Krant Expeditie Vreewijk

Ga mee op Expeditie! Midden op Zuid ligt één van de meest eigenzinnige, maar onbekende stukjes Rotterdam: Tuindorp Vreewijk. Tientallen levensverhalen van bewoners vormen de basis van een bijzondere tocht door deze groene stadsoase.Er is ook een natuurontdekkingstocht voor kinderen: Expeditie Junior!

Volg de stoeptegels

2 Expeditie Vreewijk

Welkom in Tuindorp Vreewijk. Cultuurhis-

torie op z’n Rotterdams, dat is wat Vree-

wijk is. Een voorbeeld van sociale wo-

ningbouw in zijn beste vorm. Bijna een

eeuw later is die kwaliteit nog altijd

zicht- en voelbaar. En dat kunt u nu zelf

gaan ontdekken.

Hoe werkt het? In het midden van deze

krant vindt u de plattegrond van Vreewijk,

met routekaart. Over elk punt op deze route

is bijzondere informatie beschikbaar. Al

wandelend leest u oude verhalen van de

originele Vreewijkers, stuit u op nieuwe

geschiedenissen en openbaart de architec-

tonische en groene weelde van het eigen-

zinnige tuindorp zich. Zo worden beetje bij

beetje de geheimen van deze onbekende

Ontdek de geheimen van het tuindorp

Ga mee op Expeditie!

parel op Rotterdam-Zuid aan u onthuld.

Behalve in deze krant, komt u ook langs de

route zelf verhalen van bewoners tegen. Ze

zijn verbeeld in kleine kunstwerken. Prach-

tige stoeptegels en beschilderde panelen,

gemaakt door een kunstenaar samen met

kinderen uit de wijk.

Klaar voor de start? U kunt de route begin-

nen bij het Witte Paard, het oudste hotel en

restaurant van Vreewijk aan de Groene-

zoom. Maar eigenlijk kan ieder mogelijk

startpunt gekozen worden, om vandaaruit

verder te lopen door de buurt. Wees gerust:

verdwalen mag! Wie weet ontdekt u uw

eigen Vreewijkse hotspot...

Wij wensen u een spannende Expeditie!

Gratis Expeditie AppNaast deze krant kunt u de route ook lopen met de gratis Expeditie Vreewijk App. Iedereen met een smartphone kan hiermee het Tuindorp Vreewijk op geheel nieuwe wijze beleven. Luister tijdens je wandeling naar de verhalen van de Vreewijkers. Maak kennis met de unieke architectuur door spannende videofragmenten. Of lees verder over de geschiedenis van deze authentieke, groene volkswijk. Tijdens het lopen van de route is verder geen internetverbinding nodig.

ColofonSamenstelling: Mirjam Sierat, Margriet Snaterse (www.margrietsnaterse.nl), Shakira van Steenis (www.bureau-graswortel.nl) Vormgeving en fotografie: Peter Snaterse, BeeldinZicht (www.beeldinzicht.nl)

Expeditie Vreewijk is mede mogelijk gemaakt door: Ministerie van Binnenlandse Zaken • Havensteder • Gemeente Rotterdam • Platform Vreewijk • Museumwoning Vreewijk • Alle Vreewijkers

die hun verhalen, foto’s en informatie deelden

Expeditie Vreewijk 3Ontdek de geheimen van het tuindorp

Expeditie Junior: Op natuurexpeditie door Tuindorp Vreewijk

Hoor jij de wormen onder

het gras?

Natuur is er in overvloed in

de stad, maar vaak staan we

er niet bij stil. Met Expeditie

Junior worden de kinderen

zich bewust van de natuur

om zich heen.

Er is speciaal een kinderkaart en

een bijbehorende expeditietas

ontwikkeld. De kaart wijst de

kinderen de weg en er staan

allerlei interessante punten op

waar iets te zien, te doen, of te

onderzoeken is. De expeditietas

is een extra hulpmiddel. Hierin

zitten namelijk spullen om de

natuur mee te ontdekken. Er zit

een verrekijker in de tas om de

daknokken mee te onderzoe-

ken. Misschien zit daar wel een

zwaluwnest?

Een vergrootglas zit ook in de

tas, hiermee kunnen de kleine

beestjes onder de stoeptegel

nader bekeken worden. En wie

weet hoor jij wel de wormen

onder het gras met de stetho-

scoop!

Met de kaart in de hand en de

tas om hun schouder gaan de

kinderen op pad. De kaart krij-

gen de kinderen en de tas kun-

nen ze lenen. Beide zijn op te

halen op drie punten in de wijk

• Het Witte Paard

• Educatieve Tuin de Enk

• Speeltuin de Vaan.

Je kunt er voor kiezen om de

hele route samen met je ouders

te lopen, maar er kan ook mak-

kelijk een kortere route gelopen

worden. Het mooie aan de na-

tuur is dat het voor het oprapen

ligt. En de opdrachten en proef-

jes zijn zo verspreid over de

kaart, dat het zelfs leuk is om te

doen als je maar 5 minuten

wandelt.

Ga je mee op Expeditie?!


Cultuurhistorie op en top

Het Witte Paard, icoon van VreewijkDe uitvalsbasis van de Expeditie staat

midden in Tuindorp Vreewijk: het karak-

teristieke en roemruchte pand ´ het Witte

Paard´. Dit voormalige dorpshotel met

een rijk verleden doet nu dienst als ei-

gentijds restaurant.

Michelin SterHet Witte Paard opende op 12 augustus

1922 de deuren. In de loop der jaren groei-

de het uit tot een gerenommeerd Hotel

Café Restaurant, bekend tot ver buiten de

grenzen van Rotterdam. Van 1959 tot 1965

had het restaurant zelfs een Michelin-ster.

