kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

18
KRESIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE TOÓ 2030 “Aprosimasaun Kresimentu Akuntabilidade no Total Fator ProdutividadeDiresaun Nasional Politika Ekonomia, Diresaun Jeral Finansas Estadu Fevereiru 2013

Transcript of kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

Page 1: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

KRESIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE TOÓ 2030

“Aprosimasaun Kresimentu Akuntabilidade no Total Fator Produtividade”

Diresaun Nasional Politika Ekonomia,

Diresaun Jeral Finansas Estadu

Fevereiru 2013

Page 2: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

i

KONTIUDU

PARTE 1: INTRODUSAUN.

PARTE 2: DETERMINANTE KRESIMENTU EKONOMIKU IHA TIMOR-LESTE.

PARTE 3: PROJESAUN BA KRESIMENTU EKONOMIKU IHA TIMOR-LESTE TOÓ 2030.

PARTE 4: KONKLUZAUN NO REKOMENDASUN.

LISTA REFERENSIA

Page 3: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

ii

KRESIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE TOÓ 2030

“Aprosimasaun Kresimentu Akuntabilidade no Total Fator Produtividade”

Sumariu Ezekutivu

Atu iha jestaun makro ekonomia ne’ebé diak no mantein momentum kresimentu ekonomiku ne’ebé iha hodi atinji visaun dezenvolvimentu ne’ebé artikula ona iha PED, katak Timor-Leste sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha 2030, Timor-Leste presiza halo diagnostika ba nia makro ekonomia no define saida maka presiza halo hadi atinji visaun neé. Jestaun makro ekonomia ne’ebé diak sei asegura kresimentu ekonomiku boot ba tempu naruk. Nuneé estudu ida neé halo hodi hatene determinante no projesaun ba kresimentu ekonomiku iha Timor-Leste. Teknika ne’ebé uza hodi projeta kresimentu ekonomiku Timor-Leste toó 2030 maka “growth accounting” no Total Factor Productivity (TFP). Estudu neé uza dadus husi Konta Nasional Timor-Leste (Diresaun Nasional Estatistika) no Macroframework (Diresaun Nasional Makro Ekonomia).

Fonte prinsipal ida ba kresimentu ekonomiku durante periodu 2004-2010 maka investimentu. Signifika katak kresimentu ekonomiku durante periodu ida neé suporta ho investimentu ne’ebé sétor publika no privadu halo. Ida neé nudar sinal diak ida ba ekonomia Timor-Leste, maibe estrutura investimentu ne’ebé sei domina husi sétor publika (liu-liu hahu husi tinan 2008) tenki troka lalais ba estrutura investimentu ne’ebé domina husi sétor privadu tamba ba tempu naruk, sétor publika sei hasoru limitasoens orsamentu, nuneé mos investimentu privadu sei haburas ekonomia sustentavel no kontribui ba reseitas governu nian.

Durante periode 2004-2010, iha indikasaun katak teknolojias ne’ebé suporta ekonomia Timor-Leste mai husi rai-liur. Signifika katak produtividade no efisiensia ekonomia sustenta ho bens no servisu ne’ebé importa husi rai liur. Iha parte seluk, dezenvolvimentu kapital umanu ne’ebé sukat ho average years of schooling (AYoS) seidauk hetan progresu ne’ebé signifikadu. Estudu ida neé identifika katak kresimentu produtividade negativu. Tamba neé iha indikasaun katak kresimentu ekonomiku Timor-Leste laos tamba produtividade stok kapital no kapital umanu maibe tamba aumenta iha numeru fatores produsaun. Husi senariu projesaun kresimentu ekonomiku ne’ebé halo, senariu C (high growt rate with labor intensive) no D (high growth rate with capital intensive) maka bele halo Timor-Leste atinji nia mehi atu sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha 2030. Maibe senariu C maka rasional no apropriadu ho kondisaunTimor-Leste.

Rekomendasoens ne’ebé presiza konsidera maka: 1) Subsititusaun impor no promove esportasaun bazeia ba vantajen komparativu, 2) Industrializasaun ba sétores ekonomia, 3) enkoraza investimentu sétor privadu, no 4) kontinua prioritiza dezenvolvimentu sétor edukasaun. Lia fuan Importante: Kresimentu Ekonomiku, Total Factor Productivity (TFP), Growth Accounting, Determinante Kresimentu Ekonomiku, Kresimentu Ekonomiku ba Tempu Naruk, Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PED)

Page 4: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

1

I. INTRODUSAUN

Kompriende no hatene diresaun ekonomia importante tamba bele fasilita ita atu halo

jestaun no politika makro ekonomia ba tempu naruk. Jestaun makro ekonomia

ne’ebé diak indika ho taxa kresimentu ekonomiku ne’ebé as, inflasaun ne’ebé ki’ik,

no empregu ne’ebé boot. Esperiensia empiriku hatudu katak nasoens sub-

dezenvolvidu barak maka susesu jere sira nia makro ekonomia, maibe laos ba

indikadores makro ekonomia hotu-hotu. Ezemplu: sira atinji kresimentu ekonomiku

dijit rua maibe iha tempu ne’ebé hanesan sira mos sofre inflasaun ne’ebé boot.

Vizaun dezenvolvimentu ekonomia Timor-Leste artikula ona iha Planu Estratejiku

Dezenvolvimentu (PED). PED define katak Timor-Leste sei sai nasaun ho

rendimentu médiu-altu iha tinan 2030, katak per-kapita Timor-Leste iha tinan 2030

tenki entre US$ 3,946.-12,195.1. Vizaun seluk ba dezenvolvimentu maka atu eradika

ki’ak no diversifika ekonomia ho sétor potensiais sira, hanesan: agrikultura, turizmu,

no industria petroliferu.

