedininpayıhususundailginç tartışmalarayol açabilecek niteliktedir. Ahali değişimi bahsine son vermeden önceLozan’daahalideğişiminegetirilmişolanikiönemliistisnayıbelirtelim.BatıTrakya’dakiTürklerle,İstanbul’dakiRumlardeğişimindışındatutulmuşlardır.

b) Yunanistan’la ilgili üçüncü bir sorun, Türkiye’nin tazminat talebiolmuştur. Türk delegasyonunun bütün ısrarlarına rağmen,Yunan ordusununvermiş olduğu zararların tazmin ettirilmesi kabul ettirilememiştir. Karşıtarafın başlıca gerekçesi Yunanistan’ın ödeme gücünün bulunmamasıydı.Gerçekten de, Yunanistan istila savaşını yürütmek uğruna borca batmıştı.Sonunda Edirne’nin Karaağaç bölgesinin Türkiye’ye verilerek, bununtazminatakarşılıksayılmasıkararlaştırıldı.Fakatkonferansınsonaşamasındabu çözümünkabul edilip edilmemesi hükümetle İsmet arasında anlaşmazlıkkonusuoldu.Raufvearkadaşlarıbunukabuletmekistemiyorlar,antlaşmanınbağlanmasıböyleceengellenmişoluyordu.BudurumdaGazimüdahaleettiveimzayoluaçıldı.

c) Yunanistan’la ilgili sayılabilecek üçüncü sorun Patrikhane sorunuydu.Türkiye, Fener Rum Patrikhanesi’nin İstanbul’dan ülke dışına gitmesiniistiyordu.Bunukabulettiremedi.

24 Temmuz 1923 tarihinde LozanAntlaşması törenle imzalandı. BöyleceuluslararasıalandadaOsmanlıDevleti’ningittiği,yerineçağdaşTürkiye’ningeldiği, yarı bağımlı Osmanlı Devleti yerine bağımsız Türkiye’nin ortayaçıktığı tesciledilmişoldu.Aynızamanda,Atatürk’ündeyimiyleTürkiye’nin“idam fermanı” olan Sevr Antlaşması geçersiz kılındı. Türklerin 1699Karlofça Antlaşması’ndan beri yaşamakta olduğu kovulma süreci DoğuTrakya’dadurduruldu,Anadolu’yasıçramasıönlenmişoldu.GerçikonferanssırasındaCurzonİsmet’e,“Sizsöylediklerimihepreddediyorsunuz.Fakatbenbunları cebime atıyorum, yarın yine tek tek karşınıza çıkaracağım”demişti.İşteAtatürkdevrimi“cebeatılanlar”ınbirdahaortayaçıkmamasının,Sevr’indiriltilmemesiningüvencesiydi.

BazıkesimlerLozan’ın“hezimet”olduğunuilerisürmüşlerdir.KanıtolarakEge adalarından daha fazlasının, Batı Trakya’nın, Musul’un eldeedilememesi, Boğazlar’ın askersizleştirilmesi gibi örnekler verilmiştir. Bugibiiddialarınciddiyealınırbiryanıolduğusöylenemez.Lozan,belirligücesahip belirli ülkelerin giriştikleri büyük ve tarihsel bir pazarlıktır. Pazarlık,konferans olarak 5,5 ay sürmüştür. Aslında kesinti dönemi de pazarlık için“manevralar”ınyapıldığıbirdönemolarakdahiledilirse,8ayeder.Pazarlıktıkanıncayataraflardanbiriödünverecektir,yasavaşsızbirsavaşdurumununbelirsizliklerineyadasavaşagidilecektir.Birevyadaotomobilpazarlığındaolduğugibi, bir barış konferansındada iki taraf için debol keseden “ucuzagitti”iddiasındabulunulabilir,fakatgenellikledebutüriddialarıispatetmekolanaksızdır, çünkü her pazarlığın pek çok etkenin iç içe yumak halindebulunduğukarmaşıkbiryapısıvardır.Lozan’ıSevrilekarşılaştırmak,sanırımher insaf sahibine birincisinin “zafer” mi, “hezimet” mi olduğu konusundayeterlibirfikirverebilmelidir.

CumhuriyetinKurulması

Barış yapıldıktan sonra artıkAtatürk devrimyolunda ilerleyebilirdi.Bunaen büyük engellerden biri TBMM’nin kendisiydi. Gerçi TBMM MilliMücadele’yi başarıyla yürütmüştü. Çoğunluk Mustafa Kemal’i tutuyordu.Fakat ikinci grup denilen muhalefet çok tutucu ve gericiydi. Atatürk’ündevrimci niyetlerini seziyor, onu saf dışı edebilmek için fırsat kolluyordu.Başkumandanlıkişindebuiyiceortayaçıkmıştı.MustafaKemal’idestekleyençoğunluğun büyük bölümünün ise, iş devrime gelince, onu ne ölçüdedestekleyeceği şüpheliydi. Atatürk’ün yakın mücadele arkadaşı olan Raufbile,halifeliğekarşıçıkmayınankörlükolaraktanımlıyordu.2Aralık1922’de3 milletvekili masum görünüşlü bir yasa tasarısı önerdiler. Buna göremilletvekiliseçilebilmekiçinTürkiye’ninogünküsınırlarıiçindedoğmak,yada,başkayerdengelinmişse,5yılsürekliolarakseçilinenyerdeikametetmekgerekiyordu.Bu tasarınınyasallaşması, öncelikleMustafaKemal’i siyasetindışınaitecekti.Atatürk,sertbirkonuşmaylatasarınıngerçekamacınıaçıkladı.Artıkdevrimciniyetlerinibelirtmektenkaçınmıyordu.BatıAnadolu’davebirayı aşan gezi sırasında İzmit’te yaptığı basın toplantısında şöyle konuştu:“İdare-i maslahatçılıkla inkılap yapılamaz… İnkılabın kanunu mevcutkavaninin [kanunların] üstündedir. Bizi öldürmedikçe, bizim kafamızdakicereyanı boğmadıkça, başladığımız inkılab-ı teceddütkârane [yenilikçidevrim]biranbiledurmayacaktır.”1Nisan1923’teTBMMdağılmaveseçimkararıaldı.

BirkısımyazarlarımızI.veII.TBMM’yikarşılaştırarak,I.’yicanlıtartışmaortamıolduğuvetutucukesimtemsiledildiğiiçinsonrakimeclislerdendaha“demokratik”bulurlar.Birbakımabudoğrudur,fakatbirbaşkagörüşegöre,

sonraki meclisler daha devrimci olduklarından daha demokratiktirler.Tutucular eşitliği (örneğin kadın-erkek eşitliği), özgürlüğü (zihnin din veşeriat kısıtlamalarından arınmış olması) reddettikleri oranda, onlarıntemsilininneölçüde“demokratik”sayılabileceğiçoksugötürür.

8Nisan’daAtatürk“9umde”yi(ilke)ilanetti.Seçimbildirgesiniteliğindeolanbuumdelerde,egemenliğinulusaaitolduğuvurgulandıktansonra,aşarınkaldırılacağı, öğretimin birleştirileceği, askerlik süresinin kısaltılacağı gibivaatler yer alıyordu. Seçimler Ağustos’ta yapıldı. O ay Halk Fırkası’nınkurulmasıyolundaçalışmalarbaşladı,9Eylül’desonuçlandırıldı.2Ekim’deİtilaf kuvvetleri İstanbul’dan ayrıldılar. 13 Ekim’de Ankara’yı Türkiye’ninbaşkenti yapan yasa kabul edildi. Atatürk 24 Eylül’de cumhuriyete gitmekniyetini bir Viyana gazetesinin muhabirine açıkladı. 27 Ekim’de Fethi(Okyar) hükümeti istifa etti. Yerine yeni bir hükümet oluşturmakta zorlukçekiliyordu, çünkü her bakanın tek tek TBMM tarafından seçilmesigerekiyordu.Budabakanlarkuruluiçindeuyumsorunlarıçıkarıyordu.Oysacumhuriyet olunca başbakan bakan arkadaşlarını kendisi belirleyecek,dolayısıyla uyumsuzluk olasılığı azaltılmış olacaktı. İşte cumhuriyet, birbakımabu tür teknikzorluklarıçözmek içinpratikbirçareolarakgetirilmişgibidir. Saltanatın kaldırılması da bir bakıma Barış Konferansı’na çiftedavetiyebunalımınınbirçözümüolarakgözükmektedir.Oysagereksaltanatınkaldırılmasının, gerekseCumhuriyet’in ilanının ihtilalci, devrimci anlam veönemi apaçıktır. Atatürk zaman zaman bu adımların devrimci anlamınıduyurmaktangerikalmamaklabirlikte,rastlantılarınsağladığıfırsatlardanyada pratik koşulların gereksinmelerinden de yararlanmayı ihmal etmemiştir.Böylelikle bu tarihsel adımlar herkes tarafından belki daha kolaysindirilebilmiştir.

29Ekim1923günü1921Anayasası’ndagerekendeğişiklikkabuledilerekCumhuriyet kurulmuş oldu. TBMM reisi olan Mustafa Kemal oybirliğiylecumhurbaşkanı seçildi. Teşekkür konuşmasında, “Türkiye Cumhuriyetimesut,muvaffak vemuzaffer olacaktır” dedi. BöyleceAlmanya,Avusturyave Macaristan’dan sonra Türkiye de cumhuriyet oldu. Şu farkla ki onlar,yenilginin,bozgununkapkaraortamındabunuseçtiler.Türkiyeisezaferinvekurtuluşun parlak güneşi altında bu yola gitti. 1920’ler cumhuriyetdüzenlerinin, demokrasinin Avrupa’da ilerleme yıllarıydı. 1930’lar iseAvrupa’dayobaz,ırkçı,hattatotaliterdiktatörlükleringelişmeyıllarıolacaktı.

XXII

HilafetinKaldırılmasıveLaiklik

HilafetinKaldırılması

Hilafetin yani halifeliğin kaldırılmasıyla ilgili olarak birtakım gerekçelergelir akla.Örneğin İslambilginiElMaverdî’nin öne sürdüğü halifelik şartıolarak Kureyş kabilesine mensup olma koşulu. Osmanlı hanedanınınKureyş’le ilgisi yoktu. Örneğin halifeliğin beyhudeliği. Halifenin “Cihad-ıEkber”ilanetmişolmasınakarşın,bu,HicazEmiriŞerifHüseyin’iMüslümanolmayan düşmanla bir olup Osmanlı askerine saldırmaktan alıkoymamıştır.Ama halifeliğin kaldırılması için bence en önemli gerekçe, herhalde, onunkısazamanöncesaltanatıdaelindetutanOsmanlıhanedanınınelindekalmışolmasıydı. Böylece halifelik Cumhuriyet karşıtlarının, saltanatı yenidencanlandırmakisteyeceklerinönemlibirtoplanmavedayanmanoktasıolmayaadaydı.NitekimhalifeliğikaldıranyasaylaOsmanlıhanedanısınırdışıedildi.Yani halifelik, öncelikle Osmanlı hanedanını sınırdışı etmek içinkaldırılmıştır.İkinciönemligerekçe,bununlaikleşmeninbirgereğiolmasıydı.Laiklik yönünde adım atılırken halifeliğin bunları onaylaması pekbeklenemezdi.Onayladığıtakdirdeiseİslamâleminindinselbaşıolmaiddiasıdolayısıyla başka Müslüman ülkelerden (bu arada yurtiçindeki tutucuçevrelerdende)şimşeklerçekmesikaçınılmazdı.Budabiziüçüncügerekçeyegetiriyor. Halifeliğin bütün İslam âleminin başı olma iddiası dış ilişkilerdeTürkiye’nin başına pek çok dert açabilecek bir durumdu. O sırada İran veAfganistan dışında bütünMüslüman ülkeler şu ya da bu biçimde sömürgedurumundaydılar.Dolayısıylaİslamâlemininbaşıolmakdemek,emperyalistdevletlerin (İngiltere, Fransa, İtalya, Hollanda, bir bakıma SSCB vb.)“içişleri”ne karışma olanak ve olasılığı demekti. Bu da bu devletlerin bunakarşılıkTürkiye’nin içişlerine karışmahakkını kendilerinde görmelerine yolaçacaktı. Oysa Atatürk, ihtiyatlı ve sağduyulu, ulusçu ve barışçı dışsiyasetiylenebaşkaülkelerin içişlerinekarışmak,nedeonlarınTürkiye’niniçişlerinekarışmasınıistiyordu.

Kısa zamandaki gelişmeler, halifeliğin devrim için nasıl bir tehlike odağıolabileceğini göstermişti bile. Muhalif basın okuyucularının dikkatinihalifeliküzerinde topluyor,HalifeAbdülmecit tantanalı selamlıklar yapıyor,hükümettenödeneğininartırılmasını istiyordu.HalifeliğikaldırırkenAtatürkordunundadüşüncevedesteğini almayı uygungördü. 15-22Şubat 1924’teİzmir’de yapılan savaş oyunları sırasında komutanların desteğini aldı.Halifelik 3 Mart 1924’te TBMM’nin çıkardığı bir yasayla kaldırıldı veOsmanlı hanedanı sınırdışı edildi. Böylece saltanatın kaldırılması,Cumhuriyet’inilanındansonra,Atatürkdevrimininüçüncüönemlitemeltaşı

da yerini buldu.Bu üç devrim birbirini tamamlamakta, yeni devletin siyasidüzenini oluşturmaktadır. Aynı gün TBMM iki önemli yasa daha kabuletmiştir.BiriTevhid-iTedrisat(ÖğretiminBirleştirilmesi)Kanunu’dur.BunagörebütünokullarMilliEğitimBakanlığı’nabağlandı.Ardındanmedreselervemahallemekteplerikapatıldı.Ülkedeartık tek tipeğitimyapılacakvebuda laik eğitimolacaktı. Salt din adamı yetiştirmek için sınırlı sayıda imam-hatipokullarıveİstanbul’daİlahiyatFakültesibulunuyordu.Yapıustası,tapukadastro memuru yetiştirmek gibi amaçlarla kurulmuş az sayıda meslekokulları gibiydi imam-hatip okulları… Ne yazık ki bugün imam-hatipokullarının sayısı, ülkemizin imam-hatip gereksiniminin çok ötesinde,neredeyseortaokulveliselererakipvekoşutbirbiçimdeçoğalmışbulunuyor.Bunun Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na ve laikliğe aykırı bir durum olduğuşüphesizdir.

DiğeryasadaŞer’iyeveGenelkurmaynezaretlerinikaldırıyordu.BöyleceŞer’iye Nezareti yerine Diyanet İşleri Genel Müdürlüğü kuruluyor,GenelkurmaydaSavunmaBakanlığı’nabağlanıyordu.Birtakımbakanlıklarıngenelmüdürlükleredönüştürülmesi ilkbakışta fazlaönemligözükmeyebilir.Oysa, genel müdürler siyaset belirlemezler, hükümetin belirlediği siyasetiuygularlar. Bakanlar ise Bakanlar Kurulu’na katıldıkları için, hükümetinsiyasetini, yani bütün bakanlıkların siyasetini belirlemede söz sahibidirler.Örneğin Şer’iye nazırı, Türk dış siyasetinin de, eğitim siyasetinin deoluşturulmasında söz sahibiydi. Diyanet İşleri başkanı ise din siyasetininoluşturulmasındabiledoğrudansözsahibideğildir.Görülüyorkibuyasayladin adamlarının ve askerlerin hükümet içinde söz sahibi olmaları önlenmekistenmiştir.Bubirlaikleşmevesivilleşmeadımıdır.

LaikleşmeSüreci

Burada laikleşme sürecini bütünleyen öbür adımları da toplu olarak elealmakistiyorum.Türkiye’ninyenisiyasidüzeninasılüçadımdakurulmuşsa,laiklikdebirçokadımıiçerenbirsüreçiçindegerçekleştirilmiştir.Halifeliğinkaldırılmasıveonunlabirlikteçıkarılan2yasadansonra,8Nisan1924günüşeriat mahkemeleri kaldırıldı. Bu mahkemeler ilkeldi ve adeta kadıdanibaretti. 30 Kasım 1925’te tekke, zaviye ve türbeler kapatıldı. Bu yasaylatarikatlarınresmivarlığınasonverildiysede,gizliolarakkimileribirölçüdeetkinlikgösterebildiler.Yasahâlâyürürlüktedir.Fakatbilindiğigibi,tarikatlarbugünpeketkinvecanlıdırlar.

17Şubat1926’daMedeniKanunveBorçlarKanunukabuledildi.Çokufakbirkaçdeğişiklikdışında,bu,İsviçreMedeniKanunuveBorçlarKanunu’nunaynen çevirisidir.BöyleceTürk toplumubir anda şeriatı terk ederek çağdaşbirhukukdizgesinekavuştu.Şeriatİslamiyetindoğuşunuizleyensüreiçindeoluşturulmuş olan hukuk dizgesidir. Ana esaslarda aynı olmakla birlikte,

mezhepleregöreşeriatanlayışıveuygulamalarıhaylifarklıolmuştur.ÖrneğinSünnilikte 4 mezhep olup (Hanefi, Şafii, Maliki, Hambeli) bunların şeriatkuralları arasında farklılıklar vardır (bunlardan en özgür ve geniş olanıHanefiliktir ve genellikle Sünni Türkler Hanefidir). Şeriat ilk oluştuğundagününgereksinmelerineyanıtverenpekçokilericihükümiçerenbirdizgeydi.Nevarki,temelde,ortaçağaaittir.Örneğinşeriatta:1)Kölelikkurumukabuledilir; 2) Zina yapan kadınlar yarı bellerine kadar gömülür ve taşlanaraköldürülür (recm);3)Hırsızlarınelikesilir;4)Erkekler4kadınlaevlenebilir.Erkeğin “boş ol” demesiyle kadın boşanmış olur. Kadının böyle bir hakkıyoktur;5)Mirastaerkeklertamhisse,kadınlaryarımhissealır;6)Tanıklıktaerkeğin tanıklığı, 2 kadının tanıklığıyla eşit değerde sayılır; 7) Dayak birtedip,yani edeplendirmearacıolarakkabul edilmiştirveörneğinerkek, sözdinlememekte ısrar eden karısını dövebilir. Bu anlayışa göre dayak bellikoşullarda “kötü” muamele değildir, bir eğitim aracıdır. Mahallemekteplerindekızılcıksopasıvefalakabugünküokulsınırlarındakikaratahtavesıralargibidemirbaş,“pedagojik”araçlardandır.

Fakat Fıkıh’ta (İslam hukuku) bile “kad tegayyürül ahkâm betebdililzaman” (zamanın değişmesiyle hüküm de değişir) kuralı vardır. NitekimOsmanlı’da,bildiğimkadarıyla,basithırsızlıktankimseninelikesilmemiştir.Yalnızcaikirecmolayıvardır.19.yüzyıldaOsmanlıDevletiAvrupa’nıncezave ticaret kanunlarını uyguluyordu. Ama II. Meşrutiyet bile medeni hukukalanında şeriata dokunamamıştır. Bu alan şeriatın kalesi durumundaydı.Laikliğe yönelen Hukuk-u Aile Kararnamesi (1917), İttihatçılar iktidardangider gitmez yürürlükten kaldırılmıştı (ama İttihatçılar köleliği tümüylekaldırmayı başarmışlardır). Medeni Kanun’un en büyük başarısı, Türkkadınını erkekle hemen hemen eşit kılmasıdır. Oysa şeriat, bütün ortaçağdizgeleri gibi, kadını “eksik” görmüştür. Avrupa ortaçağında papazlar,kadınların ruhu olup olmadığını tartışırlardı. Kadın kafalı olur, ağzı lafyaparsa, cadıdır diye şüphe altına girer, cadı diye hüküm giyerse diri diriyakılırdı.

10Nisan1928’deAnayasa’nın,TC’nindininiİslamdiyeaçıklayanhükmükaldırıldı. Nihayet 5 Ocak 1937’de laiklik, 6 oktan biri olarak Anayasa’yakondu. Yani Türkiye Cumhuriyeti’nin resmen laik olması Atatürk’ünölümünden 2 yıl kadar öncedir. Cumhuriyet Halk Partisi laikliği 1927 yılıkurultayında benimsemiş, 1931 kurultayında temel 6 ilkeden biri halinegetirmiştir. 1928 yılında bir komisyon İslamiyette reform yapmak için birçalışma yapmışsa da Atatürk bunu benimsememiştir. Laikliği kabul edenİslamiyetanlayışıyeterincebüyükbirreformdu.

LaiklikNedir?

Şimdidelaikliğinneolduğunugörelim.AtatürkdevrimininCumhuriyet’le

birlikteenönemliesaslarındanbirilaikliktir.Laiklik,dinvetoplumişlerininbirbirinden ayrılmasıdır. Herhangi bir din, mezhep ya da tarikat toplumişlerine kesinlikle karışamaz, kendisi için bir ayrıcalık isteyemez. Devletinyasaları,uygulamalarıbirdineyadamezhebegöreolamaz.Devletbütündinve mezhepler karşısında tarafsız olacaktır. Öbür yönden, devlet de dinekarışmamalıdır.Kural bu olmakla birlikte, devlet dine karışmakdurumundaolabilir.Örneğinbirdinyadamezhep, inananlarına, insankurbanetmekyadaintiharetmektüründenşeyleryapmalarınıbuyuruyorsa,devletinbutürbiruygulamayı önlemesi gerekir. ABD’de Christian Science adlı bir mezhep,İncil’deninançveduanınbütünhastalıklaraçareolduğuanlamınıçıkarmakta,dolayısıylahekimebaşvurmayıgereksiz,hattagünahsaymaktadır.Buyüzdenbu mezhepten birçok insan, tıbbın çare bulduğu basit hastalıklardanölebilmektedir.Apandisitkrizigeçirençocuğunuhekimegötürmeyireddedenana babaya, laik de olsa devletin müdahale edip çocuğu muhakkak birölümdenkurtarmasıgerekir.Türkiye’dededevletinSünniMüslümanlarındinişlerine bakan bir Diyanet İşleri Başkanlığı örgütü kurmuş olması, devletindinemüdahalesiolmaklabirlikte,bencebuyerindedir.Budurumunikiyararısöz konusudur. Bir kez, çoğunluğun inancı olan Sünni İslamiyetidenetleyerek,onunlaikliğeaykırıdavranışlarınıazçokönleyebilmektediryada önleyebilir. İkincisi, Diyanet İşleri örgütü dağıtıldığı takdirde hermahallede,herköydekicamiyielegeçirmekiçin,gruplar, tarikatlararasındanerelerevarabileceğibelirsiz,büyükbirmücadelekapısıaçılacaktır.Sonradacamilerielegeçirememiştarikatyadagruplarmahalleyadaköylerdekendicamileriniyapmakiçinbüyükkaynaklarseferberedeceklerdir.Almanya’dakicamilerindurumubunaörnektir.OysaşimdiTürkiye’decamilerDiyanet’indirveherSünnitarikatyadagrupbakımından“tarafsız”ibadethanelerdir.TabiiDiyanet’in,işlevleriniyerinegetirirkenbaşkamezhepyadadinlerehaksızlıksayılabilecekdavranışlarıolmamasınadikkatedilmelidir.

Kimi şeriat yandaşları, laikliği Atatürk’ün İslamiyete yaptığı bir kötülükolarak algılamaktadırlar. Bu düşünceye katılmak olanaksızdır. Şeriat,İslamiyeti ortaçağa, geri kalmış ülkelere bağlayan bir zincirdi. Bu zincirinTürkiye’de kırılmış olması, İslamiyete, çağdaş dünyanın, ileri ülkelerin diniolma olanağını vermiştir. Şeriatın yürürlükte olmaması, Türkiye (ve diğerMüslümanülkeler)içinbirkalkınma,birvarolmasorunudur.Ziraşeriatyadaşeriatçılar, kadını eve kapatmak istemektedirler. Oysa kadının kalkınmayarışının dışına itilmesi, Türkiye’de nüfusun yarısının kalkınma yarışınakatılmaması demektir. Tek ayakla yarışılabildiği görülmemiştir. BudurumdakiMüslümanülkelerinileri,uygarülkelerarasındayeralmaumuduyokdemektir.Üstelik kadının toplumhayatından soyutlanması, onun kültürdüzeyinin de düşürülmesi demektir. Oysa erkek çocuklar dillerini (anadili)analarındanöğrenirler,babalarındandeğil.Enönemlikültüraracıdilimizdir,

en temeleğitimananınçocuğunadiliöğretmesidir.500sözcükbilenananınyetiştireceğierkekçocukbaşka,1.500sözcükbilenananınyetiştireceğierkekçocuk başka olacaktır. Demek ki kadınların eve kapatılması, erkeklerin dedüzeyinindüşmesiylesonuçlanacaktır.

Laikliğin ikinci önemli yararı bütün dinler ve dinsel gruplar karşısındadevletin tarafsızlığınısağladığı için içbarışvehuzurungüvencesiolmasıdır.Geleneksel Sünni-Alevi karşıtlığını hafifletecek ya da giderecek olan dabudur. 1978 yılında Kahramanmaraş’ta çok kanlı olaylar yaşanmıştı. KimiMüslüman Türk yurttaşlar başka Müslüman Türk yurttaşlara saldırarak enhunharbiçimlerdeonlarıöldürdüler.Kimiçevrelerbunubir sağ-solkavgasıolaraksunmakistediler, fakat işingaripliği,sağcılarhepSünni,solcularhepAleviçıkıyordu.Anlaşılanbu,düpedüzbirAlevi-Sünnikavgasıydı.Kavganınçıkabilmişolması,devletinyeterikadarlaik,yanitarafsızolamamasındandır.Bukavgalarneyazıkkiondansonradayinelendive1995yılındadahibuacıolaylarıİstanbul’dayaşadık.

Laiklik konusuna son vermeden önce, kimilerince dile getirilmiş bulunan,“Laik devlet olur, laik insan (ya daMüslüman) olmaz” düşüncesi üzerindedurmak istiyorum.Bencebuyanlıştır.Laikliğikabuleden insan laiktir,aynızamanda Müslüman da olabilir (ya da Hıristiyan). Türk devrimi sayesindeTürkiye’de bugün çok sayıda laik Müslüman, yani laikliği kabul edenMüslüman vardır. Söylemeye gerek yok ki, laik Müslümanların pek çoğuibadetlerini eksiksiz yerine getiren insanlardır. Aydınlanma devrimiyayıldıkça, sayılarının artması beklenebilir.Türkiye’nindünyanınön saftakiülkeleriarasınagirmesidezatenbunabağlıdır.BüyükbircoğrafyayayayılmışolanMüslümanlıkta,öbürdünyadinlerigibi,pekçokmezhep,pekçoktarikatvardır. Hepsi Müslümandır, ama her birinin özellikleri vardır. Özellikleriolmasa, biz şu mezhep ya da tarikattanız demezlerdi. Her mezhep ya datarikatın, öbürmezhep ve tarikatlerıMüslüman tanıması, onları hoşgörmesibarış ve kardeşliğin, İslamiyetin bütünselliğinin bir gereğidir. İşte laikMüslümanlık da, öbür tarikat ya damezhepler gibi, yeni bir İslamiyet türüsayılmalı ve dışlanmamalıdır. “Çokkarılılığı kabul etmiyorsun, faizi, laikliğikabulediyorsun,senMüslümandeğilsin”demekbölücübirtutumdur.Ayrıcaİslamiyeti şeriata, dolayısıyla ortaçağa bağladığı için İslamiyetin çağdaştoplumlara da yayılmasına engel olan, İslamiyet yararına olmayan birtutumdur. Hıristiyan misyonerleri de Müslümanları Hıristiyan yapmak içinaynımantığı kullanıyorlar: “Çokkarılılığı reddediyorsun, o haldeMüslümandeğilsin.GelseniHıristiyanyapalım”diyorlar.

XXIII

DevrimYoluveKarşı-DevrimGirişimleri

1924Anayasası

1921AnayasasıiçsavaşveKurtuluşSavaşıgünlerindepratikzorunluluklarıkarşılamak üzere yapılmış bir anayasaydı. Daha, siyasi düzenin tam birtanımlaması yapılmamıştı. Saltanat ve halifelik kaldırıldıktan, Cumhuriyetkurulduktan sonra artık daha ayrıntılı bir anayasa yapmak gerekiyordu.Yapılan anayasa 1921 dizgesindeki güçler birliği anlayışını bir ölçüdesürdürmektedir. Meclis, hükümeti ya da bir bakanı her zaman düşürebilir.Meclisin 4 yıllık süre tamamlanmadan dağıtılması yetkisi yalnızcameclisinkendisine verilmiştir. Temel hak ve özgürlükler tanınmıştır ama bunlarınyasayladüzenleneceğibelirtilmiştir.(Sosyalhaklarayerverilmemiştir.)Fakatyasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek TBMM dışında bir organ,yanibiranayasamahkemesiyoktur.Enilginçyönlerdenbiri,Anayasa’nınilktasarısında yer alan, cumhurbaşkanlığı süresini 7 yıl yapan, ona TBMM’yidağıtma ve başkomutanlık yetkilerini veren hükümlerin meclis tarafındankabuledilmemesidir.TBMMhergenelseçimdensonra(4yıldabir)yenibircumhurbaşkanı seçer ve başkomutanlık TBMM’nin elindedir. Atatürk ısraretseydicumhurbaşkanlığıilktasarıdakigibidüzenlenirdiherhalde.Anlaşılan,Atatürk’ün böyle bir ısrarı olmamıştır. Anayasa 20 Nisan 1924’te kabuledildi.

TerakkiperverCumhuriyetFırkası

Yeni anayasa çok-partili bir siyasi yaşama olanak veriyordu. Nitekim,gidişten hoşnut olmayanlar bu olanaktan yararlanmak istediler. BunlarınbaşındaAtatürkdışındaAmasyaAskerîÖrgütü’nünüyeleri,yaniKarabekir,Rauf,Refet,AliFuatvardı.RaufveRefettutucuydular.KarabekirveAliFuato denli tutucu değillerdi, ama yine de Atatürk’ün fazla ileri gittiğinidüşünüyorlardı.Muhtemelenhepsi,bir zamanlarörgütte,MilliMücadele’deağırlık sahibi oldukları günleri özlüyor ve şimdi kendilerini dışlanmışhissediyorlardı. Lozan’ın imzasının hemen ardından Rauf, kızgın olarakbaşvekâletten ayrılmıştı (kendisine Lozan’da Türkiye’yi temsil olanağıverilmemiş, Yunan tazminatı konusunda görüşü dikkate alınmamıştı).ZaferdensonraKarabekirI.Ordumüfettişliği,AliFuatII.Ordumüfettişliğigörevlerine getirilmişlerdi. Kolordu komutanları gibi, aynı zamandamilletvekilliğiyapıyorlardı.

26 Ekim’de Karabekir, 30’unda Ali Fuat müfettişlik görevlerinden istifaettiler. Atatürk, kendisine karşı bir hareket başladığını anlayınca, orduyusiyasetten ayırmak istedi. Bunun için 7 kolordu komutanına başvurarak,

milletvekilliğindenistifaetmelerinişahsenricaetti.5’ionunarzusunauydu,2’similletvekilliğiniyeğledi.Sonrabu ikisindenbiriyenidenorduyadöndü.TBMM, askeri görevlerini devir ve teslim etmediklerini ileri sürerek,Karabekir ve Ali Fuat’ı kabul etmedi. Onları dönüp devir teslim yapmakzorunda bıraktı. 17 Kasım’da Terakkiperver (ilerleme yandaşı) CumhuriyetFırkasıkuruldu.FırkanınbaşkanıKarabekir,2.başkanlarıAdnan(Adıvar)veRauf oldular. Genel sekreter, Ali Fuat’tı. Fırkanın meclisteki yandaşları 30kadardı. 10 Kasım’da Halk Fırkası’nın adına “Cumhuriyet” sözcüğünüeklemesinden sonra (CHF), Terakkiperverler de aynı şeyi yapmışlardı.Fırkanın programında “efkâr ve itikadat-ı diniyeye hürmetkârdır” ibaresininbulunması, soyut olarak çok anlamlı olmayabilirdi. Ama Fırka CHF’ninsağında yer aldığından ve daha tutucu başka fırkaların yokluğunda, herrenkten bütün tutucular için bir çekim merkezi olması beklenebilirdi. BubakımdanfırkanınilkşubesininUrfa’dakurulmasıbelkianlamlıydı.

ŞeyhSaitAyaklanması

13Şubat1925’teŞeyhSaitAyaklanmasıGenç’e(Bingöl’e)bağlıPiran’dabaşladı. Kısa zamanda Lice’ye yayıldı. İsyancılar bir yandan Elazığ’ı elegeçiriyor, bir yandan Muş-Varto bölgesinde yayılıyorlardı. 7 Mart’taDiyarbakır’a saldırdılar.Anlaşılan, ayaklanma FethiOkyar hükümetince ilkönce basit bir asayişsizlik hareketi olarak algılanmıştı. Oysa isyancılarkarşılarına çıkan ordu birliklerini yenilgiye uğratmışlardı. Şeyh SaitNakşibendi tarikatına bağlı bir ağaydı ve aşiretler üzerinde nüfuz sahibiydi.Ayaklanma şeriat ve halifelik adına yapılıyordu. İşin bu denli ciddiyetkazanması karşısında Fethi Okyar hükümeti çekildi, yerine İsmet Paşahükümeti kuruldu (3Mart). Yeni hükümet ertesi gün hükümete olağanüstüyetkiler veren Takrir-i Sükûn Kanunu’nu TBMM’ye kabul ettirdi. İstiklalMahkemeleri kuruldu, muhalif gazeteler kapatıldı. Geniş bir harekâtsonucunda ayaklanma bastırıldı (31 Mayıs 1925). Elebaşları yargılanarakidam edildiler. İsyanın bastırılması ardından Terakkiperver CumhuriyetFırkasıkapatıldı(3Haziran).

Şeyh Sait Ayaklanması dinsel, karşı-devrimci, feodal bir hareketgörünümündedir. Kimileri bunun Kürtçü bir ayaklanma olduğugörüşündedirler. Ayaklanma Kürtler arasında çıkmış olduğuna ve Kürtçühareketmütarekedönemindebaşlamışolduğunagöre(KürtTeali[Yükseltme]Cemiyeti),ayaklanmadaKürtçüöğelerinbulunmuşolmasıdoğaldır.Nitekimmahkeme, Kürt Teali Cemiyeti önderlerinden Seyyit Abdülkadir’in de işiniçinde bulunduğunu saptamış ve ona idam cezası vermiştir. Fakat hareketiniçindeyadabaşındabazıKürtulusçularınınbulunmuşolması, ayaklanmayıbir Kürt ulusal hareketi olarak nitelemek için yeterli değildir. Çünkü aşiretyapısınınegemenolduğutoplumsalbirdokudaçağdaş-demokratikyurttaşlık

bilinci gerektiren bir ideoloji (ulusçuluk) pek söz konusu olmasa gerek.Hicaz’da Şerif Hüseyin’in ayaklanmasının ulusal bir ayaklanmasayılamayacağı gibi… Zaten, bildiğim kadarıyla, ayaklanmada kullanılanşiarlar,ulusçudeğil,dinsel-feodalşiarlardır.

Mete Tunçay’a göre Atatürk dönemini tek-parti yönetimi kalıbına sokangelişme, ayaklanmayı bastırmak için çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu’dur.Bencedebuönemlibirdönümnoktasıdır,ama1925’tedüzenintamamenbuyöndekemikleştiğinisöylemekzorolur.Enazından1930SerbestCumhuriyetFırkasıdenemesi,Atatürk’ündevrimiçok-partilidizgeiçindeyürütmekarzuve umudunun onda 1920’li yıllar boyunca sürmüş olabileceğine işaretsayılabilir. Kimi yazarlar isyanda İngilizlerin rolünden söz ederler. Bununmahkemede kesin bir biçimde saptandığını sanmıyorum. Ama bu gibişeylerdekesinkanıtbulmakzatenkolaydeğildir.Muhakkakolanşey,Musuliçin İngiltere ile çekişme halinde olan Türkiye’nin ayaklanma dolayısıylabirçok yönden zor durumda kaldığıdır. Petrol kaynakları dolayısıylaİngiltere’ninMusul’açokönemverdiğinideburadahatırlamakgerekir.

Ayaklanmanın çıkmasından4 gün sonra (17Şubat) aşar vergisi kaldırıldı.BuİzmirİktisatKongresi’ndekabuledilen,CHF’ninde9umdesindeyeralanbir önlemdi. Kimileri, bu verginin devletin en önemli gelirleri arasındaolduğunu, yapılan işin yanlış olduğunu söylerler. Teknik-mali bir açıdan bugörüşdoğruolabilirbelki,fakatsanırımaşarıniltizamusulüyletoplandığını,buusulünisehepincevekabaçeşitlizulümlerleiçiçeyürütülmüşolduğunugözardıetmektedir.Tabii,iltizamyerinedevlet,aşarıkendimemurlarıeliyletoplasaydıbusakıncalarkalmazdı,amaosıralarvedahabirsüredevletinaynîbirvergiyibizzattoplayacakörgütlülükdüzeyineerişmişolduğukuşkuludur.Dolayısıylavemalisonuçlarıneolursaolsun,aşarınkaldırılmasını,köylüyüyüzyıllarca sürmüş büyük bir baskıdan kurtaran özgürleştirici bir hareketolarakselamlamakgerekir.

ŞapkaDevrimi

Atatürk, 23 Ağustos 1925’te yurt gezisine çıkarak Kastamonu’ya geldi.Başındaşapkavardı.Çevresindekiler,kendilerideşapkagiydiklerihalde,budurumdan rahatsız olmuşlar, kimileri şapkayı “şems (güneş) siperli serpuş(başlık)”diyeteviletmeyehazırlanıyorlardı.OysaAtatürkİnebolu’dayaptığıkonuşmada açık konuştu, “Bu serpuşun ismine şapka denir” dedi. 25Kasım’da Şapka Kanunu diye bilinen yasa çıkarıldı. Memurlar şapkagiyecekti, fes yasaktı. O tarihten sonra fes ortadan kalktı, kentliler şapka,köylüler kasket giymeye başladılar. Şapka devrimi anlaşılması pek kolayolmayan bir devrimdir. Osmanlı toplumunda başlık, insanın dinini, hattatoplumsalmevkiini,yaptığıişitanımlayanbirişaretti.Öldüğüzaman,başlığıtabutunbaşucunakonur,parasıvarsamezartaşıobaşlıkbiçimindeyapılırdı.

Şapka Müslüman olmayanlara özgü bir başlıktı. II. Mahmut, Rumların dabenzerinigiydiğifesiaskervememurlaragiydirdiğiiçin,çokşimşekçekmiş,kendisine“gâvurpadişah”diyenlerçıkmıştı.ŞimdiAtatürkbunabenzer,hattabelki daha cesur bir adım atıyordu. Bu adımı, önemli olan topluma çağdaşkurumları, insanlara çağdaş zihniyeti getirmektir diye, kılık kıyafetleuğraşmakbiçimsel veyüzeyseldir diye, “gardıropdevrimi”diye eleştirenlerolmuştur. Atatürk 24 Ağustos’ta Kastamonu’da yapmış olduğu konuşmada,“Medeniyetöylebirkuvvetliateştirki,onabigâne[ilgisiz]olanlarıyakarvemahveder” demişti. Atatürk Türkiye’yi yalnız kurumlar ve zihniyet olarakdeğil,görünüşbakımındandaAvrupaiyapmak istiyordu.Bu,basitbir taklitdurumudeğil,Türkiye’yiSevrbelasındanuzaktutacak,Avrupakamuoyuna,“Biz sizingibi bir ülkeyiz, dolayısıyla sömürgeolamayız, olmayız” iletisiniençarpıcıbiçimdesunacakbirönlemdi.Çünkükamuoylarıbaşkabirülkeninçokokulaçtığını,çokfabrikakurduğunukolaykolayalgılamazlar.Oysabirülkenin simgesi haline gelmiş bir başlığı atıp,Avrupa’nın başlığını giymek,yabancıkamuoylarınınmutlakadikkatiniçekecekçokçarpıcıbirolaydır.

İki dünya savaşı arasındaki dönem, Milletler Cemiyeti’nin varlığınarağmen, emperyalizmin en azgın olduğu dönemdir. I. Dünya Savaşı’nınsonundaeskidünyadaAvrupalıve/yadagelişmişolmayıpdaazçokbağımsızkalabilmiş birkaç ülke vardı: Etiyopya (Habeşistan), Türkiye, İran,Afganistan,Çin,Tayland.AfganistanveTayland,birincisiRusyaveİngiltere,ikincisi İngiltere ve Fransa emperyalizmi arasında tampon ülkeler olarakayaktakalabilmişlerdi.Öbürdördündenüçüikidünyasavaşıarasında,yadaII. Dünya Savaşı sırasında emperyalizmin çizmesi altında ezildiler. Çin1931’de Japon istilasına uğradı. Etiyopya 1935’te İtalyan sömürgesi oldu.1941’de İran’ı SSCB ve İngiltere anlaşıp, biri kuzeyden, öbürü güneydenişgal ettiler. Türkiye bu badireden sağ salim kurtulduysa, Avrupa’ya, “BizAvrupalıyız,sömürgeolacakülkedeğiliz”iletisininbaşarıylaulaştırılabilmişolmasının bunda büyük payı vardır. Şapka devriminin de bu iletide önemliyeri olduğunu düşünüyorum. 1934’teMussolini’nin emperyalist bir demeciTürkiye’de tedirginliğe yol açmıştı. Bunun üzerine hem İtalya DışişleriBakanlığı müsteşarı, hem de bizzat Mussolini Türk büyükelçisine,Türkiye’ninsözkonusudemecinkapsamıdışındaolduğunu,zirabuülkeninbirAvrupaülkesiolduğunubelirtmişlerdi.

Tabii şapka devriminin Türk kamuoyuna da bir iletisi vardı. Çarpıcı birbiçimde, Türkiye’nin bir Avrupa ülkesi olacağı, ortaçağdan (ya dayeniçağdan)sonçağageçilmekteolduğuanlatılmakistenmişti.Nitekimbuna,Sivas,Erzurum,Rize,Maraş’tabaşkaldıranlarolmuştu.Hattaşapkayıbayrakyaparak gizli bir karşı-devrim hareketi örgütlemeye kalkıştığı için, İskilipliÂtıfHocaİstiklalMahkemesi’nceidamamahkûmedilmişti.

Atatürk’eSuikastGirişimleri

1926’da Medeni Kanun’un kabul edilmesi ve büyük önemi yukarıdaanlatılmıştı. 1926’nın öbür önemli olayı Gazi’ye suikast girişimidir. DahaönceMilliMücadelesırasındaİngilizlerMustafaSagiradındabirHintlieliyleAtatürk’ü öldürmek istemişler, fakat plan meydana çıkmış ve Sagir idamedilmişti(1921).DahasonraYunanistan’dakiErmenikomitacılarıtarafındangörevlendirilen Manok Manukyan yakalanıp idam edildi (1925). 1926’dasuikast üç milletvekili tarafından örgütlendi: Ziya Hurşit (Lazistan), Şükrü(İzmit) ve Arif (Eskişehir). Atatürk’ün 15 Haziran’da İzmir’i ziyaretisırasında,Kemeraltı’nda otomobiline bombave tabancalarla saldıracak olansuikastçılar,dahasonraGiritliŞevki’ninmotoruylaYunanadasıolanSakız’akaçacaklardı. Atatürk’ün ziyareti bir gün gecikince, Şevki suikastı haberverdi.İşiniçindedahabaşkalarıveözellikleeskiİttihatçılarvardı.Anlaşılanörgütleme işinde payı olmamakla birlikte, suikastın yapılacağından İttihatçıCavitBey’indahihaberivardı.Herhaldeİttihatçılar,kendileridedemokratik-ulusçu kafada olmakla birlikte, devrimin fazla ileri gittiğini düşünüyorlardı.Birdeihtimal,kendilerinindevredışıkalmışolmalarındanhoşnutdeğillerdi.Ali(Çetinkaya)başkanlığındakiİstiklalMahkemesikovuşturmayıgeniştuttu.Eski İttihatçıların dışında Terakkiperver önderleri de tutuklandılar. Başvekilİsmet bunu önlemeye çalıştı diye mahkeme onu da tutuklamaya kalkıştı.Sonundamahkemeonlarınyakasınıbıraktı.Ama18kişiidamedildi.BunlarıniçindeCavitBeyveDr.Nâzımdavardı.

Dördüncü suikast girişimi, Sisam’dan gelen Hacı Sami ve arkadaşlarınıngirişimiydi ve 1927’de yakalandılar. Beşincisi, arkasında Çerkez Ethem’inbulunduğusanılanveSuriyesınırındayakalanan5kişilikçeteningirişimiydi(21Ekim1935).Bubeşgirişim,Türkiye’ninkurtuluşundavedevrimindebudenliağırlıklıpayıolanbirönderiTürkiyevedevrimdüşmanlarınınortadankaldırmakiçinhayliyoğunçabaharcadıklarınıgösterir.Herhaldebugüvenliksorunu yüzündendir ki, Atatürk 19 Mayıs 1919’dan sonra hiçbir yabancıülkeyeadımatmamıştır.İstanbul’adaancak1927’degitmiştir.[3]

1927’deAtatürkçokdikkatçekicibirşeyyaptı.Samsun’açıkıştanogünekadarkiolaylarınkendi açısındanhayli ayrıntılı bir tarihiniyazdı.Böylebirçalışma yaptığına göre, Atatürk ihtimal bir dönüm noktasına gelindiğinihissediyorvebirçeşitbilançoçıkarmakgereksinimiduyuyordu.Bolbelgeyledesteklenenvekısazamandayazılanbumetin,Nutukdiyetanınır,çünküoyılEkimayındaCHF’nın2.kurultayındagündealtışar saatten6gündekendisitarafından okundu. 1919-1926 dönemi tarihinin bir numaralı kaynağıdır.Nutuk’unsonundaAtatürk’ün“GençliğeHitabe”siyeralırveburadaAtatürkCumhuriyet’igençliğeemaneteder.Buradakigençlikhemyaşçahem“başça”gençlikolarakanlaşılabilirvesanırımdevrimcilikanlamındadır.Hatırlanacağı

üzere,19.yüzyılboyuncaFransızİhtilali’ndenesinlenendevrimcihareketlere“genç”sıfatıyakıştırılırdı.EnünlüsüMazzini’ninbaşınıçektiği“Gençİtalya”hareketidir.Sonra,tabii“GençTürkler”vardırkiikikuşaktır:NamıkKemalkuşağı,İTkuşağı.