Beroemdheden als Corry Vonk en Wim Kan

logeerden graag in het hotel. Menig wed-

strijd van Feyenoord werd hier, op een

steenworp van De Kuip, door het bestuur

voorbesproken, doorgelicht, geëvalueerd en

getaxeerd. Het is het Witte Paard waar in

1971 in het grootste geheim wordt gespro-

ken over een transfer van Johan Cruijff naar

Feyenoord. De deal ketst op het laatste

moment af, maar in 1983 zal Cruijff alsnog

naar Rotterdam-Zuid komen, na een conflict

met zijn jeugdliefde Ajax.

Het moge duidelijk zijn: het Witte Paard

ademt geschiedenis.

Tapas en TheaterNog altijd is het Witte Paard dé ontmoe-

tingsplek van Vreewijk. Menig bruidspaar at

hier de eerste maaltijd als verliefd en ge-

trouwd stel. In de jaren vijftig was dat wel-

licht een Chateaubriand stroganoff, aan tafel

geflambeerd . Nu, meer dan een halve

eeuw later, zou dat een gambabuideltje met

chili-paprikachutney kunnen zijn.

Het pand is tegenwoordig in de meer dan

bekwame handen van de crew van Roos

1

De dag dat het Witte Paard zwart werd

Op 30 mei 1980 merkt een aantal buurtbewoners op dat er wel erg veel rook uit de keuken van Hotel Restaurant het Witte Paard komt. Een alerte bewoner rent met de brandslang de keuken in en be-gint te blussen, terwijl het keukenpersoneel in eerste instantie nog wat schaapachtig staat te kij-ken. Meerdere buurtgenoten schieten te hulp met tuinslangen en emmers water. Maar helaas, het mag niet baten. Het bekende rieten dak van het Witte Paard vat vlam. Al snel is er sprake van een serieuze brand. De brandweer zal urenlang blijven blussen, maar het dak blijkt niet meer te redden. In 2011 heeft het gebouw van binnen en buiten een metamorfose ondergaan en is het door de hui-dige gebruikers betrokken.

Voor meer informatie: www.roos-marijn.nl, www.vreewijkcultuur.nl

Marijn. Zij doen de reputatie van het Witte

Paard eer aan, met hun smakelijke klassieke

en mediterrane keuken.

Maar behalve een heerlijk uitje voor uw

smaakpapillen, heeft Het Witte Paard ook

uw andere zintuigen heel wat te bieden. Er

is een uitgebreid cultureel aanbod met film-

avonden, concerten en theater.

Startpunt van Expeditie Vreewijk • Het Witte Paard • Groenezoom 245


Cultuurhistorische ruggengraat van het tuindorp

Monumentenstatus en beschermd stadsgezicht

2 Langegeer

Honderd jaar na het eerste ont-

werp is Tuindorp Vreewijk nog

steeds een rustig dorp. Een groe-

ne oase middenin een wereld-

stad. Maar de wijk heeft uiteraard

niet stilgestaan.

Op een aantal plaatsen is nieuw-

bouw verrezen. In 2014 zijn bijna

300 woningen aangewezen als rijks-

monument. Momenteel voert woningcorpo-

ratie Havensteder een verbeterplan uit.

Vreewijk is vanwege zijn karakteristieken

aangemerkt als beschermd stadsgezicht.

Een parel in het volgebouwde Rotterdam.

Maar hoe ga je daar mee om?

Op de Langegeer staan opvallende nieuw-

bouwwoningen. Deze zijn van de bekende

architect Wytze Patijn en werden rond het

jaar 2004 opgeleverd. De nieuwbouw maak-

te aardig wat emoties los bij de originele

Vreewijkers. Past het nu wel of niet in het

beeld van het authentieke tuindorp?

Op één manier past het in ieder geval niet;

de originele woningen aan de Lange-

geer waren weliswaar voor die tijd

luxe en ruime woningen, net als de

overige woningen in het tuindorp.

Maar zeg nu zelf: wie gaat er nu nog

akkoord met een woonkamertje van

15m2?

De nieuwbouwwoningen hebben een

veel groter woonoppervlak. Het stelde

de bouwers voor een dilemma: hoe

die woningen te nummeren? Uiteindelijk

losten ze dat op creatieve wijze op. Som-

mige huisnummers zijn verdwenen in de

vaart der volkeren - letterlijk! Zoek bijvoor-

beeld maar eens goed naar Langegeer 38.

De bewoners kunnen er wel om lachen.

Postbodes soms wat minder...

Het groen is nu ook monument

Ook de groene ligusterhaag in de tuin maakt deel uit van het beschermd stadsgezicht. Net als de grote bomen in de wijk. Bij zo’n groen beschermd stadsgezicht komt heel wat kijken:

• De ligusterhagen in de voor- en achtertuin horen bij de woning. Zij zijn een onderdeel van de rijksmonumenten en het beschermd stadsgezicht. Bewoners moeten de heg drie keer per jaar knippen. Minimaal.

• Nieuwe huurders tekenen een extra con-tract waarin ze toezeggen om de tuin groen te houden. Ze houden de tuin netjes en be-tegelen maximaal éénderde.

• Havensteder en gemeente behouden zoveel mogelijk de bijzondere bomen in de wijk. Hiervoor is het bomenplan gemaakt.

• Rolluiken en satellietschotels mogen niet aan de gevels bevestigd worden zonder schriftelijke toestemming van Havensteder


Dát is Vreewijk: de tuinenkeuring

Wie heeft de mooiste knolbegonia’s?

3 De winnende tuin van meneer Meel • Voordonk 2

Record!

In Vreewijk woont een mevrouw wiens tuin al 58 jaar onafgebro-ken eervol door de keuring komt. Dat betekent dus ook: 58 diploma’s. Maar het meest trots is ze op haar prijzen. In 2013 verdiende ze alweer een eerste plaats.Mevrouw kan haar tuin na al die jaren hard zwoegen helaas niet meer zelf onderhouden. Daarom heeft ze nu voor het eerst een tuinman in de arm genomen. Haar geheim: veel vaste, bloei-ende planten en veel verschil-lende kleuren, dat maakt een tuin het mooist!

Al tientallen jaren lang strij-

den Vreewijkers om de felbe-

geerde prijzen van de Tuinen-

KeuringsCommissie (TKC).