Ekonomia Timor-Leste agora dadaun karakteriza ho estrutura ekonomia ne’ebé

domina husi sétor publika, agrikultura subsisten no utilizasaun dolar Amerika. Tamba

neé governu Timor-Leste iha kapasidade atu halo politika fiskal maibe la iha

kapasidade atu halo politika monetaria ho independente, maskí Timor-Leste iha ona

Banku Sentral rasik. Bazeia ba karakteristika hirak neé no atu atinji objetivus jestaun

makro ekonomia, Timor-Leste tenki halo politika fiskal ne’ebé asegura balansu entre

abastesimentu no demanda agregadu.

Atu halo jestaun makro ekonomia ne’ebé diak ba tempu naruk hodi resolve

problemas barak ne’ebé sei mosu iha dezenvolvimentu ekonomia Timor-Leste,

hanesan: dezempregu, ki’ak, distribusaun rendimentu no infraestrutura, Timor-Leste

presiza kompriende kona-ba fatores determinantes ba kresimentu ekonomiku iha

tempu badak no naruk. Nuneé estudu neé halo hodi hatene fatores determinantes

no projesaun ba kresimentu ekonomiku iha Timor-Leste. Estudu ida neé mos sei

aprezenta saida maka Timor-Leste presiza halo hodi atinji nia visaun ekonomia

ne’ebé artikula ona iha PED.

Dadus ne’ebé uza ba estudu ida neé mai husi Konta Nasional Timor-Leste (2004-

2010), Timor-Leste Population and Housing Census 2004 dan 2010, no

macroeconomic framework.

Hirarkia aprezentasaun materia iha dokumentu neé maka: parte 1 kona-ba

introdusaun; parte 2 kona-ba determinante kresimentu ekonomiku iha Timor-Leste;

parte 3 kona-ba projesaun kresimentu ekonomiku Timor-Leste toó 2030; no parte 4

sumariu no rekomendasoens.

1Banku Mundial halo klasifikasaun bazeia ba Gross National Income (GNI) Per kapita. Fonte :

http://data.worldbank.org/about/country-classifications/

Page 5: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

2

II. DETERMINANTE KRESIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE

Atu hatene fator determinante ba kresimentu ekonomiku iha Timor-Leste, parte ida

neé sei halo analiza profunda kona-ba fatores produsaun ne’ebé utiliza iha

ekonomia, hanesan: Investimentu fiziku/stok kapital, dezenvolvimentu kapital

umanu, no produtividade ekonomia ka “Total Factor Productivity (TFP)”.

2.1. Investimentu Fizika/Stok Kapital

Dadus husi Konta Nasional Timor-Leste (2004-2010) hatudu katak iha kresimentu ba

investimentu fiziku (Gross Fixed Capital Formation=GFCF). Iha tinan 2004, total

valor ba investimentu fizika (GFCF) maka USD 135.8 miloens no sae ba USD 403,4

miloens iha tinan 2010.

Iha periodu 2004-2010, estrutura GFCF bazeia ba kontribusoens sétores hatudu

katak sétores ne’ebé fo kontribuisaun boot ba investimentu fiziku maka sétor

publiku, (general government), sétor privadu (non financial and financial

corporations). Maibe hahu husi tinan 2008, kresimentu investimentu fiziku husi sétor

publiku sae maka’as liu kompara ho sira seluk. Ida neé nudar indikasaun ida ne’ebé

hatudu katak estrutura ekonomia Timor-Leste sei domina husi sétor publiku (public

sector economy or oil-economy).

135.8119.4 132.0 135.1

227.9

374.9

403.4

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

350.0

400.0

450.0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

USD

Mill

ion

Grafika1. Gross Fixed Capital Formation (GFCF) Bazeia ba Setores

Households NPIHsGeneral Government Non Financial and Financial CorporationsGFCF by Sectors and Subsectors

Fontes: Estimasaun autores no Konta Nasional Timor-Leste, 2012

Page 6: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

3

Iha parte seluk, estrutura GFCF bazeia ba tipu kapital ka aset hatudu katak

investimentu fizika barak maka halo ba iha sétor infraestrutura ((other building and

structures) no ekipamentus (machinery and equipment). Hahu husi tinan 2008, aset

rua nee hetan kresimentu maka’as kompara ho aset sira seluk. Ida neé indika katak

sétor publika no privadu tau infraestrutura nudar prioridade ba sira nia investimentu

durante periodu refere.

135.8119.4

132.0 135.1

227.9

374.9403.4

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

350.0

400.0

450.0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

USD

Mill

ion

Grafika 2. Gross Fixed Capital Formation (GFCF) Bazeia ba Tipu Aset

Cultivated biological resources Machinery and equipment Other buildings and structures Dwellings GFCF by Type of Assets

Fontes: Estimasaun autores no Konta Nasional Timor-Leste, 2012

Ho teknika Perpetual Inventory Method (PIM), dadus GFCF bele transforma husi

flow variable ba stock variabel2. Rezultadu analiza hatudu katak média kresimentu

kapital stok ba periodu 2004-2010 atinji 57.3%. rezultadu kompleta kona-ba kapital

stok bele hare iha tabela 2.1. Iha parte seluk, estudu neé mos identifika katak kapital

stok barak liu mai husi sétor publiku. Rezultadu ida neé indika katak despeza

governu, liu-liu despeza kapital dezenvolvimentu aumenta volume stok kapital iha

Timor-Leste. Esperiensia empiriku hatudu katak lalaok neé nasoens sub-

dezenvolvidu barak maka lao tuir tamba iha inisiu dezenvolvimentu, ne’ebé

karakteriza ho limitasoens iha area barak, inklui infraestrutura no kapital umanu,

impede sétor privadu atu halo investimentu, nuneé sétor publika tenki kria

kondisoens hodi atrai investimentu husi sétor privadu. Sétor privadu sira sei halo

investimentu se karik kustu produsaun (capital no operational costs) baratu no risku

ki’ik.