XXIV

KültürDevrimiÖnDüzlemeGeçiyor

YazıDevrimi

Nutuk’un bir bilanço olduğunu ve belki bir dönüm noktası olarakdüşünüldüğünü söylemiştim. Gerçekten, 1927’ye değin siyasi düzenkurulmuş,laikliğintemelleriatılmışvegeliştirilmiştir.BundansonraAtatürkiçvedışsiyasetle ilgisinikesmemeklebirliktedikkatinikültürvebirmiktarda iktisat konusuna çevirdi. Kültür devriminin ilk önemli adımı ArapharflerininyerineTürkharfleriningetirilmesiolmuştur.Buçokcesurvebirbakımaşaşırtıcıbirgelişmedir.Türkleryazıyıkendialfabeleriylekullanmayabaşladıktan (M.S. 730) kısa bir süre sonra İslamiyeti benimsemişlerdi. Buarada kendi alfabelerini terk ederek Arap harflerini kullanmaya başladılar.1000yılkadarArapharflerinikullandıktansonrabualfabedenvazgeçilmesi,ilk bakışta garip gelebilir. Yakından bakınca, öyle olmadığı görülür. Harfdevriminiolanaklıkılanetken,OsmanlıDevleti’ninokuryazarlığıçokküçükbir azınlığın işi olmaktan çıkarmak için pek az şey yapmış olmasıydı. II.Meşrutiyet’e rağmen okuryazarlığın 1918’de %5’i geçmediği tahminedilebilir. 1927’de bu oran %10,7 idi. Bana öyle geliyor ki, Türkiye’deokuryazarlık oranı örneğin %20-25 dolaylarında olsaydı böyle bir devrimAtatürk’ünaklınagerçekçibirtasarıolarakpekgelmezdi.

Harf devrimini olanaklı kılan ikinci etken, her şeye rağmen Osmanlıkitaplıklarını dolduran hatırı sayılır birikimin büyük ölçüde bir ortaçağbirikimiolmasaydı.Bubirikimin tarihselbirdeğeri şüphesizvardı, ama20.yüzyıl için geçerliği hayli sınırlıydı. Gerçi Osmanlılar 19. yüzyılınortalarından başlayarak bir ölçüde Batı kaynaklarından bir çeviri etkinliğigöstermişlerdi. Fakat Osmanlıcanın çetrefilliği yüzünden birçok okuryazarabile bu çevirilerin pek yararı yoktu.Yazı dilinin yalınlaşması ve özTürkçeolarak zenginleşmesi sonucu, bugün Atatürk’ün Nutuk’unu bile diplomasahibi de olsa, günümüzün Türk insanı anlamakta zorluk çekmektedir.Yukarıda harf devrimini olanaklı kılan dedim. Atatürk ve arkadaşları, yeniharfleri, Tarık bin Ziyad’ın İspanya’yı fethederken gemilerini yakması gibi,Osmanlı kitaplıklarındaki ortaçağ birikimiyle ilişkileri koparmak için deistemişolabilirler.

Üçüncü olarak, harf devrimini yararlı kılan bir etkeni sayabiliriz. ArapharfleriTürkçeyehiçuygundeğildi.ÇünküArapçasessizlerbakımındançokzengin, sesliler bakımından hayli yoksul bir dilken, Türkçe sessizlerbakımındanArapçayagörehayliyoksul,amaseslilerbakımındançokzenginbirdildir.ÖrneğinArapçada2çeşitt,3çeşith,4çeşitz,3çeşits,2çeşitkvarkenTürkçedebunlarınyalnızbirerçeşidivardır.Arapçada iseyalnızca3

sesli vardır: a, u, i. Onun içinArapçada sesliler, Kuran yazısı ve uzun “a”dışında,pekyazılmaz.Arapçadayalnız3sesliolasılığıbulunduğundanbununfazlabirsakıncasıyoktur.AmaTürkçeArapharfleriyleyazıldığındaokuyucuiçinbüyükzorluklarçıkabilir,çünküsessizlerarasınagirebilecekseslileriçin8 olasılık vardır. Örneğin Arap harfleriyle Türkçe “gl” yazsak, okuyucubunun gal, gel, gıl, gil, göl, gol, gul, gül mü olduğunu kestirmekdurumundadır.OysaArapçaolsa,yalnız3olasılıkvardır:gil,gul,gal.

Akla gelen dördüncü bir etken, ulusçuluktur. Türkçenin kendine özgü biralfabesi olması istenmiş olabilir. Çinlilerin, yazılarının o denli zoröğrenilmesine rağmen,yazılarınıdeğiştirmeyidüşünmemelerinde ihtimalbuetkenin payı vardır. Tabii Arap harflerini almaksızın uyarlama yaparakTürkçeye özgü bir alfabe yaratılabilirdi belki, ama burada da bir Avrupadevletiolmakararınınetkisinigörebiliriz.Şudavar:DildenArapçaveFarsçasözcükleratılacaksaalfabeyideğiştirmekiyibiryoldu.ÇünküTürkyazısıylayazılınca Arapça ve Farsça sözcüklerin, sudan çıkmış balık gibi, yaşamaolasılıkları galiba azalıyordu. (1929’da Arapça ve Farsça dersleri liseprogramlarındançıkarıldı.)

Harfdevrimiiçinhazırlıklar1928başındabaşladı.AdaletBakanıMahmutEsat(Bozkurt)8Ocak’taAnkaraTürkOcağı’ndaLatinharflerikonusundabirkonuşmayaptı.21Mayıs’tauluslararasırakamlarınkullanılmasıiçinbiryasaTBMMtarafındankabuledildi.Bubirısınmahareketiydi.Atatürkbudevrimibaşlatmak için İstanbul’u seçmişti. 4Haziran’da İstanbul’a geldi.Ancak21Eylül’de Ankara’ya döndü. Yeni harfleri tanıtmak için bu sırada yaptığıgezileride İstanbul’danyaptı (Tekirdağ,Bursa,Çanakkale,Gelibolu,Sinop,Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Şarkışla, Kayseri). 9 Ağustos gecesiSarayburnuParkı’ndaharfdevriminihalkaaçıkladı.DolmabahçeSarayı’ndayeni alfabeyle ilgili, Atatürk’ün katıldığı çalışmalar yapıldı. Nihayet 1Kasım’daTBMMyeniharflerleilgiliyasayıçıkarttı,1Aralık’tanbaşlayaraksüreli yayınlar (gazete, dergiler), Ocak 1929’dan başlayarak kitaplar yeniharflerlebasılacaktı.Yetişkinlereyeniyazıyıöğretmek için1Ocak1929’daMillet Mektepleri açıldı. 1936’ya değin çalışan bu okullardan 2,5 milyoninsandiplomaalmıştır.Yazıdevrimibüyükbirhızlagerçekleştirildi.

Çok-PartiliSiyasetDenemesi

Atatürk 1929’da Afet İnan’ın yardımıylaMedeni Bilgiler adındaki kitabıyazdı. Kitap yurttaşlık bilgisi derslerinde okutuldu. Afet İnan’ın imzasıylaçıktı, ama sonradan İnan’ın 1969’da hazırladığı yeni basıma eklediğiAtatürk’ünelyazılarındanfotokopilersayesinde,kitabınönemlibölümlerininAtatürk tarafından yazılmış olduğu ortaya çıktı. Bu bölümlerden biridemokrasiyleilgilidir.Atatürk’egöredemokrasieniyidüzendirveyükselenbir deniz gibi ortalığı kaplayacaktır. Cumhuriyet, demokrasinin en yetkin

biçimidirveyinedemokratikbirdüzenolanmeşrutiyettenüstündür.Buyazıçok önemlidir, çünkü günümüzde Atatürk’e yöneltilen eleştirilerden biri, 6oktan birinin demokrasi olmamasıdır. 6 oktan birinin cumhuriyetçilikolduğunu, Atatürk’ün anılan düşüncesiyle birleştirince, eleştirinin geçersizolduğuanlaşılır.

Atatürk,koşullarınelverişsizliğinerağmen,1930yılındaçok-partilidizgeyegeçmeyekararverdi.Kurulacakmuhalefetpartisininkarşı-devrimcileriçinbirumutkapısıolmamasıamacıylaönlemleralınacaktı.BuamaçlaosıraParis’teTürkiye büyükelçisi olan arkadaşı Fethi’yi (Okyar) görevlendirdi. İkisiAğustos’ta konuyu görüştüler ve Fethi’ye güven vermek için, Atatürk’lesözleşmeyapargibi,birmektuplaşmaoldu.YineFethi’yegüvenvermekiçin,Atatürk bir bölüm CHF milletvekilinin ve kız kardeşi Makbule’nin yenifırkaya girmesini istedi. Atatürk iki fırka arasında yan tutmayacağınısöylüyordu. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ikinci adamı bireyci, klasikliberalizmisavunanAhmetAğaoğlu idi.Atatürk,devrimin tümüyle tartışmadışıolmasını, iktisadikonuların tartışılmasını istiyordu.Nitekim, İsmetPaşaAnkara-Sivasdemiryolununaçılışında(30Ağustos1930)yaptığıkonuşmada,Cumhuriyet Halk Fırkası’nın “mutedil (ılımlı) devletçi” olduğunu söyledi.Serbest Fırka da hükümetin demiryolu yapma programını eleştiriyordu.SerbestFırka12Ağustos1930’dakuruldu.

Yukarıda “koşulların elverişsizliğine rağmen” çok-partililiğe girişildiğinisöyledim. Gerçekten de, bilindiği üzere, 1929 yılının Ekim ayında ABDekonomisi büyük bir bunalıma girmişti. İşsizlik ve sefalet almış yürümüş,Avrupa’yı ve ardından bütün dünyayı etkisi altına almıştı. Türkiye’de deihracat adamakıllı düştü, çiftçi kesimi ve bütün Türk ekonomisi sıkıntıyagirdi. İktisadisıkıntılaradüşenkişileringericilerinpropagandalarınakolaycahedef olacakları açıktı. Kimilerine göre Atatürk’ün çok-partili dizgeyiistemesi, iki parti arasındaki tartışmaların bunalım karşısında izleneceksiyasete ışık tutması içindi. Atatürk çok-partili dizgeyi bu gerekçeyle deistemiş olabilir, ama ben Atatürk’ün esas gerekçesinin demokratikleşmeolduğunu sanıyorum. Bu konuda daha sağlıklı bir sonuca ulaşmak içinAtatürk çok-partililik kararı verdiği sırada dünya bunalımının ne ölçüdeTürkiye’yeyansımışolduğunuaraştırmakgerekir.AtatürkAğustos1930’danönce,muhtemelen1929’da,çok-partililikdenemesinekararvermişolmalıdırdiyedüşünüyorum.

SerbestFırkadenemesiçokkısazamandabirfelaketedönüştü.Bunalımdanetkilenenler ve gericiler büyük bir heyecanla fırkanın bayrağı altındatoplandılar. Fethi’nin devrimden yana açıklamaları para etmiyordu; İzmir’eyaptığı ziyaret, kanlı olaylarla noktalanan çılgınca gösterilere vesile oldu.CHF yöneticileri olan bitenlerden ürkmüşlerdi. Bu gidişin nerelere

varabileceğini kestiren Fethi ve arkadaşları, 17 Kasım 1930’da fırkayıkapattılar.SerbestFırkaancaküçayyaşayabilmişti.

FırkanınkapatılmasındanbiraykadarsonraFethi’ninkorkularıgerçekleşti.Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nasıl Şeyh Sait Ayaklanması’ylanoktalandıysa, Serbest Fırka işi de bir gericilik olayı ile noktalandı. Gerçifırka kapatılmıştı ama, Menemen olayında Serbest Fırka’nın da bir yeriolduğu anlaşılıyor. 23Aralık 1930 günü, başlarındaDervişMehmet olduğuhalde, Nakşibendi tarikatına mensup bazı kişiler Manisa’dan Menemen’egelerekhalkıbircamidenaldıklarıyeşilbayrağınaltınatoplamayakalkıştılar.Olay yerine gelen Yedek Asteğmen Fehmi Kubilay, gericiler tarafındanvuruldu. Başını bıçakla kesip direğe diktiler, halka gösterdiler (ayrıca 2bekçiyideöldürdüler).Olaybastırıldı,sıkıyönetimilanedildi.Kurulandivan-ıharp28kişininidamınahükümverdi.

Terakkiperver ve Serbest Fırka olayları devrim yapılırken ve belirli birmesafe alınmadan çok-partililiğin pek sağlıklı işlemediğini gösteriyordu.Zaten 1930’lu yıllar artık Avrupa’da demokrasi rüzgârlarının değil, diktarüzgârlarının estiği bir dönem olacaktı. 1945’e kadar da II. Dünya Savaşıyıllarıdır. 1945’te yeniden demokrasi rüzgârları esince Türkiye buna uygundavranmıştır.

HalkevleriveHalkodaları

Atatürk’ün1931’dehalkevlerinivehalkodalarınıkurduğunugörüyoruz.BudavranışıngerisindeMenemenolayınındaetkisininolduğunudüşünüyorum.Menemen’de baş kesip sırığa dikme eyleminin ortaçağcıl vahşeti Atatürk’üçok etkilemiş olmalıdır. Onun kültür konularına bu tarihten sonra verdiğiartanönem,kültürügericiliğinçaresi,ilacıolarakgördüğünügösterirgibidir.10 Nisan 1931’de Türk Ocakları’nın olağanüstü kurultayı örgütü dağıtmakararı aldı. Bunun Atatürk’ten ve/ya da hükümetten kaynaklandığışüphesizdir. Zira ocaklar tutuculuk odakları olmaya yüz tutmuştu. CHF’nadevredilenocaklar,19Şubat1932’dehalkevleri(vehalkodaları)olarakaçıldı.1950’ye gelindiğinde Türkiye’de 478 halkevi, 4.322 halkodası kurulmuştu.Halkevlerinin9etkinlikkoluvardı:1.Dil,edebiyat,tarih;2.Güzelsanatlar;3. Temsil; 4. Spor; 5. İçtimai (toplumsal) yardım; 6. Halk dersaneleri vekurslar; 7.Kütüphaneve yayın; 8.Köycülük; 9.Müzeve sergi.Türkiye’deokulların kitaplık, tiyatro, müzik alanlarında olanaklardan ne denli yoksunolduğu ve yetişkin nüfus için kültür merkezlerinin önemi düşünülürse, buhareketin gerekliliği ortaya çıkar. Denebilir ki halkevleri ve halkodalarıaydınlanmahareketinitaşrayayayanmerkezlerolmuşlardır.

TarihÇalışmaları

Kültür alanında Atatürk’ün ele aldığı bir konu da tarih idi. Hemenbelirteyimki,Atatürkbirtakımtarihgörüşleribenimsemişyadaözendirmiş,hattaufaktefektarihyazmadenemeleriyapmışolsabile,tarihçideğildir.O,öncelikle bir siyaset adamıdır ve bu kimliğiyle değerlendirilmelidir. Tarihleuğraştığızamandabununsiyasetdüzlemindekianlamıüzerindedurulmalıdır.Tarih,emperyalizminelindekienönemli ideolojikaraçlardanbiridirveSevrşokunu yaşamış bir Türkiye’nin bu konuya eğilmesi son derece doğaldır.Nitekim Enver Ziya Karal bu dönem tarihçiliği için “savunma tarihçiliği”demektedir. Ermeni sayısına bakmadan “tarihsel haklara” dayanarak DoğuAnadolu’daazErmenilikoskocamanbirErmenistanyaratmış,Rumsayısınabakmadan aynı biçimde Doğu Trakya’yı, İzmir-Manisa-Ayvalık bölgesiniYunanistan’a bağlamaya çalışmıştı emperyalizm. Bunun bir çaresi,Ermenilerden ve Rumlardan önceki Anadolu tarihini ele almak olabilirdi.Nitekimöyle yapıldı,HititlerinTürkoldukları öne sürülerek, özellikleHitittarihinesahipçıkıldı.Bu,birçeşitAnadolu’nun“manevitapu”sunuçıkartmakharekâtıydı.Avrupa’dakimiülkelerdemodaolan,ırkçılığıinsanlarınkafatasıözellikleri gibi fiziksel özelliklerine dayandırmak isteyen kuramlara karşı,Türkiye’de de fiziksel antropoloji çalışmaları başlatıldı. Türklerin uygar birhalkolmadıkları savınakarşıTürklerinkökeniolanOrtaAsya’nın tarihielealınarak, o bölgenin bir uygarlık kaynağı olduğu, hemen bütün insantopluluklarınınoradançıktıklarıkuramıgeliştirildi.Buaradaçoğuyadatümühayal mahsulü birtakım görüşler de üretildi. Hemen belirtelim ki, bu türgörüşler o sıralar Avrupa’da kimi yerlerde çok revaçtaydı ve zaten esinkaynağı da oralarıydı. Ayrıca, Atatürk psikolojiye çok önem veriyordu.Türklerinyüzyıllarcasürmüşyenilgilerinin,biryenidendoğuşhamlesineizinvermeyecek bir düşkünlük duygusuna, bir aşağılık kompleksine yol açtığınıgörüyordu. Onun için “çalışmak” kadar “övünmek”, “güvenmek” gerektiğigörüşündeydi. İhtimal bir miktar hayalin –bir süre için de olsa– aşağılıkkompleksizehirininpanzehiriolabileceğinidüşünüyordu.

BugünTürk tarihçiliğibelli birdüzeyeulaşabilmişse,bunuönemliölçüdeAtatürkzamanındakitarihhamlesineborçludur.Çünküpekçokalandaolduğugibi Osmanlı tarihçiliği hayli ilkel bir düzeydeydi. İlgi iki noktadaodaklaşıyordu:Osmanlı tarihi ve İslam tarihi. İslam tarihi de esas itibariyleİslamiyetindoğuşuve4halifedönemindenibaretti.Bunundışındakikonular,örneğin Osmanlı öncesi Türk tarihi, Avrupa ve dünya tarihi büyük ölçüdeihmal ediliyordu.Ayrıca yöntem olarak, tarih, savaşlar ve hanedanlar tarihiüzerinde odaklanıyordu. II. Meşrutiyet’te durumu düzeltmek için birbaşlangıç yapılmıştı.Bu başlangıcın yoğun bir çalışma atılımına dönüşmesiAtatürksayesindedir.15Nisan1931’deTürkTarihiTetkikCemiyetikuruldu.DahasonraadıdeğişerekTürkTarihKurumuolmuştur.8Temmuz1932’deI.TürkTarihKongresitoplandı(ikincisi1937).

DilDevrimi

Şimdi de dil devrimine bakalım. Bilindiği üzere, Osmanlıca Arapça veFarsça sözcüklerle yüklü bir dildi. Divan şiir ve nesrinin birtakımörneklerindeodenliçokArapçaveFarsçakullanılmıştırki,bazenTürkçebirsözcükbulmakiçinaramakgerekir.Osmanlıcabüyükölçüdeyazılıbirdildi.Bir kez halkı okuryazar yapmakdiye bir sorun olmadığı içinTürk halkınınbüyükçoğunluğuOsmanlıcayıöğrenmekolanağındanyoksundu.DolayısıylayalnızTürkçebiliyorlardı.Okumuşazınlık tabiiOsmanlıcayıbiliyorduama,kadınları eğitmemek kural olduğu için, onların kızları ve kadınları daOsmanlıca bilmiyorlardı.Onun için kadınlar kendi aralarında, baba, kardeş,koca ve oğullarıyla zorunlu olarak Türkçe konuşuyorlardı. Böylece halkınbüyük çoğunluğunun ve bütün kadınların cehaleti sayesinde Türkçe yaşadı.Yaşadıama,kültürdiliolamadı.19.yüzyılınortalarındansonragazeteciliğingelişmesiyledahaanlaşılır,dahayalınbirOsmanlıcabaşladı.1897Osmanlı-YunanSavaşı’ndaMehmetEmin(Yurdakul),“Türküm,dinim,cinsimuludur”diye yalın bir dil kullandı. II. Meşrutiyet’te de gelişmeler oldu (Selanik’teGenç Kalemler dergisi, Ziya Gökalp) ama örneğin Atatürk’ün Nutuk’ta(1927) kullandığı dil hayli çetrefildir. Türkçenin arılaşması, Osmanlıcadankurtulması, büyük ölçüde 1930’larda başlamış olup hâlâ devam eden birsüreçtir. 12 Temmuz 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu, adı dahasonraTürkDilKurumu olmuştur.Kurumun ilk kurultayı 26Eylül 1932’deyapıldı.AtatürkTürkçeninanlaşılmasıişiniçokbenimsedi,hattakısabirsüreiçin, bugün bile anlaşılması kolay olmayan, yalnız öz Türkçe sözcüklerdenoluşan demeçler verdi, yazılar yazdı. Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ninkurulmasınınhemenardındanezanınTürkçeokunmasıiçingirişimlerbaşladı.

Dil devrimi ya da onun “aşırılıklarına” karşı pek çok şeyler söylendi veyazıldı.Halkın bilmediği bir sözcük yerine halkın kullandığı ya da kolaycaanlamını tahmin edebileceği sözcükler getirmek fazla itiraza uğramamaklabirlikte, herkesin bildiğimektep, kitap, tatil gibi sözcüklere yeni karşılıklarönerilmesine tutucular çok karşı çıkmaktadırlar.Kuşaklar arasında, dede iletorun, hatta baba ile oğul arasında anlaşma olanaklarını kaldırarak Türkulusunun bölünmek ve zayıf düşürülmek istendiği, altında komünistlerinbulunduğu gibi tuhaf iddialara değin varabilmektedir iş. Zaman zamanhükümetler de bu gibi görüşlere kendini kaptırmaktadır. Örneğin 1924Anayasası’nın dili 1945’te arılaştırılmıştı. 1952’de Demokrat Parti iktidarı1924metninegeridöndü(böyleceAnayasa,Teşkilat-ıEsasiyeKanunuoldu).Daha sonra da kimi dönemlerde TRT’de bazı öz Türkçe sözcüklerinkullanılması yasaklanmak istenmiştir. Fakat ilginçtir, çoğu hükümetlerin özTürkçeye ilgisiz, hatta karşı olmalarına rağmen, arılaşma süreci bugün saltyazarlarındesteğiylekendikendinesürmektedir (12Eylül1980darbesindenönceTürkDilKurumu’nundakatkısıönemliydi).

Dil devriminin gerekçeleri üzerinde kısaca duralım. Bir kez işin içindehalka yaklaşma arzusu yatmaktadır ki, demokratik bir düşüncedir bu. Tabiihalkın bildiği Arapça ya da Farsça sözcüklerin yerine başka sözcüklerönermenindemokratikbiryönüolupolmadığıtartışılabilir.Başkabirgerekçe,saydam, duru su gibi berrak bir dil yaratma isteğidir. Unutmayalım ki, özTürkçeyalnızcaOsmanlıcalarınkarşılıklarınıdeğil,Batıkaynaklıkavramvesözcüklerin de karşılıklarını bulmaya çalışıyor (kompüter yerine bilgisayar,enteresan yerine ilginç diyor). Böylece Türkçenin daha güzel, daha kolayanlaşılabilir olacağı, sanat, felsefe, bilimde daha üstün kafa ürünlerininyaratılmasına yol açacağı umulmaktadır. Üçüncü bir gerekçe ulusçuluktur.Birçok Türk, dillerinde yabancı sözcük bulunmasını istemiyorlar. Busözcükler ister Arapça, Farsça, ister İngilizce, Fransızca olsunlar, Türkçedekullanılmamalıdır.Hemenbelirteyimkibudüşüncegenelliklesolulusçulara,Atatürkçülereözgüdür.SağyadatutucuulusçularıngenellikleözTürkçediyebir merakları yoktur, hatta karşıdırlar buna. Dördüncü bir gerekçe,OsmanlıcadankurtularakDoğuyaniortaçağuygarlığı ilebağlarıdahakolaykoparabilmek umududur. Herhalde tutucuların karşıtlığı da bundankaynaklanıyor.

Atatürktarihvedilçalışmalarınaçokönemvermiştir.Herikikurumudabirdevlet dairesi olarak değil, tamamen bağımsız denek statüsünde kurmuşolmasıdikkatiçekiyor.Yanihükümetlerinikikurumadabirkarışmaolanağıyoktu.Ayrıca,Atatürk,servetiningelirinibuikikurumavasiyetetmiştir.HerikikurumdaAtatürk’ünbugüveninelayıkolmuşlar,süreliyayınyadakitapolarak pek çok yapıt yayımlamışlar, birçok çalışmanın yapılmasınıörgütlemişler ya da önayak olmuşlardır. Uluslararası düzeyde saygınlıkkazanmışlardır. Yazık ki, 12 Eylül 1980 askeri darbesini yapanlar her ikikurumu“devletleştirmişler”veAtatürk’üngelirinibudevletdairelerinetahsisetmişlerdir. Bunun kurumların haklarna ve Atatürk’ün vasiyet hakkına birsaldırı sayılabileceği bence pek su götürmez. Anlaşılan, o hükümet DilKurumu’nudevletleştirereközTürkçeleşmesürecinidurdurmak,kendiTarihKurumu’nu da Atatürkçülük yerine resmi ideoloji haline getirmek istediği“Türk-İslam sentezi”nin üretici-destekçisi haline getirmek istiyordu. Amabunubaşarabildikleripeksöylenemez.

Atatürk döneminde tiyatronun veBatımüziğinin de gelişmesi için birçokgirişimler oldu, çünkü Türkiye’nin hiçbir alanda Avrupa’dan, Batı’dan gerikalmaması amaçlanıyordu. 1 Kasım 1924’te Ankara’da Musiki MuallimMektebi açıldı. Müzik öğrenimi yapmaları için bazı gençler Avrupa’yagönderildiler. Ünlü Alman ve Macar bestecileri Hindemith ve Bartok’unkılavuzluğunda6Mayıs1936’daAnkara’daDevletKonservatuvarıkuruldu.Konservatuvarın tiyatro ve opera bölümlerini kurmak üzere Almanya’danCarl Ebert gelmiştir. Konservatuvar mezunları 1940-1941’den başlayarak

tiyatro ve opera temsilleri vermeye başladılar. Bale bölümü 1949’daaçılmıştır. Konservatuvarın 1941 mezuniyet töreninde Hasan Âli Yücel,DevletKonservatuvarı’nınbağrındandoğmaktaolan “Türkhümanizmasınınyepyenibirsafhası”nıselamlıyordu.

Üniversite

1827’de Tıbbiye’nin kurulmasıyla Osmanlı Devleti’nde Batı örneğindeyüksekokullar başlamıştı. Araştırmayı ve temel bilimleri de kapsayacakbiçimde çeşitli yükseköğrenim dallarının üniversite olarak bir arayagetirilmesidüşüncesiyokdeğildi.Fakatbuyöndekigirişimlersürdürülemedi.Zaten yükseköğretim kurumları daha çok bir meslek öğrenme yeri olarakgörülüyordu. Süreklilik kazanacak girişim 1900’de gerçekleşti. İstanbul’daDarülfünunkuruldu.İstanbulTeknikÜniversitesi’ninkurulduğu1944’edeğinbu, ülkenin tek üniversitesi olarak kalacaktı. (1946’dan önce Ankara’dabirçok fakülte vardı, ama bunlar o yıla değin üniversite olarakbirleştirilmemişti.) Darülfünun’un birçok bakımdan yetersiz kaldığıdüşünüldüğü için Albert Malche adında bir İsviçreli uzmana incelemeyaptırıldı.Malchegördüklerinieleştiricibiryaklaşımla raporunayansıttı.30Ocak1933’teAlmanya’daHitler’inönderlikettiğinasyonalsosyalizm(Nazi)hareketi iktidara geldi. Bütüncül (totaliter)-ırkçı ideolojisine uygun olarak,üniversitelerde kendisine aykırı gördüğü bilim adamlarını (Yahudi, solcu,demokrat) bilimsel değerlerini hiç düşünmeden tasfiye etmeye başladı.Türkiye,budurumdanyararlanarak,31Mayıs1933’teDarülfünun’ukapatanve İstanbulÜniversitesi’niaçanbiryasaçıkarttı.Buyapılırken151öğretimüye ve yardımcısından 59’u kalmış, gerisi üniversite dışında bırakılmıştır.(Bildiğimkadarıylabubiçimdeişsizkalanlarınbüyükbirbölümünedevletişbulmuştur.)Aynızamanda142AlmanöğretimüyeveyardımcısıTürkiye’yegetirtildi. Bunların uzmanlık alanları çok farklıydı. İçlerinde zoolog,sümerolog,hukukçu,felsefeci,iktisatçı,fizikçi,tıpçıvb.gibipekçokalandanuzmanlarvardı.Pekçoğudünyaçapındabilimadamlarıydı.Busayedebelkide o sırada dünyanın en güçlü “Alman” üniversitesi Türkiye’de kuruldu.Hemenhemenhepsi1945’edeğin,azbirbölümüondansonradaTürkiye’dekaldılar. Pek çoğu, kısa zamanda Türkçe öğrenerek, tercümansız dersvermeye başladılar. Bugün Türk üniversitelerinin sahip olduğu düzeyetartışılmazderecedeönemlibirkatkılarıolmuştur.

XXV

SiyasetveİktisattaGelişmeler

Dergilerveİdeoloji

Atatürk’ün, Serbest Fırka denemesinin başarısızlığı karşısında iki türlüdavranışa girdiğini görüyoruz. Bir tanesi tek-parti yönetimini pekiştirendavranışlardır. Örneğin, Türk Ocakları’nın kapanması ve halkevi vehalkodalarının CHF’na bağlanması, mason localarının kapatılması (1935),CHF3.kurultayınınAtatürk’ü“daimiumumireis” ilanetmesi.Öteyandan,çok-partililikle sağlanamayan çok-sesliliği yayın hayatında sağlamak içingirişimler görüyoruz. Kadro dergisi (Ocak 1932’den Ocak 1935’e değin)bunlardan biridir. Dergiyi İsmail Hüsrev Tökin, Şevket Süreyya Aydemir,YakupKadriKaraosmanoğlu,BurhanBelge,VedatNedimTörçıkarıyorlardı.BunlardanTökin,Aydemir,Töreskikomünistlerdi.AydemirMilliMücadelesırasında Nâzım Hikmet, Vâlâ Nurettin’le Moskova’da komünist kadrolaryetiştirmek için açılmış olan uluslararası bir üniversitede okumuştu.Türkiye’ye geldikten sonra Aydınlık adlı komünist dergide çalışmış ve buyüzdenhapiscezasıalmıştı.Dahasonraaffedilmişvememurolmuştu.KadroKemalizmeözgübirideolojigeliştirmekistiyordu.Onagöredünyadakitemelçelişki,Marksizminilerisürdüğügibi,işçisınıfıilekapitalistsınıfarasındakiçelişki değildir. Temel çelişki gelişmiş, zengin ülkelerle yoksul, gelişmemişülkeler arasındadır. Gelişmiş, sömürgeci ülkeler, yoksul, sömürge ülkelerisömürerek,kendiişçisınıflarınabirsuspayıverebilmektedirler.Emperyalistülkelerlesömürülenülkelerarasındakiçelişkiyiçözecekolan,ulusalkurtuluşhareketleridir. Bunun da modeli Türk kurtuluş mücadelesi, Kemalizmdir.Kadro’nun savunduğu ikinci önemli tez, devletçiliktir. Türkiye’de sınıfçelişkilerihenüzgelişmemiştir,fakatkapitalizminserpilmesiylebuçelişkilerortaya çıkacaktır.Kemalizm,buçelişkilerinyol almasınıdevletçilik siyasetiuygulayarakönleyebilirdi.Başkabirdergi,AhmetHamdiBaşar’ınKooperatifdergisidir (Haziran 1932’den Mayıs 1934’e değin). Başar 20’li yıllardaİstanbul’daki Müslüman işadamlarını örgütlemeye çalışmış, Türkiye’nintoplum yapısı ve gelişme stratejileri konusunda özgün görüşleri olan birkişiydi.Farklıyaklaşımlarıyüzündenherdöneminiktidarlarıncafazlarağbetgörmemiş biriydi. Daha sonra Demokrat Parti’nin kurucuları arasındabulunmuş,fakatoradadatutunamamıştır.Kooperatifkooperatifçiliğiveköylüçıkarlarını savunuyordu. Sanayileşme uğruna köylüler sömürülmemeliydi.Çünkü yerli sanayiyi yüksek gümrüklerle dış rekabete karşı koruyalımderken,niteliksizvepahalıyerlimallar,Türkiye’deenbüyükmüşterikitlesiolanköylülerinsırtınabinenbirsömürüoluyordu.

Üçüncü bir dergi Hüseyin Cahit Yalçın’ın Ekim 1933’ten 1940’a kadar

çıkardığıFikirHareketleri dergisiydi.Budergi o yıllardabütündünyadaveözellikle Avrupa’da liberal demokrasi, sosyalizm, komünizm ve faşizm(nasyonal sosyalizmde faşizminbir türüydü)arasındacereyanetmekteolankıran kırana ideolojik mücadeleyi yansıtmaya çalışıyor ve liberaldemokrasinin yandaşlığını yapıyordu. Bu mücadele Türkiye’de desürmekteydi. Bu üç dergi ve günlük gazetelerdeki yazılarla liberalizmisavunan Ahmet Ağaoğlu arasında sert tartışmalar oluyordu. Türkiye’de,özelliklegençlikarasında,buakımlarakapılanlarvardı.OnuniçinKemalizmibir ideoloji olarak sunmak gereksinmesi duyuluyordu. CHF’nın 10 Mayıs1931’de yapılan 3. kurultayında 6 ok benimsendi. 1931’de CHF genelsekreterliğine gelen Recep Peker, 1932’de İtalya’yı ziyaret etti. Atatürk’üngenel sekreterliğini yapanHasanRızaSoyak’ın anılarına göre, Peker FaşistParti’den çok etkilenmiş ve dönüşünde CHF’nı onun biçimine sokacak birtüzük ve program değişikliği tasarısı hazırlamış. Öneri İnönü tarafından daokunduktan sonra Atatürk’e gelmiş, o da “saçma” bularak kabul etmemiş.Yıllarca CHP saflarında çalışmış olan Hıfzı Oğuz Bekata 1933 yılında“gençlik dergisi” niteliğinde Çığır adında bir dergi çıkarmaya başlamıştı.DahailksayısındaCHF’nınbirgençlikörgütükurmasıgerektiğinisavundu.Bu düşüncenin totaliter ülkelerden esinlendiğini söylemek abartma olmaz.NihayetCHF1935yılıkurultayındagençlikörgütükurmayıkabuletti.Fakatalınankarararağmenböylebirörgütkurulmadı.

GörülüyorkiAvrupa’yıkasıpkavuran ideolojikmücadelekarşısındaCHFzamanzaman,kendinikorumakiçinyadatotaliterideolojileriçekicibulduğuiçin bu yöne eğilimler göstermiş, fakat yine de kapılmamıştır. Bukapılmamada en önemli etkenin bizzat Atatürk olduğu anlaşılıyor. Kadrodergisinin 1935’te kapanmasının öyküsü de ilginçtir. Kadro demokrasiye,bireyciliğekarşıbirdergiydivebunuKemalizmadınasavunuyordu.Atatürksözü edilen tarihte Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu çağırıp, derginin artıkçıkmamasını istedi.RomancımızArnavutluk’aelçiatandı.HerhaldeAtatürkbu dergiden hoşlanmamıştı. Bütüncüllüğü yanında, TürkKurtuluş Savaşı’nısömürge ülkeleri için birmodel olarak öne sürmesi de, hep ihtiyatlı bir dışsiyasetgütmektenyanaolanAtatürk’ünhoşunagitmemişolabilir.Buradabirduruma daha değinmemiz gerekir. Atatürk 15 Haziran 1936’da RecepPeker’in CHF’daki genel sekreterlik görevine son verdi. Bundan sonradahiliyevekillerininkendiliğindenCHFgenelsekreterleri,valilerindeCHFilbaşkanlarıolmasıuygulamasıgetirildi.Gerçibu,kimilerinebelkiyetkeciliğin(otoriterliğin)bütüncüllüğevaranbirderecesiolarakgörünebilirsede,aslındatamtersine,devletinpartiyiyutmasıolarakyorumlanmalıdır.CHPtarihçisiveparlamenteri Fahir Giritlioğlu’nun da yorumu bu yöndedir. Yani, bütüncüldüzendekinin tersine, devlet partileşmiyor, parti devletleşiyor(bürokratikleşiyor)veböyleceetkisiniyitiriyordu.Bütüncüldüzenlerdeparti

hem halkın hem devletin içinde yaygın olarak örgütlenmiş ve egemendurumdadır.OysaAtatürkdönemindeCHP’ninörgütlenmesi,bazıyörelerdedüpedüzyokdenecekdenlizayıftı.

Kadın-erkek eşitliğine verilen önem Atatürkçülüğün faşizme olanmesafesini gösteren başka bir göstergedir. Faşizmin ülküsündeki kadınöncelikle ev kadını ve anadır. Oysa Cumhuriyet, ilk kadın avukatı (1927),yargıcı (1930), ilk kadın belediye meclisi üyesini, ilk kadın doktoru, dişhekimini (1926), pilotu, diplomatı (1932), milletvekilini büyük iftihar vesevinçle gazetelerde duyuruyordu. 1934’te Türk kadınına seçme ve seçilmehakkı tanındığında, Avrupa ülkelerinin büyük çoğunluğu (bazı köklüdemokrasiler dahil) bu hakkı tanımaktan henüz uzak bulunuyorlardı. Busayede bugün Türkiye, meslek hayatına girmiş kadın sayısı bakımından,sanıyorum birçok gelişmiş ülkeden daha ileri bir noktadadır. 1935seçimlerindeTBMM’ye18kadınmilletvekiliseçilmişti.

25Ekim1937’deİsmetİnönübaşbakanlıktanistifaetmekdurumundakaldı.1925’tenberisürekliolarakbumevkiyi işgaledenİnönü,1923-24’tebiryılkadar yine başbakanlık yapmıştı. Türkiye emperyalizme karşı bir varolmamücadelesi vermiş olduğuna göre, I. ve II. İnönü zaferlerinin, MudanyaBırakışması ve Lozan Barışı’nın mimarının Cumhuriyet’in siyasi kadrolarıiçinde ayrıcalıklı bir yere sahip olması bir bakıma doğaldı. Şevket SüreyyaAydemir’in ünlü formülüyle Atatürk “tek adam” ise, İnönü de “ikinciadam”dı. Bu kadar uzun yıllar birlikte çalışabilmiş olmaları, aralarındaolağanüstü bir uyumun varlığına işaret sayılabilir. Bununla birlikte, ikisiarasında bazı önemli noktalarda görüş ayrılıkları da yok değildi. Bazen dışsiyasetkonularında,bazende iktisat siyasetikonularında (İnönüAtatürk’tenbiraz daha devletçiydi) sürtüşmeleri oluyordu. Uzun yılların birlikteliğiilişkilerini belki yıpratmıştı.Atatürk’ünyaklaşan ağır hastalığı da sinirlerinibozmuş olabilirdi. Sonuç olarak yolları ayrıldı, başbakanlığa Celal Bayargeldi.Atatürk’ün ölümüne değin bir yıl kadar başbakanlık yaptı.Onun ağırhastalığı (siroz) nedeniyle 1938 yılında devlet işleriyle eskisi gibi meşgulolamadığını kabul edebiliriz. Hızla eriyen enerjisinin büyük bölümünüherhalde Hatay sorununa ayırıyordu. Bazı hastalık belirtilerinin 1936’dabaşladığıanlaşılıyor.

DışSiyaset

BuradaAtatürkdöneminindış siyasetine anahatlarıyladeğinelim. “Yurttasulh, cihanda sulh” sözü ilk kez 1931’de ortaya atıldıysa da,Atatürkçü dışsiyaset hep bu çizgide olmuştur. Tam bağımsızlık elde edilinceye değinzorunlu olarak “yırtıcı” olan dış siyaset, bu hedefe vardıktan sonra, tambarışçılbirdışsiyasethalinegelmiştir.Musulsorunudolayısıylaİngiltereileçokbozukolanilişkiler,busorunaleyhimizdeçözülmesinerağmen,1926’dan

başlayarak bu ülkeyle aramızda dostluk kapısının açılmasına engelsayılmamıştır.Hatta1936’daİngiltereKralıVIII.Edward’ınAtatürk’eresmiolmayanbirziyaretyaptığınıgörüyoruz.

Komünist olmasına rağmen SSCB ile ilişkiler, Kurtuluş Savaşı, 1921Moskova ile1925DostlukveSaldırmazlıkantlaşmalarıeksenindeyakınbirdostlukhavası içindesürdürülmüştü.Türkiye1932’deMilletlerCemiyeti’ne(MC)girerkenSSCB’ye,bunundostluksiyasetinietkilemeyeceğikonusundagüvence verilmişti. Zaten SSCB de MC’ye karşı olumlu bir tutum almışbulunuyordu (1934’te üye oldu). İki dünya savaşı arasındaki dönemdeAkdenizbölgesindeençokİtalyanyayılmacılığındankorkuluyordu.Bukorkuyüzünden Türkiye ile Yunanistan bile birbirlerine yaklaştılar. 1930 yılındaVenizelos Ankara’ya gelip Atatürk’le görüştü. 1934’te Atina’da Türkiye,Romanya, Yunanistan, Yugoslavya arasında Balkan Antantı imzalandı.(Bulgaristan, Neuilly Antlaşması dolayısıyla hoşnutsuzlar safındabulunuyordu. Bununla birlikte Türkiye ile iyi ilişkileri vardı.) Her yandasavaş bulutları ortalığı kaplayınca, Boğazlar’ın askersizleştirilmiş kalmasıdaha da bir haksız görünüyordu. 1936’da Türkiye, Lozan’da alınmış olanBoğazlar’la ilgili kararın yeniden gözden geçirilmesini istedi. Aynı yılİsviçre’nin Montreux kentinde toplanan konferans yeni bir antlaşmahazırlayarak,TürklerinBoğazlar’ısavunmaveburadakiegemenlikhaklarınıkabuletti.BoğazlarKomisyonukaldırıldı.

Ankara Antlaşması’na göre Hatay Türkiye dışında kalmıştı. Ama burasıMisak-ı Milli sınırları içindeydi ve nüfusun çoğunluğu Türktü. Onun içinburadaSuriye’denayrıveTürklerigözetenözelbiryönetimkabuledilmişti.Fransa 1936’da, Suriye ve Lübnan üzerindeki mandasına üç yıl içinde sonvermeyi kabul edince Hatay’ın durumu belirsizleşti. Türkiye, MilletlerCemiyeti’nden Hatay’ın kendi yazgısını belirleme hakkının tanınmasınıistedi.Bununüzerinebirseçimsürecinegirildi.Yapılanseçimlersonunda,2Eylül 1938’de bağımsız Hatay Devleti kuruldu. Cumhurbaşkanı TayfurSökmen,başbakanAbdurrahmanMelekoldu.23Haziran1939’daFransaileyapılanantlaşmaileHatay’ınTürkiye’yekatılmasıkabuledildi.

İktisatSiyaseti

Şimdi de Atatürk döneminde iktisadi alanda yapılanları görelim. Altdönemlere bakmadan önce dönemin genel özelliklerine işaret edelim.Birincisi,devletçilikilkesisonradanortayaatılmaklabirlikte,ondanöncedeözel kesimi özendirmek ve desteklemek üzere devletin hep önemli bir roloynadığını görüyoruz. Örneğin 28 Mayıs 1927’de TBMM Teşvik-i SanayiKanunu’nukabuletmişti.1929’adeğingümrüklerdondurulmuşolduğuiçin,yabancımallarakarşıyerlimallarasınırlıbirkorumasağlanabiliyordu.Amayerliözelsanayikredilerledesteklendi.26Ağustos1924’tebuamaçla,Hint

Müslümanlarının Milli Mücadele’yi desteklemek için gönderdikleriparalardan da yararlanarak İş Bankası kuruldu. Osmanlı’dan kalan devletfabrikalarını örgütlemek üzere 1925’te Türkiye Sanayi ve Maadin Bankasıkuruldu.Şekerfabrikalarınınyapımıiçin1925’tebiryasaçıkarıldı.Busayedeşeker fabrikaları yapılmaya başlandı. Aynı zamanda ve devletçilikten önce,bir hayli dokuma fabrikasınınkurulduğunugörüyoruz.Bunların dadevletçedesteklendiğini varsayabiliriz. 1929’dan sonra devlet gümrük vergileriyoluylayerlisanayiye(isterözel,isterdevletinolsun)dahaetkilibirkorumasağlamıştır.