Het ‘tuin-bewustzijn’ in Vree-

wijk heeft diepe wortels. De

tuintjes en het groen, daar

draait alles om. Kom aan zijn

tuin en je komt aan de Vree-

wijker.

De TKC is opgericht in 1924.

Vorig jaar vierde zij haar 90ste

verjaardag, maar de organisatie

is springlevend. Vreewijk heet

niet voor niets Tuindorp. Vanaf

het prille begin wordt hier al

fanatiek getuinierd. In de jaren

vijftig en zestig had de wijk zelfs

een Keukenhof-achtige aantrek-

kingskracht. Busladingen vol

Belgen, Britten, Duitsers en

Japanners kwamen speciaal

voor het groen naar Vreewijk.

De TKC bestaat uit bevlogen

tuinierders uit Vreewijk. Eens

per jaar keuren zij alle tuinen in

Vreewijk. Ze kijken naar de ver-

scheidenheid aan planten, het

onderhoud en natuurlijk de in-

richting van de tuin. Wanneer

een tuin geslaagd is, ontvangt

de trotse eigenaar een diploma.

En de echte doorzetter wint

wellicht de titel waar het alle-

maal om gaat: ‘Mooiste tuin van

Vreewijk’.

In 2014 heeft de TuinenKeuringsCommissie (TKC) de tuin van de heer Meel, wonend op Voordonk 2, verkozen tot de mooiste tuin van Vreewijk.


Het geheugen van Vreewijk

De woning aan Lede 40 geeft een bijzon-

der beeld van het Tuindorp Vreewijk aan

het begin van de twintigste eeuw.

De laatste bewoner, de heer Arends, gebo-

ren op Lede 40 en nooit verhuisd, heeft het

pand in oorspronkelijke staat gelaten. Toen

hij overleed moest de woningbouwcorpora-

tie, bij gebrek aan familie, de woning ontrui-

men. De medewerkers wisten niet wat zij

zagen. De woning heeft geen douche en

geen centrale verwarming. De keuken is al

die jaren onveranderd gebleven!

Samen met een aantal betrokken bewoners

is besloten de woning niet te verhuren,

maar verder in te richten als Museum-

woning. Hiertoe zijn inmiddels ook de kleu-

ren en het behang in oude stijl terugge-

bracht. Voor bezoekers is het alsof ze recht

in het verleden van het tuindorp stappen. Zij

kunnen elkaar in Lede 40 ontmoeten en

herinneringen ophalen.

Geheugen van VreewijkMaar Lede 40 is geen standaard museum-

woning. De woning wordt volledig gedraaid

door Vreewijkse vrijwilligers. Zij nodigen

(oud-)wijkbewoners uit ook hun eigen Vree-

wijk te laten zien en bij te dragen aan de

inrichting en de verhalen van de museum-

woning. De museumwoning is bijvoorbeeld

altijd op zoek naar oude foto’s of documen-

tatie van Vreewijk die zij digitaal kunnen

kopiëren. Ook meubeltjes en spullen uit de

oude tijd zijn gevraagd.

Lede 40 is uitgegroeid tot het geheugen

van de wijk. Wekelijks komen er (oud-)Vree-

wijkers uit het hele land. Soms zelfs van de

andere kant van de wereld. De vrijwilligers

van de Museumwoning fungeren als een

echte encyclopedie van Vreewijk. Bent u op

zoek naar een buurjongen of oud vriendin-

netje? Grote kans dat zij precies weten over

wie u het heeft! De Facebooksite die een

van de vrijwilligers oprichtte, heeft inmid-

dels meer dan 2000 volgers. Zij heeft Vree-

wijkers van meer dan 50 jaar geleden met

elkaar in contact gebracht!

Activiteiten De museumwoning is op iedere woensdag

en de eerste zaterdag van de maand ge-

opend voor bezoekers, van 11 uur tot 16

uur. Voor groepen is het daarnaast ook mo-

gelijk om op afspraak langs te komen. Hier-

bij kunt u bijvoorbeeld denken aan een

straatreünie, een familiefeest of een andere

bijzondere gelegenheid. Wat is er immers

leuker dan met elkaar in de oorspronkelijke

omgeving van het tuindorp herinneringen

op te halen?

VrijwilligersDe Museumwoning draait op dit moment

op een klein aantal enthousiaste Vreewij-

kers. Heeft u zelf interesse in de geschiede-

nis van Vreewijk? Lijkt het u wellicht leuk

om zelf actief te worden? Neem dan gerust

contact op. Zie www.museumvreewijk.nl

Museumwoning • Lede 40. Geopend: elke woensdag en elke eerste zaterdag van de maand, van 11.00 – 15.00 uur.4


Ontluikende liefde bij de melkbar Aurore

Alabama Sweetheart in het hart van VreewijkDe Brink is het centrale dorpsplein. Veel Vreewijkers maakten kennis met de liefde in

de melkbar op de hoek Lede en de Dreef. Naast de befaamde milkshakes was deze

bar ook beroemd – en onder ouders berucht – als ontmoetingsplek voor de Vreewijk-

se jeugd. Menigeen heeft goede herinneringen aan deze plek. De enige echte uit-

gaansgelegenheid van het oudeTuindorp.

op de muziektent op De Brink. Op warme

zomeravonden zat dit terras met rieten

stoelen vol met genietende Vreewijkers.

Een nieuwe eigenaar, Jacques Dijkgraaf,

vernieuwde de Milkbar geheel volgens

Amerikaans concept. Hot dogs, ‘sundaes’

en en de nog onbekende milkshakes ver-

schenen. Idyllische namen als ‘Babes in the

Wood’, ‘Manhattan Killer’ en Alabama

Sweetheart’ moeten verrukkelijk gesmaakt

hebben. Ze vonden in elk geval gretig af-

trek. Ook de pers besteedde veel aandacht

aan deze nieuwigheid.