2 Introdusaun badak ba aplikasaun teknika perpetual Inventory method (PIM) bele hare iha aneksu. Hakarak haklean

koñesimentu ba teknika ida neé bele haré iha OECD. 2001. Measuring Capital: OECD Manual. Paris. Nomos hare iha European Communities, IMF, OECD, UN, and World Bank. 2009. System of National Accounts 2008. New York.

Page 7: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

4

Tinan Governu

Non Financial

and Financial

Corporations

NPIHs Uma Kain Total

2004 37.8 17.6 0.9 6.3 62.6

2005 73.3 32.8 1.7 13.6 121.3 93.8

2006 113.9 52.6 2.6 21.5 190.5 57.1

2007 156.1 76.1 3.8 30.2 266.1 39.7

2008 197.7 158.9 5.8 39.8 402.1 51.1

2009 254.7 325.2 7.5 53.4 640.8 59.3

2010 319.7 516.3 9.9 68.8 914.7 42.757.3

Tabela 2.1. Dezenvolvimentu Stok Kapital Iha Timor-Leste (2004-2012)

Taxa Kresimentu Media (Average Growth Rate)

Kresimentu

(%)

STOK KAPITAL (USD Million)

Fontes: Estimasaun Autores no Konta Nasional Timor-Leste (2004-2010).

Fenomena importante rua ne’ebé aprezenta iha tabela 2.1 maka iha aselerasaun ba

investimentu husi periodu 2008-2010, nomos taxa kresimentu ba investimentu ba

periodu 2006-2007 ladun boot. Fenomena rua neé reflekta duni ba situasaun real

tamba aselerasaun ba investimentu iha periodu 2008-2010 nudar refleksaun

konkreta ba orsamentu jeral estadu. Iha parte seluk, taxa kresimentu investimentu

ne’ebé ki”ik iha periodu 2006-2007 mosu tamba krizi ne’ebé akontese iha periodu

neéba fo impaktu negativu rua: 1) estraga stok kapital ne’ebé iha; no 2) impede

investimentu ba stok kapital foun.

Durante periodu 2004-2010, tipu aset ka kapital ne’ebé fo kontribuisaun boot ba stok

kapital maka infraestrutura ka “other building and structures” (48.4%), hela fatin ka

dwelling (26.8%) no ekipamentus ka “machinery and equipment” (23.6%).

26.80%

48.43%

24.59%

0.18%

Grafika 3. Kontribuisaun Media "Capital Stock" Bazeia ba Tipu Aset ba Periodu 2004-2010

Dwellings Other buildings and structures

Machinery and equipment Cultivated biological resources

Fontes: Estimasaun autores no Konta Nasional Timor-Leste (2004-2010).

Page 8: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

5

2.2. Kapital Umanu Kapital umanu importante teb-tebes ba dezenvolvimentu no kresimentu ekonomiku

nasaun nian. Esperiensia empiriku hatudu katak dezenvolvimentu ekonommiku

ne’ebé forsa no sustentavel iha Jepan, Korea do Sul, Taiwan no Singapura iha

dekada balun liu ba hatudu importansia kapital umanu. Maskí nasoens hirak neé iha

limitasoens rekursus naturais, maibe ho rekursus umanus ne’ebé iha, sira bele

dezenvolve ekonomia ho produtividade ne’ebé boot no sustentavel.

Kapital umanu determina ho indikadores barak, inklui edukasaun no saude. Bazeia

ba dadus husi Sensus Nasional 2010, identifika katak stok kapital umanu durante

periodu 2004-2010 hetan kresimentu ne’ebé ki’ik. Ida neé indika ho kresimentu

média tinan eskola ka “Average Year of Schooling” (AYoS). Iha tinan 2004, média

tinan eskola maka tinan 3.65 no sae ba tinan 3.7 deit iha tinan 2010.3 Signifika katak

durante tinan 6 nia laran, dezenvolvimentu edukasaun aumenta loron ida deit ba iha

média tinan eskola.

Timor-Leste nia meta ne’ebé artikula iha PED maka iha 2030 labarik Timor-oan

hotu-hotu tenki asesu ba edukasaun ensinu basiku no sekundariu ne’ebé iha

kualidade. Ida neé nudar dezafiu ne’ebé presiza hasoru ho estratejias diak no

apropriadu.

2.3. Total Fator Produtividade ka “Total Factor Productivity (TFP)”

“Total Factor Productivity” (TFP) ka “Total Fator Produtividade” nudar variabel ba

kresimentu teknolojia ka efisiensia iha ekonomia. Ho definisaun seluk, TFP nudar

sasukat ne’ebe uza hodi sukat fatores produsaun seluk (residual) ne’ebe afeta ba

volume produsaun. Ho “growth accounting approach” atu projeta kresimentu

ekonomiku iha tempu naruk, TFP nudar mudansa iha teknolojia ka produtividade

ne’ebé afeta ba kresimentu ekonomiku.