Dönemin ikinci önemli özelliği, bu süre içinde sürekli yabancı yatırımlarıdevletleştirme siyasetinin güdülmesidir. Bugün Türkiye yabancı sermayearayanbirdevletolduğuiçinodönemhükümetlerininbu tutumubizeşimdigarip gelebilir. Unutmamak gerekir ki, emperyalizm, Sevr ile Türklerisömürgehalkındandahakötübirdurumadüşürmeyekalkışmıştı.Lozan’dansonradaemperyalizminazgınlığıdevamediyordu.Cumhuriyet’inyöneticileribiliyorlardı ki yabancı yatırımlar o devletin sömürgeci niyetlerinin birköprübaşısıdır. Onun için yabancı demiryollarını, rıhtımları, su, elektrik,havagazı gibi kent hizmetine yönelik yatırımlarını sırası geldikçe, fırsatçıktıkça devletleştirmişlerdir. Dünya iktisat bunalımı da devletleştirme içinuygunbirortamsağlamıştır.

Üçüncü özellik, demiryolu yapımına verilen önceliktir. Devlet çok kıtkaynaklarının çok önemli bir bölümünü demiryolu yapımına ayırmıştır.1923’te3.350km.demiryoluvarken,1939’agelindiğindebuşebekeye3.000km.’den fazla demiryolu eklenmiştir. Ankara-Kayseri, Sivas-Erzurum,Samsun-Sivas, Zonguldak-Ankara, Sivas-Malatya- Fevzipaşa, Malatya-Diyarbakır,Balıkesir-Kütahya,Kayseri-Ulukışla hatları yapılmıştır.ÜlkemizII.DünyaSavaşı’ndansonraönceliğihementümüylekarayollarınavermişveşimdi demiryollarımız çağdışı duruma düşmüştür. O dönem demiryollarınaöncelik verilmişti, çünkü trenlerin yakıtı Türkiye’de bulunan kömürdü.Karayollarına öncelik vermek, petrol gereksinmesini artıracağından, dışabağımlı bir ekonomi yaratır ve özellikle savaş zamanında ciddi sorunlarçıkarırdı. Ayrıca, bir düşman istilası karşısında demiryolunu tahrip ederek,onundemiryolundanyararlanmasınıönlemek,karayolunagöredahakolaydı.Odönemdebunlarhepdüşünülüyordu.KısasüresonraII.DünyaSavaşı’nınçıkması bu hesapların ne denli isabetli olduğunu göstermiştir. Sözü edilenönlemleringenelbirsavaşdışında,saltTürkiye’yihedefleyenemperyalistbirsaldırıiçindedüşünüldüğüaçıktır.

Dönemin iktisadiyatınındördüncüözelliği,yapılan işlerinenflasyonsuzvepek az dış borçla, yani büyük ölçüde kendi kaynaklarımıza dayanarakyapılmasıdır. Enflasyona gidilmediği için, yani fazla para basmak gibi

enflasyon yaratan yollara başvurulmadığı için, Türk parası bu dönemdedeğerini büyük ölçüde korumuştur. Bugün öncelikle enflasyonla yaşamayaalışmışolanbizleriçinbuhayliyabancıbirdurumdur.(Enflasyonuniktisadive toplumsal sakıncalarını okuyucular herhalde bilirler.) Öte yandan,yatırımlar, olanaklı olduğunca kendi kaynaklarımızla yapılmış, dış borçalmamaya,alınırsadasınırlınicelikteolmasınaözengösterilmiştir.Bunundabağımsız olabilmek, yabancı müdahalesine kapı açmamak kaygılarındankaynaklandığıaçıktır.

Şimdi de dönemin alt-dönemlerini görelim. Korkut Boratav’a göre 3 alt-dönem vardır. Birincisi 1923’ten 1929’a değin, dışa açık, devlet eliyle özelsermayenin özendirildiği dönemdir. Bu sırada ekonomi dışa açıktır, çünkü1929’a değin dondurulmuş olan gümrükler, yerli üretime etkili bir korumasağlamaya olanak vermemektedir. İkinci alt-dönem (1930-32) bir geçişianlatmaktadır: özel sermayeye dayanan himayecilik ve ithal ikamesi alt-dönemi. Yani sanayileşme özel sermayeye dayanmaktadır, fakat gümrükbağımsızlığı elde edildiği için yerli malları korunmaktadır. Bu sayede ithalikameci bir yöneliş başlamıştır.Yani daha önce ithal edilenmalların yerlisiüretilmek istenmektedir.Fakatdünyabunalımı, sanayideözelkesimedayalıolarakciddimesafealınamaması,planlıSovyetekonomisininbaşarılıörneğigibietkenlersonucundadevletçilikgündemegelmiştir.

Böylece birinci beş yıllık sanayi planı 1934’te yürürlüğe konulmuştur.Malatya,Kayseri,Ereğli,Nazilli,BursaMerinosdokumafabrikaları,GemlikYapay İpek, Paşabahçe Cam, Beykoz Deri, İzmit Kâğıt, Karabük Demir-Çelik, Eskişehir, Turhal Şeker, Kayseri Uçak fabrikaları kurulmuştur.Sanayileşmede rol oynayan ana kuruluş Sümerbank’tı (kuruluşu 1933).1935’te madenciliği geliştirmek için Maden Tetkik Arama Enstitüsü veEtibankkuruldu.1936’daikincibeşyıllıksanayiplanınınhazırlıklarıbaşladı.Nevarki II.DünyaSavaşıoplanınuygulanmasınıönledi. (Savaş sırasındaTürk ordusununmevcudu 120.000’den 1,5milyona kadar çıktı). 1930-1939yıllarında sanayininortalamayıllıkbüyümehızı%11,6olupçokyüksekbirorandır. 1929’da sanayinin milli hasılada %11 olan payı 1939’da %18’eçıkmıştır. Bunlar, dış ticaret açığı vermeden ve asgari ölçüde dış krediylesağlanmıştır.BöyleceTürkiye’desanayinintemeliatılmıştır.

XXVI

Atatürk’üveDevriminiDeğerlendirmek

Herhangi bir devletin tarihinde onun tarihini, hayatını Atatürk ölçüsündedolduran benzer bir kişiye rastlamak zordur. Çünkü başka ülkelerde birçokadamın önayak olduğu büyük başarı ve değişim önderliğini, Atatürk tekbaşınakendindetoplamıştır.Hemİtilafdevletlerinekarşıyürütülensiyasiveaskeri mücadelenin önderliğini yapmış, hem saraya karşı bir iç savaşyürütmüş, her iki mücadelede başarılı olmuştur. Türkiye’yi yok olmaksürecindençekipçıkarmış,Lozan’daTürkiye’ninAvrupadevletleriilehukukieşitliğinikabulettirmiştir.OsmanlıDevleti’nesonvermiş,yerineçağdaşbirdevlet kurmuştur. Çağdaş bir toplum inşa etmek için yazısındanüniversitesine, hukukundan müziğine, yaşamından kadın-erkek ilişkilerinekadardevrimcideğişimlerinmimarıolmuştur.Budenlibüyükişlerbaşarmışbir insana Türkler ancak büyük sevgi ve hayranlık duyabilirlerdi. Nitekimöyleolmuştur.FakatbututumbirölçüdeAtatürk’üanlamavedeğerlendirmeçabalarını önlemiştir.Şimdi, ölümününüzerindenyetmişyıla yakınbir süregeçmiş bulunuyor. Zaman içindeki bu mesafe, onu değerlendirmeyikolaylaştırmaktadır. Şunu da belirtmeli ki, Atatürk’e yönelik eleştirilerinyoğunlukkazanmışolması,onusoğukkanlıbiçimdedeğerlendirmeyizorunlukılmaktadır. Eleştiriler iki yönden geliyor: biri şeriatçılardan, öbürü “siviltoplumcu”(bunlaraikincicumhuriyetçilerideekleyebiliriz)diyeadlandırılankesimden.Buikinciler,12Eylülcuntasınınenkötü,Atatürkçülüğeenaykırıuygulamalarını bile Atatürk adına yapmış olmasına bakarak, 12 Eylülyönetimiyle birlikte bütün askeri darbeleri ve Atatürk’ü de aynı sepetekoyarakkarşılarınaalmışlardır.Demokratikbirtavırsergilediklerineinanarak,şeriatçılarla (yani ortaçağ ile) cephe birliği yapabilmişlerdir. Atatürk’ü 12Eylül’leaynısepetekoymaakrobasisi,Atatürkhareketinindevrimolduğunuyadsıyıpherhangibiraskeridarbedurumunaindirmeklemümkünolmaktadır.“Papaza kızıp oruç bozmak” atasözünün anlattığı durumun tipik bir örneğisayılabilir.

Atatürkhareketinianlamakiçinilkatılacakadım,onunhangigereksinmeyekarşılıkolduğunusaptamaktır.Atatürkdevriminin,olağanüstügüçsahibibirönderinkeyfiuygulamalarıolmadığınıgörmekgerekir.Öyleolsaydı,Atatürkölürölmezyadakısabirsüresonra,yaptıklarıyıkılırdı.Oysayarımyüzyılıgeçti, devrim hâlâ ayaktadır. Demek ki Atatürk devrimi, Türk halkının dabenimsediği bir gereksinmeden kaynaklanıyordu. O bakımdan buna Türkdevrimidediyebiliriz.Sözkonusugereksinmeyeyukarıdaişaretetmiştim.BuSevr “darbe”sinden kaynaklanıyor. Türkler Sevr ile Rumeli’den atıldıktansonra, İstanbul ve Anadolu’dan da atılma sürecine girildiğini dehşetleanlamışlardı.Busürecidurdurmakiçin,Avrupa’da(Anadolu’yuAvrupakabul

ederek)kalabilmekiçin,heralandaAvrupalıkadargüçlüolmakgerekiyordu.1922’dekazanılanaskerizaferveonunLozan’ayansımasıylayetinilirse,busürecin ilk fırsatta canlandırılacağı kesindi. Lord Curzon bunun böyleolacağınıİsmetPaşa’yaaçıkçasöylemişti.

Gereksinmeyi saptadık. Şimdi Atatürk devriminin niteliğini kavramayaçalışalım. Bizde genellikle devrimi anlatmak için 6 okun açıklamalarındanyararlanılmaktadır. 6 ok devrimi anlamak için yaşamsal bir önem taşımaklabirlikte, tümüyle ve felsefesiyle kavramak bakımından yetersiz kalmaktadır.Onun için açıklamalarımı üç düzeyde yapacağım: 1) felsefi düzeyde, 2) birkalkınmamodeliolarak,3)siyasiveideolojikbirprogramolarak(6ok).

FelsefiBakımdanAtatürkDevrimi

Felsefi düzeydeAtatürkdevrimibir aydınlanmadevrimidir.Türkhalkınınaydınlatılması,kafacaortaçağdansonçağageçirilmesiharekâtıdır.Modeliveesinkaynağı18.yüzyıldaAvrupa’dabaşlatılmışolanaydınlanmahareketidir.Aydınlanmanın gerisinde, bilindiği üzere, hümanizm hareketiyle Rönesansvardır, onun da gerisinde Yunan-Roma uygarlığı. Atatürk devriminin biraydınlanmadevrimiolduğunueniyiveenkapsamlıbiçimdeaçıklamışolan,sanıyorum, Türk Hümanizmi (1980) yapıtıyla Suat Sinanoğlu olmuştur.Sinanoğluhümanizmi“zihninsınırsızözgürlüğü”diyetanımlamaktadır.Yanizihin hiçbir dogmanın, hiçbir doğaüstü düşüncenin tutsağı olmayacaktır.Tutucuların, kimliğimizi yitiririz, taklitçi durumunadüşeriz telaşı boşunadır.Sınırsız özgürlüğe kavuşan zihnin, taklit ve kopyacılık gibi ucuzluklarımakbul tutmayacağı, kimlik ve kişilik yitimlerinden kaçınacağı açıktır.Hümanizmin insan, doğa, sanat ve yurt sevgisi gibi olumlu özellikleri devardır. Atatürk devrimi bir aydınlanma hareketidir, Atatürk’ün kendisi dehümanistbirdevletadamıdır.KurtuluşSavaşı’nınen tehlikelianlarındabiledin savaşı ilan etme yoluna gitmemiştir. Başkomutanlık MeydanMuharebesi’nden sonra tutsak düşen Yunan Başkomutanı General Trikupisönüne getirildiğinde gösterdiği centilmenlik, İzmir’de ayaklarının altınaserilenYunanbayrağınıçiğnemeyi reddetmesi,Anzakölüleri içinyazdıklarıyine hümanist bir yaklaşımı gösteriyor.Hemen bütünAvrupa’da totaliterlikgümbür gümbür egemen olurken ve çevresindeki birçok insanın bununçekiciliğine kendisini kaptırmasına rağmen Atatürk’ün buna direnmesi,Almanya’dan kovulan Yahudi, liberal, solcu profesörlerin Türkiye’yeçağrılmaları,yinetutarlıhümanistbirçizgininsonucudur.

KalkınmaModeliOlarakAtatürkçülük

Gelelimbirkalkınmamodeliolarakdevrime.Atatürkdevrimininkalkınmasiyaseti bütünsel kalkınma modeli diye tanımlanabilir. Bu, topyekûnkalkınmadır. Buna göre Batı’dan makineleri, aletleri, araçları, fabrikaları

almak yetmez. Zira bu aldığımız teknolojinin arkasında Batı bilimi vardır.Onu da almazsak, aldığımız teknoloji iğreti ve köksüz olur. Demek kiteknolojiyi alırken bilimi de alacağız. Fakat bilimin üst sınırları felsefeniniçine girmektedir. Dolayısıyla Batı’nın felsefesini ve onun parçası olduğuinsanbilimlerinidealacağız.Tabiitoplumsalbilimlerindebiliminbirparçasıolduğunu unutmayacağız. Fakat felsefenin gelişmesi için felsefenin sezgiselyönlerini,sanatvekültürleilişkisinigözardıetmemekgerekir.Görülüyorkiteknoloji-bilim-felsefe-kültür ve sanat bir bütündür. Bunların verimliolabilmesi için düşünce özgürlüğü; bilime, kültüre, sanata, bunlarlauğraşanlara,bulunduklarıkurumlarasaygıgöstermekvedeğervermekşarttır.Buinsanvekurumlarıntoplumsal,siyasal,dinseldogmalarınbaskısıaltındabulunmamaları gerekir. Atatürk’ün bütünsel kalkınma modelinde İstanbulÜniversitesi’nin kurulması, Sivas-Erzurum demiryolunun inşası kadar;konservatuvaraçılmasıveyeniharflerinkabulü,NazilliBezyadaEskişehirŞeker fabrikalarınınyapılması kadar önemverilenolaylardır.Hatta sanırım,yapılacakbiraraştırmaAtatürk’ünkültürolaylarınadahaçokönemverdiğinigösterecektir.

Bütünsel kalkınma modelini daha iyi açıklamak için, tersi olan maddikalkınmamodelinebakalım.BununenaşırıörneğipetrolzenginibazıArapşeyhlikleridir. Petrodolarlar sayesinde bu ülkelere en son teknolojigetirtilmektedir – otomobiller, uçaklar, bilgisayarlar, fabrikalar. Deniz suyuiçilebilir hale getirilmekte, çölde tarım yapılmaktadır. Fakat bu ülkeler, 20.yüzyılın en yeni teknoloji ürünlerinden yararlanırken toplumsal ve kültüreldüzenlerinde az çok 8. yüzyılın hayatını yaşamaktadırlar. Onca teknoloji,bilgisayarlar, bu insanların 8. yüzyıla benzer bir hayatı yaşamalarına engeldeğildir. 1950’den sonra, tabii Arap şeyhlikleri derecesinde olmamaklabirlikte, Türkiye’de bütünsel kalkınma modeli bir ölçüde terk edilmiş vemaddi kalkınma modeline doğru bir kayma olmuştur. Böylece yol-baraj-fabrikayapımıbüyükbiröncelikalmış,toplumsalvekültürelkalkınmabirazarkadüzlemeitilmiştir.

İdeolojikBakımdanAtatürkçülük(6Ok)

Şimdi de 6 oka bakalım. Yukarıda sırası geldikçe bu ilkelerden bazılarıüzerindedurmuştum.ÖrneğincumhuriyetçilikilkesininAtatürk’ünkafasındabiçimsel bir anlayışla sınırlı olmadığını, doğrudan demokrasiyi içerdiğinisaptamıştık. Atatürk dönemi, Avrupa genelinde totaliterliğe bir yönelişvarken, o sistemlere göre daha demokratik bir niteliğe sahipti. Sağlıklı birdemokrasi değerlendirmesi, incelenen düzeni çağdaşı olan başka düzenlerlekarşılaştırmakla olur. Eski Atina onca köleye, siyasal haklardan yoksunyabancıya, kadınların siyasette hiç payı olmamasına rağmen, yine dedemokrasiydi, çünkü Isparta ya da Pers İmparatorluğu’na göre daha

demokratikti.AynıbiçimdeAtatürkdüzenidedemokrasibakımındanAvrupademokrasi ortalamasının üstündeydi. Bu yüzdendir ki faşizmin sillesiniyiyerek üniversitelerinden kovulan 142 Alman üniversite mensubu, uzuncabirsüreoturmakniyetiyle(çünküTürkçeöğrenipTürkçedersvermeyikabuletmişlerdi)Türkiye’yegelmişlerdir.Birçoğubilimdallarınınenseçkinlerindeuzman olan bu kişilerin, bir diktatörlükten başka bir diktatörlüğe gidecekkadar saf ya da çaresiz olduklarını düşünmek için bir neden yoktur.BugünTürkiye demokrasi bakımından Atatürk dönemine göre çok daha ilerdedir.Amabubizifazlasevindiremiyor,çünküAvrupademokrasisiikidünyasavaşıarası döneme göre bizden daha ileri gitmiştir. Böylece mutlak anlamdailerleyen Türk demokrasisi, göreli olarak gerilemiştir. Onun için de bugündemokrasimiziAvrupaeksikbuluyorveeleştiriyor.

Milliyetçilik yadaulusçuluk ilkesi, saldırgan, yayılmacı olmayan (“yurttasulh, cihanda sulh”), yani barışçıl bir ilkedir. Irkçılıkla ilgisi yoktur.Dikkatedilirse, Atatürk “Ne mutlu Türk olana” dememiş, “Ne mutlu Türkümdiyene” demiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin her yurttaşı Türktür, ister Rum,ister Çerkez, ister Kürt, ister Ermeni, ister Yahudi, ister Arap olsun. Buulusçuluk, sağcı, tutucubir ulusçulukdeğildir.Tutucu (sağcı) ulusçular içinyeterli sayılan,Türkiye’yi bölgesininyada İslamâleminin engüçlüdevletiyapmakgibisınırlıhedeflerleyetinmeyenbirulusçuluktur.Türkiyedünyanınen ileri, en uygar ülkeleriyle ve her alanda yarışabilmelidir.Askerlik ya daiktisattaolduğukadar,sanatveyazında,insanhaklarıvebilimdedeönsaftaolmalıdır.Oysasağulusçulargenelliklevurguyu iktisat,askerlikvesiyaseteyaparlar.

Devrimcilik, aydınlanmayı Türkiye’de her yere ve hatta herkese yaymak,bütünsel kalkınmayı gerçekleştirmek ve bunun için etkin çabalar göstermekdemektir.Bu,henüzulaşılamamış,uzunvadelibirhedeftir,fakatbiranönceulaşmak gerekir. Ulaşılıncaya değin devrimcilik gündemdedir. Devrimcilik,devrimereklerininısrarveheyecanlagüdülmesidir.

Halkçılık, halkı gözeten, halktan yana siyaset gütmek demektir. Halkkavramıbütünsınıfvegruplarıkapsayanbirkavramolarakyorumlanabilirsede, öncelikle dar gelirli köylüleri, işçileri ve dar gelirli öbür kesimleriamaçlar. Halkçılık, dar gelirlileri öncelikle gözeten, onları her alandakalkındırmayı, toplumsal adaleti sağlamayı hedefleyen (maddi, kültürel) biranlayıştır.Halkçılık,halkdalkavukluğunakadarvarabilen,oyavcılığıdemekolan popülizm olarak yorumlanmamalıdır. Fakat çok-partili bir dizgedepopülizmyapmamanın pek kolay olmadığını kabul etmek gerekir.Tek-partiyönetiminde ilköncehalkınhoşunagitmesede, uzunvadedeonunyararınaolan vesayetçi uygulamalar yapmak tabii daha kolaydır. Atatürk devrimi1945’edeğin tek-partiyönetimindeyürümüştür.Devrimbellibiryaygınlığa,

tabanasahipolduktansonraçok-partilidizgeiçindedemesafealabilir.Bununiçin, iktidara gelmese bile, bir büyük partinin ödünsüz bir Atatürkçülüğüsavunmasıgerekir.EnbüyükpartilerindetemeldeAtatürkçüolmasıgerekir.

Devletçilik deneyimlerle geliştirilmiş bir ilkedir. Türkiye’de yeni yenigelişmekte olan kapitalist sınıf, 20’li yıllarda dişe dokunur bir sanayikuramayınca, ayrıca 1929 dünya iktisat bunalımının getirdiği perişanlıkkarşısında, çare olur umuduyla getirilmiş bir ilke. Bu sayede Atatürkdöneminde ve ondan sonra yıllar boyunca hatırı sayılır bir sanayi temelikurulabildi. Devletçilik, sanayi kurmak ve ekonomiye devletin düzenleyicieliniuzatmakdışında,devlet işletmelerindeçalışan işçileredüzgünkonutlar,okul,sağlıkhizmetleri,sosyalvekültürelbirortamdasağlıyordu.Yanisosyaldevletişlevidebusayedeyerinegetirilmişoluyordu.1980’edeğindevletçilikönemli işlevler gördü. Devletçilik yalnız Türkiye’de değil, Avrupa’nıngelişmiş kapitalist ülkelerinde de önemli başarılar elde etti. ÖrneğinFransa’da,otomobilüretenRenaultfirmasıyakınzamanlarakadarbirdevletişletmesiydi…1980’liyıllardadevlet işletmeciliğine sonvermek içindünyaölçüsünde büyük bir kampanya başlatıldı. Komünist sistemin çökmesi bukampanyaya büyük ivme kazandırdı. Yalnız eski komünist ülkelerde değil,kapitalist ülkelerde de devlet işletmelerini özelleştirmek için çalışmalaryapıldıveyapılmaktadır.

Türkiye bakımından şu söylenebilir: Ülkemizde kapitalist sınıf büyükgelişmeler göstermiş olmasına rağmen henüz gelişmiş ülkelerdeki güceeriştiği söylenemez. Dolayısıyla devletçiliğin burada işlevi henüz vardır.Devlet işletmeciliğinin bizatihi verimsiz olduğu, kâr edemediği de doğrudeğildir sanıyorum. Hükümetler devlet işletmelerinin kârlı, verimliçalışmasını isterlerse, bunu sağlamak ellerindedir. Devlet işletmelerinigereksiz yere borçlandırıyorlarsa, gereken yatırımları yapmıyorlarsa,gereğinden çok fazla işçi dolduruyorlarsa, başlarına nitelikli yöneticilergetirmiyorlarsa, bunların kârlı, verimli çalışmasını istemiyorlar demektir.Bugün Tekel her bakkala rakı verebiliyor, fakat bira ve kibrit veremiyorsa,bunun böyle olması istendiği içindir. Zira özel kesimin ürettiği bira vekibritlerinsatılmasıistenmektedir.

Bir de şu var: Seçmen, devlet işletmeciliğinin zararlı olduğuna ne denliinandırılırsa inandırılsın, bu işletmelerin istihdam sağlayıcı işlevinin defarkındadır.Kamuoyuaraştırmalarıbunubizegösteriyor.Türkiye’niniktisadigelişmesi Avrupa’nın düzeyine ulaşıncaya değin devletçiliğin gündemdekalması gerekir. Uluorta bir özelleştirme ile çok-partili dizgeyi uzlaştırmakzorgörünmektedir.

İNÖNÜVEÇOK-PARTİLİDÖNEMXXVII

İkinciDünyaSavaşıÖncesiveSavaşYılları

İnönü’nünCumhurbaşkanlığı

Türk tarihinin en büyük insanı, dünya tarihinin en büyük insanlarındanAtatürk,10Kasım1938’deöldü.Gördüğümüzgibi,ölümündenbiryılkadarönce Atatürk, İnönü ile 1925 başından beri kesintisiz sürmüş olancumhurbaşkanı-başbakan ilişkisine son vermiş, başbakanlığa Celal Bayar’ıgetirmişti. İnönü, Atatürk’ün ölümüne değin başbakan kalsaydı, ölümündeonun yerine gelmesi doğal olurdu. Şimdi, araya giren soğukluk nedeniylebazılarının kafasında soru işaretleri vardı.HattaAtatürk’ün hastalığının çokağırlaştığı bir dönemde, İnönü’yü istemeyen İçişleri Bakanı ŞükrüKaya veDışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın, aday olmaları için TBMM BaşkanıAbdülhalik Renda, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve Celal Bayar’ıyokladıkları anlaşılıyor. Fakat İnönü bürokrasiye ve Cumhuriyet HalkPartisi’ne, dolayısıyla TBMM’ye o denli egemendi ki, kimse bu önerilerinüstünde durmadı. Üstelik Çakmak, ki orduyu temsil ediyordu,cumhurbaşkanının İnönü olması gerektiğini söylemişti. Böylece 11 Kasım1938günüTBMMİnönü’yücumhurbaşkanıseçti.

İnönü Bayar’ı yeniden başbakan yaptı. Yeni hükümette Şükrü Kaya ileTevfikRüştüAras’ınyokluğudikkatiçekiyordu.AyrıcaBayar’ınyakınlarıylailgili birtakım kovuşturmalar kısa bir süre sonra onu çekilmeye zorladı. 25Ocak1939’daRefikSaydambaşbakanoldu.

İnönü, cumhurbaşkanı olur olmaz, Atatürk dönemine göre daha çoğulcu,daha demokratik bir yaklaşımdan yana olduğunu gösteren davranışlardabulundu. 6 Aralık 1938’de Kastamonu’da CHP kongresinin açılışında ve 2Mart 1939’da İstanbulÜniversitesi’nde,CHP’nin bütün yurttaşları kucaklarbir hale getirilmesinden, halkçı bir yönetimin bütün gerekleriningerçekleştirilebilmesindensözetti.1939Mayıs’ınınsonundayapılan5.CHPkurultayındaTBMM’de, hükümeti denetleme işlevini görecek olan veCHPkurultayıncabelirlenecek21kişilikbirmüstakilgrupkurulmasıkararlaştırıldıve grubun başına Ali Nihat Tarlan getirildi. (Bunun dışında, 1931’denbaşlayarak TBMM’ye “müstakil” mebuslar seçilmekteydi.) Partiyicanlandırmakiçin,1936’danberiuygulanagelmişolandahiliyevekilininCHPgenelsekreterliğinideüstlenmesiyöntemindenvazgeçildi.1939seçimlerindemebus adayları saptanmadan önce ikinci seçmenler Ankara’ya çağrılarakkendileriyle danışma toplantıları yapıldı. Kâzım Karabekir, Fethi Okyar,Hüseyin Cahit Yalçın gibi Atatürk dönemi küskünlerinin CHP’den mebusyapılmalarıdabiryumuşama işaretiydi.Bununlabirlikte26Aralık1938’deyapılanCHPolağanüstükurultayındaAtatürk’e“ebedi şef” sıfatıverilirken,

İnönü’ye de “milli şef” ve “değişmez genel başkan” sıfatları verildi.İnönü’nün onayı olmadan kendisine bu sıfatların verilemeyeceğini kabuledersek,ortayabirtutarsızlıkçıkmıyormu?Ayrıcamüstakilgrubunetkilibirdenetim işlevi yürütemediği anlaşılıyor. Bu tutarsızlığı yaklaşan vegerçekleşen II. Dünya Savaşı koşullarıyla açıklamak olanaklıdır. O büyükbadirede dümenin sağlamellerde bulunmasında yarar görüldüğü anlaşılıyor.AyrıcaAtatürk’ünölümüyleortayaçıkanyetkeboşluğunudoldurmasorununudahesapetmekgerekir.

II.DünyaSavaşı

İtalya yıllardır saldırgan bir siyaset gütmekteydi. 1935’te Etiyopya’ya(Habeşistan) saldırıp onu sömürgesi yapmıştı. 1936’da Almanya VersaillesBarış Antlaşması’na göre askersizleştirilmiş olan Ren bölgesine askerinisokmuştu. 1938’de içten çökerttikten sonra Avusturya’yı ilhak etti. Hemenardından Çekoslovakya’dan toprak istemeye başladı. Barışın bozulmamasıiçinİngiltere,FransaveİtalyaAlmanyaileMünih’tebirkonferansyaptılarvesonbirödünolarakÇekoslovakya’nınSüdetbölgesiniAlmanya’yavermesinikabul ettiler (29 Eylül 1938). Ne var ki, 6 ay geçmeden Almanlar bütünÇekoslovakya’yıişgalettiler.İngiltereveFransaazgınAlmanyayılmacılığınadur demek üzere kesin bir tutum aldılar. 31 Mart 1939’da Polonya’nınsınırlarını garanti ettiler. Nisan 1939’da İtalya Arnavutluk’u istila etti. Bu,Türkiye’yiyakındanilgilendirenbirgelişmeydiveonuİngiltereveFransa’yayaklaştırdı. Türkiye, İngiltere ile ve Hatay sorununu kesin çözüme (ilhak)kavuşturanantlaşmadansonra,Fransailebirerbarışbildirgesiyayımladı.Busırada İngiltere ve Fransa, Sovyetler Birliği ile de anlaşmak üzereMoskova’da birtakım görüşmeler yapıyorlardı. Ne var ki İngiliz ve Fransıztemsilcileri alt düzeyde kişilerdi ve Sovyet isteklerine karşı zorlukçıkarıyorlardı. Stalin, Batılıların Sovyetler’i Almanlara kırdırmakistediklerinden kuşkulanıyordu. Bu yüzden Almanlar bir saldırmazlıkantlaşması vePolonya’yı paylaşmayı önerince, bunu kabul etti (23Ağustos1939). Böylece Nazilerle komünistlerin bir anlaşmaya varmaları bütündünyayıhayretedüşürdüğügibi,Türkiye’yideçoktedirginetti,çünküötedenberiSSCB’ninyanındaolmayaözengösterenbirsiyasetgüdülmüştü.1Eylül1939’daAlmanya’nınPolonya’yıistilaetmesibardağıtaşırandamlaolduveİngiltere ileFransaAlmanya’ya savaş ilan ettiler.Böylece II.DünyaSavaşıbaşlamışoldu.17Eylül’deSovyetlerDoğuPolonya’yıişgalettiler.19Ekim1939’daTürkiye,Fransaveİngiltere’ylebirittifakantlaşmasıimzaladı.BunagöreAkdeniz’desavaşçıkarsa,üçdevletyardımlaşacaklardı.

II. Dünya Savaşı Eylül 1939’da çıktı, fakat 10 Mayıs 1940’ta AlmanyaFransa’yasaldırıncayadeğin,Fransız-Almansınırındahiçbirvuruşmaolmadı.BuyıllardaFransız toplumubiroydaşma (consensus)kırılmasınauğramıştı.

Fransız solunun bir bölümü demokratik yollardan sosyalist bir toplumkurmayıdüşlerken(sosyalistler),birbölümüdegerekirseihtilalyoluylaaynıamaca ulaşmayı düşünüyordu (komünistler). Fransız sağının büyük bölümüise, nasıl gelirse gelsin, sosyalist düzeni insanlık dışı korkunç bir olasılıkolarakgörüyordu.Onuniçinsağınbirçokkesimi,şiddetyoluylasosyalizminher türlüsünü kurutmaya azmetmiş olan faşizme yakınlık duyuyordu. Hattabunlardan bazıları Hitler’i ve faşizmi Fransız solundan daha az tehlikelibuluyorlardı.NitekimFransa,savaşilanettiktensonraFransızfaşistleriyerineKomünist Parti’yle uğraşmaya koyulmuş, Fransız Komünist Partisi’niyasadışı ilan etmişti. Almanlar yıldırım savaşı yöntemleriyle Fransa’yasaldırınca, Fransız ordusu çabuk çözüldü. Fransız hükümeti, mücadeleyisürdürmeolanakları varken, sağınHitler’e yatkınlığı yüzünden, barış istedi.Bu arada İtalya, Fransa’ya ve İngiltere’ye savaş ilan edince, Türkiye’ninsavaşagirmesigündemegelmişoldu.FakatTürkiye, savaşagirdiği takdirdeSSCB’yikarşısınaalmışolacağınıönesürerektarafsızolduğunuduyurdu(14Haziran 1940). İnönü hemen hemen savaşın sonuna değin bu tutumunusürdürecekti.

Bulgaristan Almanya’nın yanında olduğu için, Türkiye bir anlamdaAlmanya ile sınırdaş olmuştu. Üstelik 1941 ilkbaharında AlmanlarYugoslavya ve Yunanistan’ı işgal ettiler. Türkiye artık Nazi Almanyası’ylaburun burunaydı. Hitler Ortadoğu petrollerine ulaşmak için Türkiye’yesaldıracak mıydı? Fakat çılgın Hitler şimdi asıl hedefine saldıracaktı:komünist Rusya. 22 Haziran 1941 günü Rusya’ya saldırmadan 4 gün önceTürk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması imzalandı. Antlaşmanınİngiltere ve Fransa ile yapılan ittifaka aykırı olmadığı belirtilmişti. Türkiyeçokdengeliveduyarlıbirtarafsızlıksiyasetiyürütüyordu.Basındavedevletadamları arasında kimileri İngiltere’ye, kimileri Almanya’ya eğilimliydiler.1941-42’deAlmanyaRusya’nın büyük bir bölümünü istila etti, yakıp yıktı.Sovyetler’insavaşsırasında20milyoninsanyitirdiklerisöylenirki,ortaboybir ülkenin toplam nüfusu demektir. Fakat pes etmiyorlardı. İngiltere veözellikleABD’denyardımalıyorlardı.Almanya’nıngücü artık tükeniyordu.Kasım1942’debaşlayanSovyetsaldırılarıkarşısındaStalingrad’dakiAlmanorduları teslim oldular (Ocak 1943). Aynı yıl Müttefikler Kuzey Afrika’yaegemen oldular ve İtalya’ya çıkarma yaptılar. Ardından, başta İngiltere,MüttefiklerTürkiye’yesavaşagirmesiiçinbaskıyapmayabaşladılar.30Ocak1943’te İngiltere Başbakanı Churchill gizlice Adana’ya geldi ve İnönü ilegörüştü.Yılınsonunda,Aralık’taİnönüKahire’yeçağrıldı,oradaChurchillveABD Başkanı Roosevelt ile görüştü. İnönü’ye, 1939 İttifak AntlaşmasıgereğinceTürkiye’ninsavaşakatılmasıgerektiğisöyleniyordu.Churchillyenicepheyi Balkanlar’da açmak istediği için bu konuda ısrarlıydı. (Bu sayedeKızıl Ordu’nun ve dolayısıyla komünizmin Doğu Avrupa’ya girmesini

önlemeyi umuyordu.) İnönü de Türk ordusunun silah ve malzemeyetersizliğini öne sürüyordu. Karşı taraf bunun için Türkiye’ye silah vecephane veriyordu, fakat bu yetersizdi. Çünkü Almanlar geriliyorlardı amageceleri Alman kentlerini cehenneme çeviren yoğun bombardımanlararağmen, sonuna değin büyük bir inanç ve etkililikle dövüşmeye devamedeceklerdi.Örneğin,savaşınsondönemlerindeLondra’yayenibuluşlarıolanV-1 ve V-2 adlı güdümlü füzeleri fırlatmayı başardılar. Makineleşememiş,yeni silahları az olan Türk ordusunun Almanlara karşı bir saldırı savaşıyürütmesi çok zordu. Zaten yeni cephe 6 Haziran 1944’te Fransa’nınNormandiya kıyısına yapılan çıkartmayla açıldı. Nisan 1944’te TürkiyeAlmanya’yakromgönderiminidurdurdu.2Ağustos’taAlmanyaileilişkilerinkesilmesine karar verildi. Müttefikler savaş sonrasında Milletler Cemiyetiyerine BirleşmişMilletler adında, barışı koruyacak yeni bir örgüt kurmayakarar vermişlerdi ve bu amaçla San Francisco’da uluslararası bir konferanstoplanacaktı. Bu konferansa katılmanın şartı Almanya ve Japonya’ya savaşilan etmekti. Türkiye 23 Şubat 1945’te bunu yaptı. O aşamada artıkTürkiye’ninAlmanyailefiilensavaşmasısözkonusudeğildi.ZatenAlmanya7Mayıs’takayıtsız şartsız teslimoldu.Söylendiğinegöre,Hitler son anlaradeğin Batılılarla bir olup komünizmin kalesi Sovyetlerle savaşma umutlarıbesliyormuş. Savaşın sonundan kısa süre sonra Batılılarla SSCB’nin arasıbozulacaktı,amaönce,AlmanyaveonunAvrupa’yatekbaşınaegemenolmahayaliyerlebiredilecekti.

İnönü ve Türkiye savaşa katılmadıkları için bazılarınca haylieleştirilmişlerdir. Almanya ile Sovyetler savaşmaya başlayınca hukukenTürkiye’nin katılması gerekirdi. Ne var ki Türk ordusunun teknik donanımaçısındanbirtaarruzsavaşıyürütmesiolanaksızdı.Belkiİnönü’nünkorkusu,AlmanlarkarşısındabiryenilgininTürkiye’yivedevriminitehlikeyesokacaksonuçlar doğurmasıydı. Böyle bir yenilgi ortak bir yenilgi olurdu ama buarada Trakya’da bazı topraklarımız, bir süre için de olsa, Alman işgalineuğrayabilirdi.SonrabelkiAlmanlarakarşıharekâtyürütmekiçin,Türkiye’yekarşıyayılmacıemelleriolduğuortayaçıkmışolanSovyetler’indeülkemizeasker göndermesi söz konusu olabilirdi. Bütün bunlar büyük belirsizlikler,büyük tehlikeler doğurabilirdi. İnönü ise haklı olarak her türlü macerayakarşıydı.

İktisatSiyaseti

Bayar’ın ardından gelen Refik Saydam hükümeti, savaşın başlamasıüzerine, ekonomiyi ve fiyatları denetim altına almak için 18 Ocak 1940’taMilliKorunmaKanunu’nuçıkarttı.Böylecebirsavaşekonomisiuygulamasıbaşladı. 1942’de Refik Saydam’ın ani ölümü üzerine başbakanlığa ŞükrüSaraçoğlu geldi (9 Temmuz 1942). Behçet Uz ticaret bakanı oldu. O güne

değinfiyatlarazçokdenetimaltındatutulmuş,fakatüretimartırmaveithalatolanaksızlıkları yüzünden birçok mallar ortadan kalkmış ve karaborsaoluşmuştu. Yeni hükümet uygulamayı tersine çevirerek fiyatları serbestbıraktı. Kanun gereğince kurulmuş olan İaşe Müsteşarlığı ve ona bağlıörgütler kaldırıldı. Fiyatlar fırladı, genel fiyat düzeyi 1942’de%90, 1943’te%75 arttı. Çiftçi ve tüccarın, sanayicinin durumu iyileşti. Dar gelirlikentlilerindurumuçokzorlaştı.İnsanlarımızbugünkügibienflasyona“alışık”değillerdi.Büyüktepkilerortayaçıktı.Busefersavaşkoşullarınındoğurduğuolağanüstü zenginlikleri vergilendirmek yoluna gidildi. Kasım 1942’deçıkarılan Varlık Vergisi Kanunu burjuvazinin servetini (gelirini değil) birdefaya mahsus ağır biçimde vergilendirecekti. Komisyonların saptadığıvergiyi bir ay içinde ödemeyenler önce toplama merkezlerine (kamplara),sonradaçalıştırılmaküzereErzurum’unAşkale’sinesevkedileceklerdi.

Maalesef Varlık Vergisi ve uygulaması Cumhuriyetimiz için pek yüzağartıcı olmamıştır. Bir kez borç ödemek için insanların bedenen zorunluçalıştırılmaları (Aşkale’deki insanlara taş kırdırılıyordu) çağdışı biruygulamaydı.SonraeşitlikkuralınaaykırıolarakMüslümanolmayanlara(birölçüdedönmelere)Müslümanlardançokdahaağırvergiyazılmıştı.Aşkale’yegönderilen1.400kişininhementümüMüslümanolmayanlardandı.Üçüncüsü,ödemek için tanınan süre, mal mülk satarak ödemeye olanak vermeyecekkısalıktaydı. Bütün mal mülk sahiplerinin ellerindekini satmak için ortayadöküldükleribirortamdafiyatlarınnasıldüşmüşolduğunu,nasılyokpahasınasatışlaryapıldığınıtahminetmekzordeğildir.Batıkamuoyundaçokolumsuzdeğerlendirmelerdensonra,1944başındaVarlıkVergisiKanunuyürürlüktenkaldırıldı.

Tarım kesimini vergilendirmek için Haziran 1943’te Toprak MahsulleriVergisiKanunuçıkarıldı.Budasavaşortamınınolağanüstübiryasasıolarakdüşünülmüştü.Çiftçiler yetiştirdikleri ürünün%10’unu ya nakden ya aynenödeyeceklerdi. Vergi, aşara benzeyen, fakat mültezime başvurmadandoğrudan devlet tarafından toplanan bir vergiydi. 1946’da yürürlüktenkaldırıldı.

KöyEnstitüleri

1940’a gelindiğinde kırsal kesim genellikle Cumhuriyet’in nimetlerindenpekazyararlanabilmiş,yaşamabiçimi,teknolojisi,zihniyetiylebüyükölçüdeortaçağ, hatta belki ilkçağda kalmış bir kitle olarak duruyordu. Nüfusun%81’iköydeoturuyordu,yaninüfusunbüyükçoğunluğubugeridüzeydeydi.1935nüfussayımınagöreTürkiye’deerkeknüfusun%23,3’ü,kadınnüfusun%8,2’si okuryazardı. 40.000 köyden (sonradan köy ya da kırsal yerleşimbirimisayısının60.000olduğuanlaşılacaktı)31.000’indeokulyoktu.Varolanköyokullarınınçoğu3yıllıkokullardı.Cumhuriyetyoksulolduğuiçin,köyler

çok engebeli geniş bir ülkede, çok dağınık oldukları için yol, okul, elektrikgötürülememişti. Pilli radyo köylünün edinemeyeceği lüks bir aletti. Okulyapılsa, kentli öğretmeni köyün o günkü çok ilkel koşullarında tutmak çokzordu. Onun için daha Atatürk zamanında askerliğini onbaşı ya da çavuşolarakyapmışköylülerdenköyöğretmeniyetiştirmekuygulamasıbaşlamıştı.Köy enstitüsü tasarısı bu başlangıcı daha esaslı biçimde kısa zamandayaygınlaştıracakbiruygulamaolacaktı.

17 Nisan 1940’ta kabul edilen Köy Enstitüleri Kanunu ile birlikte TarımBakanlığı’nın saptadığı 11 değişik yörede köy enstitüleri açıldı. 1937-38’deaçılmışolan3öğretmenokuludaenstitüyedönüştürüldü.Enstitüyealınacakçocuklar5yıllıkköyokullarınıbitirenlerarasındanseçiliyorlardı.Enstitüde5yıl okuyorlar, fakat buöğreniminyarısı kültür, yansı teknik-tarımoluyordu.Teknik-tarım dersleri uygulamalı oluyor, öğrenciler yapı yapmasını,marangozluğu enstitü binalarını yaparak, tarım ve hayvancılığın yeniyöntemlerini öğreniyorlardı. Kızlar ve erkekler birlikte okuyor, birlikteçalışıyorlardı. Mezun olanlar geldikleri yörede bir okula atanıyorlardı.Öğretmenin geleceği 3 yıl önceden ilgili köye bildiriliyor, köyün okul veöğretmeneviyapması isteniyordu.Devletöğretmenekendigereksinmelerinikarşılayacakve tarımderslerindekullanılacakkadar toprak, tarımaletlerive60TLsermayeveriyordu.İlk6yıldayalnızca20TLaylıkalıyorlardı.1948’edeğinenstitüsayısı21’eçıkarıldı.1942’deHasanoğlan’da3yıllıkbiryüksekbölümaçıldı. 1954’edeğin25.000enstitülüöğretmenyetiştirildi.Bubüyükbaşarı İnönü, Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ve İlköğretim GenelMüdürü İsmail Hakkı Tonguç’un eseridir. Bu denli kısa sürede, savaşşartlarında, yokluklar içinde, Türkiye’nin değişik köylerinden 25.000öğretmenyetiştirilmişolmasıbaşlıbaşınabirbaşarıdır.BunlarıniçindenFakirBaykurt,MahmutMakal,TalipApaydıngibiünlüyazarlarçıkmıştır.25.000ilkelköye,Atatürkdevrimineinanmış,çağdaşinsanıngelmesiiseönemlibirolaydır. Bunlar hem öğretmen, hem çağdaş tarımcı, hem yapı vemarangozluktan anlayan, asgari sağlık bilgileri olan, köylünün hükümetkapısındaki işleriniçözebilecek,üstelikkendisideyöreköylüsüolduğu içinköylüleri anlayacak, onlarla iletişim kurabilecek insanlardı. Bugün Atatürkdevrimi Türkiye’de kök salabilmişse, ülkemiz şimdiki gelişmişlik düzeyineulaşmışsa,bundaköyenstitülerininönemlipayıyadsınamaz.