Hoe cool dit destijds ook was, in 1962 was

het voorbij met dit brave melk-gedoe. Weer

een nieuwe eigenaar Joop van Tol maakte

5

De Brinkpoort is een markant monument en typisch voor de architectuur van De Roos en Overeijnder. Zij gebruikten graag poorten en maakten veel details in het metselwerk. Aan de andere zijde van de Brinkpoort ligt een opvallend hofje met kersenbomen, precies zoals Berlage dit in het stratenplan tekende.

er een echt café van. De Milkbar werd tot

Casa herdoopt: een hippe plek waar alcohol

geschonken werd en jazz en Franse chan-

sons gedraaid werden. Maar wat gelukkig

niet veranderde, was dat veel wijkbewoners

op deze plek hun grote liefde ontmoetten!

De Brink

De bar begon ooit, in de jaren twintig, als

een brave melksalon. De salon was geves-

tigd in de melkhal van stoomzuivelfabriek

Aurore. De ronde deuren van de toenmalige

hal zijn nog altijd zichtbaar van de buiten-

kant. Hier dronken bewoners koffie met

melk, chocolademelk en thee met melk,

zoals toen de gewoonte was. Je kon er ook

ijsjes eten en er was een terras met uitzicht

Bevrijdingsmonument Vreewijk

Brinkpoort


Niet iedereen mocht in het Tuindorp wonen

Bibberen voor De Bruin

7 Vreewijkhuis • Dreef 83a

Tuindorp Vreewijk was een plek in Rotter-

dam waar niet zomaar iedereen kon ko-

men wonen. Om te mogen genieten van

alle ruimte en groen in de wijk, moest je

aan behoorlijk strenge eisen voldoen. Al-

leen keurige mensen werden toegelaten.

De toenmalige woningbouwvereniging

“Vreewijk” had deze schone selectietaak

uitbesteed aan een aantal strenge inspectri-

ces. Een daarvan, juffrouw de Bruin, was

berucht in heel Rotterdam. Wie zich als wo-

ningzoekende aanmeldde voor een huisje in

Vreewijk, kreeg mevrouw de Bruin op be-

zoek. Ze controleerde of de kleertjes in de

kast wel op kleur gesorteerd waren. De

vinger ging langs de lambrisering en over

de kasten. En natuurlijk werd de aspirant-

Vreewijker geïnterviewd over de leefge-

woonten. Kwam je door deze deze strenge

selectie, dan was het ook nog afhankelijk

van je “score”, de baan van meneer plus de

inkomsten waar het gezin precies geplaatst.

Op de Lede, de Hovendaal en de Langegeer

kwamen alleen de “mensen van stand” te

wonen: leraren, doktoren, etc.

De gewone man kon met geluk een huisje

krijgen in de straatjes daarachter. Benieuwd

hoe juffrouw de Bruin eruitzag? Hierboven

kijken zij en haar collega’s u streng aan met

de fiets aan de hand.

Rijksmonument

Het Vreewijkhuis op Dreef 83a is een Rijksmo-nument. Dit prachtige gebouw is onlangs ge-restaureerd. Het is ontworpen door Granpré Molière. Oorspronkelijk was het een winkel in huishoudelijke artikelen en galanterieën. Maar het is vooral bekend als het gebouw van de zuigelingenzorg, zoals het consultatiebureau vroeger heette. Tegenwoordig kunnen bewo-ners er terecht op het spreekuur van de wijk-beheerder, het Trefpunt en de wijkagent.


De Uil die Vreewijk groen houdt7 Dreef 98 (oude adres)

Vreewijk is groen, maar som-

mige van haar bewoners

staan rood. Deze conclusie

trok vijf jaar geleden een aan-

tal betrokken Vreewijkers. Zij

hoorden van steeds meer

mensen dat het lastig werd

om met een mager inkomen

toch het huis en de tuin bij te

houden.

Daarom namen ze het heft in

eigen hand. In 2010 werd Stich-

ting de Uil opgericht: een klus-

sendienst door en voor Vreewij-

kers. Bedoeld om de bewoners

die het zelf niet meer kunnen te

helpen bij het onderhoud van

hun woning en hun tuin.

Inmiddels zijn honderden Vree-

wijkers al geholpen met een

nieuw tuinhekje, het snoeien

van de heg, het aanleggen van

een pad voor een scootmobiel

of het repareren van de wasma-

chine. Door middel van een

kleine eigen bijdrage van bewo-

ners en financiering van Haven-

steder en de gemeente Rotter-

dam, werkt De Uil met meer

dan 30 vrijwillige klussers.

Onder leiding van een enthousi-

ast en bevlogen bestuur van

Vreewijkers klussen dagelijks

twee ploegen overal in de wijk.

Iedere Vreewijker herkent de

rode en blauwe klusbussen die

af en aan rijden met tuinafval en

puin. Maar de Uil doet meer. Zo

hebben de vrijwilligers in 2014

en 2015 gezorgd voor achter-

padverlichting in grote delen van

Vreewijk. Ook onderhouden zij

de tuinen van leegstaande wo-

ningen.

Op deze manier zorgen zij ook

voor een veiligere en leefbare

wijk. Stichting de Uil werkt sa-

men met Paal en Perk: een acti-

viteitenprogramma voor ver-

standelijk beperkte cliënten van

Middin, die per jaar ongeveer

250 tuinen bijhouden van ou-

dere bewoners.

Bijna vijf jaar lang was het

hoofdkwartier van de Uil en Paal

en Perk gevestigd aan de Dreef

98. Dagelijks kwamen bewo-

ners hier aanlopen met een

klus. Soms ook gewoon voor

een praatje, of een kopje koffie

of chocomel in de door de Uil

zelf verbouwde kantine.

Aan dit tijdperk kwam helaas

een einde toen in april 2015 een

enorme brand het hele gebouw

in de as legde. Gelukkig kwam

Vreewijk direct in actie om zijn

geliefde stichting overeind te

houden. Havensteder en de

gebiedscommissie Feijenoord

staken de koppen bij elkaar om

een vervangende ruimte te re-

gelen, zodat De Uil het werk

weer snel kon hervatten. Wilt u

de klussers een hart onder de

riem steken? Voorlopig huist de

stichting op een tijdelijk adres.