Bazeia ba dadus husi Konta Nasional Timor-Leste, identifika katak TFP durante

periodu 2005-2010 hatudu kresimentu negativu. Ida neé indika katak kresimentu

ekonomiku ne’ebé iha laos tamba kresimentu iha produtividade maibe tamba

aumenta iha kuntidade fatores produsaun (e.g., aumenta iha total trabalãdores no

investimentu). Esperiensia empiriku hatudu katak ekonomia sei la iha aliserse

ne’ebé metin se karik domina deit ho kuantidade fatores produsaun. Fenomena

seluk maka TFP nia kresimentu negativu wainhira kresimentu ekonomiku positivu.

Iha senariu projesaun kresimentu ekonomiku toó 2030, sei projeta kresimentu TFP

atu hatene kona-ba kresimentu TFP hira maka presiza hodi atinji kresimentu

ekonomiku dijit ida ka rua iha futuru tuir senariu ida-idak nian. Estimasaun ba TFP 3 Estudu ida neé uza Average Years of Schooling (YoS) hodi halo estimasaun ba Stok Kapital Umanu. Asumsoens neébe uza

maka eskola: primaria (tinan 6), pre-sekundaria (tinan 3), sekundaria (tinan 3), diploma (tinan 3), no lisensiatura (tinan 5).

Page 9: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

6

halo hodi hatene produtividade ekonomia, liu-liu utilizasaun teknolojias no residual

seluk iha atividade ekonomia iha Timor-Leste.

III. PROJESAUN KRESIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE TOÓ 2030

Kresimentu ekonomiku iha tempu naruk nudar kombinasaun husi akumulasaun

fatores produsaun, kapital, trabalãdores, no produtividade. Hodi uza teknika

“kresimentu akuntabilidade (growth accounting)” estudu ida neé analiza kona-ba

akumulasaun kapital, trabalãdores, no produtividade hira maka Timor-Leste presiza

iha ninia ekonomia hodi atinji visaun atu sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha

tinan 2030.

Metode no teknika projesaun ne’ebé uza bazeia ba metode no teknika ne’ebé Lee

no Hong (2010), no Sugden (2011) uza hodi halo projesaun ba kresimentu

ekonomiku iha Asia no Timor-Leste.

Hodi adopta metode no teknika husi Sugden (2010), analiza neé iha variabel

eksogen hanesan tuir mai neé:1) Kresimentu Ekonomiku 2) Kresimentu ba média

tinan eskola “Average Years of Schooling (AYoS)”, 3) Kresimentu “Labor Force

Participation Rate (LFPR)”, 4) Kresimentu taxa populasaun, 5) Rasio invesimentu ba

non-oil GDP, no 6) Rasio kapital ba non-oil GDP. Iha parte seluk, variabel endogen

maka: 1) Kresimentu non-oil GDP kada trabalãdor, 2) Kresimentu trabalãdor, 3)

Kresimentu kapital umanu kada trabalãdor, 4) Kresimentu kapital kada trabalãdor,

no 5) Kresimentu iha total fator produtividade ou total factor productivity (TFP).

Projesaun ba kresimentu ekonomiku (non-oil GDP) Timor-Leste ba periode 2011-

2030 halo bazeia ba asumsoens balun ne’ebé define nudar variable eksogen.

Senarios ba projesaun kresimentu ekonomiku hanesan aprezenta tuir mai neé no

iha tabela 3.1.

SENARIU A, “Low growth rate” ka “baseline” senariu. Senariu ida neé asume katak

dezenvolvimentu ekonomiku Timor-Leste ba periodu 2011-2030 sei ho média

kresimentu ekonomiku dijit ida maibe boot. Asumsoens ne’ebé aplika ba senariu ida

neé maka durante periode 2011-2030: média kresimentu ekonomiku Timor-Leste sei

atinji 8.5% kada tinan; kresimentu ba média tinan partisipasaun iha atividade eskola

formal (Average Years of Schooling AYoS) 2.92% kada tinan; labor force

participation rate (LFPR) 0% kada tinan; no rasio investimentu ba GDP 0.50 kada

tinan.

SENARIU B, “Moderate growth rate.” Senariu ida neé asume katak kresimentu

ekonomiku ba periode 2011-2030 sei sae ba 9.5% kada tinan; kresimentu ba média

tinan partisipasaun iha atividade eskola ka Average Years of Schooling (AYoS)

Page 10: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

7

3.3% kada tinan; kresimentu ba labor force participation rate 10% kada tinan; no

rasio investimentu ba GDP 0.50 kada tinan.

SENARIU C, “High growth rate with labor intensive” ka senariu PED ho ekonomia

ne’ebé emprega ema barak. Objetivu ba senariu ida neé maka atu atinji visaun

ekonomia (sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha 2030) ne’ebé artikula ona iha

PED. Asumsoens ne’ebé uza iha senariu neé maka: kresimentu ekonomiku 11%

kada tinan; kresimentu ba “Average Years of Schooling (AYoS)” 5% kada tinan;

kresimentu ba “labor force participation rate” 60% kada tinan; no rasio investimentu

ba GDP 0.36 kada tinan.

SENARIU D, “High growth rate with capital intensive” ka senariu PED ho

investimentu kapital ne’ebé boot. Objetivu ba senariu ida neé maka atu atinji visaun

ekonomia (sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha 2030) ne’ebé artikula ona iha

PED. Asumsoens ne’ebé aplika ba senariu neé maka: kresimentu ekonomiku 11%

kada tinan; kresimentu ba “Average Years of Schooling (YoS)” 5% kada tinan;

kresimentu ba “labor force participation rate” 10% kada tinan; no rasio investimentu

ba GDP 70% kada tinan.