XXVIII

İnönüÇok-PartiliDizgeyiKuruyor

UluslararasıOrtam

SavaşınsonucuyalnızcaAvrupa’dahegemonyakurmakisteyenAlmanyaveİtalya ile, Uzakdoğu’da hegemonya peşinde olan Japonya’nın yenilgisianlamınagelmiyordu.Aynızamandabuülkelerinideolojisiolanfaşizminveırkçılığın da yenilgisi anlamına geliyordu. Artık dünyada demokratik-kapitalist ve komünist ideolojiler boy ölçüşecekti. Türkiye 1939’da Batıburjuvademokrasilerininyanındayeralmıştı.OzamanSSCBAlmanyailebirolmuş, Türkiye’ye yönelik yayılmacı emellerini belli etmişti. Daha sonraSSCB,AlmansaldırılarınauğrayıncaBatıdemokrasileriylesaf tutmuştu.Nevar ki yayılmacı siyasetini sürdürüyordu. Stalin yönetimindeki SovyetlerBirliği,I.DünyaSavaşıöncesindeÇarlıkRusyasıtopraklarıolanülkelerigerialmak istiyordu. Bu, Finlandiya, Polonya, Çekoslovakya, Romanya,Türkiye’den toprak, Latvia, Estonya, Litvanya’yı egemenliği altına almasıdemekti. Türkiye’den istediği topraklar, Osmanlı Devleti’nin Brest-LitovskAntlaşması’ylaeldeettiği,kendisinindahaönce1878BerlinAntlaşması’ylayitirmiş olduğu yerlerdi. Stalin,Türkiye’den toprak elde etmek dışında, sözkonusubütünöbüryerlerieldeedecekti.

19Mart 1945’te SSCB 1925’te Türkiye ile imzalamış olduğuDostluk veSaldırmazlık Antlaşması’nı yenilemeyeceğini, yeni bir antlaşma yapmakistediğini bildirdi. Türkiye yeni bir antlaşma yapmaya hazır olduğu yanıtınıverdi. Fakat SSCB’nin Boğazlar’ın iki ülke tarafından ortak savunulmasınıistediğiortayaçıktı.Sovyetlerbunuresmenistemiş,Türkiyedereddetmiştir.Yine bu sıralarda Gürcistan’da bazı profesörlerce Kars ve Ardahan’ınülkelerine iadesinden,Bulgaristan’daTürkiye ile sınır“düzeltme”sindensözedildiğigörüldü.Sovyetler’inhenüzBatılıülkelerlearasıbozulmamıştı.

Türkiye’nin savaşa geç katılması, savaş sırasında Almanya’ya kromsatması,Stalin’inBatılılarnezdindeTürkiyealeyhindekullandığıkonulardı.Batılıların Sovyetler’le ipleri koparmadıkları sürede Türkiye uluslararasıalandabiryalnızlıkdönemigeçirdi.FakatzamanlaBatıile,özellikleABDilebir yakınlık başladı. Nisan 1946 başında Missouri zırhlısının İstanbul’agelmesi, bu yakınlaşmayı simgeliyordu. 12 Mart 1947 günü ABDCumhurbaşkanı Truman kongreye, Türkiye ve Yunanistan’ı Sovyettehdidindenkorumaküzerekendiadıylaanılanbirsiyasetbaşlattığınıbildirdi(TrumanDoktrini).AynıyılTürkiye-ABDAskerîYardımAntlaşmasıyapıldı.1948’de yine ABD ile bir iktisadi yardım antlaşması bağıtlandı. Bu,Avrupa’nınkomünizmekaymamasıiçinABD’ninbaşlatmışolduğu“MarshallYardımı”çerçevesindeydi.Türkiye1949’daAvrupaKonseyiüyesioldu.

Çok-PartiliDizgeyeGeçiş

İştebuortamdaİnönüçok-partilisiyasalyaşamageçmekararıaldı.Ondansonradaiktidardayadamuhalefette,sabırla,inatla,bazenkendipartisindekieğilimleremeydanokuyarak,dizgeninoturupyerleşmesiiçinçabaladı.İnönünedenbukararıaldı?Başnedenibütünselkalkınmaanlayışıdır.HiçbiralandaAvrupa’dan geri kalınmayacaksa, Avrupa’ya siyasal çoğulculuk egemenolduğunda,o çoğulculuğunTürkiye’dedebulunmasıgerekirdi.Tabii bunundış siyaset bakımından da yararı olacaktı. Sovyet tehdidi altındaki birTürkiye’ninBatı’yasığınabilmesi,Batı’nınsiyasaldeğerlerinipaylaşırsa,çokdahakolayolurdu.

Ama Avrupa’daki siyasal demokrasi genellikle sosyalist, hatta komünistpartileri de içeren bir dizgeyken, Türkiye’de bu tür sola kapalı bir dizgeolarak kabul edildi. Yalnızca sosyalist ve komünist partilere meydanverilmemekle kalınmadı, keskin ve abartılı bir komünizm düşmanlığıbenimsenerek, sosyalistveyabenzeridüşüncelerekarşıdabiryasaklamavecezalandırma tavrıgüdüldü.TürkCezaKanunu’nun141.ve142.maddelerikomünizm “propaganda”sına 7,5 yıldan 15 yıla uzanan olağanüstü ağırlıktabircezagetiriyordu.Ülkedeestirilenhavaöyleydiki,mahkemelerbucezalarıuygulamakta pek duraksama göstermiyorlardı. Bu tutumun ve havanıngörünürdeki gerekçesi SSCB’nin 1945’te Boğazlar’a, Kars ve Ardahan’agözünüdikmişolmasıydı.FakatTrumanDoktrini,AvrupaKonseyiüyeliğivekısa bir süre sonra daNATO üyeliği sayesinde Türkiye güvenliğini kat katsağladığı halde, üstelik SSCB Stalin’in ölümünün ardından Türkiye’ye birnota vererek taleplerinden vazgeçtiğini ve yeniden bir dostluk antlaşmasıyapmayahazırolduğunubildirdiği(1953)halde,Türkiye’debuhava60’laradeğin sürdü.Hattakısmenbugünedek sürdüğüde söylenebilir.Komünisttirdiye,Rusya’ya kaçtı diyeTürkiye’nin en büyük şairlerindenbirinin,NâzımHikmet’in şiirleri uzun yıllar tümüyle ortadan kalktı. Bu şiirlerin evindebulunduğunu söylemeye kimse cesaret edemezdi. Hâlâ okul kitaplarınadönebilmişdeğildirNâzımHikmet.OysaSevrAntlaşması’nıimzalamışolanRıza Tevfik’in şiirlerine bu kitaplarda hep yer verilir. Doğrusu da budur.Yıllarboyunca,dünyacaünlüRussalatasına“Rus”demeyecesaretedilemedi,Amerikalıları da herhalde hayrete düşürecek biçimde “Amerikan salatası”dendi. Bu garip, hastalıklı hava bir ölçüde, bir aralık (1949-53 yılları)ABD’de estirilmiş olan McCarthy’cilik akımının etkisiyleydi. Fakat ondandaha şiddetli olduğu, daha uzun sürdüğü söylenebilir. Bunun bir nedeni,Atatürkdevrimini,“zihninsınırsızözgürlüğü”nübenimsemeyenyadaancakkısmenbenimseyenkimi insanlarımızın,buduyguvedüşüncelerinibilinçli,ama çok kez de bilinçsiz olarak aşırı bir komünizm karşıtlığı ilemaskelemeleri olabilir. Köy enstitülerinin komünistlikle suçlanması gibi…Nedenineolursaolsun,siyasetvedüşünceözgürlüğünekonanbukısıtlama,

Türkiye’deki demokrasiyi Batı Avrupa demokrasi ortalamasına göre eksikkılıyordu. Bu da Türkiye’nin saygınlığını azaltmıştır. Oysa AtatürkdönemindeTürksiyasaldüzeniAvrupademokrasiortalamasınınaltındadeğil,üstündeydivetabiionagöredesaygınlığıvardı.

Şimdiçok-partililiğinadımlarınıgörelim.İnönü19Mayıs1945GençlikveSpor Bayramı mesajında “halk idaresi”nin geliştirileceğini müjdeliyordu.ZatensavaşınsonuileAvrupa’daortayaçıkandemokrasiortamındancesaretalanCHPiçindekikimihoşnutsuzlarkıpırdanmayabaşlamışlardı.Bunlardanmilletvekili olan dördü, yani Celal Bayar, AdnanMenderes, Fuat Köprülü,Refik Koraltan, 7 Haziran 1945 günü CHP grubuna “Dörtlü Takrir” diyetanınmışolanbirönergeverdiler.Önergelerinde,özellikleparti içindeözgürbir tartışma ortamının yaratılmasını istiyorlardı.O sırada Türkiye’de toprakreformuna olanak verebilecek bir yasa tasarısı TBMM’ye sunulmuştu:Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu. İnönü ve Tarım Bakanı Şevket RaşitHatiboğlu’nun girişimiyle hazırlanan bu yasanın 17. maddesine göre,topraksızyadaaztopraklıçiftçiyitopraklandırmakiçindevlet,büyüktopraksahiplerinintopraklarınıkamulaştırabilecekti.Kamulaştırma,gerekirsetopraksahibinde yalnızca 50 dönüm bırakacak kadar kapsamlı olabilecekti.Kamulaştırma bedelleri de gerçek değere göre değil, arazi vergisinematraholarakbeyanedilendeğerdenödenecekti (md.21).Buhüküm toprak sahibiolanmilletvekillerini çok rahatsız etti.Aydın’ın büyük toprak sahiplerindenolan Adnan Menderes, yasa görüşülürken ağır eleştiriler getirenmilletvekillerinin başında geliyordu. Fakat İnönü bu konuda çok ısrarlıydı.Atatürk,ölümündenhemenöncekibirkaçmeclisaçışkonuşmasındatopraksızçiftçiyi topraklandırmak gereksinmesine değinmişti, ama somut bir adımatılmamıştı (ya da atılamamıştı). Şimdi İnönü bu davayı benimsemişbulunuyordu. Belki işin toplumsal yararları yanında, çok-partili ortamdaköylününsiyasaldesteğinieldeedebileceğinideumuyordu.

Böyle bir düşüncesi var idiyse, yanılıyordu. Taşraya toprak sahipleriegemendi.Kanun11Haziran1945’teTBMMtarafındankabuledildiğihalde,onun mimarı olan Hatiboğlu sonraki hükümetlerde bakan olamadığı gibi,1948’de kurulan II. Hasan Saka hükümetinde tarım bakanlığı, ÇiftçiyiTopraklandırmaKanunu’nunhasmıolanAdana’nınbüyüktopraksahibiCavitOral’a verildi. Söz konusu 17. maddenin hiç uygulanmadığını söylemeyegerekyok.YalnızbirbölümHazinetopraklarıçiftçileredağıtıldı.

DemokratParti’ninKuruluşu

Kimileri Demokrat Parti’nin (DP) kuruluşunu doğrudan ÇiftçiyiTopraklandırma Kanunu’na olan muhalefete bağlarlar. DP’nin salt bundankaynaklandığınıönesürmekabartılıolurama,DP’ninkuruluşveyaygınlaşmaaşamasındabununönemlibirpayıolduğusöylenebilir.İnönüDörtlüTakrir’i

grupta reddettirdi (12Haziran).Onun istediği, CHP içindeki hoşnutsuzlarınCHP’denayrılarakayrıbirpartikurmalarıydı.Bundanumduğuyararlarışöyletahmin edebiliriz: 1)Çok-partili dizgeyegeçilmiş olacaktı; 2)Parti içindekimuhaliflerden kurtulunacaktı; 3) CHP’den ayrılacak kişilerin kuracağıpartinin Atatürk devrimine karşı olması tehlikesi bulunmayacaktı. Bunakarşılık Bayar ve arkadaşlarının CHP’den ayrılmaya hevesleri yoktu. Partikurmak bir maceraydı. Daha iyisi, CHP’de kalıp ona egemen olmayaçalışmaktı. Atatürk’ün verdiği onca güvenceye rağmen Serbest Fırka’nınbaşına gelenleri biliyorlardı. Bayar, Fethi Okyar’ın durumuna düşmekistemiyordu.

DörtlüTakrir’inreddedilmesindensonraAdnanMenderesveFuatKöprülü,Vatan gazetesinde demokratikleşmeyi savunan muhalif yazılar yazmayabaşladılar. CHP bu davranışı parti disiplinine aykırı bularak ikisini deüyeliktençıkarttı(21Eylül).Bayar’ınikiarkadaşınaolandesteğinigöstermeküzereseçtiğidavranış,henüzpartikurmakonusundaiknaolmadığınıgösterir.CHP’dendeğil,milletvekilliğindenistifaetti(28Eylül).Bu,kendisiniyüksekbirmaaştanyoksunbırakanbirdavranıştı.Fakatİnönüısrarınısürdürüyordu.1Kasım1945’teTBMM’yi açış söylevinde, ülkeninbirmuhalefet partisineolangereksiniminiaçıkçadilegetirdi.OysaTemmuzbaşındamüteahhitNuriDemirağ tarafından kurulmuş bulunan Milli Kalkınma Partisi vardı. FakatDemirağtutucubirkişiolduğundan,İnönüopartiyigörmezliktengeliyordu.Artık Bayar’ın da aklı yatmaya başlamıştı. 1 Aralık’ta parti kuracaklarınıaçıkladı. 3 Aralık’ta CHP’den istifa etti. Ertesi gün İnönü’nün yemekçağrısınagittivegörüştüler.

Aynı gün (4 Aralık) “Tan Olayı” oldu. Zekeriya Sertel’in çıkardığı Tangazetesi sosyalist solayakınlığı ile tanınıyordu.BusıralardaSertelGörüşleradındabirdergihazırlığı içindeydi. İlanlaryapılmışveyazarkadrosu içindeMenderes ve Köprülü’nün bulunacağı duyurulmuştu. O gün birtakım“gençler”RusvekomünistaleyhtarısloganlarlaTanbasımevinevesolyayınsatan kitapçılara saldırarak tahrip ettiler. Polisin seyirci kalması, hukuka veuygarlığa sığmayan bu işin CHP tarafından kışkırtılmış, hatta düzenlenmişolabileceğiiddialarınayolaçtı.BelkibuvesileyleDP’yesoldanuzakdurmasıiçin de mesaj verilmiş oluyordu. 1946’da CHP’nin solundaki 3 partininkapatılması, bu partinin, solunda mutlak bir boşluk istediğini gösteriyordu.Mart’ta Sosyal Demokrat Parti, Aralık’ta Türkiye Sosyalist Partisi (genelbaşkanı Esat Âdil Müstecaplıoğlu) ve Türkiye Sosyalist Emekçi ve KöylüPartisi (genel başkanı Şefik Hüsnü Deymer) kapatıldı. Recep Peker’inbaşbakanlığısırasındaköyenstitülerini“dahamilli”kılmaktansözetmesi,solkarşıtıhavanınnasılherkesimikapladığının işaretidir.1947’deDil-TarihveCoğrafya Fakültesi’nde Niyazi Berkes, Pertev Naili Boratav, Behice Boranaleyhindesolcuolduklarıgerekçesiylebircadıkazanıkaynatılmayabaşlandı.

Öğrencigösterileriilebaşladıvebunaüniversite,TBMMvemahkemeleraletoldular. Söz konusu kişiler üniversiteden ayrılmak durumunda kaldılar.Berkes Kanada’da, Boratav Fransa’da, aynı gruptan olmakla birlikte dahaönce yurttan ayrılanMuzaffer ŞerifABD’de iş buldular ve başarılı oldular.Boran’ında,isteseydi,yurtdışındabaşarılıolacağısöylenebilir.BöylecegadreuğrayanAlmanprofesörlerinekucak açmışolanTürkiye, şimdikendi bilimadamlarınınbaşınıyiyordu.

DP 7 Ocak 1946’da kuruldu. Celal Bayar genel başkan oldu. Türlünedenlerle hoşnutsuz olanları çevresinde toplayarak, kısa zamanda yayıldı.Adından da anlaşılacağı üzere, DP’nin birinci amacı demokratikleşmeyisağlamaktı. CHP iktidarı bu yöndeki şikâyetleri karşılamak üzere Türkiyetarihinde ilk kez tek dereceli seçimi getirdi. Gazete kapatma yetkisinihükümettenalarakmahkemelereverdi.Üniversitelereözerklikverildi.Köylüve işçinin desteğini kazanmak için Toprak Mahsulleri Vergisi kaldırıldı,Çalışma Bakanlığı ve İşçi Sigortaları kanunları çıkarıldı. İnönü’nün“değişmezgenelbaşkan”sıfatınasonverildi,sınıfpartilerininvesendikalarınkurulabileceğikabuledildi.CHPbirdeaçıkgözlükyaptı.1947’deyapılmasıgerekenseçimyerineseçimiöne,1946’yaaldı.21Temmuz1946’dayapılanseçim tekdereceliydi amayargı denetimi yoktu, oylar açıkta veriliyor, gizlisayılıyordu(açıkoy-gizlitasnif),çoğunluksistemiuygulanıyordu,yaniseçimçevresi sayılan illerde, bir parti tek oy farkla önde olsa bile, bütün o ilinmilletvekillikleri onun oluyordu. 465 milletvekilliği için ancak 273 adaygösterebilen. DP 66 milletvekili çıkarabildi. Seçimlerin dürüst olarakyapılmadığıortadaydı.BuyüzdenCHPileDP’ninilişkilerikavgalıydı.TabiiikipartininTBMM’dekiilişkilerineyansıyordubudurum.

1946SeçimlerindenSonra

Yenidönemde İnönü,ŞükrüSaraçoğluyerineRecepPeker’i başbakanlığagetirdi.Peker’inTürkLirası’ndayaptığıve“7EylülKararları”diye tanınandevalüasyon büyük yankı uyandırdı, çünkü o devirde para değerinindeğişmesiçokolağandışıydı.1ABDdoları1,40TL’den,2,80TL’yeçıkarıldı.Peker’inTBMM’deMenderes’esinirlenerekeleştirilerini“psikopatbirruhunifadesi” diye nitelemesi ve Bayar’ı halkı isyana kışkırtmakla suçlamasıüzerine,DPmeclisiterketti.Bununüzerineİnönümüdahaleederek,Bayar’lagörüştü.Ortalıkyatıştı.DPilkbüyükkongresiniOcak1947’deyaptı.Kongre,HürriyetMisakıadındabirbildirgeyayımladı.BunagöreDP’ninkimisiyasaltalepleri kabul edilmezse DP milletvekilleri TBMM’den ayrılacaklardı. Butalepler,Anayasa’yaaykırıyasalarınayıklanması,dürüstseçimlerisağlayacakbirseçimyasasınınçıkarılması,devletbaşkanlığıilepartibaşkanlığınınaynıkişidebirleşmemesi (İnönü’nündurumu)diyeözetlenebilir.DPnedenlisertmuhalefet yaparsa Recep Peker de aynı sertlik ve hırçınlıkla karşılık

veriyordu. Meclisi terk etme tehdidini hükümet “komünist taktiği” diyeniteliyordu. İnönü bu durumun çok-partililik için iyi şeyler vaat etmediğinigörüyordu. Hakem rolünü üstlenerek Bayar’ı ve Peker’i birkaç kezdinlediktensonra,ikitarafıuzlaştırmayaçalışan12TemmuzBeyannamesi’niyayımladı.Bu,ilişkilerihayliyumuşattı.FakatPekerhırçınlıkyanlısıydı,yaniçok-partililiği sindirememişti.Onun içinde İnönüCHP içindePeker’ekarşıbir hareket başlattı.Milletvekili Nihat Erim’in başını çektiği bir grup gençmilletvekili, CHP grubunda Peker’e karşı oy kullandılar (35’ler hareketi).Peker,yandaşlarıylabirliktebirkaçgünİnönüilemücadeleyegirecekmişgibidavrandı,fakatsonraistifaetti.YerineHasanSakahükümetikuruldu(9Eylül1947).

CHP içindekisertlik-uzlaşmayanlılarıkavgasıDP içindede,hemdedahaşiddetliolarakcereyanetmekteydi.SertlikyanlılarıDPgrubunaegemendilerve parti yönetimini yumuşaklıkla suçluyorlardı. Aradaki gerginlik ileri birnoktayavarıncaMart1948’debirkısımmilletvekilininveyandaşlarınınpartiüyeliğine son verildi. Bunlar önce mecliste Müstakil Demokratlar grubunuoluşturdular, sonra da 20 Temmuz 1948’de Millet Partisi (MP) kuruldu.Kurucuları arasında Mareşal Fevzi Çakmak, Hikmet Bayur, Kenan Öner,Osman Bölükbaşı, Sadık Aldoğan vardı. Çakmak genel başkan oldu. MP,DP’yidanışıklıbirmuhalefetgütmeklesuçluyordu.FakatDP’ninbubiçimdebölünmesi, 1950 seçimlerinin de göstereceği gibi, tabana fazla yansımadı.Yinede1950’yedeğinDP’ninmilletvekilisayısıyarıyainmişti.

GünaltayHükümeti

HasanSaka,RecepPekergibisertlikyanlısıdeğildi.AmaDP’ninuğrundasavaşım verdiği demokratikleşmeyi gerçekleştirecek iradeden yoksundu.1948’deçıkardığıyeniseçimyasası,yargıdenetiminiiçermediğiiçin,DP,araveyerelseçimleriboykotetti.15Ocak1949tarihindeSakaistifaetti.YerineŞemsettin Günaltay geldi. Günaltay bir tarihçiydi. II. Meşrutiyet’te İslamcıakımın içinde yer almıştı. Güven oyu alırken sağlam bir demokrasi kurmavaadi verdi. Ne var ki, ilk uygulamaları din alanında oldu. Zaten 1948’deimam-hatipyetiştirmeküzere10aylıkkurslaraçılmıştı.(DPiktidarı1951’debukurslarıokuladönüştürdü.)GünaltayhükümetiCHPgrubunundahaöncealmış olduğu bir karar doğrultusunda ilkokullara seçmeli din dersi koydu.Aynı biçimde, Ankara Üniversitesi’ne bağlı bir İlahiyat Fakültesi kuruldu.1956’da din dersi ortaokullara (istemeyenler çocuklarını bu dersten muaftutabiliyorlardı)seçmelidersolarakkondu.[4]

DP 20 Haziran 1949’da 2. büyük kongresini yaptı. Millet Partisi’nindanışıklımuhalefet suçlamasınınbaskısı altındaolanDP,bukongredeMilliTeminat Andı diye bir bildirge ortaya çıkarttı. Buna göre, oylara tecavüzedilirse (yani seçim hilesi yapılırsa), halk meşru savunma durumunda

kalacaktı.Meşrusavunmayasalyollardanyapılacakama,hileyapanyönetimde ulusun husumetiyle karşılaşacaktı. Bu husumet sözcüğünden hareketleCHP, bildirgeye Milli Husumet Andı adını taktı. Herhalde bu baskının dakatkısıylahükümet,Şubat 1950’deTBMM’yeyeni bir seçimyasası tasarısıgetirdi.Tasarı ilkkezyargıdenetiminidegetiriyordu.SonundayasaDP’ninoylarının da eklenmesiyle kabul edildi. Tek sakıncası, nispi temsil yerineçoğunlukdizgesinikabuletmesiydi.Budizge50’liyıllardayapılan3seçimdeCHPaleyhindeişleyecekti.

14Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde DP, oyların%55’ini, CHP%41’inialdı. Görülüyor ki CHP yenilmiş, ancak bozguna uğramamıştı. Ne var ki,çoğunluk dizgesi bu yenilgiyi bozguna dönüştürüyordu. DPmilletvekilliklerinin%85’ini (408sandalye),CHPise%15’ini (69sandalye)almıştı. DP’liler seçim başarılarını yeni bir çağın başlangıcı olarakselamlıyorlardı.Gerçektendeönemlibirnoktayagelinmişoluyordu.1945’tesonaerendevrimcitek-partilidöneminardındanikincigenelseçimdeiktidar,kavgasızgürültüsüzmuhalefetpartisininelineteslimediliyordu.

İnönüDönemiDeğerlendirmesi

Bunoktada İnönüdönemi içingenelbirdeğerlendirmeyapabiliriz. İnönü,iktidardaolsun,muhalefetteolsun,Atatürkdevrimininbaşarılı bir savunucuve sürdürücüsü oldu. Dahası var. Devrime önemli katkılarda bulundu. Biriköy enstitüleri, öbürü çok-partili dizgeydi. Denebilir ki köy enstitülerisayesindeAtatürk devrimi, geri döndürülemez bir süreç haline getirilmiştir.Çok-partili dizgeye geçilmesi ise Atatürkçü bütünsel kalkınma anlayışının,evrensel değerlerin ölçüt alınması anlayışının bir sonucu sayılabilir. İnönühem iktidarda hem muhalefette, kıraç topraklarda yetiştirilmeye çalışılannarinbirçiçekolançok-partilidizgeyiesirgemekiçinyıllarcasabırladidindi,uğraştı.Siyasalrakibiniyereseren27Mayıs1960Devrimi’ndensonra,biranönce çok-partili dizgeye dönülmesi için çaba gösterdi. Talat Aydemir’inöncülüğünüyaptığı iki askeri darbegirişimini bizzat önleyipkırdı.Bununlabirlikte çok-partili dizgenin Türkiye’de ne ölçüde başarılı olduğu bugün detartışılmakta, ne denli demokrasiye (eşitlik ve özgürlüğe) hizmet ettiğisorgulanmaktadır.

İnönü döneminin birtakım olumsuzlukları yok değildir. Bunlardankimilerine yeri geldikçe işaret edildi: Varlık Vergisi’nin ırkçı ve insanhaklarınaaykırıuygulamaları,NâzımHikmet’inyıllarcahapistekalması,TanOlayı, DTC Fakültesi’ndeki tasfiye hareketi, çok-partili dizgenin sosyalistsolsuz kurulması, köy enstitülerinin “içinin boşaltılması”… Bunlar önemlikusurlardı ve İnönü’nün bunlardan siyaseten sorumlu olduğu kuşkusuzdur.Belkiİnönübunları istememişti,bunlardanrahatsızolmuştu,fakatönlemeyegücüyetmemişti.Çünküİnönübüyükbirdevletadamıydıvebirdöneminde

milli şefiydi ama,Atatürkdenligüçlüveetkilideğildi.OndaneAtatürk’ünnüfuzunedeolağanüstükişilikgücüvardı.

XXIX

DemokratPartiDönemi

DPHükümetininİlkBaşarılarıveBaskıÖnlemleri

DP dönemi büyük umutlarla başladı. TBMM tarafından cumhurbaşkanıseçilenCelalBayar,DPgenelbaşkanlığından istifa etti.BugörevbaşbakanolanAdnanMenderes’everildi.RefikKoraltanTBMMbaşkanıseçildi.FuatKöprülüdışişleri bakanlığınageldi.DPmuhalefetteykendemokratikleştirmevaadinde bulunuyordu, bu vaatlerin içinde grev hakkı bile vardı. Ne var kiiktidara geldikten kısa süre sonra bu vaatler unutuldu. DP bütün gücünüiktisadi kalkınmaya verdi. Zaten o sırada koşullar da buna elverişliydi.1950’de patlak veren Kore Savaşı dünyada birtakım hammaddelerin vetarımsal ürünlerin fiyatlarını yükseltmişti. Bu sırada Türkiye’de sayılarıgittikçeartantraktörvediğertarımaletlerisayesindetarımüretimindeönemliartışlar elde ediliyordu. Traktör sayısındaki artış aşağıdaki sayılardangörülebilir:

1924–220

1930–2.000

1948–1.756

1950–9.905

1956-43.727

Ekilen topraklar bu sayede 1948’de 9,5 milyon hektardan, 1956’da 14,6milyonhektarayükselmiştiki,bu,yaklaşık%50bir artışdemekti.SavaştansonraABD’ninözendirmesiyle1948’debaşlayangenişçaplıkarayoluyapımısürdürülerek,ogünedeğinpiyasayaaçılamamışolanbirçokkırsalkesimbuolanağa kavuşturulmuştu. 1952’de Türkiye’nin NATO üyeliğine kabuledilmesiönemlibirdış siyasetbaşarısıydı.TrumanDoktrini,MarshallPlanıve Avrupa Konseyi üyeliği ardından gelen bu gelişme, Türkiye’nin bir arayaşamış olduğu yalnızlığa bütünüyle son vermişti. (Kore Savaşı’na askergönderme kararı, kimi NATO üyelerinin Türkiye’nin katılmasına yaptıklarıitirazlarıgerialmalarınısağlamıştı.)TürkiyeveDPiktidarı için işlerçokiyigidiyordu.

Fakat bu iyi gidişe rağmenDP’nin, daha doğrusu önderlerinin –Bayar veMenderes– bir huzursuzluğu, bir hırçınlığı vardı. Nesnel koşulların o denlielverişliolmasınakarşın,onlarınburuhsaldurumunuanlamakkolaydeğildir.Ruhbilimsel birtakım nedenlerle belki kendilerini güven içindehissetmiyorlardı. İktidara geldikten sonra bile bir gün iktidardanayrılabileceklerinin rahatsızlığını duyuyorlardı. Oysa 1954 seçimleri 1950

seçimlerine göre daha parlak bir zaferle sonuçlanacaktı. Bu yüzden kimiyazarlar Menderes ve Bayar’da bir “İnönü fobisi” bulunduğunahükmetmişlerdir.

8Ağustos 1951’deTBMMhalkevlerini vehalkodalarını devletleştirenbiryasayı kabul etti.Halkevleri vehalkodalarıCHP’yebağlı bir örgüttü.Tek-parti döneminde bu durumun belki pek bir sakıncası yoktu. Fakat çok-partililikte hiçbir anlamı yoktu, çünkü bu örgüt bir parti hizmeti değil, birkamu hizmeti yapıyordu. Halkevleri örgütünün işlevlerini eskisi gibisürdürmek üzere Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanması düşüncesi CHPzamanında nedense gerçekleşmemişti. DP iktidarı, örgütü devletleştirirkenböylebiryolizlemekyerine,bütünokültüryuvalarını(478halkevive4322halkodası)birtaşınmazvetaşınırmalyığınıhalindeHazine’yeintikalettirdi.Örgütün kültürlendirme işlevi yok edildi. Dolayısıyla halkın aydınlanmasürecine büyük bir darbe indirildi. Bugün hâlâ o karanlık boşlukdoldurulabilmiş değildir. Okullarımızın büyük çoğunluğunun hizmet sunankitaplıklardan,gösterisalonlarındanvb.yoksunolduğudüşünülürse,vurulandarbeninağırlığıdahaiyianlaşılabilir.CHP’ningücünebirdarbeindirmeninbilincindeolanDP,Türkaydınlanmasınanasılbirdarbeindirdiğininacabaneölçüde farkındaydı? Araştırılması gereken bir konudur. DP’nin Türkaydınlanmasına indirdiği önemli bir ikinci darbe de CHP iktidarının sondöneminde başlatılmış olan köy enstitülerini yıkma etkinliğinin DP iktidarıtarafından bütünlenmesidir. DP Şubat 1954’te enstitüleri klasik ilköğretmenokullarınadönüştürdü.

1953’teDPbir işdahayaptı.CHP’ninbütünmalvarlığını“haksız iktisap”diyenitelendirerekHazine’yegeçirenbiryasaçıkarttı(14Aralık1953).Bu,anamuhalefetpartisininetkinlikolanaklarınıkısmakiçinbirhareketti.FakatDP’ninalerjisiCHPilesınırlıdeğildi.Hertürlümuhalefetekarşıolmalıydılarki,AtatürkvedevrimlerininaleyhindelerdiyeMilletPartisidekapattırıldı(8Temmuz1953).

1954seçimlerineyaklaşırkenhükümetbasındangeleneleştirilerekarşıağırcezalargetirenbiryasaçıkarttı.Mahkemeyeçıkartılangazetecileriddialarınıispat etmek hakkından da yoksun bırakılıyorlardı. Bu haksızlık birçok DPmilletvekilinibile isyanettirdi. 19DPmilletvekilinin“ispathakkı”uğrundaverdiklerisavaşMenderestarafındanalaykonusuyapılaraksonuçsuzkalınca,onlardaDP’denayrıldılaryadaçıkarıldılar.1955sonundaHürriyetPartisi’nikurdular. 19’ların içinde Turan Güneş, Ekrem Alican, Fevzi LütfiKaraosmanoğlu,EkremHayriÜstündağgibiisimlervardı.

2 Mayıs 1954 seçimlerinde DP oyların %57’sini, CHP %36’sını aldı.CHP’nin sandalye sayısı 31’e indi.Bundan sonra işler iyice çığrındançıktı.Birçoğu siyaset amaçlı, rastgele yapılan yatırımlar, dağıtılan krediler

enflasyona,dövizdarboğazına,malkıtlığınayolaçtı.Hükümetbunarağmeniktisadi planlama düşüncesini reddediyor, hatta alaya alıyordu. Bu sıradaABD’den 300 milyon dolar kredi istendi, alınamadı. Milli KorunmaKanunu’nun polis ve mahkeme önlemlerine, fiyat denetimlerine, tayınlamayöntemlerine başvuruldu (1955). Bu arada 25 yıl hizmet etmiş memurların“görülenlüzumüzerine”bakanlıkemrinealınmasıveemekliyesevkedilmesiuygulaması getirilerek, üniversiteliler ve yargıçlar üzerinde baskı kuruldu,tasfiyeler yapıldı. Gazetecilere ağır hapis ve para cezaları verdirildi. 1955yazında Karadeniz gezisine çıkan CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek,Sinop’ta tutuklanarak İstanbul’a getirildi ve bir gün hapiste kaldı. 1956yazındaRize’dedükkânsahiplerininelinisıkması,gösteriyürüyüşüsayılarak6ayhapsemahkûmoldu.

KıbrısSorunu

1954’tenbaşlayarakKıbrıskonusuTürkiye’ningündeminegirmeyebaşladı.Yunanistan, İngiltere’nin sömürgesi olan adanın kendisine verilmesiniistiyordu. Bu durumda Türkiye de adaya talip oldu. Kıbrıs Rumları adanınYunanistan’abağlanması(enosis) içinkanlıyıldırıyöntemlerinidekapsayangösteriveeylemleryapmayabaşlamışlardı.İngilterekonuyuincelemeküzereLondra’dabir konferans topladı (1955).Bu sırada6Eylülgünü İstanbul’daçıkanbirgazeteAtatürk’ünSelanik’tekievinebombaatıldığıhaberiniverdi.O akşam bütün İstanbul’da Rumlara ait binlerce ev ve işyerine, kilise vemezarlıklara saldırıldı veyağmayada tahrip edildi.Bütün İstanbul’da aynısıralarda aynıhareketinolabilmesibir “düzen”olduğu izleniminiveriyordu.Polis önceleri seyirci, sonra da çaresiz kalmıştı. Olay, gece yarısı ordubirlikleritarafındanbastırılabildi.Sıkıyönetimilanedildiveişikomünistlerinyaptığı ileri sürülerek birçok solcu tutuklandı, bu insanlar aylarca hapisyattıktansonraaklandılar.DahasonraYassıada’dakiAdaletDivanı6/7Eylülolaylarının Bayar,Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve İçişleriBakanıNamıkGediktarafındandüzenlendiğinekararverdi.Londra’daKıbrısKonferansı’nda bulunan Zorlu, “haklarımızda ne dereceye kadar ısraredeceğimizi”göstermeküzere“aktifhareket” için“ilgililereverilecekemrinpek faydalı olacağını” bildirerek harekete yeşil ışık yakmış görünüyordu.Yassıada mahkemesine göre, İstanbul’un birçok semtinde ve İzmir’de aynıandabaşlayanhareketteDPörgütündenyararlanılmıştı.YunanmakamlarıiseAtatürk’ün evine bomba atmaktan sorumlu birkaç Türk yakaladılar, bunlarmahkûm oldular. Bunlardan biri daha sonra Türkiye’de valilik yapacaktı.Öylegörünüyorki,6/7EylülOlayı,TanOlayıgibi,amaçokdahagenişçapta,ülkemizde devletin hukuk dışına çıkmasının üzücü bir başka örneğidir. DPmeclissoruşturmasıönerisinidereddettirdi.BirtekNamıkGedikistifaetti.

Kıbrıs konusunda Türkiye’nin iddiasını ilk kez ortaya koyduğu sıralarda

adanın tümü isteniyordu (“Kıbrıs Türktür, Türk kalacaktır”). Daha sonrabunun pek gerçekçi olmadığı düşünülmüş olmalı ki, adanın Türkiye veYunanistanarasındapaylaşılmasıistenmeyebaşlandı(“Yataksimyaölüm”).Sonuçolarak13ve19Şubat1959’dayapılanZürihveLondraantlaşmalarıylaKıbrıs’ın bağımsız olması, fakatTürkiye,Yunanistan ve İngiltere’nin adadaözel haklarının bulunması kararlaştırıldı. İngiltere adadaki büyük havaüslerini muhafaza edecek, Türkiye ve Yunanistan birer askeri garnizonbulunduracaklar,herüçdevletinmüdahalehaklarıbulunacaktı.Ayrıca,KıbrısAnayasası hükümet ve parlamentoda Türklere bazı özel haklar tanıyordu.Federal Almanya’dan bir yargıcın başkanlığındaki Anayasa Mahkemesi budüzenin işleyişine nezaret edecekti. Başpiskopos Makarios Kıbrıscumhurbaşkanı,Dr.FazılKüçükyardımcısıseçildiler.Kıbrıssorunuböyleceçözülmüşgibigörünüyordu,fakatkısabirsüresonraRumlarZürihveLondraantlaşmalarınıngetirdiğidüzeniyıkmakiçinhareketegeçeceklerdi.

1957SeçimleriveDP’ninDemokrasidenSapması

1957 seçimlerini yine DP kazandı, fakat oyları azalmıştı (%48 ve 424milletvekili). CHP oyların%41’ini almıştı (178milletvekili). CumhuriyetçiMillet Partisi (Osman Bölükbaşı’nın partisi) ve Hürriyet Partisi de 4’ermilletvekiliçıkarmışlardı.

1958’deiktisadibunalımınçözümsüzlüğükarşısındaTürkhükümetiIMFveDünyaBankası’nın dayatmasını kabul etmek zorunda kaldı (başka türlü dışborçalmaolanağıyoktu).4Ağustos1958’deistikrarönlemlerialındıvedolar2,80 TL’den 9 TL’ye çıkarıldı. Milli Korunma Kanunu uygulamaları fiilendurduruldu ve enflasyonu dizginleyebilmek için kamu kuruluşlarınınürünlerinezamyapıldı.ÖnceleridevletişletmeleriniözelkesimedevretmeyidüşünenDP,özelkesimindevletişletmelerinialmakyadakendiyatırımlarınıyapmaktaki yavaşlığı karşısında daha sonra yaptığı yatırımlarla kamukesimini genişletmiş bulunuyordu. Ama özel kesimin sanayi yatırımları dazamanlaçoğalmıştı.Kurulansanayilergenellikleithalikamesiniamaçlıyordu.Örneğin, döviz darboğazı yüzündenmusluk, akü, kalorifer gibimallar ithaledilemeyince,bunlaryerliolarakyapılmayabaşlanıyordu.

1958 güzündeDP iktidarı yeni ve daha şiddetli bir baskı dönemi başlattı.Neden buna gereksinim duyduğu incelenmelidir. Bu kez iktisadi birbunalımınsonucuistikrarönlemleriveağırbirdevalüasyonfiyatlarıfırlatmış,halkı perişan etmişti.Öteyandan1957 seçimlerindeCHPyükselişegeçmiş,çoğunlukdizgesinerağmenmeclisekalabalıkbirmilletvekiligrubusokmayıbaşarmıştı.İktisadidurumunkötülüğühesabakatılırsa,bundansonrakiseçimiCHP’nin kazanması muhtemeldi. Oysa Menderes ve çevresi iktidardanayrılma olasılığını nedense kabul edemiyorlardı.Bu sırada daha şiddetli birbaskı dönemi başlatmak için gerekçe ya da vesile olacak iki dış örnek de

ortayaçıkmışbulunuyordu.

Örneklerdenbiri14Temmuz1958IrakDevrimi’ydi.DPiktidarıOrtadoğudevletleriyleyakın ilişkileregirmekistemiştir.Belkibuyakınlığınsayesindezamanla Türkiye’nin bölgede önder devlet durumuna yükseleceğiniummuştur. Fakat bunu yaparken NATO, ABD ve soğuk savaş tutumundanhemen hiçbir ödün vermek de istememiştir. Oysa demokratik-ulusçuArapların bir numaralı sorunu Filistin sorunuydu. İsrail’in bir numaralımüttefiki ve destekçisi ABD ve Batı Avrupa ülkeleri olduğuna göre,Türkiye’nin ABD ve NATO ittifakından vazgeçmeden bu Araplarla (1952CumhuriyetDevrimi’ndenberibuAraplarınbaşınıNâsırveMısırçekiyordu)yakınlık kurması olanaksızdı. Öbür Araplar saltanatla yönetilen feodalülkelerdi. Onlar için de Filistin sorunu çok önemliydi. Ama düzenleriniyıkacak olan cumhuriyetçi demokratik-ulusçu hareketlerden korunmak dahadaönemliydi.DolayısıylaABDveBatıAvrupa’yla ilişkikurmayaçokdahahazırdılar.Batı,düzenlerinepayandaoluyordu.SonuçolarakBatı’nın içindeolan Türkiye ancak Pakistan, İran ve Irak’la “komünizme karşı” BağdatPaktı’nı kurabildi. İngiltere de paktın üyesiydi. ABD dışardan destekveriyordu.DPönderleriözellikleIrakkrallıkailesiveBaşbakanNuriSaitileçok yakın kişisel ilişkiler geliştirmişlerdi. Iraklı yöneticiler tatilleriniBoğaz’dageçiriyorlardı.

Derken 14 Temmuz 1958’de Irak ordusu darbe yaptı, iktidarı ele geçirdi.Faysal ve Nuri Sait öldürüldüler. DP’li yöneticiler bundan çok etkilendiler.Türk ordusu Irak ve Suriye sınırında alarma geçirildi. Hatta Menderes’inIrak’a askeri müdahaleye niyetlendiği, fakat ABD tarafından vazgeçirildiğiöne sürülmüştür. Lübnan ve Ürdün’ün başvuruları üzerine ABD’nin askeribirlikleri Lübnan’a, İngilizlerinki ise Ürdün’e gönderildi. Lübnan’a yapılanaskeriçıkarmadaABDİncirliküssündendeyararlanmıştı.DPiktidarınagöreIrak Devrimi dıştan desteklenen yıkıcı bir faaliyetti. Muhalefete göre iseistibdat ve baskıya karşı bir ayaklanmaydı. Sovyetler Türk hükümetinintutumunuprotestoettiler.ABD5Mart1959’daBağdatPaktı’nınkalanüyeleriile ve bu arada Türkiye ile, birer karşılıklı işbirliği paktı yaptı. Buna göreTürkiye’ye bir saldırı olursa ABD yardıma gelecekti. ABD zaten NATOittifakı ile Türkiye’ye karşı böyle bir yükümlülüğe girmişti. Değişik olan,paktın giriş bölümünde saldırı kavramı yanında “dolaylı saldırı” kavramınayer verilmesiydi.Anlaşılan,Türkiye’debir ayaklanma, bir karışıklık olursa,TürkhükümetininisteğiüzerineABDsilahlıbirliklergönderebilecekti.

Birçok kaynağa göre, Irak Devrimi DP iktidarında darbe ya da devrimkorkularını başlatmış ya da artırmıştır. Bu, ne kadar doğruysa, ABD ileyapılan ikili antlaşma da DP’li önderlerin güven ve istediklerini yapmaduygularını o derecede artırmış olmalıdır.Muhalefet IrakDevrimi’ni doğru

bulduğunagöre,benzeriniTürkiye’deyapabilir,onuniçindahadabaskıaltınaalınmalıdırdiyedüşünülmüştür.

DP’nin muhalefete karşı yeni bir baskı dönemi başlatmasında payıolabilecekikincidışörnek,Fransa’daolupbitenlerdi.Orada,II.DünyaSavaşısırasındaAlmanlarakarşıdirenişinönderliğiniyapmışolanDeGaulle,karışıkbirsiyasalortamda,31Mayıs1958’debaşbakanlığagetirilmişti.Meclisinveseçmenin desteğini alarak gelenekselleşmiş parlamenter düzene son veren,yarıbaşkanlıksisteminigetirenV.CumhuriyetAnayasası’nıyürürlüğesoktu.De Gaulle, savaşta elde etmiş olduğu karizmatik önderlik durumundanyararlanarak, bir çeşit “demokratik diktatör” oldu. Fransa’daki gelişmeleriörnek almak isteyen Menderes, De Gaulle’ün hangi koşullarda iktidarolduğunu herhalde görmek istemiyordu. Fransa’da anavatanın bir parçasıdurumunda olan Cezayir’de, 1954’ten beri çok kanlı bir iç savaşyaşanmaktaydı.Yüzbinlerce insanölmüştü. II.DünyaSavaşı’ndaFransa’yıkurtarmış olan De Gaulle, bu büyük sorunu çözmek, anavatanın birparçasında barışı sağlamak üzere görevlendirilmişti. Oysa ne Türkiye’ninböylebirsorunuvardı,nedeMenderesveBayarkurtarıcısayılabilirlerdi.

Menderes 6 Eylül 1958’de Balıkesir’de, muhalefeti Irak’taki devriminbenzerini yapmak istemekle suçladı ve darağaçlarını hatırlattı. 21 Eylül’deİzmir’de,DeGaulledüzeniniörnekalmakistediğinigösterensözlersöyledi.Devlet görevlilerine baskı yapılırsa demokrasiye paydos deneceğini debelirtti. İnönübusözleriyanıtsızbırakmıyordu, fakat iktidarınniyetleribelliolmuştu. Önce bu niyetler Vatan Cephesi biçiminde somutlaştı. MenderesManisa’da, 12 Ekim 1958 günü, muhalefetin “kin ve husumet” cephesinekarşıbirVatanCephesikurulması çağrısındabulundu.Ondan sonraülkeninher yanında Vatan Cephesi örgütleri kurulmaya başlandı. Üyeler aslındaDP’yeüyeoluyorlar,fakatkatıldıklarıörgüteVatanCephesideniyordu.VatanCephesi’ni kuranlar ve katılanların adları her gün radyoda tek tekokunuyordu.Bu,siyasalgerilimibüsbütünartıranbirkampanyaydı.