U kunt ze ook vinden op inter-

net, www.de-uil.org en Face-

book.

http://www.de-uil.org


8 Weimansweg

Slopen of renoveren

In 2011 wordt afgesproken dat

de vernieuwing van Vreewijk

gericht moet zijn op behoud,

tenzij dit om technische of

financielë redenen niet mogelijk

blijkt. Inmiddels zijn de eerste

eengezinswoningen met tuin

prachtig gerenoveerd en weer

te huur.

Wilt u een gerenoveerde model-

woning bezoeken? Of zoekt u

meer informatie over wonen in

Vreewijk? Kijk dan op vreewijk-

verder.nl

BLIJF MET JEPOTEN VAN ONS HUIS

Blijf met je poten van ons

huis, want hier voelen we

ons thuis

Stop die smoezen zo goed-

koop, dat ‘t hier rijp zou zijn

voor sloop

Het is Com.wonen puur te

doen, om te bouwen voor de

poen

Graaien naar het groot ge-

win, en wij er uit met ons

gezin

Zo moge hier een tuinstad-

wijk verrijzen

Staat op de Brink, gebeiteld

in beton

De tuinwijk is gekomen,

woonwijk voor de stedeling

Die hier dus ideaal harmo-

nisch leven kan

Wat dachten de bestuurders

toen sociaal

Nu gaan ze voor de winst

met onze huisjes aan de haal

Niks werd gevraagd aan

mensen die hier wonen

Gewoon er uit verdreven van

je stek

Het zou hier zo bouwvallig

zijn, alleen maar goed voor

sloop

Maar vrijwel alles staat nog

goed op deze mooie plek

En zit er soms een enkel

pandje fout

Com.wonen doe normaal en

zorg voor beter onderhoud

Tekst en muziek: Kees Korbijn

Jan van den Heuvel groeide op in dit stukje Tuindorp Vreewijk. Hij herinnert zich nog levendig wat het favoriete tijdsverdrijf was in zijn jeugd: pleetje trek-ken!Een aantal woningen aan de Weimansweg heeft karakteris-tieke wc-raampjes. Die zitten aan de voorzijde van het huis, naast de voordeur. Deze klap-raampjes stonden overdag, zeker bij mooi weer, vaak open ter ventilatie.Jan en zijn vriendjes waren niet vies van wat gezonde katten-kwaad. Ze bouwden een con-structie om de buurtgenoten met zo’n klapraampje te laten schrikken.‘Met een speciaal vervaardigde pvc-buis konden we de doortrek-touwtjes van het toilet pakken en dan stiekem de WC doortrekken’, vertelt Jan. Het allerleukste was natuurlijk wanneer er iemand op de wc zat...

In 2007 heeft de toenmalige woningcorporatie Com.wonen

plannen om 1400 huizen in Tuindorp Vreewijk te slopen. Ze

moeten plaats maken voor dure en middeldure koopwoningen.

De bewoners van Vreewijk protesteren hevig tegen de plannen.

Ook de kleinkinderen van de oprichters van de oude arbeiders-

wijk maken bezwaar. Met succes.


Gratis Expeditie AppNaast deze krant kunt u de route ook lopen met de gratis Expeditie Vreewijk App. Iedereen met een smartphone kan hiermee het Tuindorp Vreewijk op geheel nieuwe wijze bele-ven. Luister tijdens je wandeling naar de verhalen van de Vreewijkers. Maak kennis met de unieke architectuur door spannende videofrag-menten. Of lees verder over de geschiedenis van deze authentieke, groene volkswijk. Tij-dens het lopen van de route is verder geen internetverbinding nodig.


Zo’n plek om nooit te vergeten!

De straat waar je geboren bent, of opge-

groeid en misschien wel, zoals ik, een

fijne jeugd hebt gehad. Dat is toch een

plek om nooit te vergeten.

Velen van ons zijn op die plek nooit terug

gekeerd. Misschien is het oude huis afge-

broken, is de wijk totaal veranderd, of mis-

schien is het zo ver van je huidige woon-

plek vandaan, dat het ingewikkeld was er

nog eens naar toe te gaan.

Sommige ongelukkigen zijn ooit van hun

geboortegrond verdreven en kunnen er

niet meer naar terug, al zouden ze nog zo

graag willen. Als drama-docent werk ik

vaak met kinderen en jongvolwassenen bij

wie dit het geval is. In ons Tuindorp wonen

er ook enkelen van hen. Ik woon al bijna

mijn hele leven op de plek waar ik ben

opgegroeid. Nog dagelijks kom ik langs de

plekken waar ik kind was, speelde en leer-

de. In sommige van mijn gedichten en

verhalen speelt die ervaring een rol.

In het gedicht ‘Weerzien’ stel ik me voor

hoe het is om niet meer in Tuindorp Vree-

wijk te wonen, maar er na lange tijd terug

te keren. Ik heb een aantal jeugdvriendin-

nen, die nog altijd met heimwee door de

wijk wandelen, wanneer ze bij mij op be-

zoek komen.

Je verplaatsen in de gedachtewereld of de

belevingswereld van iemand anders, dat

doe ik graag. Het is mijn vak, ik ben thea-

termaker en schrijver en ik vind het interes-

Het verhaal van het Manpad kunt u beluisteren via de app. Voor meer informatie over theatergroep Jong belegen kunt u terecht op www.jongbelegentheater.nl. Op www.este.nl vind u meer werk van Joyce Turek.

sant en leuk om te proberen in het hoofd

van iemand anders te ‘kijken’.

Bijvoorbeeld in de theatervoorstellingen

van ‘Buurvouw & buurvrouw’, waarin mijn

theaterpartner Marjan en ik als duo ‘Jong

Belegen’ echte Tuindorp-Vreewijkse komi-

sche scènes spelen, zijn de invloeden van

tot de verbeelding sprekende types her-

kenbaar.