Tabela 3.1 Senariu no Asumsoens ba Projesaun Kresimentu Ekonomiku Timor-Leste Toó 2030

Senariu Kresimentu

Ekonomiku (% p.a)

Average Years of Schooling (AYoS)

(% p.a)

Labor Force Participation Rate

(LFPR) (% p.a)

Rasio Investimentu ba

GDP

A

6.7 2.9 0 0.5

Kresimentu ekonomiku ba periodu 2004-2010 = 8.5%

1. Iha periode 2004-2010, AYoS =2.92%

Iha kresimentu negativu (-0.9) ba periode 2004-2010. Nuneé asume katak taxa LFPR 0.0 deit.

Iha tinan 2010, rasio investimentu ba GDP = 0.50

B

9.5 3.3 10 0.5

Tamba kresimentu ekonomiku iha tinan 2010 = 9.5%

Meta: atu iha tinan AYoS tinan 9 iha 2030

Programa pro-job sei halo kresimentu 10% ba kampu servisu kada tinan.

Iha tinan 2010, rasio investimentu ba GDP = 0.50

C

11 5 60 0.4

Atu atinji meta PED, katak per-kapita > USD 3.945 iha 2030.

AYoS ba tinan 12 nudar meta PED iha tinan 2030

“Labor intensif”, dadus “time series” hatudu katak nasoens “Lower Middle Income” iha media (average) LFPR 60%

Dadus “time series husi nasoens iha ASIA hatudu katak rasio investimentu ba GDP = 0.30-0.40 no média iha Timor-Leste = 0.40

D

11 5 10 0.7

Atu atinji meta PED, katak per-kapita > USD 3.945 iha 2030.

AYoS ba tinan 12 nudar meta PED iha tinan 2030

1. Iha dezenvolvimentu maka’as;

Agora dadaun Timor-Leste adopta "frontloading policy" atu kria kondisoens hodi haburas investimentu

2. Iha transizaun ba demografia populasaun ba sira ne’ebé ho tinan 15-64.

Fontes: Estimasaun autores, 2012.

Page 11: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

8

Tabela 3.2. hatudu rezultadu analiza kona-ba média kresimentu ba fatores

produsaun ne’ebé presiza hodi atinji alvu média kresimentu ekonomiku tuir senariu

ida-idak nian. Husi senariu ka simulasaun ha’at ne’ebé halo, senariu C presiza 5.1%

kresimentu trabalãdor kompara ho senariu sira seluk. Senariu C no D presiza média

kresimentu 3.1% ba produtividade trabalãdor ka kapital umanu por trabalãdor.

Kresimentu boot ba investimentu presiza ba senariu D (11.3%) no senariu C presiza

deit kresimentu investimentu 5.8%. Iha parte seluk, média kresimentu ba Total Fator

Produtividade ba senariu ha’at entre 1.2% toó 1.8% ho senariu B ne’ebé presiza

kresimentu TFP 1.8% atu atinji kresimentu ekonomiku 9.5.

Rezultadu analiza hirak neé signifika katak senariu C presiza trabalãdor barak atu

partisipa iha atividades ekonomia kompara ho senariu sira seluk. Iha parte seluk,

investimentu boot husi sétor privadu no publika presiza iha senariu D. Nuneé mos

atu atinji kresimentu ekonomiku dijit rua (11%), senariu C no D presiza

dezenvolvimentu kapital umanu ne’ebé diak kompara ho senariu A no B.

Tabela 3.2 “Kresimentu Akuntabilidade” ba Timor-Leste

GDP 8.5 9.5 11.0 11.0

GDP per labor 5.7 6.2 5.7 7.7

Labor input 2.6 3.1 5.1 3.1

Education 1.5 1.7 3.1 3.1

Capital per labor 8.2 8.4 5.8 11.3

Total Factor Productivity 1.6 1.8 1.4 1.2

SENARIU A:

Kresimentu Baseline

SENARIU B:

Kresimentu

Moderadu

SENARIU C:

Kresimentu Boot ho

"Labor Intensive"

SENARIU D:

Kresimentu Boot

ho "Capital

Intensive"

PROJESAUN 2011-2030

Taxa Media Kresimentu Anual

(%)

Fontes: Estimasaun autores no Sugden (2011)

Wainhira ita kompara senariu kresimentu ekonomiku Timor-Leste ho nasoens balun

iha Asia, Timor-Leste nia projesaun kresimentu ekonomiku boot liu kompara ho

nasoens hirak neé (haré iha tabela 3.3 no grafika 4.). Ida neé bele mosu tamba

agora dadaun nasoens hirak neé nia ekonomia boot liu Timor-Leste; no “the law of

dimisnishing return” aplika, katak kresimentu ekonomiku iha nasoens hirak neé sei

sae tamba aumenta iha nivel produsaun, maibe sira hasoru limitasoens fatores

produsaun. Nuneé atu atinji kresimentu ekonomiku ne’ebé sira projeta ona, nasoens

hirak neé sei adopta estratejia ne’ebé bele hasa’e produtividade ekonomia

(teknolojia). Ida neé reflekta iha projesaun TFP ne’ebé sei aumenta ba 1.5% - 1.6%

kada tinan, no ho kresimentu investimentu entre 3.6%-4.7% kada tinan.