Muhalefetbugelişmelerkarşısındaezilmemeyeçalışıyordu.24Kasım1958tarihinde Hürriyet Partisi CHP ile birleşme kararı aldı. 12 Ocak 1959’datoplananCHP’nin 14. kurultayı İlkHedeflerBeyannamesi adlımetni kabuletti. Beyannamedeki esaslardan başlıcaları, sosyal devlet, basın özgürlüğü,grev ve sendika kurma hakkı, ikinci meclis, anayasa mahkemesi, seçimdenispitemsilusulü,üniversiteözerkliği,yüksekyargıçlarkurulu,devletyayınaraçlarının yansızlığı idi. Bunlar, daha sonra 1961 Anayasası’nın temelinioluşturacakesaslardı.

DP iktidarı muhalefet önderlerinin yurtta dolaşmasına dayanamıyordu.Daha1952’de,baştaİnönüveKasımGülek’ingezileriniönlemekiçinbaskıyapmaya başlamışlardı. Bu baskı kolluk güçlerinin, yönetici, savcı ve

mahkemelerinbaskısıolabileceğigibi,DP’lipartizanlarayaptırılandüşmancadavranışlar da olabiliyordu. İnönü’nün Ekim 1952’de yaptığı Ege gezisisırasında İzmir’de kişisel müdahaleler, Akhisar ve Manisa’da protestogösterileriyapıldı.8Ekim1952günüİnönü,Balıkesir’egelecekti.Valikentindışındaonukarşıladıvekentegirerseolaylarçıkacağını,olanlardansorumluolmayacağını, İnönü’yü koruyamayacağını bildirdi. İnönü kente girmektenvazgeçti.18Nisan1954’teİnönü’yü,Mersin’deaçıkhavatoplantısısırasındaDP’lilerinsaldırılarıkarşısındacanınıkurtarabilmesiiçinyüksekbirduvardanaşırtmakgerekti.Dahabaşkaörneklerdeverilebilir.Fakatgörünenodurki,sonraki olaylar daha ağırdır. Bunlarda İnönü’yü dövme, yaralama, hattamuhtemelenöldürmedüşüncelerininyeraldığınısöyleyebiliriz.

YinebirEgegezisinde, 30Nisan1959’da İnönü’nünKurtuluşSavaşı’ndakarargâhı olan evi ziyaret etmesi,Uşak valisi tarafından ne pahasına olursaolsun önlenmek istendi. Valinin bu buyruğunu yerine getirmeyen emniyetmüdürü ve jandarma komutanı o gün görevden alındılar. O gece çevredekibirtakım fabrikalardan DP’li partizanlar getirildi. Ertesi gün bu kalabalık,istasyona gitmekte olan İnönü’nün otomobilini durdurdu. İnönüotomobilindeninipkalabalığınarasındangeçerkenbaşınaisabetedenbirtaşlayaralandı. Yolda olaylar devam etti. İzmir’de CHP’nin bütün etkinlikleriengellendi,DP’li partizanlarDemokrat İzmir gazetesini yıktılar. İstanbul’daİnönü hava alanından kente gelirken, taşlı sopalı DP’liler Topkapı’yayığıldılar (4 Mayıs). Trafik müdürü arabasıyla yolu tıkamış bulunuyordu;İnönü’nünarabasıdurunca,çevresizorbalartarafındansarıldı.Trafikmüdürüİnönü’yükendiarabasınaalıpgötürmekiçinısrarediyordu.Neysekigörevliolmayanamadurumuizleyenbirbinbaşı,olayıseyretmekleyetinenaskerlerearabanın çevresini dipçikle açmaları komutunu verdi ve trafik müdürününarabasınıyolortasındançekmesinisağladı.Buolaylarıngazetelerdeyazılmasıyasaklandı,basınbeyazsütunlarlaçıktı.

Topkapıolayındabircanakastetmedurumuolduğusöylenebilir(busıradaİnönü 75 yaşındaydı). DP’nin önderleri olan Menderes ve Bayar’ın cezaisorumluluğukanıtlanamasabile,siyasalsorumluluklarıolduğuaçıktır.

27MayısDarbesineDoğru

Aynı yıl CHP Genel Sekreteri Kasım Gülek’e karşı Çanakkale’de,Geyikli’de olaylar düzenlendi. 1960 ilkbaharında Yeşilhisar olayı oldu.İnönü’nün oraya gitmek istemesi Kayseri olaylarına yol açtı. Muhalefetgezilerinizorbalıkla,korkutarak,yıldırarakönleyemeyenDPiktidarı,bukezsorunu kökünden çözmeye kalkıştı. 12 Nisan 1960 günü DP grubununyayımladığıbildiriCHP’yi“silahlıvetertipliayaklanmalarhazırlamak”la,birkısımbasınıdabunuyalanveçarpıtılmışhaberlerledesteklemekle suçluyorve üç ayda işini bitirecek bir tahkikat komisyonunun kurulması yönündeki

kararınalındığınıaçıklıyordu.18Nisan’daDP’ninönergesiTBMM’dekabuledildi.Kurulan ve hepsi deDP’li olan 15 kişilik komisyon ilk iş olarak üçşeyi yasakladı: 1) Partilerin tüm etkinlikleri (fakat soruşturulacak olanyalnızcaCHPidi),2)Komisyonunetkinlikleriileilgiliyayınlar,3)TBMM’dekomisyonla ilgili görüşmeler ve bunlar hakkında yayınlar. İnönü o günTBMM’de iki konuşma yaptı. Kendilerinin ihtilalden gelip demokrasiyegeçtiklerini, ihtilal yapmalarınınolanaksız olduğunu, kurulacakkomisyonungayrimeşru olduğunu, TBMM’nin üstünde bir baskı düzeni getireceğini, budurumunkendileridışındankaynaklananbirihtilaleyolaçacağınısöyledi.Veşuünlücümleleri ekledi: “Budemokratik rejim istikametindenayrılıpbaskırejimihalinegötürmektehlikelibirşeydir.Buyoldadevamederseniz,bendesizikurtaramam…Şartlartamamolduğuzamanmilletleriçinihtilalmeşrubirhaktır.”

Bukonuşmalarıyayımlamakyasaktı.BunarağmenUlusveDemokratİzmirgazeteleri aynen bastılar, bu ve başka yollardan ülkenin her yanına dağıldı.CHPboyuneğmekniyetindedeğildi.İnönübunuaçıkçameclistesöylemişti.Bir de bunalımdan çıkmak için yol göstermişti: demokrasinin gereklerineuyarakdürüstbir seçimyapmak.AmaMenderes, “ihtilalolabilir”uyarısını,“bunlar ihtilal yapmak istiyor” biçiminde yorumlayarak DP grubunu dahaşiddetliönlemleralmayaiknaetti.27Nisan1960günüçıkarılanveTahkikatKomisyonu’na olağanüstü yetkiler tanıyan yasa, komisyonu, her türlüyayınlarıyasaklamaya,süreliyayınlarıvebasımevlerinikapatmaya,hertürlüetkinlikkonusundavesoruşturmanınselametiiçinönlemvekararalmaya,buamaçla hükümetin bütün olanaklarından yararlanmaya yetkili kılıyordu.Komisyonun önlem ve kararlarına “her ne suretle olursa olsun muhalefetedenler”1-3yılakadarağırhapiscezasına,gizliolansoruşturmakonusundaaçıklama yapanlar 6 ay ile 1 yıl arasında hapis cezasına çarptırılacaklardı.Komisyonunçalışmalarıcezausulündeki ilksoruşturmaniteliğindeolacaktı,Buna karşı İnönü şöyle diyordu: “Biz tedbiri aldık. Bu tedbiri yürüteceğizdiyorsunuz…Gayrimeşru baskı rejimine girmiş olan idarelerin hepsi böyledemiştir…Butedbireteşebbüsedenbaskıtertipçilerizannediyorlarki:TürkmilletininKoremilletikadarhaysiyetiyoktur.”(KorediktatörüRhee,öğrencivehalkgösterilerikarşısında,21Nisan1960’taistifaetmekzorundakalmıştı.)Bukonuşmakarşısındameclisİnönü’ye12oturummeclisekatılmamacezasıverdi.

Ertesi gün (28 Nisan) İstanbul Üniversitesi öğrencileri büyük bir gösteriyaptılar.Polisçaresizkaldı,ordubirlikleriçağrıldı.Biröğrenciöldü.40kişiyaralandı. Rektör Sıddık Sami Onar tartaklandı. Hükümet sıkıyönetim ilanetti,üniversitetatiledildi.Yayınyasağıgetirildiğiiçinolaylarkulaktankulağaabartılarak aktarıldı. Ertesi gün Ankara’da Siyasal Bilgiler ve Hukuköğrencileri gösterilere başladılar. Polis başa çıkamayınca ordu birlikleri

geliyordu, iktidar sertleştikçe sertleşiyordu. Menderes radyoda konuşmalaryapıyor, Ege’ye gidip İzmir’de kendisini karşılayan kalabalıklar karşısındamaneviyat yükseltiyordu. Bayar, Prof. Dr. Ali Fuat Başgil’in 30 Nisan’dahükümeteistifaetmesitavsiyesindebulunmasıüzerine,“Hayır,tenkitzamanıgeçti.Şimdi tenkil [örnekceza,ortadankaldırma]zamanıdır”diyordu.Oysaordudanişaretlergeliyordu.EmekliolmaküzereizneayrılanKaraKuvvetleriKomutanıCemalGürsel,Milli SavunmaBakanıEthemMenderes’e yazdığımektuptacumhurbaşkanıvehükümetindeğişmesigerektiğinisöylüyordu.21Mayıs günü Harp Okulu öğrencileri Atatürk Bulvarı’nda yürüyüş yaptılar.Düşünülentekçare,HarpOkulu’nuenkısazamandatatilegöndermekoldu.DP Genel İdare Kurulu’nun ve DP meclis grubunun Menderes’i tuttuğuyoldangeriçevirmekiçinyaptıklarıgirişimlerdeonuetkilemedi.Böylece27Mayıs 1960 darbesine gelindi. Milli Birlik Komitesi adında, çoğu gençsubaylardanoluşanbircuntayaptıdarbeyi.

MilliBirlikKomitesiveBazıDeğerlendirmeler

Milli Birlik Komitesi’nin (MBK) 38 üyesi vardı. Hükümet üyeleri, DP’limebuslar ve birçok DP’li tutuklandı. Yassıada’da Yüksek Adalet Divanıtarafındanmuhakemeedildiler.Hafifveağırbirçokcezaverildi,buarada14idam vardı.Bayar’ın cezası yaşından ötürü hapse çevrildi.Üç kişinin idamcezası MBK tarafından onaylandı: Menderes, eski maliye bakanı HasanPolatkan,eskidışişleribakanıFatinRüştüZorlu. İdamuygulamasıözelliklesonraki yıllarda yayılan ve adi suçlarda bile idamı insanlık dışı kabul edenanlayış açısından ve bir çeşit kan davası başlatmış olması nedeniyle esefvericiveyanlıştı.

MBK,başkanlığınaordudasevilenvesayılanCemalGürsel’igetirdi.MBKbir an önce demokratik bir anayasa yapıp seçimlere gitmek istiyordu.OysaMBKiçinde,başındaAlparslanTürkeş’inbulunduğu14kişilikbirgruptemelbazıreformlarıyapmadaniktidarıbırakmakyanlısıdeğildi.13Kasım1960’tayapılan bir darbeyle 14’ler komiteden çıkarılıp yurtdışı görevlerinegönderildiler. 6Ocak1961’deKurucuMeclis çalışmalarınabaşladı.KurucuMeclisMBKveTemsilcilerMeclisi’ndenoluşuyordu.TemsilcilerMeclisiDPdışındaki partilerin ve meslek kuruluşları ya da benzeri sivil kuruluşlarıntemsilcilerinden oluşuyordu. Kurucu Meclis’in yaptığı anayasa 9 Temmuz1961’de halk oylamasına sunuldu ve %60,4 oranında olumlu oyla kabuledildi.Ekim’denispi temsilusulüyle seçimleryapıldı.CHP1.partiolduysada TBMM’de çoğunluğu olmadığı için, 1965 başına kadar İnönübaşkanlığındakarmahükümetler(koalisyon)kuruldu.

Burada DP’nin bir değerlendirmesini yapmak gerekir. DP’nin güçlü vebaşarılı olduğu yön, iktisadi kalkınmada büyük bir canlılık ve heyecanyaratabilmesiydi. Bu yönden kusuru, kalkınmayı plansız yapması ve

Maliye’yiiflasasürüklemesiydi.27Mayısdarbesineyolaçanetkenlerdenbirideherhaldebuydu.DP’ninöbürolumsuzluklarındankimilerineyerigeldikçeişaret edildi: 1) Çoğulculuğu, yani azınlığın, muhalefetin haklarını kabuletmeyenilkel(yadayetkeci)birdemokrasianlayışı,baskıcılık;2)Halkevlerive köy enstitülerinin kapatılmasında göze çarpan bir kültür yıkıcılığı; 3)İnönü’nüncanınakastetmek,6/7Eylülolaylarınıdüzenlemekgibiolaylardasomutlaşanhukukdışıbiranlayış;4)Muhalefetle ilişkilerihemendaimabirkavgahavasındayürütmek;5)Amerikalılarlayapılançoksayıda–hattakimisözlü olan– ikili anlaşma ABD’ye çok geniş bir hareket alanı sağlamış,böyleceDP iktidarınınbağımsızlıkkonusundahiçde titizolmadığınıortayakoymuştur; 6)Din konusundaCHPödünvermeye başlamıştı amaDPbunudahailerigötürmüş,özellikleMenderesdincilerinumuduhalinegelmişti.

Dördüncü noktayla ilgili olarak DP’liler esas kavgacının İnönü olduğunusöylerler. İnönü’nün kavgadan kaçmadığı kesindir ama iktidarda olmakbakımından daha yumuşak ilişkiler sürdürmenin sorumluluğu herhaldeöncelikle DP önderlerine aitti. Nitekim, CHP-DP ne denli kavgalaşsalar,1946-50 döneminde İnönü havayı yumuşatmak için 12 TemmuzBeyannamesi’nde de somutlaşan çabalar göstermiştir. Menderes ya daBayar’ın bu tür çabaları pek nadir ve yüzeysel olmuştur. Yurttaşlıkoydaşmasını dahi tehlikeye düşüren bir kutuplaşmanın mahallelerde,köylerde,kahve,camiayırmakgibiderecelerevardığıbilinir.

Öte yandan DP’nin olumlu bir yönü, mahalle ve köy düzeyinde küçükinsanları ocak ve bucak örgütleri aracılığı ile siyasete sokması oldu.Bununhalkın demokratik eğitimi bakımından yararlı olduğu söylenebilir. CHP veöbürpartilerindebuörnektenolumluetkilendikleritahminedilebilir.Nevarki DP tabanındaki bu siyasal bilinçlenme, parti içi demokrasiyi sağlamakderecesineulaşamıyordu.

CHP’de ise parti içi demokrasinin ilginç bir gelişmesine tanık oluyoruz.Başından itibaren iktidardabulunanbirpartiolarakCHP’ninpekçoküyesi,muhalefetdurumunadüşülünce,ortadankaybolmuştu.Örgütadetadağılmıştı.Bu ortamda Haziran 1950’de yapılan 8. kurultayda İnönü yeniden genelbaşkan seçilmişti ama onun gösterdiği aday (Nihat Erim) genel sekreterseçilememişti.Seçilen,canayakın,gülümseyen,rastladığıherkesinelinisıkanKasım Gülek oldu. Bürokratik geleneklere bağlı olan İnönü ondan pekhoşlanmıyordu.Amadelegeleronuseçmiştiveodapartiyicanlandırmakiçinolağanüstüçabalarharcayacaktı.1959’adeğinGülekgenelsekreterkaldıvekurultaylar genel başkana ve merkez organlarına fazla yetki vermeyeyanaşmadılar. 1959’da CHP’nin güçlendiği bir zamanda İnönü partinindizginleriniyenidenelegeçirdi.Gülekbirdahagenelsekreterolamadı.

1960SONRASIXXX

27Mayıs1960veSonrası

27 Mayıs hareketi darbedir, ama aynı zamanda devrimdir. Türkiye’deAtatürk ve İnönü’nün kurmuş oldukları demokrasi temellerini genişletippekiştirmiştir. Sosyal devlet anlayışını, toplu sözleşme ve grev hakkını,çoğulcu anlayışı, Anayasa Mahkemesi, Yüksek Hâkimler Kurulu, DevletPlanlamaTeşkilatı,TürkiyeRadyoTelevizyonKurumu,CumhuriyetSenatosugibi kurumları getirmiştir. (Türkiye Bilimsel ve Teknik AraştırmaKurumu,İhracatıGeliştirmeEtütMerkezi,MilliProdüktiviteMerkezidebudöneminürünü sayılabilir.) Anayasa Mahkemesi yasama organında, çoğunluğunkeyfinegöreuluortayapılmışyasalarınyapılsabileuygulanmasınabüyükbirengelgetirmiştir.YüksekHâkimlerKuruluyargınınbağımsızlığınıgüvenceyebağlamıştır. Özerk TRT, radyo ve televizyonun iktidarın borazanı olarakkullanılması uygulamasına son vermiştir. Devlet Planlama Teşkilatı keyfiyatırımları önleyemese de frenleyebilecek bir kurum olarak kurulmuştur.ZamaniçindeCumhuriyetSenatosu’nunyasamaişleviniçokyavaşlattığı,üçtebir senatoyenilemeseçimlerininülkeyi sürekli seçimhavasında tuttuğu içinbelkiodenliiyibirbuluşolmadığıkanısıyayılmıştır.Anayasa’yagirmediysede belki de çoğulculuğun simgesi sayılabilecek nispi temsil usulünü de 27Mayıs getirmiştir ve o dönemden bugüne, hep yürürlükte kalmıştır. Karşı-devrimci 12 Mart 1971 ve 12 Eylül 1980 darbeleri 27 Mayıs’ın getirdiğikurum ve anlayışları kısıtlamışlar, sulandırmışlar, fakat ortadankaldıramamışlardır.(CumhuriyetSenatosudışında;fakatokurumkonusundayaygındenilebilecekbirolumsuzizlenimvardı.)

Çok-partilidizgeyi1945’tebuülkeyekesinolarakgetirmeşerefiİnönü’yeve dolayısıyla CHP’ye aittir. Çağdaş demokrasiye yönelişi getirme şerefiMBK’ye(dolayısıylaorduya)veİnönüileCHP’yeaittir.İnönüveCHP’yedebir şeref payı düşüyor, çünkü bu yöndeki düşünsel birikimi 1950-60arasındakimücadeleleriyle ve daha somut olarakHedeflerBeyannamesi’ylesağlamışlardır. Zaten Temsilciler Meclisi’ndeki çoğunluk CHP’li ya daCHP’nin görüşündeydi. İnönü’nün çok-partili dizgeye bir başka hizmeti,başbakanlığı döneminde, Talat Aydemir’in iki askeri darbe girişiminibastırmasıdır (22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs 1963). Talat Aydemir MBK’yegirememiş ve ortaya çıkan düzenin yeterince “devrimci” olmadığına inananbirsubaydı.

Türkiye’nin 27 Mayıs’la çağdaş, çoğulcu bir demokrasi olmayayönelmesinin önemli sonuçlarından biri, CHP’nin solundaki hareketlerinnefes alma olanağını yavaş yavaş elde etmeleriydi. 1961’de 12 sendikacıTürkiyeİşçiPartisi’ni(TİP)kurdular.1962’debupartininbaşınaMehmetAliAybar geldi. 1964’te yapılan TİP programı henüz sosyalizm sözcüğünü

kullanamıyor, “emekten yana planlı devletçilik” diyebiliyordu. Daha sonraTİP sosyalist olduğunu açıklayacaktır. 1964’te uzun yıllardır ilk kezNâzımHikmet’in bir şiiri (tabii “sakıncasız” bir şiiri) Doğan Avcıoğlu’nun Yöndergisinde yayımlanabildi. CHP 1965 seçimleri arifesinde, TİP’e oykaptırmak korkusuyla kendini “ortanın solunda” ilan etti. Daha sonra bu,“sosyaldemokrasi”ve/yada“demokratiksol”olaraksomutlaşacaktı.

Çoğulculuk İslamcı sağın da zamanla ortaya çıkıp siyasal partisinikurmasına olanak verdi. Şeriatı yani ortaçağı açık ya da gizli savunduğuoranda,bugelişmenindemokrasiaçısındanhangibakımlardanveneölçüdebirkazançsayılabileceğitartışılabilir.

27MayısertesindeDPmahkemekararıylakapatıldı.DP’ninoylarınasahipçıkmaküzere2partiortayaçıktı:AdaletPartisi(AP)veYeniTürkiyePartisi.Buyüzden1961seçimlerindeDP’liseçmeninoylarıbölündü.Dahasonrabuoylar genel başkanı SüleymanDemirel olanAP’de toplandı. 1965 ve 1969seçimlerini AP kazandı. AP bazı bakımlardan DP’nin devamı gibiydi, bazıbakımlardan değildi. CHP ve genel olarak solla kutuplaşma tutumuyla AP,DP’yi aynen sürdürmüştür - 12 Eylül 1980’e değin. Bunda MBK’nın enbüyükhatasının–Menderes,Zorlu,Polatkan’ınidamlarının–payıvardır.İdamhemçağdışı olmuşyadaolmaküzerebir cezaydı, hemdebüyük acımavenefretduygularıuyandırmıştır.Başkasiyasal idamlaradayolaçmıştır:TalatAydemir ile arkadaşı Fethi Gürcan, Deniz Gezmiş ile arkadaşları Hüseyinİnan,YusufAslanve12Eylül’ünçoksayıda idamı.Tabiibu insanlarınçokbüyükbirzulmeuğramışolmaları,onlarınişlemişolabilecekleriağırhatayadasuçlarıdabizeunutturmamalıdır.AP1961Anayasası’nadahepcephealdı.Çağdaş demokrasiyi getirmeye yönelen bu anayasa aleyhindeki kampanya,karşı-devrimci12Martve12Eylülaskeridarbelerinedemalzemeoldu.

1968 yılında önce Fransa’da, sonra öbür Avrupa ükelerinde ve ABD’deüniversitegençliğikuruludüzenaleyhindeayaklandı.BuhareketTürkiye’yedegeldi.FakatöbürülkelerdegörecekısasüredegelipgeçtiysedeTürkiye’deyerleştivegittikçesolakaydı.APiktidarıbuhareketekarşıhukukyolundanmücadele etmek yerine, “komando” ya da “ülkücü” denen sağcı gençlerlemücadele yolunu yeğler göründü.Bu sıralar sol, seçimlerden kötü sonuçlaralmaktaydı. 1965 seçimlerinde milli bakiye usulü sayesinde TİP 15milletvekili çıkarmıştı ama oyların yalnızca %3’ünü alabilmişti. CHP iseortanınsoluşiarıile1961seçimlerinde%37oranından%29’adüşmüştü.1969seçimlerindeTİP%2,6’ya,CHP%27’yedüştü.27Mayıs’tansonrabirçoksolfikirli aydında yeni, ilerici bir Türkiye’nin doğmakta olduğu umuduuyanmıştı. Seçimler bu umutları kırınca, bazı sol aydınlar parlamentersüreçtenümitkesmeyebaşladılar.Parlamentoculuk“cicidemokrasi”,“Filipindemokrasisi” diye alaya alınmaya, “parlamento dışı muhalefet”ten söz

edilmeye başlandı. Kimileri de sosyalizmi getirmek için askeri darbedenmedet ummaya başladılar. Doğan Avcıoğlu ve Milli Demokratik Devrimhareketinin başında bulunan Mihri Belli, değişik biçimlerde de olsa bugörüşteydiler.

Bu sırada AP’nin de başı dertteydi. 1969 seçimlerinde oyların %47’sinialmıştı ama iktisadi durum tıkanma noktasına gelmişti. 9 Ağustos 1970tarihinde1958’densonraki ilkdevalüasyonyapıldıvedolarınkarşılığı9TLyerine 15 TL oldu. Ayrıca Demirel ve AP’nin sanayi burjuvazisini tarımburjuvazisine yeğlediği ortaya çıktığı için, AP bir parçalanma yaşadı. 40kadar milletvekili AP’den koparak, Ferruh Bozbeyli’nin başkanlığındaDemokratikParti’yikurdular(18Aralık1970).Çeşitliyolsuzlukiddialarıdabunavesileolmuştu.

1970’teolaylar tırmanışageçti.15-16Haziran’daDİSK’eyönelikbiryasatasarısını protesto eden işçiler, İstanbul’da yaptıkları gösterilerle her şeyidurdurdular. Öğrenci olayları da “şehir gerillası” tipine doğru kayıyordu.Banka soygunları ve Amerikalılara yönelik eylemler yapılıyordu.Üniversitelerde de büyük olaylar çıkıyordu. DenizGezmiş’in de içinde yeraldığı Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu 3 Mart 1971’de 4 ABD’li subayıkaçırdı. Güvenlik güçleri ODTÜ’de kaçırılan subayları aramaya kalkışıncaüniversite savaş alanına döndü. İşte bu ortamda genelkurmay başkanı vekuvvet komutanları 12 Mart muhtırasını verdiler. Muhtıra durumdanhükümeti ve meclisi sorumlu tutuyordu, çünkü Atatürk’ün ve Anayasa’nınöngördüğü reformlar yapılmamıştı. Bunu yapacak partilerüstü, “kuvvetli veinandırıcı”birhükümetisteniyordu.DurumkarşısındaDemirelistifaetti.

Görüldüğügibi,darbesolbirsöylemleyapılıyordu.Fakatsöylendiğinegöreaslında ordu içinde sol bir darbe hazırlanırken, yapılacak darbeyi önlemeküzereemirvekomutazinciriiçinde(yaniresmiaşamasırasıiçinde)12Martdarbesiyapılmıştı.Nitekimdarbeninhemenardından5general,1amiral,35albay (9 Martçılar) görevden alınmıştı. “Partilerüstü” hükümeti CHP’denistifaedenNihatErimkurdu.Bakanlardan11’i“beyin takımı” idivebunlar“reformlar”ıyapacaklardı.Biryandan“reform”yapılacak,biryandanErim’in“lüks” bulduğu Anayasa’da özgürlükler kırpılacaktı. Çünkü hükümet,AP’lilerin çoğunlukta olduğu bir meclise hesap vermek, yasaları da bumeclistengeçirmekdurumundaydı.GörülüyorkiErim’insağvesolarasındabir denge oyunu oynaması gerekiyordu. Kısa sürede denge sağdan yanabozuldu. Nisan’da “şehir gerillası”, yani maceracı sol gençlik örgütlerininşiddeteylemlerigerekengerekçeyisağladı.Sıkıyönetimilanedildi.Kaçırılanİsrailbaşkonsolosunuaramakiçinİstanbul’dasokağaçıkmayasağıkonduvetek tek bütün evler arandı. Sol aydınlar, işçi ve öğrenciler kitle halindetutuklanıp yargılandılar. 11’ler Aralık başına değin “reform”

gerçekleştirilecek diye hükümette oyalandılar. Fakat TBMM’ye AP, ülkeyeordunun sağ kesimi (Cevdet Sunay-Memduh Tağmaç-Faik Türün“cuntası”ndan söz ediliyordu) egemen oldukça bunun hayal olduğuanlaşılıyordu. 11’ler istifa ettiler. Erim yeni bir hükümet kurdu. Gündemdeyalnızca solu bastırmak ve Anayasa’yı kırpmak kaldı. Daha sonraları, birişkence merkezi olarak “Ziverbey Köşkü”nün adı duyulacaktı. Yapılananayasa değişiklikleriyle temel haklara, özgürlüklere sınırlamalar kondu(TRT’nin özerkliği kaldırıldı), kanun hükmünde kararname ve DevletGüvenlikMahkemeleri gibi kurumlar getirildi. Türkiye İşçi Partisi veMilliNizamPartisikapatıldı.

BusıradaCHP’deilginçgelişmeleroluyordu.İnönüortanınsolusiyasetiniaçıkladıktan sonraki seçimlerde CHP’nin oyu, 1965 ve 1969’da, artan birdüşüşe uğramıştı. Bu düşüşü ortanın solu ilkesine bağlayanlar, yoğuneleştirilerde bulunuyorlardı. Bülent Ecevit ise ortanın solu siyasetini ısrarlasavunuyordu,buadıtaşıyanbirdekitapyazmıştı.1966kurultayındaortanınsolu siyaseti baskın geldi, Ecevit genel sekreter seçildi. Fakat TurhanFeyzioğlu’nunbaşınıçektiğisağkanatbunakarşısertbirmücadeleyegirişti.1967’deyapılan4.olağanüstükurultaydaFeyzioğlukanadıyenilgiyeuğradı.CHP’li48TBMMüyesipartidenayrılıpGüvenPartisi’nikurdular.Ardından,CHP’de kalan sağ kanat Kemal Satır’ın önderliğinde mücadeleye girdi. 12Martdarbesiolunca İnönübunuönce soğukkarşılamıştı.FakatbaşbakanlıkgöreviNihatErim’everilince,İnönühükümetidesteklemeyekararverdi.BunoktadaEcevit’le İnönü’nünyolları ayrılıyordu.Ecevit’egöredarbe aslındaDemirel’e karşı değil, artık iktidara yaklaşmakta olan ortanın soluna karşıyapılmıştı. Darbe hükümetinin desteklenmesi kabul edilemezdi. Bu yüzdengenelsekreterliktenistifaediyordu.

İnönü sağdakalmıştı.ArtıkKemalSatır’la işbirliğiyapıyordu.Fakatpartitabanı Ecevit’i destekliyordu. 5 Mayıs 1972’de yapılan 5. olağanüstükurultayda Ecevitçi parti meclisine güvenoyu sorununda İnönü açıkça “yaben,yao”diyeortayaçıktı.PartiEcevit’i tercihettive İnönüertesigün33yıldır sürdürdüğü genel başkanlık görevinden istifa etti. 14Mayıs’taEcevitCHPgenelbaşkanıseçildi.KemalSatır,yandaşlarıylabirliktepartidenayrıldıvebirpartikurmadenemesindensonraGüvenPartisi’nekatıldı.

1973’te Sunay’ın cumhurbaşkanlığı bitiyordu. Ordu artık genelkurmaybaşkanlığına gelmiş bulunanFarukGürler’i seçtirmek istiyordu.Bu amaçlaGürler genelkurmay başkanlığından istifa etti, Sunay da onu kontenjansenatörü yaptı.Ne var ki Ecevit veDemirel işbirliği yaparak onu değil de,emekli koramiral FahriKorutürk’ü seçtirdiler.Aynı yıl seçimler yapıldı (14Ekim1973).Bu,12Martaradüzenininsonunaişaretediyordu.SeçimdeCHP%33,3 ile 1. parti, AP %29,8 ile 2. parti oldular. Bu seçime Milli Nizam

Partisi yerine kurulan Milli Selamet Partisi de katılmış ve 48 milletvekiliseçtirmişti.Herkesi şaşırtan bir davranışla, enAtatürkçübilinenparti,CHP,ensağdakiveİslamcıbilinenMSPilekarmahükümetkurdu(26Ocak1974).Ecevithükümeti,ErimhükümetininABD’nin isteğiüzerinegetirmişolduğuhaşhaşekimiyasağınıkaldırdı.12Martdüzenindehükümgiymişkişileriçinafyasasıçıkartıldı.Temmuz’daKıbrıs’tafaşistEOKAörgütüCumhurbaşkanıMakarios’a darbe yapıp iktidara geldi. Zaten kötü olan Kıbrıs Türklerinindurumudahadakötüleşecekti.Yunanistan,ABD,İngiltere ile temaslarındanbir çare bulamayan Türkiye, antlaşma ile öngörülen müdahale hakkınıkullandı.20Temmuz1974günügerçekleştirilenbirçıkarmaileTürkordusu1. Barış Harekâtı’nı başlattı ve Girne’de bir köprübaşı elde etti. Yapılanateşkesten sonra Cenevre’de toplanan Türk-Yunan-İngiliz konferansıbekleneni vermeyince, Türk ordusu 14 Ağustos’ta 2. Barış Harekâtı’nıyaparak bugün KKTC’yi oluşturan bölgeyi denetim altına aldı. 13 Şubat1975’teKıbrısTürkFedereDevleti,Rumyönetimi ilegörüşmeler sonuçsuzkalınca15Kasım1983’tebağımsızKKTCkuruldu.[5]

Kıbrıs’la ilgiligelişmeler ikiönemli tepkiyeyolaçtı.ErmenilerinASALAörgütü1975’teTürkhariciyecilerinekarşı,çoğufailimeçhulkalanbirsuikastkampanyası başlattı. 34 dışişleri görevlisi öldürüldü, 10’u yaralandı. Olay,uluslararasıbirrezaletboyutunualdı.Sonolarak1983’teASALAtarafındanParis’tekiOrlyHavaalanı’ndaTHYyolcularıarasındabombapatlatıldı.BazıFransızlardahil,8kişiöldü.Busefersuçlularyakalandığıgibi,ASALA’nınbuetkinliğianidendurdu.İkincitepki,ABD’nin26Eylül1978’edeğinsürenbirsilahambargosukoymasıydı.

MSP’ye daha fazla dayanamadığı için ve erken seçime gitme umuduyla,EcevitEylül1974’teistifaetti.Fakatseçimegitmekşartıylayenibirhükümetortağı bulamadı. Demirel ise kendisine şiddetle karşı olan DemokratikParti’nindesteğinialamadığıiçinsağbirkoalisyonkuramıyordu.Buyüzden213günsürenbirhükümetbunalımıyaşandı.Aradahükümeteden,ancak17güvenoyu alabilmiş olanpartilerüstüSadi Irmakkabinesi olmuştu.SonundaDemirel bir kutuplaşma siyaseti güderek veDemokratik Parti’den ayrılan 9milletvekilinin desteğini alarak karma bir hükümet kurmayı başardı.Kutuplaşma,karmahükümetinadından(MilliyetçiCephe[MC]Hükümeti)ve3 milletvekili olan MHP’ye 2 bakanlık verilmesinden belli oluyordu.MilliyetçiCepheadıVatanCephesi’niçağrıştırıyorvecepheyekatılmayanlarışüphealtınasokmaamacınısezdiriyordu.Nitekim12Martdönemindensonraüniversite ve çevresinde sol ve sağ gençlik arasında şiddet olayları yenidenbaşlamıştı.Birçokfakülteyesağyadasolsilahlızorbalaregemenolupkarşıdüşüncede olanları buralara sokmuyorlardı. Zaman zaman kanlı olaylarçıkıyor, kimi gençler çok kez faili meçhul kalan cinayetlere kurbangidiyorlardı.

Çok kez üniversite sorumluları, polis ve adliye olaylara seyirci kalıyor,BaşbakanDemirel,“Yollaryürümekleaşınmaz”gibisindensözlerleduyarsıztavırlaralıyordu.BirdeEcevit’eyönelik şiddethareketleriyadagirişimlerivardı:Geredemitingi(1975)ve1977seçimlerindenönceÇiğliHavaalanıveTaksimmitingiolayları.1977’deDİSK’in İstanbul’daki1Mayısmitingindekalabalığınüzerine“failimeçhul”biryaylımateşiaçılınca,çıkanpanikte34kişikurşunyarasıylaveçoğudaezilereköldü.

1977seçimlerindeCHPyenidenvedahadayüksekbiroyoranıyla(%41,4)birinci parti oldu. Fakat bu oran tek başına hükümet olmaya yetmiyordu.Nitekim CHP azınlık hükümeti güvenoyu alamayınca, Demirel 2. MC’yikurdu.Bu, ancak5 ay sürebildi.Ardından,AP’den “transfer” edilenveherbirine birer bakanlık verilen 11 milletvekili sayesinde Ecevit hükümetikurabildi.Ocak1978’denEkim1979’adeğinsürenhükümetbüyüksorunlarlakarşılaştı. 1973 Ekimi’nde patlak veren petrol bunalımı dünyada akaryakıtfiyatlarındaönemliyükselmelereyolaçmıştı.Fakatartardagelenhükümetler,seçmen tepkisinden korkarak, bu fiyatları tüketiciye yansıtmamaya özengösterdiler. Bu uğurda pahalı bir dış borçlanma biçimi olan “dövizeçevrilebilir mevduat” (DÇM) yoluna başvuruldu. Sonuç olarak Ecevitdöneminde büyük mal darlıkları ve sıkıntılar yaşandı. Yemeklik yağ ya datüpgazbilebulmakbirsorunoldu.

Öte yandan şiddet olayları daha da tırmandı. 22 Aralık 1978’deKahramanmaraş’tapatlakveren şiddet olayları, güvenlikgüçlerininnedenseönlemedikleri ya da önleyemedikleri bir iç savaş halini aldı. 109 kişi öldü,500 ev ve işyeri tahrip edildi. Buna sağ-sol kavgası dendi ama gerçekteSünni-Alevi kavgasıydı. Uzunca bir süredir laikliğe gereken özeningösterilmemesinin bir sonucuydu.Ayrıca tedhiş olayları gençlik olayları ilesınırlı kalmaktan artık çıkıyordu. Sağda ya da solda emniyet müdürü,sendikacı, savcı, profesör, gazeteci gibi tanınmış bazı kişiler bugüne değinbirçoğu faili meçhul kalmış silahlı saldırılarla öldürülüyorlardı. Bunlardankimileriaşırıdüşünceleriolmayan,sağ-solkavgasındayeralmamışkişilerdi.Çok kez cinayetlerin failleri meçhul kalıyor ya da Milliyet yazarı Abdiİpekçi’nin katillerinde olduğu gibi, hapiste tutulamıyorlardı. Ekim 1979’dayapılanaraseçimleriCHPkaybedince,Ecevitistifaetti.

Yeni hükümeti Demirel oluşturdu. Bu, AP’nin bir azınlık hükümetiydi.Öbürsağpartilerdışardandestekledikleriiçin,3.MCyada“ÖrtülüMC”dedendi.Buhükümetinfelceuğramışekonomiyiyenidenişlerhalesokabilmekiçinbiristikrarprogramıuygulamaktanbaşkaçaresiyoktu.Nitekim1971-73yıllarındaDünyaBankası’nda çalışmışolanveo sırabaşbakanlıkmüsteşarıve Devlet Planlama Teşkilatı müsteşar vekili olan Turgut Özal, 24 OcakKararlarıdiyetanınanistikrarpaketinihazırladı.TürkLirasıdolarkarşısında

47 TL’den 70 TL’ye düşürüldü. KİT fiyatları serbest bırakıldı, ekonomiihracatayöneltildi. İstikrarpaketininbaşarılıolabilmesi için işçiücretlerininyükselmemesi de gerekiyordu ki, çok-partili demokrasi ortamında bunuyapmak zordu. Bu bakımdan 12 Eylül darbesi 24 Ocak Kararları’nınuygulanmasını kolaylaştırmıştır. Nitekim 12 Eylül’ün iş başına getirdiğiBülentUlusu hükümetinde ekonomiden sorumlu devlet bakanı ve başbakanyardımcısıTurgutÖzaloldu.

Şiddet ve tedhiş olayları her zamanki yoğunluğu ile devam ediyordu. 12EylüldarbesiniyapanGenelkurmayBaşkanıKenanEvren,günde20kadar,2yılda toplam 5.241 kişinin tedhişe kurban gittiğinden şikâyet edecekti.Evren’indarbegerekçesiolarakandığıbirnoktada,FahriKorutürk’ünNisan1980’de görev süresini doldurması üzerine, TBMM’nin 12 Eylül’e değin,sayısızseçimyapılmasınarağmen,yerinebircumhurbaşkanıseçememesiydi.Bu tam bir rezalete dönüşmüştü. AP ile CHP bir türlü uygun bircumhurbaşkanıadayıüzerindeanlaşamıyorlardı.Cumhurbaşkanlığıvekâletinisenato başkanı AP’li İhsan Sabri Çağlayangil yürüttüğü için, uzlaşmamakAP’ninişinegeliyordu.Zatenikipartiuzlaşmamayışiaredinmişlerdi.

XXXI

80’liYıllar

12EylülDarbesi

12Eylül1980’inerkensaatlerindeGenelkurmayBaşkanıOrgeneralKenanEvren’inönderliğindeTürkSilahlıKuvvetleriCumhuriyettarihindekiüçüncüdarbesini yaptı. Bu, önceki darbeden çok daha köktenci idi. Hükümet veTBMM dağıtıldı. Başlıca siyasal partilerin önderleri –Demirel, Ecevit,ErbakanveTürkeş–gözaltınaalındılar,bütünyurtta sıkıyönetim ilanedildi.Başta Evren olmak üzere, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral NurettinErsin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, DenizKuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer, Jandarma Genel KomutanıSedatCelasunMilliGüvenlikKonseyi(MGK)adlıcuntayıoluşturuyorlardı.MGK, yürütme ve yasama işlevlerinin tepe noktasını oluşturuyordu. 1981sonuna değin MGK 268 yasa yapacaktı ki, bunlardan 51’i yeni yasalardı,kalanıvarolanyasalaradeğişiklikgetiriyordu.16Ekim1981’debütünsiyasalpartiler(tabiiAtatürk’ünkurduğuCHPdahil)feshedildivetümmalvarlıklarıHazine’yeaktarıldı.

Bir görüşe göre Demirel ve Ecevit hiç değilse darbeden sonra el eleverselerdi, askeri hükümet daha ılımlı davranmak zorunda olur ve belki buaradapartilerikapatmazyadakapatamazdı.Budoğruysa,buikiönderin(vepartilerinin) kutuplaşma siyasetleri dolayısıyla sorumlulukları artmışolacaktır. TabiiDemirel veAP daha uzun süre iktidarda kalmış olduklarınagöre 12 Eylül öncesi kutuplaşmadan onların sorumluluk payı daha büyüksayılmalıdır.

Öte yandan Ecevit deMGK’nın, siyaset yeniden serbest olduğunda partiönderlerinin kaldıkları yerden devam edebilecekleri konusunun kuşkuluolacağı yönündeki bir bildirisini gerekçe yaparak 30Ekim1980 günüCHPgenelbaşkanlığındanistifaetti.ÇokbunalımlıbirdurumdaEcevit’inpartisinibaşsız bırakması herhalde hata idi. Çünkü cuntaya cesaret veriyordu. Dahasonra kendisiyle çalışmak isteyen CHP ileri gelenlerini uzaklaştırarak,bambaşkainsanlarlakendisinin“tekadam”olabileceğibirparti(DSP)kurmaişinegirişti.

Askeri düzenin hedefi 12 Eylül öncesinde var olan kargaşalık (buna“anarşi” deniyordu) durumuna son vermekti. Cuntanın varsayımına görekargaşalık,1961Anayasası’nınsağladığı“aşırı”özgürlüklerinbirsonucuydu.Anımsanabileceği üzere 12 Mart darbesinin de gerekçesi bu olmuştu.Anlaşılan, cunta o darbeyi yeterince kökten bulmamıştı. Şimdi, hukuksisteminin baştan aşağı elden geçirilmesi ve yeni bir anayasayla yepyeni,bambaşkabir“disiplinlidemokrasi”dönemiaçılmakisteniyordu.

29Haziran1981’deyapılanbiryasaylaKurucuMeclisoluşturuldu.Yasalarıve anayasayı yapacak olanmeclis iki kanattan oluşacaktı.DanışmaMeclisi(DM)üyeleriniMGKbelirleyecek,adındandaanlaşılacağıgibi,danışmanlıkyapacaktı.Yani,sonsözhepMGK’daolacaktı.

DM’nin yükseköğrenim görmüş 160 üyesi olacaktı. Bunlardan 120’si herilinvalisinceönerilenadaylararasındanMGKtarafındanbelirlenecekti.DMüyelerinin 11 Eylül 1980’de herhangi bir partinin üyesi olmamalarıgerekiyordu. Ayrıca DM üyelerinin ilk genel seçimde kontenjan adayıolmalarıdayasaklanmıştı.

1982Anayasası’nınyapılmasındaİstanbulHukukFakültesi’ndenProf.Dr.Orhan Aldıkaçtı, DM Anayasa Komisyonu başkanı olarak önemli bir roloynadı. Yeni anayasa yürütmeyi güçlendiriyordu. Cumhurbaşkanı yinesorumsuzolmaklabirlikteözellikleyargı,yükseköğrenim,orduile ilgilipekçok yetkiyle donatılıyordu. Hak ve özgürlüklerden çok, bunlara getirilenkısıtlamalarvurgulanıyorgibiydi.Dineğitiminizorunlukılanhükümlaikliğebir darbe sayılabilirdi. Anayasa isabetli olarak ikinci meclise (Senato) yervermemişti. Anayasa ve Yüksek Öğretim Kurumu ile getirilen düzenüniversitelerin uzun süredir yararlandığı yönetim özerkliğine hayli ağır birdarbeindiriyordu.Artıksözkonusuolandahaçokbilimselözerklikti.Kamuüniversiteleri Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) tarafından yönetilecekti.Üyelerin7’sicumhurbaşkanınca,7’siBakanlarKurulu,7’siÜniversitelerarasıKurul, 1’i deGenelkurmayBaşkanlığı’nca belirlenecekti.Bu üyelerden biricumhurbaşkanıtarafındanYÖKbaşkanıseçilecekti.YÖKbaşkanıçokyetkili,bir çeşit “süper rektördü”. Rektörlerin seçimi üniversitelerin seçimlebelirleyecekleri 6 aday ve YÖK’ün saptayacağı 3 aday arasındancumhurbaşkanınca gerçekleştiriliyordu. Fakülte dekanlıkları da rektörleringöstereceği 3 aday arasından YÖK’çe seçiliyordu. Köylerde köylülermuhtarlarını,apartmanlardakatmalikleriyöneticilerinidoğrudanseçerken,buhakülkeninenbilgili,bilimsahibiinsanlarındanesirgeniyordu.AyrıcaYÖKdüzeni bir çeşit mutlak hükümdarlık (saltanat) getiriyor, böylece bölümkurulları, fakülte kurulları, senatolar, yönetim kurulları, danışma kurullarıdüzeyineindiriliyor,kararlarıbölümbaşkanları,dekanlar,rektörleralıyordu.