Mijn jeugd in het Manpad was vol verha-

len over vroeger. Ik groeide op in het huis

van mijn grootouders en smulde van hun

verhalen over de gebeurtenissen in hun

jonge jaren. Daarbij hoorde ook het ver-

haal van de schuilplaats die mijn opa

maakte voor mijn oom in de tweede we-

reldoorlog.

In Tuindorp Vreewijk zijn vele verhalen te

vinden, van jonge en oude mensen, van

bewoners die hier al hun hele leven wo-

nen, net als ik en van nieuwkomers.

Die verhalen moeten verteld worden, om

van te genieten en van te leren, om je

door te laten inspireren of je te laten mee-

voeren en zo even lekker weg te kunnen

vluchten uit de soms harde alledaagse

werkelijkheid.

Joyce Turek, april 2015


De Vaan: Paradijs voor kinderen

9 Speeltuin De Vaan • Pinksterweide 31, Tel. 010-4842883

Vreewijk barst van het groen. Ook alle

achterpaden zijn heerlijk om in te spelen.

Een paradijs voor kinderen dus, maar...

de Vreewijkers met hun schitterende

tuinen zien natuurlijk niet graag rond-

vliegende voetballen de mooie bloemen

vernielen. Gelukkig zijn er speeltuinen in

de wijk. Daar kan elk kind zich naar har-

tenlust uitleven.

Speeltuin de Vaan is de oudste, opgericht in

1927. Sinds 1962 zit zij op de huidige loca-

tie, aan de rand van Vreewijk en Charleroi.

De Vaan trekt dan ook bezoekers uit beide

wijken. Of eigenlijk uit de hele wereld, want

Rotterdam is nou eenmaal een wereldstad.

Een boegbeeld van De Vaan is George, be-

ter bekend als ome Sjors. Al 23 jaar is hij er

als vrijwilliger te vinden. In het kleine win-

keltje van de speeltuin, bijvoorbeeld. Daar

kunnen kinderen even wat drinken of te-

recht voor een pleister. Op de gratis te

downloaden app van Expeditie Vreewijk

kunt u ome Sjors aan het woord horen.

De coördinator van deze prachtige speel-

tuin, Lion Bal, zorgt voor een afwisselend

programma, met activiteiten voor alle leef-

tijden. Kijk voor informatie op

www.svvreewijkdevaan.nl

Wist u dat...

• De Vaan ontleent zijn naam aan de gelijk-namige, voormalige boerderij aan de Dordtsestraatweg. ‘De Vaan’ is afgeleid van de familie Vaandrager, die eigenaar van deze boerderij was.

• Enige tijd heeft de NV Hygiënische Melk-stal ‘De Vaan’ boerderij en bouwland ge-exploiteerd. In 1921 werden deze aange-kocht door de gemeente Rotterdam. In de Tweede Wereldoorlog werd hier in op-dracht van de NV Vreewijk Tuindorp De Vaan gebouwd.

• Arie Vaandrager was directeur van de Hygiënische Melkstal De Vaan. In die hoe-danigheid was hij richtinggevend voor wat Nutricia later op grote schaal heeft gerea-liseerd. Hij heeft met de melkstal veel betekend voor het terugdringen van de babysterfte. Zijn engagement kwam mede voort uit zijn eigen ervaringen: zes kinde-ren in het gezin Vaandrager stierven op zeer jonge leeftijd.

Ome Sjors Lion Bal (r)


Wassen en bleken in het Tuindorp10 Blekerslaan

Liefdesstraatje

Monique groeide op Blekerslaan 66 op. Mar-tin op nummer 70. De vonk sloeg over, en tegenwoordig wonen ze samen met hun gezin op Blekerslaan 70. Zes jaar geleden ging de deurbel. Dochter Iris deed open voor een bijzondere oude heer uit Amerika. Wilt u weten wat er vervolgens gebeurde? Download dan de app en luister naar het verhaal bij ‘Moet je horen.’

Vroeger bestond er nog geen bleek-middel. In de textielindustrie ge-bruikte men daarom ‘bleekvelden’. Dat waren gemaaide grasweiden waarop linnen werd uitgespreid en door de zon gebleekt. Hieraan ont-leent de Blekerslaan zijn naam.

Tot in de twintigste eeuw werden er in de

textielindustrie bleekweiden gebruikt. Ook

thuis legden veel mensen hun was nog op

de bleek te drogen.

In de beginjaren van het tuindorp beschik-

ten maar weinig bewoners over heet water.

Geisers en boilers bestonden nog niet. Bij-

na niemand had gasverwarming.

De was werd met de hand gedaan, met

kokend water van het kolenfornuis. Dit was

een tijdrovende klus. Om het wat te ver-

snellen, konden bewoners heet water halen

bij de Waterstokerij. Deze winkel had een

ruimte waarin de hele dag een kolenvuur

werd opgestookt. Op die manier zat er de

hele dag warm water in de grote ketel.

De Waterstokerij verkocht ook waspoeder,

bleekwater, zakjes blauw, stijfsel - en

snoepgoed. Vaak werden de kinderen uit

het gezin erop uit gestuurd om voor een

halve cent heet water te kopen. De zware

emmer droegen ze samen terug naar huis.

Als beloning mochten ze dan soms van

moeder voor een halve cent snoepjes ko-

pen.


11 De Vaan, Bollenland

Rotterdammer en Vreewijker

De rivier scheidt het zuiden van de rest

van Rotterdam. De echte zuiderling voel-

de zich vroeger weliswaar Rotterdam-

mer, maar veel Rotterdammers van bo-

ven de rivier dachten daar anders over.

Dit kwam door de grote aantallen arbei-

ders die uit de provincie naar de stad

trokken. Tot lang na de Tweede Wereld-

oorlog werden zij als boeren beschouwd.

Tot de komst van de Maastunnel in 1942

was dit stadsdeel slechts met de rest van

Rotterdam verbonden door bruggen via het

Noordereiland. Voor de rest was je aange-

wezen op veerponten. In de jaren zestig

werd de eerste Van Brienenoordbrug aange-

legd. Later kwamen de Willemsbrug en de

Erasmusbrug.