Page 12: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

9

Tabela 3.3 “Kresimentu Akuntabilidade” ba Nasoens Balun Iha Asia Variabel Atual: 1981-2007

Projesaun: 2011-2030 PRC 4

NIEs 7

ADEs Emerging

Asia PRC 4

NIEs 7

ADEs Emerging Asia

Taxa Média Kresimentu Anual (%)

GDP 9.4 6.0 5.3 5.9

5.5 3.7 4.9 4.6

GDP Per Labor 7.7 4.0 3.6 5.4

5.4 3.6 3.3 3.6

Labor Input 1.6 2 2.3 0.1

0.1 1.6 1.6 1.0

Education 0.9 0.9 0.8 0.1

0.4 0.5 0.5 0.5

Capital per labor 7.8 4.9 4.2 7.3

4.7 3.6 3.6 4.3

TFP 4.1 1.5 1.4 2.3

1.5 1.6 1.6 1.6 Notes: PRC= People Republic of China, NIEs= Newly Industrializing Countries (Hongkong, China, South Korea, PRC)

ADE=ASEAN Developing Economies (India, Indonesia, Malaysia, Pakistan, Philipines, Thailand, and Vietnam), TFP= Total Factor Productivity

Fonte: Sugden (2011)

Fonte: Estimasaun autores, 2012

Husi senariu 4 ne’ebé iha, grafika 5 hatudu katak senariu C (kresimentu doubru dijit

ho “labor intensive”) no senariu D (kresimentu doubru dijit ho “capital intensive”)

maka bele halo Timor-Leste sai nasaun ho rendimentu médiu-altu iha tinan 2030.

Tamba neé, senariu C no D mos hanaran senariu PED. Iha parte seluk, senariu A

(baseline scenario) no senariu B (moderate scenario) la bele halo Timor-Leste atinji

nia visaun, maskí ho senariu rua neé mos Timor-Leste sei iha kresimentu ekonomiku

ne’ebé boot, maibe laos dijit rua. Informasaun detalã kona-ba projesaun per-kapita

kada senariu bele hare iha grafika 5.

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

GDP GDP per labor Labor input Education Capital per labor

Total factor productivity

Pe

rce

nt

(%)

Figura 4. Senariu Projesaun Kresimentu Ekonomiku Timor-Leste Kompara ho Nasaun Seluk

Low Growth Rate Moderate Growth Rate High Growth With Labor Intensive PRC (81-07) 4 NIEs (81-07) 7 ADEs (81-07) Emerging Asia (81-07) High Growth With Capital Intensive

Page 13: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

10

Fonte: Estimasaun Autores

Investimentu fizika nudar fator determinante ba kresimentu ekonomiku sustentavel.

Durante periodu 2004-2010, média investimentu iha Timor-Leste maka USD 218.4

milloens. Maibe ba periodu 2011-2030, grafika 6 hatudu katak husi senariu

kresimentu ekonomiku ha’at ne’ebé iha, senariu D (high growth rate with capital

intensive) presiza investimentu boot kompara ho senariu sira seluk. média

investimentu ba senariu D maka USD 2.17 bilioens kada tinan. Média investimentu

ba senariu A no B ladun boot hanesan senariu D. Senariu A presiza deit USD 1.15

bilion kada tinan no senariu B presiza deit média investimentu ho montante USD 1.3

bilion kada tinan durante periodu 2011-2030. Iha parte seluk, senariu C (high growth

rate with labor intensive) presiza deit média investimentu USD 1.13 bilion kada tinan.

Maibe husi tinan 2025 ba leten, senariu C presiza investimentu ho montante kuaze

USD 1.5 bilion toó USD 2.5 bilion kada tinan. Nuneé husi senariu ha’at, senariu C

maka projeta presiza investimentu ki’ik liu kompara ho senariu sira seluk.

Fontes: Estimasaun autores, 2012.

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

2011 2015 2020 2025 2030

Pe

r-ka

pit

a

Grafika 5. Per-Kapita Timor-Leste Iha 2030

Low Growth Rate Moderate Growth Rate

Alvu PED

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

2011 2015 2020 2025 2030

Mill

ion

USD

Grafika 6. Projesaun Investimentu Iha Timor-Leste

Low Growth Rate Moderate Growth Rate High Growth With Labor Intensive High Growth With Capital Intensive

Page 14: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

11

Projesaun trabalãdores hatudu iha grafika 7. Estudu neé uza taxa kresimentu

populasaun anual 2.4% ne’ebé mai husi Diresaun Nasional Estatistika (DNE). Husi

senariu ka simulasaun ha’at ne’ebe halo, senariu C (high growth with labor intensive)

presiza trabalãdor barak liu (kuaze 752,000 kada tinan) iha ekonomia kompara ho

senariu seluk. Senariu ida neé mos projeta atu absorva hotu “working age

population” iha inisiu periodu 2011-2015. Tamba neé ho senariu C hodi atinji média

kresimentu ekonomiku 11% kada tinan, entidades relevantes tenki adopta politika

ekonomia ne’ebé orienta liu ba “pro-jobs programs”.

Iha parte seluk, senariu A presiza deit kuaze 470,000 trabalãdores foun kompara ho

senariu sira seluk. Nuneé mos senariu B no D presiza kuaze 517,000 trabalãdores.

Ho projesaun trabalãdores tuir senariu ida-idak nian, importante ba sétor publika atu

implementa programs ne’ebé kria kampu servisu (direta no indireta), enkoraza no

haburas investimentu sétor privadu (Foreign Direct Investment “FDI”, no small and

medium enterprises), no enkoraza implementasaun “self employment program” ba

uma kain.