12 Eylül düzeninin başka bir yetkeci yönü de Dernekler Kanunu’ydu.Derneklerin işleyişi çok sıkı ve ayrıntılı kurallara ve kırtasiyeciliğe bağlıkılındı,aykırılıklarcezalandırıldı.Bukurallarınuygulanmasınınadliyeyerinepolise verilmesi işi daha da zorlaştırdı. Sonuç olarak dernek kurmak, ya davarolanderneklerisürdürmekisteyenlerinheveslerikırıldı.

Sorunşuki,darbedenbuyanaçeyrekyüzyılıaşkınbirsüregeçtiğihalde12Eylüldüzeninindemokrasiylebağdaşmayanyönlerigenellikledeğiştirilmedi.Bunun nedeni, yarım yüzyılı geçen uygulamasında çok-partili düzenin her

zamansağınlehineişlemişolmasıdır.Türkiye’desolCHP’nin1977’dealdığı%41oranındakioyuhiçbirzamanaşamamıştır.Sağınherzamansağlam,enaz %60’lık bir oyu olmuştur. Sol partilerden hiçbiri tek başına iktidaragelememiş, gelebilmek için ya sağ partilerle koalisyon kurmuş, ya da1978’deki gibi sağın bölünmüşlüğünden de yararlanarak sağ partilerdençoğunluğu sağlayacak milletvekili aktarmıştır. Türkiye’de sağ onu hepiktidara getiren çok-partili dizgenin asgarileri dışında, hiçbir zamandemokrasiyefazlabirilgigöstermemiştir.Görünüştesağcıhükümetlerekarşıyapılan 12 Mart ve 12 Eylül darbelerinden nefret etmiştir, fakat bunlarıngetirdiği sağcı ve yetkeci önlemleri iyi karşılamış ve iktidar olduğundabunlara dokunmamıştır. Örneğin, 12 Eylül’de dört buçuk yıl tutuklu kalanMHP önderi ve arkadaşları söylendiğine göre, “Biz hapisteyiz amadüşüncelerimiziktidarda”demişlerdir.

Son dönemlerde Avrupa Birliği (AB), üyelik başvurusundan yararlanarakTürkiye’yi “Kopenhag ölçütleri”ne göre demokratikleşmeye zorlamaktadır.Ne var ki demokratikleşme bölük pörçük ve büyük ölçüde AB çıkarlarınagöreyapılmıştır,buyüzdende12Eylül’ünbirçokkusurudevametmektedir.

1982 Anayasası’nın birçok olumsuzluğu olmakla birlikte 1961Anayasası’nın ülkemize kazandırdığı Anayasa Mahkemesi, Hâkimler veSavcılar Yüksek Kurulu, TRT, Devlet Planlama Teşkilatı gibi birtakımkuruluşlara dokunmamış ya da dokunamamıştır. Darbeciler arasında bir araçok yaygın olduğu söylenen (Fransa’da V. Cumhuriyet’le gelen) yarı-başkanlık dizgesi tercihinin gerçekleşmemiş olması da olumlu bir sonuçsayılabilir.

7 Kasım 1982’de yeni anayasa tasarısı halk oylamasına sunuldu.Anayasa’ya verilecek olumlu oyların kendiliğinden Evren’in yedi yıllığınacumhurbaşkanı seçilmesi anlamına geleceği duyurulmuştu.Anayasa lehindepropaganda serbestti ve Evren bu propagandanın başını çekiyordu. Aleyhtepropaganda ise yasaktı. Oylamaya katılmayanlar beş yıl seçme ve seçilmehaklarını yitireceklerdi. Cumhurbaşkanlığı için tek bir aday vardı: KenanEvren. Seçmenlerin %91’i olumlu oy kullandılar. Bu oyların birçoğununEvrencuntasındankurtulmakiçinverildiğinitahminedebiliriz.

Darbe “anarşi” durumuna ve kan akıtılmasına son vermişti. Fakat bununinsansal bedeli yüksek olmuştu. Bazı rakamlar sarsıcı niteliktedir. 650.000kişi gözaltına alınmış, 230.000 kişi yargılanmış, 517 kişi idam cezasınaçarptırılmış,49kişi idamedilmiş,171kişi işkencesonucuölmüştür.30.000kişi “güvenilmez” diye işten atılmış, 30.000 kişi yurtdışına kaçmıştır.Gazeteciler toplam 3.315 yıl hapse mahkûm edilmişlerdir. Sıkıyönetimkomutanlarının buyruğuyla çoğu solcu olan bir yığın üniversiteli, YÖKbaşkanı atanmış olan Prof. İhsanDoğramacı’nın bilgisi dahilinde işlerinden

çıkarılmışlardır.DoğramacıaynızamandaYÖKdüzenininmimarıydı.Birçoküniversiteli de üniversitelerince atıldı.Birçokları da protesto amacıyla istifaetti. Sonuç olarak üniversitelerimiz, yüzlerce değerli bilim adamını yitirmişoldu.Neysekibirçokları,yıllarsonradaolsa,geridönebildiler.

Sendikalarınbaşınadabirçokşeygeldi. İki işçikonfederasyonu,DİSKileMİSK, bağlı kuruluşlarıyla birlikte kapatıldılar. Pek çok sendikacıkovuşturulup mahkûm edildi. Bu baskılar ve IMF türü iktisat siyasetlerisonucu ücret vemaaşların satın alma gücü esaslı bir düşüşe geçti ve ancak1980’lerin sonuna doğru toparlanmaya başladı. Daha sonra 12 Eylül günüansızın asayişin düzelmesi konusundaDemirel kuşkularını dile getirecekveanlaşılan, o tarihtenöncekikargaşalığınhiçdeğilsekısmendarbeyi yapmakiçingerekçeoluşturmaküzere“ayarlanmış”olabileceğiniimaedecekti.

12Eylüldüzenininideolojikboyutunudaincelemekgerekir.Dahaönce12Mart1971darbesindeorduiçindebirsağ-solmücadelesiolduğunu,sağınağırbastığınıgörmüştük.Busağasavrulma70’lerboyuncadevametmiş,anlaşılanEvren ve yandaşları Amerika’nın da özendirmesiyle, komünizmin en iyiilacının İslamiyet olduğunu düşünmüşlerdir. Böylece solun bastırılmasıyanında yeni resmi bir ideoloji, “Türk-İslam sentezi” yaratma çabaları başgöstermiştir.Zorunludineğitimi,Aleviköylerinecamiyapmak,özellikleyenikurulmaktaolanüniversitelerderektördenodacıyavarıncayakadarpersoneliaşırı sağcı, hatta tarikatçılardan oluşturmak gibi uygulamalar bu çabanınürünüdür. Evren de kendisini Atatürkçülüğe çok bağlı bir insan olaraksunarken, kamunun karşısında sık sık yaptığı konuşmalarda dinsel vurgularyapmaktan geri kalmıyordu. Aynı doğrultuda üniversitelerin her sınıfında“AtatürkİlkeleriveİnkılapTarihi”okutulmasıbuyuruldu.(Dahaöncebudersbütün yükseköğrenim süresi içinde bir kez okutulmaktaydı). Fakat ders,“özenle”seçilmişsağcılara,yani temeldeAtatürkkarşıtlarınaverdiriliyordu.Bütün bu ikiyüzlülükler, ünlü Atatürkçü ve Cumhuriyet gazetesi başyazarıNadirNadi’yi o denli “çıldırttı” ki, başlığıBenAtatürkçüDeğilim olan birkitapyayımladı.(BunlarAtatürkçülüksebenAtatürkçüdeğilimanlamında).

12Eylüldarbesine tepkilerdeğişikoldu.1979’daSovyetler’inAfganistanistilasından, aynı tarihte İran’da kurulan İslam Cumhuriyeti’nden,Türkiye’dekigelişmelerdenürkmüşolanABDdarbeyiolumlukarşıladı.HavaKuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya’nın bir gün önce ABD’de olması,ABD’nin olayla doğrudan ilgisini gösterir gibiydi. Buna karşılık AvrupadarbeyisoğukkarşıladıveAvrupaKonseyi’ndeTürkiye’yebazıkısıtlamalargetirildi.

1 Ocak 1981’de Yunanistan Avrupa Topluluğu’na (AT) girdi. 1980’deYunanistan’ınNATOaskerikanadınadönmesiniTürkiye’ninkayıtsız şartsızkabul etmiş olmasına karşın, Andreas Papandreu’nun PASOK partisinin

1981’de iktidara gelmesi, Türkiye ile Yunanistan arasındaki çetin sorunlarıdaha da büyüttü. Bu sorunların bir bölümü Ege bölgesiyle ilgiliydi vekarasuları,kıtasahanlığı(birçokYunanadasıAnadolukıtasahanlığıüzerindebulunuyordu), uçaklara ilişkinFIRhattı (Flight InformationRegion),LozanAntlaşması’na göre silahsızlandırılmış kimi Yunan adalarınınsilahsızlandırılması konularını içeriyordu. Sonra azınlıklar sorunu (BatıTrakya’da Türkler, İstanbul’da Rumlar) ve tabii Kıbrıs sorunu vardı.Yunanistan’ın karasularını 12mile çıkartmasını önlemek için Türkiye bunusavaş nedeni sayacağını duyurdu. Kıbrıs’ta cemaatler arası görüşmelerintıkanması,Yunanistan’ındasorunuuluslararasıörgütlere taşımayaçalışmasıüzerine, Kıbrıs Türk yönetimi bağımsızlığını ilan etti (15 Kasım 1983).Böylece Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD) Kuzey Kıbrıs TürkCumhuriyeti’nedönüştü(KKTC).

Evren yönetimine Batı Avrupa soğuk davrandığı için, Türkiye o sırasosyalistveüçüncüdünyaileilişkilerinigeliştirmeyeçalıştı.

PartiYaşamınaİzin

24 Nisan 1983’te siyasal etkinliklere getirilmiş olan yasak kaldırıldı.Bununla birlikte eski dönemin “kötülükleri”nin yenilenmemesi için büyük“özen” gösterildi. Bu amaçla daha önceki siyasal partilerin önderlerinekısıtlamalar kondu. Partilerin çoğalmasını önlemek için %10’luk bir barajkabul edildi. Yani, ülke çapında oyların %10’undan azını alan bir partimecliste temsil edilmeyecekti. Küçük partilerin karabasanı olan bu baraj,bugüne değin sürmüştür. Yeni partiler kuruldu fakat inanılmaz zorluklarlakarşılaştılar. Kimisi AP’ye ya da CHP’ye benzediği için kapatıldı. Birçokkurucu, milletvekili adayı veto edildi, yerlerine başkalarını bulmakzorunluluğuçıktı.

Sonunda üç parti seçimlere katılabildi: Turgut Özal’ın önderliğindekiAnavatan Partisi (ANAP), Necdet Calp’in Halkçı Partisi (HP) ve TurgutSunalp’in Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP). Bu üç önder de askerihükümete yakın sayılabilirdi. Özal, MGK’nın Bülent Ulusu hükümetindebakanlık yapmıştı. Necdet Calp Başbakanlık’ta yüksekmemurluk yapmıştı.Sunalp ise emekli bir orgeneraldi. Evren, Sunalp’in partisini tutuyordu.SeçimdenöncebirTVyayınındaEvrenAnavatanPartisi’neoyverilmemesiniistedi. Bu demecin etkisini ölçmek olanaksız, ama sonuçta ANAP oyların%45’iniveTBMMsandalyelerininyarısındanbirazfazlasınıaldı.HP%30,5,MDP%23oranındaoyaldılar.FırsatlarıdeğerlendirmedeçokyetenekliolanÖzal, seçimlerden sonra Köşk’e vardığında Evren’i kucaklamaktan gerikalmadı.GenellikleovehükümetiEvren’legeçinmektefazlazorlanmadılar.İleriderecedesamimidavranışvekonuşmatarzı,İslamcılığaeğilimi(1977’deMSP’nin İzmir milletvekili adayıydı, kardeşi Korkut Özal da o partinin

önderleri arasındaydı), kültüre ilgisizliği, yolsuzluklar karşısında gevşekliği,usullere uymaya yatkın olmayışı (başbakankenBakanlarKurulu’nu nadirentopluyordu) kimi çevrelerde rahatsızlık uyandırsa da, ideolojik olarakEvren’leaynıdalgaboyundabulunuyordu.

1983’te ASALA örgütünün son suikastı olan Orly olayı gerçekleşti.TürklerdenbaşkalarıdaöldüğüiçinkatilleryakalandıveASALA’nınetkinliğison buldu.Ne var ki ertesi yıl, 1984’te, Türkiye’de başka bir silahlı saldırıkampanyası başladı. Orada eylemlerin son bulması, burada yeni bir eylemdizisininbaşlaması…Bununbir rastlantıolupolmadığı,düşünülmeyedeğerbir konudur. Yeni terör eylemleri PKK’dan (Kürdistan İşçi Partisi)kaynaklanıyordu.PKK,feodal,aşiretyapılıbirortamdaAnkara’daAbdullahÖcalanönderliğindeküçükbirörgütolarakortayaçıktı, sonragüneydoğudakimiKürt aşiretlerini ve başka sol örgütleri yıldırma işine girişti. Bu yoldakimi cinayetler işledikten sonra, 15 Ağustos 1984’te Eruh ve Şemdinli’deorduvepolisbinalarına saldırdılar.Devletebir saldırı sözkonusuydu, fakatanlaşılan Özal hükümeti işi çok ciddiye almamak eğilimindeydi. Özal’ınkendisi tatildeydi ve bu yüzden tatiline ara vermek gereksinimi duymadı.Gerçektenbudurum1999’adeğinsürdüve30.000kişininölümüneyolaçtı.Ölümler işin bir yönüdür. Bir de terör tehdidi altında yaşamanın sefaleti,köylerinyıkılması,doğununönemligelirkaynağıhayvancılığınsonbulması,olağanüstü hal dolayısıyla kısıtlanan özgürlükler, kalkınmaya ayrılabilecekkaynaklarıngüvenliğeharcanması,kentlerebüyükçaptagöçlervb.gibiolum-suzluklarıunutmamakgerek.

Olağanüstü hal ancak 1987’de ilan edilebildi. PKK çok engebeli arazideküçük çeteler halinde etkinlik gösterdiği, vur-kaç taktiklerini kullandığı,şaşırtıcıbiçimdeSuriyeveIrak’asığınmaolanağıbulduğuiçinsavaşımıkısazamanda sonlandırmak olanaklı olamıyordu. Öcalan’ın Şam’da bir villadaoturduğu, Suriye’nin denetiminde, Lübnan arazisi olan Bekaa’da eğitimkamplarına sahip olduğu söyleniyordu. Durumu karmaşıklaştıran başkaetkenler de vardı:Avrupa’da kimi çevreler PKK’yı terörist bir örgüt olarakgörmüyorlardı. Kürtçenin kullanımına konmuş kısıtlamalar ve Türkdemokrasisininkimieksiklikleribueğilimlerigüçlendiriyordu.BöylecePKKAvrupa’daki Kürtler arasında rahatça örgütlenebiliyor, etkinlikleri her çeşitdesteği elde edebiliyordu. Son olarak Irak Kürtlerini rahatlatmak içinoluşturulmuşolanÇekiçGüç,PKK’yısankiözendiriyordu.ÇünküovarkenPKK etkinlikleri de çoğalıyordu. ABD’nin Irak’a ilk saldırısı olan 1991KörfezSavaşı’nınardındanIraklılarisyanetmişKürtleribastırmakisteyince,paniğekapılanyarımmilyoninsanTürkiyesınırınayığıldı.Türkiye’ninisteğiüzerinegöçmenlerebarınakveyiyecek sağlama işineyardımcıolmaküzereHuzur Harekâtı organize edildi. Daha sonra göçmenler yurtlarına dönmeyerazı edildiler. Bununla birlikte sözü edilen harekâtınKuzey Irak göklerinde

sürekli devriye uçuşları yapacak (Irak uçaklarını 36. enlemin kuzeyinesokmayacak) bir ABD-İngiliz-Fransız hava grubunun denetimi biçimindesürmesiuygungörüldü.İncirlikveBatman’daüslenenbuharekâtbizdeÇekiçGüç diye tanındı. Fakat işin, bir yandan Kürtleri özerk bir Kürt devletikurmayaözendirdiğigibi,PKK’nındaKuzeyIrak’takamplaredinerekkanlıetkinliğini artırması sonucunu doğurduğu ortaya çıkıyordu. Terör olaylarısayısı 1984’te 160, 1991’de 1.494 iken, 1993’te 5.717’ye, 1994’te 6.357’yefırladı.

İç siyaset sahnesinde seçmenler askeri hükümetin yaptıklarını bozmayabaşladılar. 25 Mart 1984’te yapılan yerel seçimlerde ANAP oy yüzdesinikorudu.FakatHalkçıParti ancak%8,MilliyetçiDemokrasiPartiside%6,5oranında oy alabildi. Öte yandan iki “yeni” parti, Sosyal Demokrat Parti(SODEP) ve Doğru Yol Partisi’nden (DYP) birincisi %22, ikincisi %13oranında oy aldılar. SODEP önderi Erdal İnönü idi. Uygar, ılımlı bir fizikprofesörü ve ünlü İsmet İnönü’nün oğluydu. Böyle bir önder oluncaseçmenler SODEP’i CHP ile özdeşleştirmekte zorluk çekmediler. EskiAP’lileriseANAPileDYParasındaseçimyapmaktazorlanıyorlardı.SODEPile Halkçı Parti doğru olanı yaptılar ve 3 Kasım 1985’te birleşerek SosyalDemokratHalkçıParti’yi(SHP)oluşturdular.Erdalİnönügenelbaşkanoldu.Bu arada (14 Kasım 1985) Bülent Ecevit’in eşi Rahşan Ecevit’in genelbaşkanı olduğu Demokratik Sol Parti (DSP) kuruldu. Demirel gibi BülentEcevitdeyasaklıolduğundaneşigenelbaşkanolmuştu.

Siyasalyasaklarınkalkmasıiçinbaskıartıyordu.SHPbuyöndebiranayasadeğişikliği için girişimde bulundu. Özal bu baskıya boyun eğmek zorundakaldı. Fakat siyasal yasakların kalkması konusunun halk oylamasınasunulmasını istedi.Oysakonubir insanhaklarıkonusuydu,halkoylamasınasunulmadançözülmesi gerekirdi.Özal,Evrengibi, yasaklarınkaldırılmasını“anarşi özlemciliği” diye niteliyor ve açıkça buna karşı çıkıyordu. HalkoylamasındadaANAPbuyöndekampanyayürüttü.Nevarki6Eylül1987günüyapılanhalkoylamasıkılpayıile(%50,16)yasaklarıkaldırdı.Demirel,Ecevit,Türkeş,Erbakan,yandaşlarınınkurmuşolduğuyenipartilerininbaşınageçmeküzeresiyasetedöndüler.BununüzerineÖzal ikihamleyaptı.Erkenseçim kararı aldırdı (bir yıl önceden) ve seçim yasasını kendine göredeğiştirdi.29Kasım1987’deyapılanseçimlerdeANAP%36,SHP%25,DYP%19 oranında oy aldılar. Özal hızını alamayıp TBMM’yi olağanüstütoplantıya çağırdı ve yerel seçimleri beş ay önceye almak için anayasadeğişikliğiyapmagirişimindebulundu.Gerekençoğunluğueldeedemeyincehalk oylaması zorunluluğu doğdu. Özal kendini “vazgeçilmez” görüyorolmalıydı ki, halk oylaması olumsuz çıkarsa başbakanlıktan ve siyasettençekileceği tehdidini savurdu.BöylecehalkoylamasıÖzalveANAP içinbirgüven oylamasına dönüştü. Fakat %65 oranında olumsuz oya karşın istifa

etmedi(25Eylül1988).ANAP’ındüşüşühızlanmaktaydı.

Yerel seçimler (26Mart 1989)Özal’ın korkularını doğruladı.ANAP%22oranında oyla üçüncü çıktı. SHP%28, DSP%26 oranında oy aldılar. SHPAnkara, İstanbul, İzmir, Adana’nın belediye başkanlıklarını kazanmıştı.Kamu işlevlerinin büyük ölçüde belediyelere devredilmesi gerektiğinisavunuyorlardı.

Kasım’da Kenan Evren’in cumhurbaşkanlığı son bulacaktı. Kimileri biranayasadeğişikliğiileEvren’inbirdönemdahacumhurbaşkanlığıyapmasınıistiyorlardı.İnönübunakarşıçıktı.Demirelcumhurbaşkanınınhalktarafındanseçilmesiniistiyordu(başkanlıkdizgesi).KasımyaklaştığındaÖzaladaylığınıkoydu. Mecliste ANAP çoğunlukta olduğuna göre seçilmesi muhakkaktı.Fakat çok-partili dizgeye geçildiğinden beri cumhurbaşkanının partiler dışıolmasıveazçokbiroydaşmaileseçilmesidüşüncesisavunulmuştu.Birdeşuvardı: Genel seçimleri her zaman karşı-devrimci partiler kazanıyordu.Cumhurbaşkanlığının da karşı-devrimcilerin eline geçmesi, Atatürkdevrimiyle kurulmuş bir devlette tehlikeli bir dengesizlik yaratıyordu.Birçokları MSP’nin milletvekili adayı olacak derecede şeriatçı birisininAtatürk’ün makamına oturmasını içlerine sindiremiyorlardı. Bir ara SHPiçindeTBMM’den topluca istifa etmek (“sine-imilletedönmek”)düşüncesidolaştı. İnönü buna da karşı çıktı ve bu durumda da nasıl olsa Özal’ınseçileceğini söyledi. Oysa seçilirdi ama, meşruiyeti adamakıllı sarsılmışolarak. Anlaşılan İnönü siyasal ortamı fazla germemek yanlısıydı. Sonuçtamuhalefet seçimleri boykot etmekle yetindi. Özal 31 Ekim 1989 günü 8.cumhurbaşkanıseçildi.

Özal’ınÇankaya’yaseçilmesibaşbakanlığınveANAPgenelbaşkanlığınınboşalmasıdemekti.ÖzalbuyerlereTBMMbaşkanıolanYıldırımAkbulut’ugetirdi.Akbulutogünekadaröneçıkmamışbirisimdi.AkbuluthükümetininaslındaÇankaya’danyönetileceğiaçıktı.İnönüdebunu“uzaktankumandalı”hükümetolarakniteledi.FakatDYPAkbuluthükümetiningüvenoylamasınakatılmadığıhalde,SHPkatılmaktabirsakıncagörmedi.

Beklenildiğigibi,Özalhükümetişleriyleçokyakındanilgilendi.Oderecedeki,kimilerinegöreÖzal’ıncumhurbaşkanlığısırasındahükümetdizgesikâğıtüstündeparlamenterkalmaklabirlikteuygulamada,sankiFransa’dakigibibiryarı-başkanlık dizgesine dönüştü. Özal ANAP’la da yakından ilgilendi.Örneğin, eşi Semra Özal’ı kavgalı bir kongre sonunda ANAP İstanbul ilbaşkanı seçtirdi (28 Nisan 1991). İnönü’nün bütün ılımlılığına karşın“Çankayasorunu”siyasetgündemininbaşındaneksilmiyordu.FakatanlaşılanÖzal,Akbulut’unbaşbakanlığınınANAPiçinçokdayararlıolmadığınakararvermiş olmalı ki, 15 Ocak 1991’de toplanan ANAP kongresinde MesutYılmaz’ın genel başkanlığını destekledi. Tabii Yılmaz seçildi. Yılmaz,

Akbulut’tan daha etkin bir kişiydi. Dolayısıyla ANAP genel başkanı vebaşbakanolarakAkbulut’agöreÖzalkarşısındabirazdahabağımsızdı.Amabu sıralarda, koşulların ve kamuoyunun baskısı yüzünden hükümet erkenseçimkararıalmakzorundakaldı.

1980’lerinEkonomisi

Önceleri (şimdilerde de), Özal’ın bir dâhi olduğu, Türkiye’de iktidaragelmiş en dikkate değer devlet adamlarından biri olduğuna inanan pek çokinsan vardı. Bu hayranlık Özal’ın iktisat siyasalarından kaynaklanmaktadır.Onlarca yıl Türkiye az çok denetimli bir ekonomide yaşamıştı. Kamugirişimlerinin özelleştirilmesi, döviz kısıtlamalarının kaldırılması, dövizinsigara ve gazete gibi istendiğince, her yerde bitmiş olan büfelerde alınıpsatılabilmesi, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın kurulması (1986) –bunlarkısabirsüreöncehayalbileedilemeyecekşeylerdi.Nevarki,Özal’ınyüreklivekararlıolduğundankuşkuduyulamazsada,yaptıklarınınçoközgünolduğu iddia edilemez. Bunlar Thatcher’ın (1979) ve Reagan’ın (1980)iktidarageldiği,küreselleşmeveneoliberalizminbüyüktaarruzununbaşladığıyıllardı. 1971-1973 yıllarında Dünya Bankası’nda çalışmış olan Özal bubankanın ve IMF’nin, Türkiye dışında da yeterince tanınan çözümlerini iyibiliyordu.Bu siyasalarındeğerinegelince,bunların az sayıdazenginindahadazenginleşmesiyledeğil,Türkiyehalkınınçoğunluğunasağladığıyararlarlaölçülmesigerekir.

Busiyasalaryukarıdadeğinilmişolan24Ocak1980Kararları’yla(istikrarprogramı)başladı.12Eylüldüzenigrevleriyasakladı.Ücretlertoplusözleşmegörüşmeleriyle değil, YüksekHakemKurulu kararlarıyla saptandı. Böyleceçılgınbirenflasyonsüreciiçindeücretvemaaşlarazçokdonduruldu.Tarımdestekleri de sınırlandı. Öte yandan Temmuz 1980’de faizlerin serbestbırakılması, yüksek faizlerle para çekmeye çalışan irili ufaklı bir yığın“banker”in ortaya çıkmasına neden oldu. Faizler o denli yükseldi ki gafilavlananbirçokvatandaş evlerini, arsalarını, takılarını satıp aldıkları paralarıbu bankerlere yatırdılar. 1982 ortasında bütün bu yapı çöktü. On binlerceinsanbütünparalarınıyitiripsefiloldular.Bu,BaşbakanYardımcısıÖzal’ın,Maliye Bakanı Kaya Erdem’in istifasına yol açtı. Ekonominin ihracatayönelik olması için Türk parasının değeri her gün düşürülüyordu. Sonuçolarakyirmiyıldanfazlasürençokyüksekbirenflasyonyaşandı.DahasonraIMF’nin zoruyla enflasyondizginlendi ve 1Ocak2005’teTürkLirası’ndanaltısıfıratılarakYeniTürkLirası’nageçildi.

Yatırımlara gelince, Özal’ın siyaseti enerji, iletişim, otoyollar ve kentyatırımları üzerinde yoğunlaşmaktı. Ülkenin telefon dizgesine büyükyatırımlar yapıldı. Pahalı otoyolların yapılması öncelikli yatırımalanlarındandı. Özal’ın demiryollarını komünizmle özdeşleştirdiği (!)

söyleniyordu. Fakat demiryollarının, karayolları uğruna ihmalinin tarihçesi1945sonrasınadeğinuzanır.1988’de İstanbulBoğazıüzerindeFatihSultanMehmet Köprüsü’nün yapımı tamamlandı. Belediyelerin mali olanaklarıartırılarakdahaçokbayındırlıkyatırımlarıyapmalarınınyoluaçıldı.MenderesveDemirelgibiÖzaldamalisiyasetindeuluortaharcamalaryapmaktangerikalmıyordu.Dış borçlar yanında iç borçlanmalara da başvuruldu ve yüksekfaizlihazinebonolarıçıkarılarakbankalaravehalkasatıldı.Yabancılardabubonolarailgigösteriyorlardı.Bankacılıkgitgidedahakârlıbirişhalinegeldi.Üstelik mali yatırımlar vergi dışı bırakılmıştı. 1991-92’de en büyük 500firmanınbukalemdenkârının%45’ibulduğubildirilmektedir.Kimibankalarhazine bonosu almak için dışardan borç aldılar. Vergi kaçakçılığının çokyaygın, vergi denetimlerinin yetersiz olduğu, kaçakçılığı önlemek için yetersayıda memur görevlendirilmediği, denetimlerin gerektiği gibiyönlendirilmediğisöylenmektedir.

Türkiye’de güçlü bir kapitalist sınıf bulunmadığı için yatırımların çoğudevlet tarafından yapılagelmiştir. 1980 sonrasında özelleştirme küresel birmodahalinegetirildi.Özal IMFveDünyaBankası’nın telkin/zorlamalarıyla1985’ten sonra özelleştirme işine sarıldı. Bu konuda olumlu sonuçlar eldeedilememiştir. Satılan kimi işletmeler değerinin altında fiyatlarla eşe dostasatılmıştır.Bazen işletmeleri alanlar fabrikaları yıkıp, arazilerini arsa olarakdeğerlendirmişlerdir.Böyleceişsizlikveyoksullaşmayakapıaçılmıştır.Kamuişletmelerinin zarar etmesi özelleştirmelere gerekçe olarak gösterilmişse de,zararetmelerigenelliklehükümetlerinazçokbilinçlikötüyönetimleriyadadüpedüz yolsuzlukları sonucu olmuştur. Şunu da belirtmeli ki, Batıkapitalizmininmuazzammaligücüdolayısıyla,özelleştirmeyleişletmelerilkbaşta Türklere satılsa bile, orta vadede bunların yabancılarca elegeçirileceklerini tahmin etmek zor olmasa gerek. Zaten gidişat da bunugösteriyor.

DışSiyaset

Bulgaristan’da Todor Jivkov yönetimi Aralık 1984’te birdenbire ülkedekiTürk azınlığının kültürel kimliğini yok etmeye kalkışınca ilişkiler iyicebozuldu.Bulgaristan’danüfusun%10’u,yani900.000’iTürktü.OnlarazorlaBulgar adları verildi. Türkçe yayınlar ve bunların satışı yasaklandı. Türkmezarlıkları tahrip edildi. Bu arada, direnen Türkler hapse atıldılar ya daBelene toplama kampına konuldular. 800-2.500 kadarının öldürüldüğüsöylenmektedir. 1989’da Bulgar hükümeti Türkleri göç ettirmek istediğinibildirdi.

Efelik ve “iş bitiricilik” taslayan Özal buna razı olunca Türkiye 300.000göçmenle baş etmek durumunda kaldı. Sınır yeniden göçe kapatıldı.Bulgaristan Türklerinin durumu ancak 1990 başında komünist düzenin son

bulmasıyladüzeldi.HattaHakveÖzgürlüklerHareketidiyebirsiyasalpartidekurdular.

14Nisan 1987’deÖzal hükümetiAvrupaBirliği’ne (AB) tam üyelik içinbaşvurdu. Bu konuda AB Komisyonu ancak 18 Aralık 1989’da raporuhazırlayabildi. Rapor, 5 Şubat 1990’da Bakanlar Konseyi’nce aynenbenimsendi. Buna göre, Türkiye’nin başvurusu reddedilmiyor, fakat üyeliğiengelleyecek öğeler sayılıyordu. Bu arada Türkiye’nin Gümrük Birliği’nekatılmasının“işlerikolaylaştıracağı”belirtiliyordu.

1989’da Sovyetler Birliği’nin son bulması Türkiye için önemli sonuçlarayolaçtı.ÖnceTürkpsikolojisinihastalıklıdenilebilecekkomünizmtehlikesitakınağından kurtardı. Bu takınak yıllarca özenle, yoğun propagandalarlaşişirilmişkorkularınsonucuydu.İkinciolarak,heranlamdaRusyailesıcakvekarşılıklı yarara dayalı ilişkilerin geliştirilmesi kapısını açıyordu. Üçüncüolarak, Sovyetler Birliği’nin bünyesinde yer almış olan Türkcumhuriyetleriyle yakın işbirliği olanakları yaratılıyordu. Bu ilişkiler, belkikimi romantik Turancıların düşlediği denli yakın olmamıştı. Örneğin,Azerbaycan’ındışındakiTürkcumhuriyetlerindekonuşulandillerinTürkçeyeyakın fakat farklı diller olduğu anlaşıldı. Ama buna karşın bu ilişkileringelişmeyeçokelverişliolduğuaçıktır.

XXXII

90’lıYıllar

KörfezSavaşı

2 Ağustos 1990’da Irak kuvvetleri Kuveyt’i işgal etti ve sınır komşusuolarakTürkiyedebundançoketkilendi.Belkiötedenberiyayılmacılıkdüşlerikurmuşolan(bunaYeniOsmanlıcılıkdeniyordu)Özal,heyecanlaişesarıldı.Rivayete göre, bir talih oyuncusu gibi “bir koyup, üç alacağız” demişti.Ortadoğu haritasının bu süreçte yeniden çizileceğini düşünüyor veTürkiye’nin bu konuda rol sahibi olmasını istiyordu. Musul ve oradakipetrolde gözü olduğu söyleniyordu. Bu, Atatürkçülüğün dış siyasette çokihtiyatlı ve bütün komşularıyla iyi ilişkiler içinde olma yönündeki köklügeleneğindentümüylekopmakanlamınageliyordu.BMGüvenlikKonseyi6Ağustos’ta Irak’a ambargo uygulamak kararını alınca, hemen ertesi günTürkiye Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattını kapattı ve Irak’la ticaretilişkilerinidurdurdu.12Ağustos’taTBMMTürkSilahlıKuvvetleri’ninsınırdışıharekâtınaizinverdi.NedenseÖzal5Eylül’deTBMM’denyenidenyetkialmakgereksinimiduydu.

Bu sırada kamuoyuna Özal’ın başta ABD Cumhurbaşkanı George H.W.Bush (Baba Bush) olmak üzere yabancı devlet adamlarıyla çok etkin bir“telefon diplomasisi” yürüttüğü duyuruluyordu. Bu işler olurken sankiBaşbakan Yıldırım Akbulut ve Dışişleri Bakanı Ali Bozer yokmuş gibidavranılıyordu.Özal’ınAğustos’taABDDışişleriBakanıJamesBaker’laveKasım’da Bush’la yaptığı görüşmelerde başka hiçbir Türk görevlisibulunmamıştı. ABD üç konuda Türkiye’nin desteğini istiyordu: birincisi,Irak’a karşı Türkiye’deki İncirlik hava üssünü kullanmak; ikincisi, Irakkuvvetlerinin bölünmesini sağlamak için Türkiye-Irak sınırında bir yığınakyapılması; üçüncüsü,SuudiArabistan’da toplanmaktaolanorduyabirbirlikgönderilmesi.

İncirlikkonusunda17Ocak1991’deTBMM’denkararçıkartıldı.AynıgünABDÇölFırtınasıHarekâtıadınıtaşıyansaldırısınıbaşlattı.Ertesigün,ABDuçakları İncirlik’e gelip Irak’ı bombalamaya başladılar. Fakat İncirlik’in buamaçlakullanıldığıTürkkamuoyundangizlendiveABD’nineğitimuçuşlarıyaptığı söylendi. Türkiye, yığınağı da gerçekleştirdi. 180.000 asker sınırayığıldıvebuyüzdenIraksekiztümenayırmakzorundakaldı.

Özal üçüncü isteği de, yani Türkiye’nin savaşa katılmasını da yerinegetirecekti ama başaramadı.Anayasa’ya aykırı, keyfi,maceracı davranışlarıyüzünden kıyamet kopuyordu. Muhalefet ve kimi gazeteler ağır eleştirileryapıyorlardı.YalnızBakanlarKurulu’ndadeğil,ANAP’ıniçindedeyoğunbirhuzursuzluk vardı. Son olarak, ordu da ona karşıydı. 11 Ekim 1990’da

Dışişleri Bakanı Ali Bozer, 18 Ekim’deMilli Savunma Bakanı Safa Girayistifa ettiler. 3 Aralık’ta Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay, yapmasıistenen şeylerin ilkelerine ve kamu görevi anlayışına aykırı olmasıgerekçesiyle istifa etti. Bu son istifa ordunun siyasete karışması gibigöründüysede,aslındayalnızcaÖzal’ınkeyfidavranışlarınakarşıbirprotestoniteliğindeydi ve kamuoyunca destek gördü. Sonuç olarak, Körfez SavaşıTürkiye için bir yıkım oldu. Kuzey Irak’tan Türkiye’ye kaçan göçmenler,ÇekiçGüçvePKKetkinliklerininazıtmasısorunlarınayukarıdadeğinilmişti.İktisadi bakımdan da Türkiye büyük zarara girdi. BM’nin ambargosuyüzünden Irak’la ticaret ilişkileri canlanamadı. Resmi bir tahmine göreTürkiye’nin körfez krizi yüzünden kayıpları, alternatif maliyetlerle birlikte100milyar doları bulmuştu. Savaştan sonraABDve kimiArap ülkeleri buzararıtazminedecekbazıönlemleraldılarsadabunlardevedekulaktı.

20Ekim1991Seçimleri

Sekiz yıllık iktidardan sonra ANAP bu seçimleri kaybetti ve böyleceTürkiye ile 12 Eylül düzeni arasına önemli bir mesafe daha girmiş oldu.ÇünküÖzal’ınodüzenlenedenli ilişkili olduğuortadadır.Seçimikazanan,oyların %27’sini alan Demirel’in DYP’si oldu. ANAP %24, SHP de %21oranındaoyaldılar.BusonuçSHPiçinçoktatsızbirsürprizoldu,çünkü1989yerelseçimlerindebirincigelmişti.Buanisavrulmanınnedenlerinibelirlemekkolay değildir fakat büyük olasılıkla seçmenin Demirel’i Erdal İnönü’yeyeğlemesisözkonusuydu.Demirelbir“baba”imgesiolarakortayaçıkıyordu,halkdaona“baba”diyerekbunubenimsemişti.AyrıcaDemireldaha iyibirhatipti ve halk avcılığının ustasıydı. Hemen her konuda sözler veriyordu –örneğin,ikianahtar(birev,birdearabaiçin),yeşilkart(bedavasağlık),500günde enflasyonu%10’a indirmek. SHP,Kürt partisi olarak tanınanHalkınEmek Partisi (HEP) ile seçim ittifakı yapmıştı. Bu ittifak SHP’nin oylarınıkimi yerlerde artırmış olabilir, ama kimi yerlerde de azalmasına yol açtığıtahmin edilebilir. Daha da kötüsü, Leyla Zana ve Hatip Dicle adlı HEPkökenlimilletvekilleriant içmetörenindeKürtçülükyapmayakalkıştılar.BuvebaşkaolaylarsonucundabugibimilletvekilleriSHP’denistifaettiler.

Hükümetkurmayagelince,DYPortakolarakSHP’yiseçti.Bu,çokçarpıcıbir olaydı, çünkü 1970’lerde Milliyetçi Cephe hükümetleriyle ideolojikkutuplaşmanın başını çekmiş olanDemirel şimdi ortak olarak ona ideolojikanlamdayakınolanANAP’ıdeğildesolsayılanSHP’yiseçiyordu.TabiiSHPideolojikolarakDYP’yeuzaktı amaCHP’ninardılıolarak (DYPdeAP’ninardılıydı)12Eylül’ünsillesinibirlikteyemişolmakgibibirortaklıklarıvardı.Buikipartininkarmahükümeti,Türkiye’desağilesolun“barışması”olarakselamlandı.

Karma hükümetin programı büyük umutlar doğurdu. Yeni bir anayasa

hazırlanacakvedemokratikleşmeyisağlamakiçin12Eylülmevzuatıgözdengeçirilecekti. Bu arada işkencenin önlenmesi, işçi ve sendika haklarınıngenişletilmesi, daha bağımsız yargı, YÖK’ün kaldırılarak üniversitelerinyeniden yönetsel özerkliğe kavuşturulmaları öngörülüyordu.Ne yazık ki bugüzel tasarılar uygulamayageçirilmediği için sonuçdüş kırıklığı oldu.Yenibiranayasayerine,yalnızcaradyove televizyondadevlet tekelinesonverenbir anayasa değişikliği yapıldı. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’ndadeğişiklikve12Eylül’ünkapattığıpartileriyenidenaçma(19Haziran1992)gibi kimi düzenlemeler yapıldı. CHP yeniden kuruldu ve 9 Eylül 1992’deSHP’den ayrılmış olan Deniz Baykal genel başkan oldu. Özal, Demirelhükümetineçeşitlizorluklarçıkardığıiçincumhurbaşkanınıaradançıkarmaküzere“by-pass”diyeadlandırılankimiyasalaryapıldı.

17Nisan1993günüÖzalgeçirdiğikalpkirizisonucundaöldü.16Mayıs’tayerineSüleymanDemirelcumhurbaşkanıseçildi.

Demirel’inCumhurbaşkanlığı,Çiller’inBaşbakanlığı

Demirel İnönü’nün desteğiyle cumhurbaşkanı seçilmişti. İnönü, dahayansız,dahaAtatürkçübirinincumhurbaşkanlığı içinçabagöstermediği içinhaklıolarakeleştirildi.Anlaşılanİnönü,hükümetortağınınbuyöndekigüçlüarzusuna karşı durmayı uygun görmemişti. Ayrıca, Demirel, Özal gibimütevazı, taşralı bir çevreden, aynı ideolojik çizgiden gelmekle ve İstanbulTeknik Üniversitesi’nde onun okul arkadaşı olmakla birlikte, anayasalkurallara, yurtseverlik gereklerine uymak konusunda ondan belki dahadikkatliydi. Demirel, Özal gibi halkın doğrudan seçeceği, geniş yetkili bircumhurbaşkanlığını Türkiye için daha uygun görenlerdendi. Sık sık da bugereğivurgulamıştır.Demirel’inABD’yimodelalan,fakatABDdışındayarı-diktatörlük yönetimlerine yol açan bu hükümet biçimi gerçekleştiğindekendisinibuişiçinenuygunadaygördüğünütahminetmekyanlışolmaz.

Demirel cumhurbaşkanı olunca, DYP önderliği (ve başbakanlık) sorunuortaya çıktı. Demirel’in siyaseten yasaklı olduğu dönemde DYP’ninönderliğiniüstlenmişolanHüsamettinCindoruk,aklagelenilkisimdi.Fakatmuhtemelen Demirel’in desteği konusunda kuşkuları dolayısıyla Cindorukisteksiz gibi görünüyordu. Partililer ısrar edince Demirel’e danıştı, fakatanlaşılan, ondan bir özendirme gelmediği için, aday olmayacağını açıkladı.Böylecemeydan Tansu Çiller’e kalıyordu. Çiller Boğaziçi Üniversitesi’ndeiktisat profesörü ikenDemirel’in dikkatini çekmiş ve 1991 seçimlerinde demilletvekiliolmuştu.ÇillerABD’deuzunyıllarkalmış,tutkuluvekararlıbirkişiydi.Kocasına soyadını kabul ettirmişti. Eşi, İstanbulBankası iflas ettiğizaman onun genel müdürü olmakla ve bir kooperatif yolsuzluğu davasıylatanınmıştı. Kimi gazete ve televizyonların yoğun desteğini de alan Çillergenel başkan seçildi ve başbakan oldu. SHP ile karma hükümet yeniden

oluşturuldu.

Çiller hükümeti güvenoyu almak üzereyken Sivas olayı patlak verdi. 2Temmuz 1993 günü 4. Pir Sultan Abdal Etkinlikleri için Sivas’ta bulunankimi aydın ve sanatçılardan 35’i Madımak Oteli’nde azgın bir İslamcıkalabalık tarafından yakıldı. İşin daha da acısı, olay apansız değil, kenttebütün gün süren bir kargaşalığın ve dört saatlik bir kuşatmanın sonunda,ayrıcapolis,jandarmaveordubirlikleriningözleriönündecereyanetti.Olaysırasında Demirel, “Devlet güçleriyle halk karşı karşıya getirilmemelidir”dedi. Olaydan sonra Çiller olayı önemsiz göstermeye çalışıyor ve “Otelinetrafını saran vatandaşlarımıza hiçbir biçimde zarar gelmemiştir” diyordu.İnanılması zor, fakat burada geçen “halk” ve “vatandaşlar” sözcüklericinayetinsorumlusuolangüruhlariçinkullanılmaktaydı.Güvenlikgüçlerininetkisizliği belki bu tutumla açıklanabilir. Birçokları şenlikte Aziz Nesin’inbulunuşunu tahrikolaraknitelendirdiler, çünkübir süreönceNesin,SalmanRüşdi’ye yakınlık gösteren davranışlarda bulunmuştu. Fakat bu bir özürolamaz, yalnızca bir açıklama olabilir. Türkiye’de başbakanlığa ilk kez birkadının gelmiş olmasına sevinmiş birçok insan böylece büyük bir düşkırıklığınauğradılar.Sivasolayının31MartveMenemenolaylarıtüründenveaynıönemdebirgericilikolayıolduğunakuşkuyoktur.