Nog altijd kennen de mensen In Vreewijk

elkaar. Bewoners voelen zich betrokken. Op

straat wordt er gegroet. Al staat Vreewijk

staat tegenwoordig in verbinding met de

rest van de stad, het blijft een hechte ge-

meenschap waar het prettig wonen is.

Nieuwe burenBewoners van Vreewijk zijn altijd benieuwd

naar wie hun nieuwe buren worden. En

eerlijk is eerlijk: soms ook wel een beetje

benauwd. Zo ook een bewoonster van de

Donk. Het pand naast haar stond al geruime

tijd leeg. Via via had ze gehoord dat er

vluchtelingen in kwamen wonen. Wat zou

het worden? Op een dag zag ze haar nieu-

we buren voor het eerst. Ze deden haar

denken aan de drie Wijzen uit het Oosten.

Navraag leerde dat de heren Grieks-ortho-

doxe priesters uit Eritrea waren.

Na een paar maanden merkte de bewoon-

ster dat de buren wel erg goed van vertrou-

wen waren: als ze een boodschap gingen

doen, legden ze hun huissleutel op de ven-

sterbank! Dat is zelfs in het vredige Vree-

wijk niet verstandig. Ze waarschuwde de

buren direct bij terugkomst. Meteen werd

ze hartelijk uitgenodigd om te komen eten...

bij de drie Wijzen uit het Oosten.

Op Bollenland 51 ziet u een paneel over dit

verhaal. Het werk is gemaakt door kunste-

naar Margriet Snaterse in samenwerking

met de kinderen van Speeltuin de Vaan.

Boven de deur van

Bollenland 1 is een

tafereel van een

man op een paard

met een vaandel

gemetseld. Het gaat

om De Vaandel-

drager; een natuur-

steenreliëf van Cor

van Kralingen.


Stadstuinieren in De Enk

Waar aardappels groeienEen akker middenin de stad, kan dat? In Vreewijk wel. Toen de buurt gebouwd werd

was het terrein achter de Enk landbouwgrond. Inmiddels ligt hier de wijk Lombar-

dijen. Behalve bij de Enktuin. Dit is nog altijd een grote, groene akker. Het is één van

de grootste verrassingen van Rotterdam-Zuid.

12 Educatieve tuin De Enk • Enk 182. Meer informatie tel. 010 2673760. Geopend tijdens werkdagen van 8.30 - 16.30 uur.

“Het is toch verschrikkelijk dat sommige

mensen niet weten dat een aardappel on-

der de grond groeit”. Aldus voormalig leraar

biologie Rob Gelderman. Hij zet zich al flink

wat jaren in voor het reilen en zeilen van

Educatieve tuin De Enk.

De tuin is zo’n twee hectare groot en ligt

midden in de wijk Vreewijk. Behalve tuinles-

sen voor scholen en buurtbewoners worden

er regelmatig activiteiten georganiseerd,

zoals het Lentefeest in april en het Pom-

poenfeest in oktober.

Deze tuin is een combinatie van een klas-

sieke schoolwerktuin met groenten en sier-

bloemen, en een natuurtuin met biotopen

en uiterst creatieve natuurvriendelijke tuin-

en speelelementen.


Binnentuin de Hertenkamp

Stadsoase met Zakdoekenboom

13 Achter de Korte Dreef

Tussen de Langegeer en Korte Dreef ligt

een van de meest pittoreske stukjes

Vreewijk: binnentuin De Hertenkamp.

Zo rond de maand mei staat hier de even

beroemde als zeldzame Vaantjesboom in

bloei. Deze boom, de davidia involucrata,

wordt ook wel Luierboom of Zakdoeken-

boom genoemd. Als je de spectaculaire

bloei van deze boom ziet, weet je direct

waarom. De herkomst van de boom is

West-China. Het duurt wel vijftien jaar voor-

dat hij voor het eerst bloeit. Het exemplaar

in de Hertenkamp is kort voor de oorlog

geplant. Het is één van de twee volwassen

Vaantjes bomen in Rotterdam.

HertenDe binnentuin dankt zijn naam aan de be-

gintijd, toen er ook daadwerkelijk herten

rondliepen. Zonder dieren immers geen

echt tuindorp. De herten bleven echter

maar kort. Ze vernielden de mooie planten.

Niet veel later kwamen er koeien, maar ook

dat was geen succes. Toen is het herten-

kamp in een echte siertuin veranderd. In die

periode is ook de zakdoekenboom geplant.

In 2007 is het hertenkamp geherstructu-

reerd. De oudste begroeiing is blijven staan

en er zijn nieuwe heesters aangeplant. In

de binnentuin zijn veel vogels te vinden die

je gewoonlijk niet ziet in de stad, zoals de

bonte specht, de groene specht, staart-

mezen, roodborstjes en soms zelfs een

verdwaalde sperwer of uil.

Een bonte vriend

Ssst! Hij is een beetje schuw, en erg voor-zichtig. Maar als je stil bent, kunt je best wel eens een grote bonte specht tegenkomen in

een Vreewijkse binnentuin of plantsoen. Een mannetje herken je aan de rode vlek op zijn kop. Vrouwtjes heb-ben een donkere kop.


Wist u dat...

• De vier cottagewoningen aan de Groene-zoom (158 - 164) zijn gemeentelijke monu-menten. Deze woningen refereren sterk aan de bouwstijl in Engelse tuindorpen. Deze vier woningen zijn uniek en waren oorspron-kelijk bedoeld voor meer welgestelden in de wijk zoals ambtenaren.

• Tot eind jaren ’60 reed tramlijn 3 van de Groenezoom naar Diergaarde Blijdorp. Het beginpunt was tegenover het Zuiderzieken-huis op de Groenezoom, waar de rails in een grote cirkel liepen. Bij de Langegeer ging de tram de hoek om richting de nu verdwenen

Maasbruggen naar ‘de stad’, zoals de zui-derlingen het centrum blijven noemen. Een ideale verbinding, die echter nog wel het nodige gevaar met zich meebracht. Overste-ken van de Leede naar de Mare is sommi-gen noodlottig geworden, de tram reed hard en er waren geen waarschuwingslichten.