Fonte: Estimasaun autores,2012

Kona-ba média tinan eskola (Average Years of Schooling “ AYoS”), ho senariu C no

D, Timor-Leste sei atinji visaun edukasaun ne’ebé artikula ona iha PED, katak iha

tinan 2030, média tinan eskola maka “tinan 12.” Iha parte seluk, ho senariu A no B,

visaun edukasaun neé sei la atinji tamba ho senariu rua neé, Timor-Leste sei iha deit

AYoS 8.3 (ba senariu A) no 8.9 (ba senariu B) iha 2030. Analiza kona-ba média

tinan eskola aprezenta iha grafika 8.

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2,000

2011 2015 2020 2025 2030

Pe

rso

n "

00

0"

Grafika 7. Projesaun Trabalãdores 2011-2030

Low Growth Rate Moderate Growth Rate

High Growth With Labor Intensive High Growth With Capital Intensive

Population Working Age Population

Page 15: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

12

Meta PED hodi atinji AYoS 12 iha 2030 neé rasional tamba iha tinan 2010, Timor-

Leste atinji ona AYoS 3.7. Maibe atu atinji meta PED, dezenvolvimentu edukasaun

tenki prioritiza “programa asesu ba edukasaun ho kualidade”.

Fonte: Estimasaun autores, 2012

Tamba toó ona rohan ba analiza projesaun kresimentu ekonomiku, nuneé presiza

hatudu kona-ba senariu ida ne’ebé maka realistiku no apropriadu ba Timor-Leste.

Atu fasilita prosesu ida neé, tabela 3.4. aprezenta indikadores importante hodi

konsidera, hanesan: 1) Objetivu PED: a) sai nasaun ho rendimentu mediu altu iha

tinan 2030, b) meta edukasaun (tinan 12); 2) total investimentu ne’ebé presiza; 3)

kampu servisu ba trabalãdores. Bazeia ba indikadores hirak neé, senariu C (high

growth rate with labor intensive) maka realistiku no apropriadu liu atu halaó iha

Timor-Leste. Maibe rekezitus ne’ebé Timor-Leste presiza priense maka kresimentu

ekonomiku tenki 11% kada tinan. Atu atinji kresimentu 11% kada tinan, Timor-Leste

presiza iha kresimentu média tinan eskola (average years of schooling) ne’ebé sae

5% kada tinan, labor force participation rate tenki aumenta 60% kada tinan, no

rasio investimentu ba GDP tenki 0.40 kada tinan.

0

3

6

9

12

15

18

2011 2015 2020 2025 2030

Ye

ars

of

Sch

oo

ling

Grafika 8. Average Years of Schooling

Low Growth Rate Moderate Growth Rate

High Growth With Labor & Capital Intensive Target SDP

Page 16: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

13

Tabela 3.4. Matriks Desizaun SENARIU INDIKADOR IHA 2030 INVESTIMENTU

(Average) "USD Billion"

TRABALÃDOR (Average) "000

pesoas"

PRIORIDADE

Rendimentu > USD 3,946

Edukasaun (Tinan 12)

Senariu A: Low

Growth Rate (8.5%) USD 2,611 Tinan 8.3 USD 1.153 470 4

Senariu B: Moderate

Growth Rate (9.5%) USD 3,136 Tinan 8.9 USD 1.301 517 3

Senariu C: High

Growth Rate With Labor Intensive (11%)

USD 4,117 Tinan 12.4 USD 1.134 752 1

Senariu D: High

Growth Rate With Capital Intensive (11%)

USD 4,117 Tinan 12.4 USD 2.117 517 2

Fonte: Estimasaun autores, 2012

Parte 4: KONKLUZAUN NO REKOMENDASAUN

4.1. KONKLUZAUN

1. Determinante Kresimentu Ekonomiku

Investimentu ne’ebé sai nudar fonte prinsipal ida ba kresimentu ekonomiku

Timor-Leste iha periode 2004-2010 nudar signal diak ida ba ekonomia Timor-

Leste. Tamba ekonomia ne’ebé diak tenki suporta ho investimentu no kapital

umanu iha sétores ekonomia hotu-hotu. Maibe estrutura investimentu ne’ebé

sei domina husi sétor publiku (liu-liu hahu husi tinan 2008) tenki troka lalais ba

estrutura investimentu ne’ebé domina husi sétor privadu hodi iha

dezenvolvimentu ekonomiku ne’ebé sustentavel.

Dezenvolvimentu kapital umanu durante periodu 2004-2010 hetan kresimentu

ne’ebé ki’ik. Ida neé indika ho kresimentu média tinan eskola ka “Average

Year of Schooling” (AYoS). Iha tinan 2004, média tinan eskola maka tinan

3.65 no sae ba tinan 3.7 deit iha tinan 2010.4 Signifika katak durante tinan 6

nia laran, dezenvolvimentu edukasaun aumenta loron ida deit ba iha média

tinan eskola.

Estudu ida neé identifika katak kresimentu produtividade negativu. Tamba

neé iha indikasaun katak kresimentu ekonomiku Timor-Leste iha periode 204-

2010 laos tamba produtividade kapital no kapital umanu maibe tamba

aumenta iha kuantidade fatores produsaun hirak neé.

2. Projesaun Kresimentu Ekonomiku Toó 2030.

Husi senariu projesaun kresimentu ekonomiku ne’ebé halo, senariu C (high

growt rate with labor intensive) no D (high growth rate with capital intensive)

maka bele halo Timor-Leste atinji nia visaun atu sai nasaun ho rendimentu

4 Estudu ida neé uza Average Years of Schooling (YoS) hodi halo estimasaun ba Stok Kapital Umanu. Asumsoens neébe uza

maka eskola: primaria (tinan 6), pre-sekundaria (tinan 3), sekundaria (tinan 3), diploma (tinan 3), no lisensiatura (tinan 5).