6Haziran1993’te,Erdalİnönüsiyasettençekileceğiniaçıkladı.11Eylül’deyapılan kurultayda Murat Karayalçın genel başkan seçildi. İnönü onursalgenel başkan oldu. İnönü zaten siyasetten çok fiziğe meraklı olarakbiliniyordu, fakat CHP’liler soyadının müthiş çekiciliğinden yararlanmakkonusunda çok ısrarlı olmuşlardı. İhtimal o da konumunun ona sorumlulukyüklediğinidüşünüyorduvebuyüzdendeısrarlaradayanamamıştı.Şimdiiseişintadıkaçmışbulunuyordu.Demirel’inyanındaİnönüvepartisipekvarlıkgösterememişti. Bir de Sivas katliamının siyasal ve manevi sorumluluğusırtına binmişti. Galiba İnönü’nün başardığı en önemli iş Türkiye BilimlerAkademisi’nin (TÜBA) kurulmasıydı. Fakat bu da bir bakıma eksik kalmışbir uygulamaydı, çünkü insan ve toplum bilimlerini içerecek TÜBİTAK’ınkarşılığı olan örgüt kurulmadan, bütün bilimleri kapsamak üzere TÜBAkurulmuştu.

Demirel-İnönü karma hükümeti zamanında dar gelirliler için kayda değerbir iyileştirme gelmediği gibi, hiç değilse 12 Eylül’ün YÖK yasasıyürürlükten kaldırılabilirdi. Hem de bu, hükümet programında vaat edilmişbirhusustu.Neyazıkkiodabaşarılamadı.

Çiller’inbaşbakanlığıhayliolaylıgeçmiştir.ANAPmilletvekilleriÇiller’inmalvarlığının araştırılması içinTBMM’ye bir önerge verdiler. İddiaya göre,Demirel hükümetindeki devlet bakanlığı sırasında yaptığı yolsuzluklarla 7milyon dolarlık bir servet yapıp bunu ABD’de taşınmazlara yatırmıştı. Bu

varlığını 1993’te verdiği mal bildiriminde açıklamamıştı. SHP’nin Çiller’everdiğidesteksayesindeönerge reddedildi.90’lıyıllardabunabenzerbaşkaönergeler verildi, fakat örneğinMesut Yılmaz hakkında da benzer iddialarolduğu için, ANAP ile DYP iddialarından vazgeçmek hususunda karşılıklıanlaşabiliyorlardı.Birdekoalisyonortaklığıkurabilmekuğrunapartilerbutürönergelerindenvazgeçebiliyorlardı.(RefahPartisi’ninDYPileyadaDSP’ninANAP’lakoalisyonkurabilmekiçinyapacaklarıgibi.)

İkinci önemli gelişme iktisadi bunalımdı. Özal hükümetlerinin başlattığıaçık vermeye ve borçlanmaya dayalı sorumsuz iktisadi ve mali siyasetlerkaçınılmazyıkımıgetirdi (1988 ile1993arasındadışborç41milyardan67milyar dolara yükseldi). Bu siyaseti Demirel ve Çiller hükümetleri desürdürmüştü. Aslında uluorta harcama ve borçlanma siyaseti 1950’lerdeDemokrat Parti’nin Menderes hükümetlerince başlatılmıştı. Bu siyasetieleştirenlere Menderes, ders verircesine, çağdaş uygarlığın bir “kredimedeniyeti” olduğunu öne sürmüştü. Moody’s adlı uluslararası kuruluşunTürkiye’nin kredi notunu düşürdüğünü açıklaması bunalımı tetikledi (14Ocak 1994). Dolar bir anda 15.000’den 38.000 TL’ye yükseldi, kimibankalarda para çekme kuyrukları oluştu, borsa çöktü. Sonunda “5 NisanKararları” alındı. KİT ürünlerine ortalama %50’ye varan zamlar yapıldı.Enflasyon%100’üaştı,olağanüstüvergilerkondu,hazinebonolarınınfaizleri%400’e yaklaştı. Banka mevduatları devletçe garanti edildi. IMF’yebaşvurulduvebirstand-byanlaşmasıyapıldı.Bütünbunlarınyolaçtığıyıkımve sefalet tahmin edilebilir. Ne yazık ki, SHP koalisyonun “sol” ortağıolmasına karşın, görünüşe bakılırsa, sorumsuz siyasete son vermek için, yada, bunalım geldiğinde, dar gelirlilerin yükünü hafifletmek için bir çabaharcamadı.Budazaten90’lıve2000’liyıllardasağpartilerlekarmahükümetkuran“sol”partilerinşaşmazdavranışbiçimiolmuştu.

27Mart1994’teyerelseçimleryapıldı.DYP%21,4,ANAP%21oranındaoyaldı.NecmettinErbakan’ınRefahPartisi%19ileüçüncüolduveAnkara(MelihGökçek)veİstanbul(RecepTayyipErdoğan)belediyebaşkanlıklarınıSHP’den aldı. SHP %13,6 ile ancak dördüncü olabildi. İzmir’in belediyebaşkanlığınıdaDYPadayına(BurhanÖzfatura)kaptırdı.SHPveardılıolanCHP’nin oylarındaki bu düşüş, İslamcı oylarındaki ise bu artış 1995seçimlerindedesürecekti.

İslamcı oyların yükselişi öncelikle “büyük” partilerin, iş bulma, halkaiktisadivetoplumsalyararsağlamadakibaşarısızlığınakarşıprotestoveaynızamanda İslamcıların bunu sağlayabileceği umudu olarak açıklanabilir.İkincisi, şeriatçı yandaşlarının (Türkiye’de ve Avrupa’da) cömertliğisayesinde büyük paralar toplayabiliyorlardı. Suudi Arabistan ve Libya gibiülkelerden de mali destek aldıkları ileri sürülmektedir. Üçüncüsü yerel

örgütleriçokçalışıyor,kapıkapıdolaşıppropagandayapıyor,birçokkezgıdayardımlarındadabulunuyorlardı.Dördüncüsü,kimilerisırfdinselamaçlarla,saltşeriatçıolduklarıiçinbunlaraoyvermekteydi.

1995yılındaSHP’deönemligelişmeleroldu.Buparti18Şubat’taCHPilebirleşti.CHPönderiBaykalveSHPönderiKarayalçın,HikmetÇetin’ingenelbaşkanolmasıkonusundaanlaştılar.Buuzlaşmafazlasürmedive10Eylül’deBaykal genel başkan oldu. Baykal bir “varlık” göstermek istiyordu. Buyüzden Çiller’le karma hükümetin devamı koşullarında anlaşamadılar (20Eylül). Çiller istifa etti, fakat başka bir almaşık göremeyince, CHP ilekoalisyonarazıoldu.Baykal’ınkoşullarındanbirierkenseçimdi.Böylece24Aralık1995’tegenelseçimleryapıldı.Oyların%21’inialanRefahPartisi,1.parti oldu. ANAP%20, DYP%19, DSP%15, CHP%11’le ancak 5. oldu.Refah’ın yerel seçimlerden bu yana üçüncülükten birinciliğe tırmanması veEcevit’in DSP’sinin bir anda CHP’nin (+SHP) önüne geçmesi çok önemligelişmelerdi.1950’denbuyanaseçimlerihepşeriata,ağalık-şeyhlikdüzenine“göz kırpan” parti ya da partiler toplamı kazanmıştı. Şimdi şeriatçı partininkendisi, %21 oyla da olsa, 1. parti durumuna yükseliyordu. AtatürkCumhuriyetinereyegidiyordu?“Atatürk’ünkurduğuparti”diyepropagandayapan CHP ise erken seçimi dayatmasına rağmen, yenilgiye uğrayarakneredeyse“kılpayıyla”meclisegirebilmişti.

Genel seçimlerden önceki önemli bir gelişme de, AB ile 6Mart 1995’teGümrük Birliği Anlaşması’nın imzalanmasıydı. Birlik 1 Ocak 1996’dayürürlüğegirecekti.Hükümetortaklarıantlaşmayıtamüyelikyönündebüyükbir adım olarak sunmuş ve seçimlerde bunun ödülünü elde etmeyiummuşlardı. Ancak, öyle anlaşılıyordu ki seçmen, bunun yerine 5 NisanKararları’nı dikkate almıştı. Kimi eleştirilere göre ise,Yunanistan’ın zorlukçıkarmamasını sağlamak üzere Türkiye Güney Kıbrıs ile üyelikgörüşmelerinin başlangıç tarihinin ilan edilmesine sesini çıkarmamıştı.İmzaylaaynıgündebutarihdeaçıklanmışbulunuyordu.Bueleştirileregöre,böylece KKTC “satılmış” oluyordu. Bu gelişmeler KKTC’de rahatsızlıkuyandırdığı için Demirel ve Denktaş, KKTC için Türkiye güvencesininsürdüğünüduyuranortakbiraçıklamayaptılar(28Aralık1995).

RefahPartisi’ninseçimzaferidüzeniçinmüthişbiraçmazdı.Dahaöncekiİslamcı parti olanMSP, 1974’teEcevit’inCHP’siyle hükümete gelmiş ve ozamanbirçokAtatürkçübudavranışıbirrezaletolarakalgılamıştı.FakatMSPo hükümetin küçük ortağı durumundaydı. Ecevit başbakandı. Şimdi iseErbakan’ınbaşbakanolmasısözkonusuydu.KimileriRP’nin,oylarınyalnız%21’ini almasıyla, geriye kalan %79’luk kesimin İslamcı olmamasıylaavunuyordu.Nevarki,öbürpartilerinbirarayagelmesiçokzordu.Çiller’leMesut Yılmaz arasında büyük bir geçimsizlik vardı ve Yılmaz, kendisiyle

ilgili yolsuzluk iddialarına bakmadan, Çiller’i yolsuzluk dosyalarıylasiyasetten “yok” etmek istiyordu. Herhalde bu yoldan DYP’nin oylarınıalabileceğinidüşünüyordu.ÖteyandanEcevit’inBaykalveCHP’yeyöneliktepkisi anlaşılan iki partinin birleşmesi konusuna olduğu kadar, aynı karmahükümetiçindebirlikteolmayadauzanıyordu.

Erbakan-ÇillerHükümeti

ÖnceleriErbakanbir ortak bulamadı veYılmaz’ın başkanlığındaDYP ilebirhükümetkuruldu.BirsüresonraÇillerYılmaz’ınyerinegeçecekti.FakatAnayasa Mahkemesi güven oylamasında yeterli oyların sağlanamadığınakarar verince veANAP’ınÇiller’in yolsuzluklarıyla uğraşmakta olduğununduyulmasıyla,ANAYOL hükümeti 6Haziran 1996’da sona erdi. Erbakan’ahükümet kurma görevi verildiğindeANAPÇiller’in örtülü ödeneğiyle ilgilibir önerge sunmuş bulunuyordu. RP önergeye karşı oy verince, ErbakanÇiller’ihükümetekatılmaya iknaedebildi.Oysa seçimlerdeÇillerpartisininlaikliğin güvencesi olacağını söylemişti. Karar DYP’de ufak bir isyana yolaçtı.4milletvekiliANAP’ageçti,10’ugüvenoyuvermedi,5’içekimserkaldı.

Batı’da kimileri Türkiye’de İslamcılığa (Müslüman köktendinciliğe) karşıolan duyarlığı pek anlamıyorlar. İslamcı partilerin Almanya ve İtalya’dakiHıristiyan Demokrat partilerin benzeri, bir çeşit “Müslüman demokrat”partiler olduğunu düşünüyorlar. Bu görüş doğru değil, çünkü Orta ve BatıAvrupa’daki gelişme evreleriyle Türkiye’ninkiler arasındaki farkı hesabakatmıyor.Avrupa’nınbüyükbölümündedinselyasalar,engizisyon,cadıavlarıgibi kurum ve uygulamalar yüzyıllar öncesinde kalmıştır. Türkiye belkiortaçağını çok daha uygar biçimlerde yaşadı. Ama ne var ki, Türkiye’debugün dahi yaşayan bir ortaçağ var. Birçok yörede kadınların gördüğümuamele, “terbiye” amaçlı dayağın yaygınlığı, on yıl önceki Sivas olayı,günümüzdeki ortaçağın somut örnekleridir. Batı’nın çoğu yerinde dinselyasalar çok geçmişte kalmış bir olgudur, oysa İslam dünyasının birçokülkesinde şeriat yürürlüktedir, Türkiye gibi yürürlükte olmadığı yerlerde depekçokinsanbununuygulanmasını istemektedir.KimiMüslümanülkelerdeşericezahukukununrecm(taşlayaraköldürme)cezasıdahiuygulanmaktadır.İslamcı ailelerin, çocuklarını yetiştirirken cehennem azabı korkutmalarıylaonların duygu ve düşünce dünyaları üzerinde kurdukları ağır baskı başlıbaşına bir insanlık faciasıdır. Demokrasi adına İslamcıların siyasalözgürlüklerininşampiyonukesilenBatılılarınbütünbunlarıhesabakatmalarıgerekir. 21. yüzyılda şeriatta, dolayısıyla İslamcılıkta demokratik olarakdeğerlendirilebilecekpekazşeyvardır.

DeminsözüedilenBatılıgözlemcilergibi,bizdekiikincicumhuriyetçilerdeİslamcılığın Türkiye için tehlikesinin abartıldığını, İslamcıların hızlı bir“yumuşama” sürecinden geçtiklerini, dolayısıyla partilerinin Avrupa’daki

HıristiyanDemokrat partilerle karşılaştırılabilecekbir düzeyeyaklaştıklarınıya da ulaştıklarını düşünmek eğilimindedirler. Türkiye’ye İslamcılığınegemen olacağı, bu ülkenin bir İran olabileceği düşüncesi bunlara göre“paranoya”dır.Onlaragöre,Türkiyeaslabirİranolamaz.Oysadünyatarihinebakıp, Almanya gibi bir ülkede Hitler’in iktidara gelişi, komünizminRusya’yaegemenoluportadankalkışı,İran’dakiİslamdevrimi,Avusturya’dabir süre önce Haider’in seçim başarısı gibi örnekler ve bu gelişmelerinöngörülemediği düşünülürse, belirli bir toplumda gelecekte ne olacağıkonusunda kesin bir kestirimde bulunmak ancak varsayım düzeyinde kabuledilebilir.Budoğruysa,ozamanbirtakımolasılıklarakarşıönlemlerüzerindeısraretmeninparanoyadiyekolaycadamgalanamayacağıortayaçıkar.

Türkiye gibi, hukuk dizgesinin laikliğe göre kurulduğu bir ortamda,özelliklesiyasetalanındaİslamcıetkinliklerdebulunmakkolaydeğildir.Onuniçin İslamcılar gizlenme sanatını genellikle çok ilerletmişlerdir. Örneğin,Erbakan,herbirikapatılmışolanardıardına ikipartikurmuştur.Üçüncüvedördüncüsü, yani Fazilet ve Saadet partileri, Erbakan’ın siyaset yapmasıAnayasa Mahkemesi’nce yasaklandığı için, yandaşları tarafındankurulmuşlardır. Erbakan, izlediği çizgiye “milli görüş” adını vermektedir.Millisözcüğübugünulusalanlamınageliyoramadahaeskizamanlardadinselcemaat anlamında kullanılıyordu. Erbakan ve izleyicilerinin hangi anlamdakullandıklarından insan pek emin olamıyor. Erbakan’ın son partisinin adı(Saadet) bildiğimiz mutluluk anlamında da olabilir, “Asr-ı Saadet”teki(Peygamber’inzamanı)anlamabirgöndermedeolabilir.Yineiddiaedildiğinegöre,İslamcılarAtatürkçülüğeyadalaikliğebağlılıklarınıilerisürdüklerinde,takıyye yapmaktadırlar, yani baskı altında, zorunluluktan, inançlarına aykırışeyler söylemektedirler. Baskı altında söylenen yalanlar ise günahsayılmamaktadır. Tabii sürekli yalan söylemek kolay iş değildir. HasanMezarcı,ŞevkiYılmazgibikimiErbakancıların,tepeleriatarakkafalarındakiasıldüşünceleridilegetirdiklerigörülmüştür.Erbakan’ınkendiside,birgünegemenolacaklarını,bütünmeseleninbuişinkanlımı,kansızmıolacağındadüğümlendiğinibirseferindesöyleyivermişti.

RP’nin TBMM’de çoğunluğu olmaması ve Atatürkçü güçlerin ağırlığıdolayısıyla, Erbakan serbestçe davranamıyordu. Çok kez “Batı kulübü”nekarşı tepkisinidilegetirmişti, fakatTürkdışsiyasetininyapısınıdeğiştirmekkolay iş değildi. Bununla birlikte almaşık bir yol geliştirmeye çalıştığısöylenebilir.BirMüslümanaskeriittifakıyadadolardanbaşkabirparabirimikullanan bir Müslüman ortak pazarı kurmak kolay gerçekleştirilebilecekşeyler değildi, fakat D-8 örgütünü kurmayı başardı. 22 Ekim 1996’da G-7örneğini izleyen bu tasarıyı ilk açıkladığında, adı M-8 idi ve başlıcaMüslüman ülkeleri, yani Türkiye ile birlikte İran, Bangladeş, Mısır,Endonezya, Malezya, Pakistan ve Nijerya’yı içeriyordu. İlginçtir ki, Mısır

dine dayalı bir örgüt kurmanın rahatsızlığını duydu ve itirazı üzerine “M”,“D”yeçevrildi.(D,İngilizcegelişmesözcüğünün–develop–ilkharfiydi).D-8’inilkzirvesi4Ocak1997’deİstanbul’dayapıldı.

Örgütün değişik amaçları vardı. Bunlar arasında demokrasinin, iktisadigelişmenin, ticaret ilişkilerinin özendirilmesi göze çarpmaktadır. Başlıcaorganı Dışişleri Bakanları Kurulu’dur. Erbakan, İran ve Libya gibi kimiMüslümanülkelerideziyaretetti.İkinciülkeyeziyaretinde,TVkameralarıvebasının önünde, Libya’nın önderi Kaddafi, Türkiye’ninKürtleremuamelesidolayısıyla Erbakan’ı payladı (6 Ekim 1996). Daha da çarpıcı olan,rahatsızlığıyüzündenokunanve terdökenErbakan,yanıt olarakbir çift lafbile edemedi. Kimi iddialara göre bu, onun 1989 seçimlerinde Libya’danalmışolduğu500.000dolarlıkyardımdanve/yada ikisininaynıgizli İslamiörgütte bulunmasından, fakat Kaddafi’nin örgütte daha kıdemli oluşundankaynaklanıyordu. Bunlara karşın, Erbakan ihtiyatı elden bırakmadı vebakanlarından birini (Fehim Adak) Washington’a gönderip, iki müttefikinaynı zamanda yakın bir iktisadi ortaklık geliştirmelerini önerdi (24 Aralık1996). Erbakan’ın bir de kamu kesimince ağır sanayi kurulması konusundamerakıvardı.FakatHazine’ninağırbirborçyüküaltındaolmasıvehükümetortağıÇiller’inkoyubirliberaloluşubutürgirişimlereengeldi.

Erbakan hükümeti zamanında kamuoyunu afallatan kimi olaylar oldu: İkitarikatşeyhinincinselrezaletleri,Susurlukolayı,kimiRP’limilletvekillerinintepeleriatarakAtatürkCumhuriyeti’nenefretleriniaçıklamaları,BaşbakanlıkKonutu’nda51tarikatşeyhineiftarverilmesi(12Ocak1997)gibi.Fakatdahaönemlisi, Refahyol hükümetinin, bakanlıklar, belediyeler, kamu iktisaditeşekkülleri, okullar, polis gibi kamu kuruluşlarına İslamcıları yerleştirmeişinehızvermişolmasıydı.Bu,uzunsüredirdevametmekteydi.Yerleştirilenkişilergenellikleimam-hatipokullarımezunlarıydı.Buokullar50’liyıllardakurulmuştu, fakatbütün iktidarlarbunlarıçoğaltmayıdinebağlılıklarınınbirgöstergesi olarak ve oy avcılığı için görev bilmişlerdi. Ortaokul ve lisedüzeyindekibuokullarsözümona imamyetiştirecekmeslekokullarıydıamanedenseimamolamayacakkızlardabuokullaragirebiliyordu.Üstelik,imam-hatip okullarının sayısı, imam gereksiniminin çok ötelerinde, o kadarçoğalmıştı ki, laik okullara koşut bir çeşit almaşık dizge oluşturuyorlardı.Osmanlı’daki medrese-mektep ikiliği gibiydiler. 90’larda 120.000 öğrencisiolan400kadarimam-hatipokuluvardı.BasınayansıdığınagöreErbakanbuokullardan “partimizin arka bahçesi” diye söz etmişti. Birçok ana-babaparasızyatılıolduklarıyadamemuriyetegirmeolanaklarıdahageniştirdiyebuokullarıyeğliyordu.

3 Kasım 1996’da Susurluk yakınındaMercedes markalı bir otomobil birkamyona çarptı. Otomobil sürücüsü Hüseyin Kocadağ, bir polis okulunun

müdürüydü. Yolculardan biri olan Abdullah Çatlı, Türkiye İşçi Partili yediöğrencininöldürülmesi,Milliyet’inbaşyazarıAbdiİpekçi’yiöldürmektenvePapa’yı yaralamaktan mahkûm Mehmet Ali Ağca’nın hapishanedenkaçırılması, uyuşturucu kaçakçılığı suçlarından Türk polisi ve Interpoltarafındanaranmaktaydı.ÜçüncüyolcuSedatEdipBucak,Urfa’dakiBucakaşiretinin reisi ve milletvekilliydi. Dördüncü yolcu Gonca Us adında birmodeldi.BusonkişiveÇatlı,başkaisimlisahtekimlikbelgeleritaşıyorlardı.Bunlar ve Kocadağ öldüler. Bucak yaşadı. Otomobilde silahlar vesusturuculardavardı.Sankikaranlıkbir suikastıgerçekleştirmeküzereyolaçıkmışgibiydiler.Olaybirandahükümetideiçinealanbirrezaletedönüştü.8Kasım’da İçişleri Bakanı Mehmet Ağar istifa etmek zorunda kaldı. Kimikanunkaçaklarınasahtekimlikbelgesisağlamaktansorumluolduğunailişkinyoğunsöylentilerçıkmıştı.

Birtakım davalar açıldı, iki hükümet raporu hazırlandı, bir de meclisaraştırmasıyapıldı.İşhaylikarışıktıveanlaşılankökeninde,olasıbirSovyetistilasınakarşı,İtalya’dakiGladiodenenörgütgibiNATO’nunkurduğubazıgizli örgütler bulunuyordu. “Doğal olarak” bu örgütlerde çalışmak üzereseçilenkişileraşırısağcılaroluyordu.Kimidurumlarda,buörgütleryasadışıişleredebulaşmışlardı.Türkiye’deASALAvedahasonraPKK’yakarşıgizlihareketler yürütmek için de kullanıldıkları söyleniyordu. Tansu Çillerhükümeti zamanında daha geniş çapta kullanıldıkları ve uyuşturucukaçakçılığıgibimafya türüetkinlikleregirdikleriyönünde iddialardavardı.BuyüzdenolayatepkigösterenlerinbaşındaANAPdayeralıyordu.Sonundabazıkişilermahkûmoldular,fakatgenelolarakedinilenizlenim,işinkökünegidilmediği yönündedir. Ayrıca, bu olayın rezaleti küçümsemeye çalışanErbakan-Çiller hükümetinin düşmesinde bir etken olduğu da görülmektedir.İşindikkatiçekenönemlibiryönüde,halkınkatıldığı,bütünbüyükkentlerdedüzenlenen, yolsuzluklara karşı “Sürekli ışık için bir dakika karanlık”kampanyasıoldu.1Şubat1997’den9Mart’akadar,saat21.00’deışıklarbirdakika süreyle kapatılıyor, çok kez ayrıca tencere kapakları vuruluyor,klaksonlar çalınıyordu. Bu arada dilimize, yolsuzluklara ve çetelere aletedilendevletianlatmakiçin“derindevlet”deyimikazandırıldı.

OrduMüdahaleEdiyor

28 Şubat 1997 günü ordu müdahale etti, fakat bu müdahale 1960, 1971,1980müdahalelerine göre çok daha yumuşaktı.Hatta kimi çevrelerde birazmizahi olarak, “post-modern darbe” diye adlandırıldı. 28 Şubat, MilliGüvenlikKurulu’nun toplandığı tarihti.Bu toplantıdaGenelkurmayBaşkanıİsmail Hakkı Karadayı, Deniz Kuvvetleri komutanı Güven Erkaya ve öbürkomutanlar köktendinciliğin yayılmasını önlemek için 18 maddelik birönlemler demeti önerdiler. Anlaşılan Erbakan, Çiller, Demirel böyle bir

gelişmeden haberliydiler. Toplantı çok gergin geçti ve dokuz saat sürdü.Askerler nazik, fakat çok kararlıydılar ve ancak belgenin metninde kimideğişiklikleri kabul ediyorlardı. En önemli talepler arasında, tarikatlarcaişletilen okul, yurt, vakıflara son verilmesi; imam-hatip okulları sayısınınimam gereksinimini karşılayacak bir düzeye indirilmesi; köktendincilerinkamu kuruluşlarında, adalet örgütünde, okul ve üniversitelerdekadrolaşmalarınasonverilmesi;İran’dankaynaklananyıkıcıetkinliklerinsonbulması için önlem alınması; zorunlu ilköğretimin beş yıldan sekiz yılaçıkarılması yer alıyordu.Kurulun bildirisinde, laiklik yönündeki bu ilkelereaykırı davranışların yeni gerilim ve yaptırımlar getireceği belirtiliyordu.Hukuken,sözkonusuönlemlerancakhükümete tavsiyeniteliğindeydi, fakathükümet bunlara uymak zorunluluğunu duymaktaydı. Ordu, hükümetinçekilmesini de istiyordu, fakat bunun doğrudan değil, psikolojik baskıylagerçekleşmesiisteniyordu.

Herhalde en önemlisi, hatta buna çığır açıcı diyebiliriz, zorunlu eğitiminuzatılmasıydı. Türk halkının genel olarak daha çok eğitileceği; genellikleeğitimin ileri aşamalarından yoksun bırakılan kızların kültürel ve toplumsaldüzeylerinin yükseleceği; imam-hatip ortaokullarının kapatılacağı anlamınageliyordu bu. 1973’te kabul edilen Milli Eğitim Temel Kanunu zorunlueğitimin sekiz yıl olacağını buyurmuştu, fakat geçici bir madde bununuygulamasını erteliyordu. Bu geçici madde nerdeyse bir çeyrek yüzyılgeçerliliğinikorudu.Çok-partilidizgeiçinneacıki,osüredesiyasalpartilerinhiçbiribunumeseleyapmamıştır.Şeriatçıçevrelerimam-hatiportaokullarınınkapanmasınabüyüktepkigösterdiler.Onlariçindinseleğitimin14yerine11yaşındabaşlamasısondereceönemliydi,çünkü14yaşındakiçocuğunbeyniniyıkamak daha zordur. Şeriatçı olmayan kimi çevreler de –yurttiçinde veyurtdışında– demokratik bulmadıkları için bu askeri müdahaleye itirazediyorlardı.

Böyleceordubir yandan28ŞubatKararları’nınuygulamasını, bir yandanda şeriatçıların etkinliklerini izlemeye koyuldu. Sonradanmeydana çıktı ki,Genelkurmay bu amaçla Batı Çalışma Grubu adında bir birim kurmuştu.Derlenen bilgiler gazeteciler, yargıç ve savcılar, dışişleri görevlileri gibikesimlerleyapılantoplantılardaaktarıldı.Bu“brifingler”inilkinintarihiolan29 Nisan 1997’de gazetecilerle yapılan toplantı 3,5 saat sürdü, buradaordunun yeni savunma kavramı açıklandı. Buna göre dıştan gelen tehlikeazalmış, içten, ikisi de aynı derecede tehlikeli, PKK ve şeriatçılıktankaynaklanan tehlike öncelik kazanmıştı. 21 Mayıs’ta Yargıtay CumhuriyetBaşsavcısı Vural Savaş, AnayasaMahkemesi’nde laiklik karşıtı etkinlikleriyüzündenRP’ninkapatılması içindavaaçtığınıduyurdu. İktidardakipartiyekarşı kapatma davası açılması büyük yankı uyandırdı. Bu sıralarda Türkiyeİşveren Sendikaları Konfederasyonu ve bazı işçi kuruluşları hükümetin

çekilmesi içinbirgirişimbaşlattılar.DYP’dendörtbakan,bakanlıktan,kimiDYP ve RP milletvekilleri partilerinden istifa ettiler. Bütün bu baskılar veaskeridarbe söylentileri arasındahükümet,Erbakan’ınbaşbakanlığıÇiller’edevretmesi yoluyla kendini kurtarmak istedi. 18 Haziran 1997’de ErbakanCumhurbaşkanı Demirel’e istifasını ve aynı zamanda RP, DYP ve BüyükBirlik Partisi’nin kurulacak Çiller hükümetini destekleyeceklerine dair birbelge sundu. Ne var ki, Demirel, gerginlikleri azaltacak bir hükümetegereksinim olduğunu belirterek, hükümet kurma görevini Mesut Yılmaz’averdi.RPileDYPbunaşiddetlekarşıçıktılar.

Ama Yılmaz, DSP ve Hüsamettin Cindoruk’un Demokratik TürkiyePartisi’nindesteğinialarakhükümetikurdu.Baykal,CHP’ninbuhükümetiüçşartladestekleyeceğinibildirdi:erkenseçimyapılması,sekizyıllıkilköğretimkararının uygulamaya sokulması, yolsuzluk yaptığı ileri sürülen kimimilletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılması. Temmuz’da Yılmazhükümeti güvenoyu aldı. 16Ağustos’ta TBMM sekiz yıllık eğitim yasasınıkesintisiz 23 saat süren ateşli bir oturumun sonunda kabul etti. 16 Ocak1998’de Anayasa Mahkemesi ikiye karşı dokuz oyla RP’yi laiklik karşıtıetkinliklerdendolayıkapattı.Aynıkararla,Erbakandahil,yediRPmilletvekilimilletvekilliklerini yitirdiler ve beş yıl süreyle siyasetten men edildiler.Erbakan’ınadamlarıyenipartilerinihazıretmişlerdi:FaziletPartisiadındakiyeni partinin başına Erbakan’ın İstanbul Teknik Üniversitesi’nden sınıfarkadaşı Recai Kutan geçiyordu. Bu parti de 22 Haziran 2001’de AnayasaMahkemesi’nce kapatılacaktı. Yerine 20 Temmuz’da Recai Kutan’ınönderliğinde Saadet Partisi kuruldu. Fakat bu sefer Erbakan’ın kimiyandaşları, “Biz değiştik” şiarı altında Adalet ve Kalkınma Partisi adındafarklıbirpartikurdular(14Ağustos2001).YenipartininönderiRecepTayyipErdoğan’dı.İddialarınagöre,“milligörüş”tenvazgeçmişler,muhafazakârbirpartiolmuşlardı.

28 Şubat sürecinde geri dönersek, Milli Güvenlik Kurulu aylıktoplantılarında kökdendinciliği ya da irticayı Türkiye’nin güvenliğine karşıbüyük tehdit olarak göstermeye devam ediyordu. Türban yasağı bütününiversitelerdeuygulanıroldu.Bunakarşıkimiyerlerdeprotestohareketlerideyapılmaktaydı.Başkaönemlibirgelişme,ortaokullarıkapatılan,yalnızcalise düzeyinde süren imam-hatip okullarına kayıtlarda büyük düşüşlerolmasıydı. Anlaşılan memurluk elde etmek açısından, imam-hatipdiplomasınınbirüstünlüksağlamayacağıdüşünülmeyebaşlanmıştı.21Nisan1998’deosıraİstanbulbelediyebaşkanıolanRecepTayyipErdoğanSiirt’tekibirkonuşmasındaokuduğubirşiirdenötürüonayhapsemahkûmoldu.Haberduyuluncaİstanbul’dakiAmerikanbaşkonsolosuonabirdestekziyaretiyaptı.Danıştay, bu durumda görevine devam edemeyeceği kararına vardı. Bumahkûmiyet2002seçimlerindedeErdoğan’ınbaşınıağrıtacaktı.

YılmazHükümetininSonu-EcevitHükümeti

ANAP’a yönelik yolsuzluk iddiaları hükümetin sonunu getirdi. 22 Eylül1998’de, Alaattin Çakıcı adlı bir mafya önderiyle ANAP’lı bir bakan olanEyüpÂşık arasındaki telefon görüşmesinin kaseti basına sızdı. 15 Ekim’deişadamı Korkmaz Yiğit ile Çakıcı arasındaki telefon görüşmesinin kasetiortaya çıktı. Türkbank’ın satışıyla ilgili yolsuzluk iddiaları gündeme geldi.Olayın soruşturulması için TBMM’ye verilen bir önergeye CHP destekverinceYılmazistifaetti(25Kasım).Uzunbirhükümetbunalımındansonra(bu arada bağımsızYalımErez’in hükümet kurma girişimi sonuçsuz kaldı),ANAPveDYP’nindesteklediği,Ecevitbaşbakanlığındabirazınlıkhükümetikuruldu(11Ocak1999).Hükümetinamacıerkenseçimyapmaktı.

28Şubat’tanbaşlayarak,ordu siyasettedaha etkinbir yer almayabaşladı.16Eylül1998’deKaraKuvvetleriKomutanıOrgeneralAtillaAteşHatay’dayaptığı bir konuşmada, Abdullah Öcalan’ın Suriye’de barınıyor olmasınınkabul edilemezliğini belirtti. Böylece, yıllar sonra Suriye’nin bu konudakidüşmanca davranışı hem açık seçik dile getirildi, hem de bunun askeriyaptırımı olabileceği ima edildi. Ardından, başta Cumhurbaşkanı Demirel,siyaset adamları benzer yönde açıklamalar yaptılar ve bölgeye kuvvetkaydırmaları başladı. Bundan önce 14 Mayıs-26 Haziran 1997 tarihlerindeKuzey Irak’taki PKK kamplarına karşı 50.000 askerin katıldığı büyük birharekât yapılmış, aynı bölgede yapılan özel bir harekâtla PKK’nın ikinciadamı sayılan Şemdin Sakık yakalanarak Türkiye’ye getirilmişti (13 Nisan1998).SonuçolarakSuriyeÖcalan’ısınırdışıetmekzorundakaldı.20Ekim1998’de Adana’da imzalanan güvenlik anlaşmasıyla Suriye PKK’ya destekolmamak yükümlülüğünü üstlendi. Böylece PKK’ya çok ağır bir darbevurulmuşoldu.

Bu arada Öcalan’ın Rusya’ya gittiği anlaşıldı, fakat Türkiye ve ABD’ninbaskısı yüzünden Rusya onu ülkesinde tutmak istemiyordu. Bunun üzerineİtalya’yageldi(13Kasım)veburadaikiaydanfazlakaldı.Türkiye’niniadesiiçinyaptığı talepgeriçevrildi, fakat İtalyanlarınonuoradasüresiz tutmalarızordu. Almanya Başbakanı Schröder, Öcalan yargılanmak için arananlararasında olduğu halde, çok sayıda Türk veKürt yaşadığı için, Almanya’yagelmesini istemediklerini açıkladı. Türk kamuoyu ise İtalya’ya büyük tepkigöstermekteydi. Gösteri yürüyüşleri yapılıyor, İtalyan malları boykotediliyordu.16Ocak1999’daÖcalan’ın İtalya’dangizliceayrıldığı anlaşıldı,fakat nereye gittiği bilinmiyordu. Sonradan ortaya çıktı ki, Yunanistan’asığınmıştı.Yunanlılar onu iki hafta barındırdıktan sonraKenya’nın başkentiNairobi’dekielçiliklerinegötürüp“konuk”ettiler.Oradadaikihaftakaldıktansonra, yeri belli oldu. ABD’nin yardımıyla yakalanıp yargılanmak üzereTürkiye’ye getirildi (16 Şubat 1999). Her ikisi de Türkiye’nin NATO

müttefiki olan İtalya ve Yunanistan’ın, 30.000 kişinin ölümünden birinciderecede sorumlu tutulan bir kişiye gösterdikleri yakınlık, üzerinde herbakımdanönemledurulmasıgerekenbirolaydır.

Öcalan’ın yargılanması 31 Mayıs 1999’da İmralı’daki Devlet GüvenlikMahkemesi’nde başladı. 28 Haziran’da mahkeme kararını verdi: Öcalanölüme mahkûm edildi. Yargıtay da kararı onayladı. Ne var ki, kararuygulanmadı, çünkü o hükümet ve sonrakiler, son sözü söyleyecek olanTBMM’yedosyayıintikalettirmediler.Bunda,ABveABD’denkaynaklananbaskılarındarolüvardı.

PKK’ya karşı kazanılan zafer sayesindeDSP, yaniEcevit, 18Nisan 1999genelseçimlerinde%22oyoranıylabirincipartioldu.%10barajıyüzündenCHP,oylarınancak%9’unualdığıiçinmeclisindışındakaldı.Ecevit,DevletBahçeli’ninMHP’siveMesutYılmaz’ınANAP’ıilebirliktehükümetikurdu.MHP’ninaşırıuçpartisiolmasıdolayısıyla,opartiylekarmahükümetkurmakonusunda bizzat Rahşan Ecevit tarafından tereddütler ileri sürüldüyse de,bunlar aşıldı. DYP ile koalisyon ise Yılmaz’la Çiller arasındaki kavgayüzündenolanaksızdı.

2002yılınadeksürecekolanyenihükümetteönemlibiröğeSadettinTantanoldu. Emniyetmüdürü olarak geçmişte isim yapmış olan Tantan, ANAP’ıniçişleri bakanı olarak 2000 yılında yolsuzluklara karşı bir savaşım başlattı.Balina,Kasırga,Bufalo,Matadorgibirenkliisimleriolanbuharekâtlarbirçokyolsuzlukörgütünüortayaçıkardı,adaleteteslimetti.Yolsuzluklarınkimilerisiyasileri de yakından ilgilendiriyordu. Örneğin Süleyman Demirel’inyeğeninin oğlu olan Yahya Murat Demirel, sahibi olduğu Egebank’ı“hortumlamak”tan sanık olarak mahkemeye çıkarıldı. Aleyhindekikanıtlardan biri, Yahya Murat’ı gece vakti para torbalarını bankasındangötürürkenkaydaalmışolangüvenlikkamerasınıngörüntüleriydi.Başkabirharekât“BeyazEnerji”adını taşıyorveEnerjiBakanlığı’ndakiyolsuzluklarıhedefalıyordu.BusoruşturmanınsonundaMesutYılmaz’ın“güvenilir”enerjibakanıCumhurErsümeristifaetmekzorundakaldı.Buetkinlikkamuoyundane denli olumlu karşılansa da, Yılmaz’ı rahatsız etmiş olmalı ki, Tantan 5Haziran2001’dedevletbakanlığınaatandı.Bunakarşılıko,hembakanlıktanhem ANAP’tan istifa etti. Tantan’ın başlattığı harekâtlar sonucundamahkemeler kimi sanıkları akladılar, kimileri de hafif denebilecek cezalarlakurtuldular. Ama en azından herkese çalıp çırpmalarının görmezliktengelinmeyebileceğini göstermek bakımından yararlı oldu. Sadettin Tantan’ıniçişleri bakanlığından ayrılması üzerine piyasanın “bayram” etmesi (dolardüştü, borsa yükseldi) mali ahlak bakımından belki incelenmeye değer birkonudur.

YeniTBMMikibakımdandikkati çekti.Cumhuriyet tarihinde ilkkez (12

Eylül fırtınasını dışta tutarsak) Atatürk’ün kurduğu CHP orada temsiledilmiyordu. CHP seçmenleri anlaşılan Ecevit’in ünlü dürüstlük veyurtseverliğindenötürüDSP’yiyeğlemişlerdi.Türkiye’departiönderleriherdüzey seçimde genellikle dilediklerini aday gösterebildikleri için sonderecede güçlüdürler. Aynı biçimde seçmenler partiden çok, öndere oyvermekeğilimindedirler.Önderlerodenligüçlüdürki,seçimyenilgilerindendepeketkilenmezler.BununlabirlikteCHP,büyükpartilerarasındaenaydın,en demokrat parti sayıldığı için, Baykal’ın genel başkanlıktan istifa etmesibekleniyordu.BüyükçaptaoyyitirmelerinekarşınzarzormeclisegirebilmişolanYılmaz veÇiller’in yerlerini korumalarına karşılık Baykal önderliktenistifaetsede,sonrayenidengenelbaşkanlığadöndü.

Yenimeclistedikkatiçekenikinciolayşeriatçıkadınların“üniforma”sıolantürban ve pardösüyü giyen Merve Kavakçı’nın Fazilet Partisi’ndenmilletvekili seçilmiş olmasıydı. TBMM’de bu kıyafet daha önce hiçgörülmemiştivekızöğrencilervebayandevletgörevlileriiçinyasaktı.Bunakarşın TBMM’de ant içme törenine o kıyafetle geldi. Onun üzerine DSPmilletvekilleri görülmemiş ve tabii iç tüzükte yeri olmayan bir şey yaptılar.Tempoyla el çırparak dışarı çıkmasını istediler. Bu gösteri bir süre devamettikten sonra başkan oturuma ara verdi. Oturum yeniden açıldığındaKavakçı’nıngelmediğigörüldü.DahasonraKavakçı’nınikincibiruyrukluğubulunduğu, bunun da birMüslüman ülke olmayıp, ilginç bir biçimdeABDolduğuortayaçıktı.KavakçıikinciuyrukluğunuTürkmakamlarındanizinsizaldığı için Türk uyrukluğundan çıkarıldı. İşlemin iptali için idari yargıyayaptığıbaşvurureddedildi.

O yaz, 17 Ağustos 1999’da, Türkiye’nin başına büyük bir felaket geldi.Merkezi Gölcük olan 7,9 şiddetinde bir deprem, en önemli sanayimerkezlerinden, dolayısıyla nüfus yoğunluğu yüksek bir bölgeyi (İzmit,Adapazarı,Gölcük,Yalova)altüstetti.Binlercekonut,birçokfabrikayıkıldı.Depremin sabah03.00’te,hemenherkesinuykudaykenoluşukayıplarınçokyükselmesine yol açtı. 16.000 kişinin öldüğü, 40.000 kişinin yaralandığıtahminediliyor.Bukadar çokkayıpolmasındayolsuzlukve ihmallerin çokbüyükpayıvardı.Yıkılanbinalarınbirçoğu,ancakçoközelönlemleralındığıtakdirdeyapıişleriiçinkullanılabilecekaraziyeyapılmıştı.Birçoklarıdapekçokkuralıçiğneyerekyapılmışçürükyapılardı.

AB’nin10Aralık1999günüsonuçlananHelsinkiZirvesi’ndenTürkiye’yiadaylığakabuletmekararıçıktı.Bu,AB’nindahaöncekitutumununtersyüzedilmesianlamınageliyordu.Daha11Temmuz’daABDışİlişkilerKomitesiBaşkanı Tom Spencer, açıkça, AB’nin Türkiye’yi üye almaya hiç niyetiolmadığını açıklamıştı.Ona göre, Türkiye’den birtakım yararlar elde etmekuğruna bunu söylememek dürüstlüğe aykırıydı. Eski Fransa cumhurbaşkanı

Giscard d’Estaing de bu görüşteydi. Üyelik yerine, çok yakın ilişkilersağlayanbirçözümbulunabilirdi.Aralık1998’dekiLüksemburgZirvesi’ndede henüz tam üyeliğin söz konusu olmadığı açıklanmıştı.AnlaşılanAB’nintutumdeğişikliğindeGölcükdepremfelaketininbirpayıolmuştu.Dahasomutolarak,felaketzedelereYunanyardımıikiülkehükümetleriarasında,özellikledışişleribakanlarıİsmailCemveYorgoPapandreuarasındabiryakınlaşmayavesileolmuştu.FakatABdemecindeKıbrısveEgesorunlarınadeğinilmesi,büyük rahatsızlıklara neden oldu. Acaba bu sorunların çözümü için birözendirmemi söz konusuydu, yoksa bunların çözümüüyeliğe kabul koşulumuydu?Bu rahatsızlığı gidermek için Javier Solana veGuntherVerheugenacele Türkiye’ye geldiler. Ecevit’le yaptıkları görüşmeler sonunda, zatenAB’ci basın tarafından “treni kaçırmama” baskısı altında olan hükümet,çağrıyı kabul etti. Ecevit AB’nin “aile fotoğrafı” denen, toplantıya katılantemsilcileringrupfotoğrafındayeralabilmekiçinHelsinki’yeuçtu.

XXXIII

2000’liYıllar

YenibirCumhurbaşkanıveİktisadiYıkım

2000yılınınMayısayındaSüleymanDemirel’incumhurbaşkanlığınınyediyılı doluyordu. Mecliste hiçbir partinin çoğunluğu olmadığına göre, yenicumhurbaşkanının partilerin üzerinde uzlaşabileceği birisi olmasıgerekiyordu. Adalet Partisi’nin başına genel başkan seçildiği 1964’ten beriDemirel, iktidardaolmasadaher zamansiyasetinenön safındayeralmıştı.Anayasa’yı değiştirip ona bir dönem daha cumhurbaşkanlığı yaptırmadüşüncesidolaşmayabaşladı.Veilginçtirkibudüşünceyisomutlaştıran,uzunzaman onunla amansız bir yarışma içinde bulunmuş olan Ecevit’ti. Fakatönerimeclistereddedildi.Anlaşılan,birçokmilletvekiliartıkDemirel’ibaştagörmek istemiyordu.Bununüzerinehükümetdahaaz tartışmaçıkaracakbiradayortayaçıkardı:AnayasaMahkemesiBaşkanıAhmetNecdetSezer.Sezersessiz, alçakgönüllü, ciddi bir insan görünümündeydi. 5 Mayıs 2000’deTBMM onu seçti. Fakat Sezer’in kolay “idare” edilebilecek bir insanolduğunusananlaryanıldılar.Sezerilkelivekararlıbircumhurbaşkanıçıktı.

İktisadiyıkım,SezerileEcevitarasındakisertbirtartışmavebununEcevittarafındankamuoyunaşikâyetedilmesiyletetiklendi.Tartışma19Şubat2001günüMilliGüvenlikKurulu’ndacereyanetti.Aralık1999’danbuyanaTürkiktisadiyatıIMF’nindayatmışolduğuvesabitdövizkurlarıiçerenbirmodelegöreyürütülmekteydi.Bunalımdansonra,tahminedilebileceğiüzere,aslındamodelinyanlışolduğunusöyleyenpekçokuzmançıkacaktı.Üçgündeborsa%29,3oranındadüştü,yılboyuncaTürkLirası%130değeryitirdi,enflasyon%90’açıktı.1,5milyoninsan işsizkaldı.20bankakapandı,40.000bankacıişten çıkarıldı. Bütün bu sefalet ve kargaşalık karşısında Ecevit DünyaBankası’nıngenelmüdüryardımcılarındanbiriolaniktisatçıKemalDerviş’içağırdı. Ecevit onu yıllar önce tanımıştı.Yalnızca uzman olarak gelmedi, 3Mart’ta ekonomiden sorumlu devlet bakanı olarak atanarak hükümete girdi.Ekonomiyi “kurtaracak” yeni borçlar getirdi diye büyük basın tarafındangöklere çıkarıldı, ekonominin “padişah”ı oldu. IMF’nin istediği 15 kadaryasayı 2-3 ay içinde çıkarttırdı. TBMM belki de hiç bu kadar uysal veçalışkan olmamıştı. Türk hükümetleri veTBMMdaha önce de IMFveABdayatmalarına uysallık göstermişlerdi ama bu, tam bir teslim olmadurumuydu.Direnmeyekalkışanlarıbüyükbasıneleştiriyağmuruna tutuyor,alaya alıyor ve siyaset sahnesinden silinmesini sağlıyordu. Kabul edilenyasaların kimi yararlı yönleri kuşkusuz vardı, ama son kertede ve en çokküresel güçlere yaradıkları söylenebilir. Herhalde en büyük darbe nüfusun%45’inioluşturançiftçilerevuruldu,çiftçilerbüyükölçüdekamudesteğinden

yoksun kaldılar. Oysa zengin ülkeler kendi çiftçilerine büyük mali desteksağlamaya devam ediyorlardı. Çok-partili dizge ve küreselleşme sürecibakımından trajikomik olan, bugün çiftçileri perişan edenlerin, yarın seçimzamanında aynı insanlardan oy isteyecekleri (ve belki alamayacakları)gerçeğiydi.

İşin şaşırtıcı başka bir yanı, büyük basınınDerviş’e gösterdiği olağanüstüilgiydi. Tenis oynaması, sokağa çıkıp taksicilerle çay içmesi, Amerikalı eşimanşetoluyordu.Kahramanmuamelesigörüyordu.

22Haziran2001’deAnayasaMahkemesiFaziletPartisi’nikapatmakararıverdi.Bir ay sonra (20Temmuz)ErbakancılarRecaiKutan’ın önderliğindeSaadetPartisi’nikurdular.Yukarıdadadeğinildiğiüzere,baştaRecepTayyipErdoğan ve Abdullah Gül, bir kısım Erbakancılar yollarını ayırarak ve“değiştik” diyerek 14 Ağustos’ta Adalet ve Kalkınma Partisi’ni kurdular.BugünAKPAnayasa’yıdahideğiştirecekbirgüçle iktidardaolduğunagöredeğişip değişmedikleri, ne ölçüde değiştikleri görülecektir. Görünüşebakılırsa,enönemlideğişiklikErbakan’ınBatıkarşıtısöylemininterkedilmişolmasıdır.AKPönderleriABDveABkarşısındasonderecedeuysaldırlarvebuyüzdendeonlartarafındandesteklenmektedirler.BunundışındaAKP’ninson kertede şeriatı getirmeyi arzulayan İslamcı bir parti olmadığınısöyleyebilmekçokzordur.Tabiibuhedefeulaşmakkolaydeğildirvederecederece,ufakadımlarlagitmekzorunluluğuvardır.Türkiye’ninlaikgüçlerinin,Batıkamuoyunun“idare”edilmesigerekmektedir.AmaşeriatayönelişinABçevrelerinde,kendileriniTürkiye’nintamüyeliğisorunundankurtaracağıiçinhoşkarşılanacağıdakestirilebilir.

EcevitHükümetininSonu

2002’deEcevit77yaşındaydı.Dahadaönemlisi,birkuramagöremiyasteni(kasyorgunluğu)denenbir rahatsızlığıvardı,dolayısıylaazçokuzunsürelifizikseletkinliğedayanıksızdı,sıksıkdinlenmesigerekmekteydi.Bunun tekçaresiağırcadozdakortizonalmaktır.Fakatbuuygulamayısürdürmekyadabirdenbireilacıkesmektehlikeliolduğuiçindozlarınyavaşyavaşazaltılmasıgerekmekteydi. Bu görüşe göre resmi ABD ziyareti dolayısıyla hazırlananyüklübirprogramlabaşaçıkabilmekiçinağırdozdakortizonalmakzorundakalmıştı. Bu ziyaret 14 Ocak 2002’de başlamış, 16 Ocak’ta Ecevit,CumhurbaşkanıBushtarafındankabuledilmiştir.

Sözkonusukuramdoğruolsada,olmasada4Mayıs’taEcevitfenalaştıvehastaneyegitmekzorundakaldı.MayısboyuncaveHaziranbaşındakiresmietkinlikleri iptal edildi. Hastalığı üzerine, kimisi iyice abartılmış her türlüdedikodu basında boy gösterdi ve bununla birlikte görevinden istifa etmesigereğini ileri sürenler oldu. Bunlar, yapamayacağı bir işe asılıyor diye onu

sorumsuzlukla, koltuk hırsıyla suçluyorlardı. Daha önce, Mart ortalarındaAnkara’dakiABDBüyükelçisiPearsonkarmahükümetinüçönderiniziyaretederek,KemalDerviş’eveyaptıklarınaneölçüdedestekverildiğinisaptamakistemişti.Söylentiyegöre,büyükelçibudesteğinpekhararetliolmamasındanhoşnutsuzdu. Ecevit’in hastanelik olmasının hemen ardından, Derviş 9Mayıs’ta bir gazeteciye, var olan siyasal belirsizliğin iyi olmadığını,belirsizliğigidermek içinyapılacakerkenseçimlerin iseekonomiyiolumsuzetkilemeyeceğini bildirdi. Bu gelişmeler olurken Ecevit doktorunu vedolayısıyla tedavi yöntemini değiştirdi. Bu sayede sağlık durumunda birdüzelmebaşladı.

8 Temmuz’da başta Hüsamettin Özkan (Ecevit’in sağ kolu), İsmail Cem,KemalDervişolmaküzereistifalarbaşladı.ÇokbüyükölçüdeEcevitveeşinebağlılık üzerine kurulu bir parti için, müthiş bir manzaraydı bu. İsyancılarihtimal milletvekillerinin çoğunu peşlerinden sürükleyebilecekleriniumuyorlardı, fakat Ecevit’in sağlığındaki düzelme bu beklentileri boşaçıkarıyordu. Nitekim 136 DSP milletvekilinden yalnız 63’ü ayrıldı, gerisikaldı.Ayrılanlar,İsmailCem’inönderliğindeYeniTürkiyePartisi’nikurdular(22 Temmuz). Bu ağır kan kaybından sonra karma hükümet meclisteçoğunluğun desteğini yitirdi. Ayrıca DSP, hükümetin en küçük ortağıdurumuna düşmüş bulunuyordu. Böyle olunca Devlet Bahçeli’ninbaşbakanlığıüstlenmesidebeklenebilirdi.FakatdahaDSPparçalanmadan,7Temmuz’daDevletBahçeli, sankiDerviş’iyankılarcasına, siyasalbelirsizlikvarsa (hesapça Ecevit’in sağlık durumundan ötürü) seçimlerin 3 Kasım2002’deyapılabileceğinisöyledi.KamuoyuyoklamalarıAKP’ninbirincipartiolacağınıgösteriyordu,fakatDSPdışındakibütünpartilerkörbiriyimserlikle3 Kasım seçimlerine koştular. Bu arada %10 barajını indirmeyi bile akıledemediler. Meselede sevimli Derviş’in davranışları dikkat çekiciydi. OnubakanyapmışolanEcevit’iterkettiktensonra,nedenseİsmailCem’ideterketti.Birsüreuzakdurdu,nihayet23Ağustos’taCHP’yegirdi.Davranışıilkelisayılamasa da, akıllıcaydı. Herhalde kamuoyu yoklamalarını inceleyip onagöredavranmıştı.Baykaliseanlaşılan,Türkiye’nin“malikurtarıcı”sınıpartisiiçinbirkazançolarakdeğerlendiriyordu.OysapekçokCHP’lininbudurumuşaşkınlıkvedehşetduygularıylakarşıladıklarınıtahminetmekyanlışolmaz.

Bütün bu gelişmeleri tam değerlendirebilmek için uluslararası duruma birgözatmakyerindeolacaktır.Bilindiğigibi,11Eylül2001saldırısıüzerine,oyılın başında ABD’de cumhurbaşkanı seçilmiş olan G.W. Bush, terörizmesavaş ilanetti.Görünüşegöre,Bush,başındanberiTürkKaraKuvvetleri’nibu işte önemli yardımcı rol oynayacak bir güç olarak düşünmüştü. Yinegörünüşe göre, Erdoğan ve Gül, ta başından beri böyle bir “işbirliği”neolumlu bakmışlardı – yalnız Irak’ta değil, başka dış siyaset konularında da.Ecevit hükümeti de iktisadi, toplumsal konularda çok uysal davranıyordu.

Fakat iş Türkiye’yi Irak’a karşı dikmek, Kıbrıs’ta, Ege’de önemli ödünlervermekgibikonularagelince,buhükümetinçokuysalolmayabileceğiazçoksezilebiliyordu. Onun için Ecevit hükümetinin baltalanması ve erkenseçimlere gidilmesi ABD’nin yararınaydı. Bu amaca ulaşmak için neleryaptıklarıilerdeyapılacakaraştırmalarlaaydınlatılabilecektir.

IlımlıSiyasetinSonumu?

DSP parçalanınca, Ecevit Cem’in yerine Şükrü Sina Gürel’i, KemalDerviş’inyerinedeMasumTürker’igetirdi.Böylecehükümet,Ecevit’indahaöncekiimgesineuygun,dahaulusçubirrenkkazandı.

Seçimler tam bir deprem oldu. Yalnızca iki parti AKP ve CHP%10’lukbarajı aşarakmeclise girebildi. Birincisi oyların%34’ünü ve hemen hemenkoltukların 2/3’sini, dolayısıyla biraz çabayla tek başına Anayasa’yıdeğiştirebilecek bir konum elde etti. İkincisi %19’la hesapça “Atatürkçü”oylarıaldı.DSP,payınadüşen%1’lesilinmişti.DYP%9,5,ANAP%5,MHP%8 oranında oy aldılar. Çiller ve Yılmaz genel başkanlıktan istifa ettiler.Bahçeliisesonrakipartikongresindeadayolmayacağınıaçıkladıamayenidenseçildi.

Sözü edilen “deprem”nasıl açıklanabilir?Kuşkuyokki iktisadi bunalımaveonunyolaçmışolduğusefaletebirtepkiydi.Görünüşegörebirçokinsanbudurumdangeçmiştekibüyükpartilerin“IMFsiyasetleri”nisorumlututuyordu.Büyükpartilerdenhiçbirisiprogramlarındabusiyasetlerekarşıçıkmadı.Fakatbazılarıseçimkampanyasındakikonuşmalarındabusiyasetlerieleştirdiler.BuözellikleCemUzan’ınGençParti’si içindoğrudur.GençParti kısabir süreönce kurulmuş, fakat etkin bir IMF karşıtı kampanya ve Uzanların sahipoldukları gazete ve televizyon kanalları sayesinde %7 oranında oyalabilmiştir.Araştırılırsa, sanırımAKP’nin IMFkarşıtı tavırlar koyduğu, yada birçok seçmenin bir şekilde AKP’yi IMF karşıtı tutumla ilişkilendirdiğiortayaçıkabilir.Öteyandan,çokkesinbirIMFkarşıtıtutumiçindebulunanlardahil, sosyalistpartilerinyinemarjinaloylaraldıklarıgörülüyor.Biryandanseçmenin IMF karşıtlığı, bir yandan da aynı seçmenlerin gerçekten IMFkarşıtı olan partilere oy vermekteki isteksizliği, Türkiye’de çok-partilisiyasetinaçmazlarındanbirisayılabilir.

AtatürkçülüğünİdeolojiyeDönüşmesi

Aşağıda da anlatılacağı üzere, şeriatçı kesimin dışında AtatürkçülükTürklerin ortak paydasıdır. Şeriatçıların bir bölümü dahi Atatürk’ün gaziliksıfatıyla ilişki kurmak ister. FakatAtatürkçülüğün “tam” bir ideoloji olarakbillurlaşması görece yeni bir olaydır. Bir yandan felsefecilerin (Akarsu,Sinanoğlu,Gökberk) devrimin aydınlanma boyutunu ortaya çıkarmaları, bir

yandan Kenan Evren’in “Atatürkçülüğüne” tepki olarak, Atatürkçülük hemdüşünsel düzlemde hem de eylem düzleminde “tam” bir ideoloji olarakbillurlaştı. Bu billurlaşmayla birlikte bir örgütlenme çabası başladı.Atatürkçülüğün en önemli örgütü Atatürkçü Düşünce Derneği, MuammerAksoyvearkadaşlarınca19Mayıs1989’dakuruldu.DerneğinyılıdolmadanMuammerAksoy failimeçhul bir cinayete kurban gitti. 1990 yılındaÇetinEmeç, Turan Dursun, Bahriye Üçok da aynı biçimde öldürüldüler. 1993’teUğur Mumcu, 1999’da Ahmet Taner Kışlalı, 2002’de Necip Hablemitoğlusuikaste uğradılar. Yıllar sonra ilk cinayetleri işleyen kimi tetikçilerinyakalanıphükümgiymelerinin (UmutOperasyonu)cinayetlerin failimeçhulniteliğini ortadan kaldıramadığını söyleyebiliriz. Çünkü bu katillerinkimlerdenemiraldıkları,yıllarcayakalanmamalarıiçinkimlercekorunduklarıhenüz ortaya çıkmamıştır. Türkiye’deki gericilik (feodalizm, ağalık-şeyhlikdüzeni,şeriatçılık,ortaçağ)veonunbaşdestekçisiolanemperyalizmbesbelli,bu biçimdeki Atatürkçülüğü kendileri için yaşamsal bir tehlike olarakalgılamışlardı. Türkiye’de ana siyasal mücadele ekseni böylece şeriatçılık-Atatürkçülük olarak ortaya çıkmaktadır. Emperyalizm ve ikincicumhuriyetçilik şeriatçı cephenin yanında yer almaktadır. Emperyalizmleşeriatçılık, ağalık-şeyhlik düzeninin yakın ilişkisinin göstergesi FethullahGülen’in ABD’de, Cemalettin ve Metin Kaplan’ın Almanya’da, EsatCoşan’ınAvustralya’daoturmalarıdır.

Atatürk devriminin ne olduğu tam anlaşılınca –ki bu 80’li yıllarda oldu–başka bir şey ortaya çıktı. Hazırlığı 1945-1950 yıllarında olmakla birlikte,1950’den sonraki dönemde Atatürk devriminin dondurulduğu ya dadurdurulduğu anlaşıldı. Öyle ki, Cumhuriyet tarihimiz, bu yüzden bıçaklakesilmişgibiikiyeayrılıyordu.AtatürkDevrimiDönemi(1919-1950),KısmiKarşı-Devrim Dönemi (1950’den bugüne değin). Söz konusu karşı-devrimkısmidir, çünkü tambir karşı- devrimolsa saltanat, hilafet, şeriat, eski yazıvb.gerigelirdi.

Kısmikarşı-devriminikibüyükadımı1951’dehalkevlerivehalkodalarının,1954’te köy enstitülerinin kapatılmasıdır. Bunun yanında imam-hatipokullarının açılması ve bunların meslek okulu olmasının çok ötesinde,Cumhuriyet’in ortaokul ve liselerine koşut, almaşık bir dizge olarak ortayaçıkmalarıdır. Yine kısmi karşı-devrimin bir sonucu olarak öğretmenliğinikincisınıfbirmeslekhalinedüşürüldüğünü,zorunluilköğretiminyıllarcabeşyılolaraktutulduğunugörüyoruz.

Şimdidekısmikarşı-devrimmodelininanaözelliklerinebakalım:

Bütünsel kalkınma yerine maddi kalkınma modeli benimsenmiştir. Yani,yol-baraj-fabrika-telefon-bilgisayar, petrol zengini kimi Arap ülkelerindeolduğu gibi, önceliklidir, eğitim-bilim-kültür-sanat ikinci düzleme itilmiştir.

Nitekim kısmi karşı-devrimin tipik devlet adamları mühendistir. BugünTürkiye iktisadi bakımdan hayli gelişmiş, toplumsal ve kültürel bakımdanhayligeriolmadengesizliğinigöstermektedir.Sekizyıllıkzorunluilköğretimancakordununzoruyla28Şubat1997’degelebilmiştir.

Aydınlanma ve bütünsel kalkınmanın, yani Atatürk devriminin ruhununöldürülmüş olduğunu gizlemek için yoğun bir tören Atatürkçülüğübenimsenmiştir.Bu,tarihinenbüyükikiyüzlülükleriarasındasayılmalıdır.

Oy almak uğrunda şeyhler ve ağalarla, yani şeriatçılarla uzlaşma yolunagidilmiştir.Oykarşılığındahalkevleri,halkodaları,köyenstitülerikapatılmış,şeriatçılara memurluk verilmiş, imam-hatip okulları açılmıştır.Kahramanmaraş, Madımak Oteli gibi facialar bu temelin üzerindeyükselmiştir.

Yine oy alabilmek ve/ya da yolsuzluk yapabilmek için sorumsuzcayatırımlaryapılmış,Türkiyeborcabatırılmış,onyıldabirgibiaralıklarlamaliiflasyaşanmış,IMFveDünyaBankasıkapıyadayanmış,durumudüzeltmekiçin askeri darbeler yapılmıştır. Demirel, “Borç yiğidin kamçısıdır” sözüylesağ iktidarların mali sorumluluk anlayışını dile getirmiştir. Borca batmayüzünden ülkenin bağımsızlığı ipotek edilmiştir. Bir zamanların en sağlamparalarındanolanTürkLirasıpuledilmiştir.

Modelin ahlak bakımından da olumsuz yönleri vardır.Devlet adamlarının(ya da kadınlarının) olağanüstü bir hızla uluslararası zenginlik düzeyineyükseldikleri,mafyaileyakınlıklarkurabildikleri,“itiitekırdırmak”taktiğinidevlet siyaseti düzeyine yükseltebildikleri görülmüştür. Türkiye mafya,çeteler,failimeçhulcinayetlerülkesiolmakdurumunadüşürülmüştür.

TürkiyeveAB

Şusatırlaryazılırken itekakaşimdiyedeğinyürümüşgibigörünenAB’yetam üye olma süreci büyük bir duraklama geçirmektedir. Çünkü AB,Rumların Güney Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tanımamızı, liman vehavaalanlarımızı onların gemi ve uçaklarına tek taraflı olarak açmamızıdayatmaktadır. Oysa bu öyle bir süreç başlatır ki sonunda Türk askerininKKTC’dençekilmesine,KKTC’nindeyokolupgitmesinevarır.

GörünüşteTürkiye’ninAB’ye tamüyeolması iki taraf içindeçokyararlıolacaktır.Türkiye’ninbirkez stratejikönemivardır.BoğazlarTürkiye’dedirve ülke Orta Asya’ya, Kafkaslar’a, Ortadoğu’ya bir geçit durumundadır.İktisadibakımdanbüyükbir pazardır,madenleri çokturvegenişbir yatırımalanıdır. Türkiye’nin güçlü ordusu yararlı bir öğe olarakdeğerlendirilmektedir.

Türkiye içinse AB üyeliği, iktisadi sorunlara çözüm, toplumsal, kültürel,

eğitselgelişmeiçinbirolanak,demokrasisinindoğrudürüstişlemesiiçinbirgaranti olarak görülmektedir. Özellikle Özal’ın 1987’de tam üyelikbaşvurusundan beri Türkiye’nin bir tutkusu olmuş, her derde deva bir çarediyedeğerlendirilmiştir.

Ne var ki, üyelik önünde muazzam nesnel zorluklar vardır. Bir kezTürkiye’niniktisadiazgelişmişliğisözkonusudur.Ekonomininçokönemlibirbölümü kayıt dışıdır. Vergi kaçakçılığı, kaçak işçi çalıştırma son derecedeyaygındır. Resmi işsizlik %10 civarındadır ama gerçek işsizlik oranınınaslındaçokdahayüksekolduğuilerisürülmektedir.Kişibaşınagelirdüşüktür(2004’te 2.232 avro) ve gelir dağılımı çok bozuktur. Tarım genellikle azgelişmiştirve“reform”darbelerialtındasendelemektedir.Eğitimvekültürdeazgelişmiş durumdadır. Birçok kız eğitim dışında tutulmaktadır. Sınıflargenellikle aşırı kalabalıktır, öğretmen maaşları çok düşüktür, okullardonanımsızdır, kitaplıklar az ve yetersizdir. Üçüncü nesnel bir zorluk,Türkiye’nin Müslüman, Avrupa’nın ise Hıristiyan olmasıdır. Kimileri,Türkiye ve Avrupa laik olduklarına göre bunun sorun olmadığınıdüşünmektedirler. Oysa dindar olmayan Avrupalılar da kültürel bakımdanHıristiyandırlar. Dindar olmayan Türkler de kültürel bakımdanMüslümandırlar. Dördüncü bir zorluk da Türkiye’nin büyüklüğüdür. Hızlaçoğalan 70 milyonluk nüfusu ile Avrupa Parlamentosu’nda Almanya’dansonraTürkiye ikinci enbüyükgrubamalikolacak,bir süre sonradabirinciülkekonumunagelecektir.

Öte yandan, Avrupalıların Müslümanlara ve özellikle Türklere karşıasırlardan beri süregelmiş önyargıları vardır. Bunu görmezlikten gelmekolanaksızdır.Türkiye’dehayaldünyasındayaşamayanlarAB’ninbizitamüyeyapmakkonusundakiisteksizliğiniaçıkçagörüyorlar.2005güzündeenazonyıl sürmesi öngörülen görüşmelerin başlaması dolayısıyla bu isteksizliğinişaretleri ortaya çıkmıştır. Öbür adaylarla yürütülmüş olan görüşmelerintersine, bunlar “açık uçlu” olacaktır. Yani, nereye varacakları pek bellideğildir.ŞimdidenTürkişçilerininAvrupa’daserbestdolaşımı,tambirüyelikolsa da, görünür gelecekte söz konusu değildir. Görüşmeler tam üyelikkararıyla sonuçlansa bile, Fransa ve Avusturya şimdiden bunu halkoylamasınasunacaklarınıaçıklamışlardır.AyrıcaABAnayasasıiçinFransaveHollanda’dahalkoylamasınınolumsuzsonuçlanmasındaTürkiye’ninüyeliğealınmasınatepkinindebirrolüolduğugörülmektedir.

Fakatşunudabelirtmekgerekirki,bütünbu isteksizliğekarşın,ABkesinbir ret yanıtı vermek yanlısı da değildir. Almanya Başbakanı AngelaMerkel’indilegetirdiğigibi,Türkiye’yiAB’ye“özelbirilişki”ylebağlamakyanlısıdırlar.AmayakınzamanlaradeğinABdevletadamları sankiTürkiyetam üye olacakmış gibi davranmışlardır. Pek dürüst sayılamayacak bu

davranış, Türkiye’yi denetlemek ve ondan ödün koparmak olanaklarınıverdiğiiçinbenimsenmişgörünmektedir.

Medyamızın hararetli desteğiyle yıllarca Türklerin tatlı rüyası olan ABüyeliği umudu artık kararmaya başlamıştır. Gümrük Birliği’nin sürekliTürkiyealeyhinesonuçlarvermesidurumuağırlaştırmaktadır.AB’ninKıbrıskonusunda dayatmaları da AB’nin Türkiye’yi almama niyetiyleaçıklanmaktadır. İngiltere’nin İspanya ile var olan Cebelitarık sorunununİspanya’nın AB’ye alınmasına engel sayılmaması gibi, Türkiye’nin üyeolmasıylaKıbrısişinindahakolayçözüleceğipekâlâdüşünülebilirdi.

Türkiye’yirahatsızedenbaşkabirşey,AlevilerinveKürtlerinazınlıkolarakkabul edilmeleri yönündeki AB isteğidir. Oysa Lozan’da da kabul edilmişolduğu gibi, biz yalnız Müslüman olmayanları azınlık olarak tanıyoruz.AlevilerinveKürtlerinkimi sorunları vardır, fakat bunlar azınlıkdurumuna“düşürerek” değil, demokratikleşmeyle, toplumsal ve iktisadi gelişmeyleçözüleceksorunlardır.

Ayrıca, Avrupa Parlamentosu sözde Ermeni soykırımının Türkiye’cetanınması içinbirkararalmıştır.Batıparlamentolarıdabirer ikişersoykırımkararları almaktadır; İsviçre ve Fransa ise “gemi azıya alarak” soykırımıyadsımayı cezalandıran yasalar çıkartmışlardır. Oysa Türkiye’nin görüşünegöretarihinsondönemlerindeTürklerleErmenilerarasındakarşılıklıkırımlarcereyanetmişolsadasoykırımnitelemesinihaklıgösterecekkanıtlarbugünedeğinbulunamadığıgibi(Osmanlıarşivleriİstanbulişgalindedörtyılellerininaltındaydı ve aradıkları halde bir şey bulamadılar), bundan sonra dabulunacağı çok kuşkuludur. Tehcir, savaş zamanında düşmanla etkin birişbirliğiyapmışolanErmenilereuygulanmışvetrajiksonuçlardoğurmuşolanbirtedbirdi.

BütünolumsuzişaretlerekarşınTürkhükümetleriAB’yekatılmaumutlarınıhiç yitirmemişler gibi konuşup davranmışlardır. Birçok kesimde onlarındurumun farkında oldukları, fakat orduyu siyaset dışında tutmak (28 Şubatsürecini kesmek) ve seçmene şirin görünebilmek için bu sahte iyimserliğisürdürdükleri söylenmektedir. Böylece Türkiye’nin AB üyeliği konusununbelkideABveTürkiyedevletadamlarınınkamuoylarını(amaöncelikleTürkkamuoyunu) yanıltmak için oynadıkları karşılıklı bir oyun olduğu ortayaçıkıyor.

Birçok Türk için bütün bu gelişmeler çok kaygı vericidir ve sankiTürkiye’ninidamkararıSevrAntlaşması’nındirilmesianlamınıtaşımaktadır.Onlaragöre“nepahasınaolursaolsun”AB’yegirmeyihedeflemekbununiçinçok tehlikelidir. Bu gibiler daha bağımsız, kendine güvenen, borçzincirlerindenkurtulmuş,dışsiyasetteistediğiniyapmaktaözgürbirTürkiyedüşlüyorlar. Bu durumda AB ile de daha sağlıklı, eşitliğe dayalı bir ilişki

kurulabilir.

XXXIV

Sonsöz

Bubölümdebirçeşitbilançoçıkarmakistiyorum.Önceülkemizineksilerinigözdengeçirelim.

Atatürkdevrimininniteliği1980’densonraortayaçıktı.BilinçlihalegelenAtatürkçülük böylece Atatürk devrimine aykırılıkları tanımakta zorlukçekmedi. 1950’den sonrasının kısmi karşı-devrim dönemi olduğu, TürkiyeCumhuriyeti tarihinin açık seçik iki döneme ayrıldığı anlaşıldı. Birincisi1919’dan 1950’ye değin uzananAtatürk devrimi dönemi, ikincisi 1950’denbuyanagelenkısmikarşı-devrimdönemidir.

Kısmi karşı-devrimin özelliği, aydınlanma devriminin durdurulması,bütünsel kalkınma anlayışından maddi kalkınma modeline geçilmesiolmuştur.Bununsomutgöstergeleri,halkevlerinin1951’de,köyenstitülerinin1954’te kapatılmaları, öğretmenliğin ikinci sınıf meslek durumunadüşürülmesi,zorunluilköğretiminçokuzunzamanbeşyıldakalması,imam-hatip okullarının imam-hatip gereksiniminin çok ötesinde çoğaltılmasıolmuştur. (İmam-hatipolmaları sözkonusuolmayankızlarındabuokullarakabuledilmesi,bunlarınartıkmeslekokuluolarakdeğil,genelbirortaöğretimkurumu olarak görülmek istendiğini göstermektedir.) Sekiz yıllık zorunluilköğretimancak1997’deordununzorlamasıylagerçekleşebilmiştir.

Kısmikarşıdevrimi fazlahissetmedik, çünküdevriminbirçokkazanımınadokunulamamıştır.AynızamandasüreçtörenAtatürkçülüğüilemaskelenmiş,gizlenmiştir.

1950’den başlayarak seçimlerin hep istisnasız kısmi karşı-devrimpartilerincekazanıldığınıgörüyoruz.BudönemdeAtatürkçüyadasolpartilerhiçbirzamanTBMM’deçoğunluğukazanamamışlardır.Bundandaanlaşılıyorki ağalar ve şeyhler çok-partili dizgede önemli rol oynamaktadırlar. Tarikatbaşkanı, şeriatçı önderlerin Türkiye’de barınamadıkları zaman Müslümanülkelere gidecek yerde Hıristiyan Batı ülkelerine sığınmaları, bu ülkelerinağalık-şeyhlik düzenini, yani kısmi karşı-devrimi şu ya da bu ölçüdedesteklediklerianlamınagelmektedir.

Seçimlerin hep ortaçağcıl güçlerce kazanılması belki yasalara uygundur.AmaAtatürk’ünkurduğucumhuriyetteneölçüdemeşruolduğutartışılabilir.Bilindiği gibi,Hitler de 1933’te yasal yollardan seçimleri kazanarak iktidarolmuştur.Amabuiktidarnedenlimeşru idi?Demokrasieşitlikveözgürlükdemektir.Çok-partilidizgeisebirmekanizmadır.Eşitlikveözgürlüğehizmetediyorsa,çok-partilidizgedemokratiktir.Etmiyorsa,değildir.

Kısmi-karşıdevrim partilerinin önemli bir özelliği de hızlı kalkınma

uğrunda, seçmenin oyunu alabilmek umuduyla hesapsız kitapsız harcamayapmaları, rastgele borçlanmalarıdır. Sonuçmali iflas olmakta, IMF kapıyadayanmaktadır.1960,1971,1980askeridarbelerindemaliiflasınönemlipayıolduğu söylenebilir. Öte yandan, uluorta borçlanmalar, Türkiye’nin bugünOsmanlı gibi borca batmış duruma düşmesine neden olmuştur. Bu dayurdumuzuyarıbağımlıdurumagetirmiştir.Yarıbağımlılığımızbirölçüdede,hükümetlerimizin ne pahasına olursa olsun, Avrupa Birliği’ne girmetutkusundankaynaklanmaktadır.

Artılara bakalım. Atatürk devrimi çok değerli kazanımlar getirmiştirülkemize,getirmeyedevametmektedir:

1. Pek çok kadınımız ortaçağcıl baskılardan kurtulmuştur. Bu sayede heralandayurdumuzaönemlikatkılardabulunabilmektedirler.

2. Kısmi karşı-devrime karşın, bugün Türkiye hatırı sayılır bir aydınkesime, eğitim, kültür, bilim ve sanat kuruluşlarına sahiptir. Ülkemizdenitelikli yayınevleri, tiyatro ve sinema, düzeyli üniversiteler, konservatuar,opera ve bale, ciddi gazete ve dergiler, sanatçı ve bilim insanları, resim vemüzik,nitelikliradyovetelevizyonyayınlarıvardır.

3. Türkiye tarım, sanayi ve bayındırlıkta önemli ilerlemeler göstermiştir.SermayegücüvekültürbirikimibakımındanBatı’nınkapitalistsınıfıylaboyölçüşemezse de, ülkemizde canlı bir kapitalist sınıf ortaya çıkmıştır. Amakanımca devletin koruması, devletçilik (karma ekonomi) olmadan uzunvadedeTürkiye’de bir varlık göstereceği kuşkuludur.Küreselleşme taarruzusürecinde Rusya’nın düştüğü perişanlığa karşılık Çin’in yaptığı atılım,ikincisinin devletçilik (karma ekonomi) uygulaması sayesinde olmuş gibigörünmektedir. Ne yazık ki ülkemiz de Rusya gibi özelleştirme tuzağınadüşmüş bulunmaktadır. Bizim gibi ülkelerde özelleştirmeninyabancılaştırmayavaracağınınişaretlerişimdidenortayaçıkmışbulunuyor.

4.Karşı-devrimdönemininbirikimleri yüzündenTürkiyebugünçokcidditehlikelerle karşı karşıyadır. Hayallere kapılmayanlar bunu görüyorlar.Kanımcakurtuluşumuz,Atatürkçüyoladönerekgerçekleşecektir.AtatürkbiziSevr’in ölümünden kurtarmış, 1919 ile 1950 arasında görkemli bir ilerlemesağlamamızaolanaktanımıştır.ŞimdiAtatürkyok,ama90’lıyıllardadoğupgelişenAtatürkçülükideolojisiveakımıvar.Buçokdeğerlibirkazançtır.

YararlıOlabilecekBazıKaynaklarOsmanlıDönemiveÖncesi

AdnanAdıvar,OsmanlıTürklerindeİlim.

FerozAhmad,İttihatveTerakki.

TurgutAkpınar,TürkTarihindeİslamiyet.

SinaAkşin,JönTürklerveİttihatveTerakki.

––––––31MartOlayı.

–––––– “Osmanlı-TürkToplumundaki SınıfYapısıÜzerineBirDeneme”,ToplumveBilim,Yaz1977,sayı2.

––––––(yay.yön.),TürkiyeTarihi,c.I-III.

YahyaAkyüz,TürkEğitimTarihi.

DoğanAvcıoğlu,TürklerinTarihi(5c.).

ŞevketSüreyyaAydemir,EnverPaşa.

ErdoğanAydın,NasılMüslümanOlduk?.

CelalBayar,BendeYazdım(8c.).

YusufHikmetBayur,TürkİnkılabıTarihi(3c.).

NiyaziBerkes,Türkiye’deÇağdaşlaşma.

NeşetÇağatay,İslamTarihi.

İsmailHamiDanişmend,İzahlıOsmanlıTarihiKronolojisi(4c.).

RodericH.Davison,ReformintheOttomanEmpire,1856-1876.

EbüzziyaTevfik,YeniOsmanlılarTarihi(3c.).

Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında BirTetkik.

OsmanNuriErgin,TürkiyeMaarifTarihi(5c.).

NihatErim,DevletlerarasıHukukuveSiyasiTarihMetinleri.

OrhanŞ.Gökyay,KâtipÇelebi.

KâmuranGürün,ErmeniDosyası.

ŞükrüHanioğlu,Bir SiyasalDüşünürOlarakDoktorAbdullahCevdet veDönemi.

––––––OsmanlıİttihadveTerakkiCemiyetiveJönTürkler.

J.C.Hurewitz,Diplomacy in theNear andMiddleEast:ADocumentaryRecord(2c.).

İbnüleminMahmutKemalİnal,OsmanlıDevrindeSonSadrazamlar.

Halilİnalcık,TheOttomanEmpire:TheClasicalAge(1300-1600).

––––––TanzimatveBulgarMeselesi.

––––––Osmanlıİmparatorluğu:ToplumveEkonomi.

EnverZiyaKaral,OsmanlıTarihi,c.V-VIII.

ReşatKaynar,MustafaReşitPaşaveTanzimat.

ReşadEkremKoçu,OsmanlıPadişahları.

––––––DağPadişahları.

Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Modern Türkiye’ninDoğuşu).

RobertMantran(yay.yön),Histoiredel’EmpireOttoman(Osmanlı

İmparatorluğuTarihi).

ŞerifMardin,TheGenesisofYoungOttomanThought.

––––––JönTürklerinSiyasiFikirleri.

MehmedZillioğluEvliyaÇelebi,EvliyaÇelebiSeyahatnamesi.

MustafaRagıp(Esatlı),İttihatveTerakki.

MustafaNuriPaşa,NetayicülVukuat(4c.).

HelmuthvonMoltke,TürkiyeMektupları.

AhmetMumcu,OsmanlıDevletindeSiyasetenKatil.

RecaiG.Okandan,AmmeHukukumuzunAnaHatları.

İlberOrtaylı,İmparatorluğunEnUzunYüzyılı.

––––––TanzimattanSonraMahalliİdareler.

––––––AlmanNüfuzu.

YücelÖzkaya,OsmanlıİmparatorluğundaÂyanlık.

T.YılmazÖztuna,BaşlangıçtanZamanımızaKadarTürkiyeTarihi,(12c.).

MehmetZekiPakalın,SonSadrâzamlarveBaşvekiller(5c.).

––––––MaliyeTeşkilâtıTarihi.

ŞevketPamuk,Osmanlı-TürkiyeİktisadiTarihi,1500-1914.

ErnestE.RamsaurJr.,TheYoungTurks(JönTürkler).

NecdetSakaoğlu,Tanzimat’tanCumhuriyet’eTarihSözlüğü.

––––––KösePaşaHanedanı.

MidhatSertoğlu,ResimliOsmanlıTarihiAnsiklopedisi.

Stanford J. Shaw ve Ezel K. Shaw, History of the Ottoman Empire andModernTurkey(OsmanlıİmparatorluğuveModernTürkiye)(2c.).

L.S.Stavrianos,TheBalkansSince1453.

EnverBehnanŞapolyo,MustafaReşitPaşaveTanzimatDevriTarihi.

BilalN.Şimşir,FransızBelgelerineGöreMithatPaşa’nınSonu.

––––––ErmeniMeselesi.

TahsinPaşa,AbdülhamitYıldızHatıraları.

ServerTanilli,AnayasalarveSiyasalBelgeler.

Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi.

ZaferToprak,Türkiye’de“Milliİktisat”,1908-1918.

–––––– İttihad-Terakki ve Cihan Harbi. Savaş Ekonomisi ve Türkiye’deDevletçilik1914-1918.

TarıkZaferTunaya,Türkiye’deSiyasalPartiler(3c.).

––––––Türkiye’ninSiyasîGelişmeleri.

ÇağatayUluçay,Harem.

––––––PadişahlarınKadınlarıveKızları.

HakkıTarıkUs,Meclis-iMeb’usanZabıtCeridesi.

İ.HakkıUzunçarşılı,OsmanlıTarihi,c.I-IV.

––––––OsmanlıDevletininİlmiyeTeşkilatı.

––––––OsmanlıDevletiTeşkilatındanKapıkuluOcakları.

––––––MidhatPaşaveYıldızMahkemesi.

KurtuluşSavaşıveCumhuriyetDönemi

H.EdipAdıvar,Türk’ünAteşleİmtihanı.

Afetinan,AtatürkHakkındaHatıralarveBelgeler.

SametAğaoğlu,SiyasiGünlük.

FerozAhmad,TheTurkishExperimentinDemocracy1950-1975

(DemokrasiSürecindeTürkiye).

F.Ahmad,B.TurgayAhmad,Türkiye’deÇokPartiliPolitikanın

AçıklamalıKronolojisi1945-1971.

AptülahatAkşin,Atatürk’ünDışPolitikaİlkeleriveDiplomasisi.

Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, c. I: MutlakıyeteDönüş(1918-1919),c.II:SonMeşrutiyet(1919-1920).

––––––(yay.yön.),TürkiyeTarihi,c.IV,V.

M.K.Atatürk,Atatürk’ünSöylevveDemeçleri.

––––––Nutuk.

FalihRıfkıAtay,Atatürk’ünHatıraları.

––––––Çankaya.

DoğanAvcıoğlu,MilliKurtuluşTarihi(4c.).

––––––Türkiye’ninDüzeni.

ErgünAybars,İstiklalMahkemeleri(2c.).

ŞevketS.Aydemir,İkinciAdam(3c.).

––––––TekAdam(3c.).

––––––Menderes’inDramı.

––––––SuyuArayanAdam.

Y.HikmetBayur,Atatürk.

FahriBelen,TürkKurtuluşSavaşı.

CemilBilsel,Lozan(2c.).

TanılBora,K.Can,Devlet,Ocak,Dergâh.

KorkutBoratav,Türkiye’deDevletçilik.

CumhuriyetDönemiTürkiyeAnsiklopedisi(15c.).

ÇağdaşDüşünceninIşığındaAtatürk.

HaldunDerin,ÇankayaÖzelKaleminiAnımsarken(1933-1951).

SelimDeringil,DengeOyunu.

CemEroğul,DemokratParti.

––––––AnatüzeyeGiriş.

FethiNaci,Türkiye’deRomanveToplumsalDeğişme.

AliGevgilili,YükselişveDüşüş.

FahirGiritlioğlu,TürkSiyasiTarihindeCumhuriyetHalkPartisininMevkii(2c.).

MahmutGoloğlu,ErzurumKongresi.

––––––SivasKongresi.

––––––ÜçüncüMeşrutiyet

––––––CumhuriyeteDoğru.

––––––TürkiyeCumhuriyeti.

––––––DevrimlerveTepkileri.

––––––TekPartiliCumhuriyet.

––––––MilliŞefDönemi.

––––––DemokrasiyeGeçiş.

BozkurtGüvenç,TürkKimliği.

İsmetİnönü,Hatıralar(2c.).

G.Jaeschke,KurtuluşSavaşıKronolojisi.

K.Karabekir,İstiklalHarbimiz.

AbdullahKaygı,TürkDüşüncesindeÇağdaşlaşma.

LordKinross,Atatürk:BirMilletinYenidenDoğuşu.

UtkanKocatürk,AtatürkveTürkDevrimiKronolojisi.

CemilKoçak,Türkiye’deMilliŞefDönemi(1938-1945).

BilsayKuruç,MustafaKemalDönemindeEkonomi.

AndrewMango,Atatürk.

OlaylarlaTürkDışPolitikası(2c.).

BaskınOran,TürkDışPolitikası(2c.).

GündüzÖkçün,TürkiyeİktisatKongresi,1923-İzmir.

ZekiSarıhan,KurtuluşSavaşıGünlüğü(4c.).

SabahattinSelek,Anadoluİhtilali.

MetinSever,C.Dizdar,2.CumhuriyetTartışmaları.

SuatSinanoğlu,TürkHümanizmi.

HasanRızaSoyak,Atatürk’tenHatıralar.

KurtSteinhaus,AtatürkDevrimiSosyolojisi.

BilalŞimşir,Sakarya’danİzmir’e(1921-1922).

BülentTanör,Türkiye’deYerelKongreİktidarları(1918-1920).

İlhan Tekeli - Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’naGeçerkenUşakHeyet-iMerkeziyesiveİbrahim(Tahtakılıç)Bey.

TanerTimur,TürkDevrimiveSonrası.

MeteTunçay,TürkiyeCumhuriyeti’ndeTek-PartiYönetiminin

Kurulması(1923-1931).

––––––Türkiye’deSolAkımlar.

ÂliTürkgeldi,MondrosveMudanyaMütarekelerininTarihi.

HilmiZiyaÜlken,Türkiye’deÇağdaşDüşünceTarihi.

[1] Atatürk, Sevr’i şöyle değerlendirmiştir: “Bumuahedename [antlaşma],Türk milleti aleyhine asırlardan beri hazırlanmış ve SèvresMuahedenamesi’yle ikmal edildiği zannedilmiş, büyük bir suikastıninhidamını [yıkılışını] ifade eder bir vesikadır.” (Nutuk) Kısa ya da ortavadede Fransız nüfuz bölgesinin Ermenistan’a, İtalyan nüfuz bölgesinin deYunanistan’akatılmaküzeretasarlandığıdüşünülebilir.

[2]Paul,1947’deI.Paulosadıylatahtaçıkacaktır.

[3] Şimşir’e göre 1924-1927 yıllarında Atatürk’e suikast yapmak üzerehazırlık yapan, biri Artin Karabet’inki olmak üzere beş ayrı Ermeni çetesiortaya çıkarıldı. Bilal Şimşir, Ermeni Meselesi, 1774-2005 (Ankara, Bilgi,2005),s.371.

[4] Din dersi, 1967’de liselere seçmeli olarak kondu. 1974’de ortaokul veliselere zorunlu ahlak dersi kondu. Bu uygulamalar Atatürk dönemindekiuygulamalardanfarklıdaolsa,laikliğeaykırıdeğildi.Laikliğeaykırıolan,12Eylül yönetiminin bu dersleri zorunlu kılıp, bunu da Anayasa’yayazdırmasıydı.Buyüzdençocuğunundindersinegirmesiniistemeyen,farklıinançtanbirçokanababayayakışıksızbirzorlamagetirilmişoluyordu.Gerçidin dersi, “din kültürü” diye sunuluyordu, ama öğretmenin anlayışına bağlıolarak uygulamada çok kez din dersine dönüştüğü anlaşılmaktadır. Bir dedaha önce de işaret edildiği üzere, imam-hatip okullarının imam-hatipihtiyacınınçokötesindeolmasıdalaikliğeaykırıdır.

[5] Türkiye’nin dış dünyaya yüklü borçları olduğu için dış siyasetteağırlığını koyamamaktadır. Dolayısıyla bütün dünya, örneğin SSCB,Çekoslovakya ve Yugoslavya’nın bölünmesini kabul ederken, KKTC’yiyalnızcaTürkiyetanımıştır.