Page 17: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

14

mediu altu iha 2030. Maibe senariu C maka rasional no apropriadu ho Timor-

Leste. Hodi adopta senariu C, Timor-Leste tenki priense rekezitus tuir mai

neé: tenki iha kresimentu ekonomiku 11% kada tinan. Atu atinji kresimentu

11% kada tinan, Timor-Leste presiza iha média tinan eskola (average years of

schooling) ne’ebé sae 5% kada tinan, labor force participation rate tenki

aumenta 60% kada tinan, no rasio investimentu ba GDP tenki 0.40 kada

tinan. Senariu C neé rasional no apropriadu tamba Timor-Leste iha

kapasidade atu priense rekezitus ba senariu ida neé. Espesialmente, ho

kresimentu ekonomiku dijit rua no ema barak ne’ebé servisu (kuaze 750,000

pesoas) sei halo sira nia rendimentu aumenta nuneé sei automatikamente

reduz ki’ak.

5.2. REKOMENDASAUN

1. Substitusaun Impor: Estrutura implementasaun ba programa neé maka

halo uluk lista ba produtus ne’ebé bele produz iha rai laran bazeia ba

rekursus no kompetividade (competitive advantage) ne’ebé iha; halo

produsaun domestika ho objetivu ba konsumsaun domestika; no halo

eksportasaun wainhira merkadu domestika la bele akomoda ona produsaun

ne’ebé iha. Programa substitusaun importante tamba bele hasaé

produtividade ekonomia domestika, hamenus dependensia ba importasaun,

kontribui ba kriasaun kampu servisu, no aumenta nasaun nia rendimentu.

2. Hasaé Investimentu Sétor Privadu: Reforsa estabelesimentu ambiente

ne’ebé diak ba investimentu sétor privadu. Programas ne’ebé presiza

konsidera maka halo planu nasional ba investimentu ne’ebé inklui asesu

kapital ka kreditu ba investores (prioridade fo ba empreza ki’ik no mediu),

analiza sétoral ba investimentu, kontinua hadia birokrasia, insentiva

investimentu, no dezenvolve estratejia atu promove investimentu.

3. Industrializa Sétores Iha Ekonomia: Implementa programa industrializasaun

iha sétores ekonomia. Hahu ho programa substitusaun impor liu husi industria

ki’ik no médiu. Nuneé mos presiza komersializa sétor agrikultura. Programa

industrializasaun tenki suplementa ho programa ne’ebé bele fasilita

distribuisaun materiais ba produsaun; hatun taxa (tax) ba industria ne’ebé

importante ba ekonomia domestika (intensiva industria sira neé hodi buras);

no dezenvolve peskiza ba inovasaun teknolojias foun.

4. Dezenvolvimentu Kapital Umanu: Kontinua prioritiza sétor edukasaun no

saude iha dezenvolvimentu atu nuneé Timor-Leste iha kapital umanu hodi

suporta dezenvolvimentu ekonomiku iha tempu naruk. Dezenvolvimentu sétor

edukasaun no saude presiza fo atensaun maka’as ba asesu ba edukasaun,

kualidade edukasaun, edukasaun no formasaun ne’ebé koresponde ba

nesesidade merkadu, no malnutrisaun (liu-liu ba labarik sira).

Page 18: kresimentu ekonomiku timor-leste toó 2030

15

LISTA REFERENSIA Barro, Robert J dan Lee, Jong Wha. 2010. A New Data Set of Educational Attainment in The

World 1950-2010. NBER Working Paper Series No. 15902. Cambridge MA Dowrick, S dan Nguyen, D. 1989. OECD Comparative Economic Growth 1950-1985: Catch

Up and Convergence. American Economic Review. Vol. 79 (5), hlmn. 1010-1030. Dowrick, S dan Rogers, M. 2002 . Classical and Technological Convergence: Beyond the

Sollow Swan Model. Oxford Economic Papers. Vol. 54 (3). Hlmn. 369-385 Endy Dwi Tjahjono dan Donni Fajar Anugrah, 2006. Faktor-Faktor Determinan Pertumbuhan

Ekonomi Indonesia. Bank Indonesia Working Paper No. WP/08/2006. Bank Indonesia Government of The Democratic Republic of Timor Leste. 2011. Timor-Leste Strategic

Development Plan 2011-2030: Version Submitted to The National Parliament. Hanushek, Erick A. 1986. The Economics of Shooling: Production and Efficiency in Public

School. Jurnal of Economic Literatur, Volume 24, hlmn, 1141 – 1177. Lee, Jong-Wha dan Hong, Kiseok. 2010. Economic Growth in Asia: Determinants and

Prospects. ADB Economics Working Paper Series. Mankiw, N. Gregory. Romer, David. And Weil, David N. 1992. A Contibution of the Empirics

of Economic Growth. The Quarterly Journal of Economics Vol. 107, No.2 (May 1992) Prihawantoro, Socia; Hutape, Ramos dan Suryawijaya, Irawan. 2012. Peranan Teknologi

Dalam Pertumbuhan Ekonomi Indonesia: Pendekatan Total Factor Productivity. Badan Pengkajian dan Penerapan Teknologi (BPPT-Press).

Sugden, Craig. 2011. Economic Growth to 2030 in Timor Leste. ADB Pacific Studies Series.

Manila:ADB.