• Op Groenezoom nummer 311 woonde bijna zestig jaar lang Nans van Leeuwen, een geboren Amsterdamse die naar Rotterdam verhuisde om tekenlerares te worden. Zij is een vermaarde illustrator en onder andere bekend van Piggelmee.

In Vreewijk waren vroeger een aantal bij

iedereen bekende buurtwinkeltjes.

Water stokers, kruideniers, slagers etc…

De bekendste was misschien wel de krui-

denier Alewies Hiel op de hoek van de

Rozegaarde en de Groenezoom. Alewies

had een groot vaste klantenbestand in

Vreewijk en kende iedereen uit de wijk.

Toos van Delen kan zich nog herinneren dat

ze als kind met haar broertje haar moeders

portemonnee op de schoorsteenmantel zag

liggen. Er zat wel 25 gulden in en de kinde-

ren, die nog geen idee hadden van de wer-

kelijke waarde van geld wisten meteen wat

dit betekende: Snoepjes bij kruidenier Hiel!

Toen de kruidenier de kinderen met het

bankbiljet zag, begreep hij echter direct dat

dit niet klopte en nam de twee kinderen

aan de hand mee naar huis om verhaal te

halen. Thuis troffen zij hun huilende moeder

aan, die dacht dat haar laatste huishoudgeld

voorgoed verdwenen was. Alewies had er

weer een dankbare klant bij!

Inmiddels is er veel veranderd. Kruidenier

Alewies Hiel is er niet meer, en ook komen

de bakker, melkboer, kolenboer en schillen-

boer niet meer aan de deur. Maar wat niet

is veranderd is het vakmanschap en de ou-

derwetse gezelligheid bij de buurtwinkels

op de Groenezoom.

Moeders allerlaatste centenGroenezoom14


De beeldentuin van Anna en Rob

Toen Anna en Rob Maingay naar Vreewijk

verhuisden, bevond het atelier van Rob

zich nog in Terbregge. Anna fietste,

nieuwsgierig als ze is, alle paadjes en

weggetjes van Vreewijk door. Zo stuitte ze

op een half verwilderde binnenplaats. Het

terrein op Voorde 169 bleek toe te hebben

behoord aan de plantsoenendienst.

Anna zag er onmiddellijk mogelijkheden in.

Maar het duurde nog anderhalf jaar voordat

ze het stukje grond daadwerkelijk toegewe-

zen kregen. De twee begonnen met oprui-

men. Gepassioneerde medewerkers van de

plantsoenendienst offerden vrije tijd op om

hen te de grond vrij te maken en in te delen.

Het resultaat is de huidige Beeldentuin. De

inrichting bestaat uit een grasveld met na-

tuurlijk kreupelhout met hierin een schuil-

plaats voor egels. Er is een fruitboomgaard.

En natuurlijk zijn er de beelden van Rob, die

in deze tuin ook zijn atelier heeft.

Rob is een Rotterdamse beeldhouwer. Hij

werkt non-figuratief volgens een bepaalde

methode. Zo ontstonden in de jaren zeven-

tig beton-metaal-plastieken en in de jaren

tachtig de spiralen van hout. Twee beelden

zijn te zien in de tuin. Twee spiralen staan

aan de Beukendaal, op de hoek van de Col-

losseumweg aan de rand van Vreewijk. Zij

zijn in bruikleen gegeven aan de gemeente

Rotterdam.

Nieuwsgierig? Als er mensen aanwezig zijn

en de tuin is open, dan kan iedereen die dat

wil binnenlopen om een boekje te lezen,

koffie te drinken of gewoon wat weg te

mijmeren in de zon.

15 Voorde 169


Het Manpad, een straatje met een eigen verhaal

Een loper voor alle Vreewijkers

16 Het Manpad

Een bijzonder straatje met

een bijzondere geschiedenis,

dat is het Manpad.

Door de vreemde L-vorm valt

aan de kant van de Dreef niet

op dat er nog een straat achter

loopt. Ook het paadje naar de

Groenezoom is erg onopvallend.

Het verhaal gaat dat hierdoor in

de Tweede Wereldoorlog de

Duitsers, op zoek naar verzets-

strijders, het Manpad over het

hoofd hebben gezien. Voor en-

kele mannen betekende dit hun

redding.

Maar ook in latere tijden zorg-

den de achterpaden van het

Manpad soms voor verwarring.

Je kunt het je nauwelijks meer

voorstellen, maar vroeger had-

den alle bewoners van Vreewijk

een loper. Een sleutel dus die

paste op ieder huis in de straat.

Vele Vreewijkers denken met

weemoed terug aan deze tijd.

Maar dat zo’n loper ook nadelen

had, kunnen de gezusters De

Zwart beamen.

Hun vader hield ervan één of

(meestal) meerdere biertjes te

drinken als de werkweek erop

zat. Vervolgens zwabberde hij

zo goed en zo kwaad als het

ging op zijn brommertje naar

huis. Die ene keer reed hij met

iets te hoge snelheid over de

achterpaden de tuin in. Daarbij

miste hij de vijver op een haar-

tje. Eenmaal de keuken inge-

stommeld was hij in een klap

weer nuchter door het gillen van

de buurvrouw.

Hij was het verkeerde huis inge-

lopen!


Natuurlijk Vreewijk

Welkom in de mooiste tuin van Rotterdam!

Digitaal de wijk in op natuurlijkvreewijk.nl

De website natuurlijkvreewijk.nl is de centrale plek voor informatie over activiteiten, nieuws en bewoners in Tuindorp Vreewijk. Hier vindt u meer over de museumwoning, het culturele programma in Het Witte Paard, de educatieve tuin en andere bijzondere Vreewijkse initiatieven. Iedereen die activiteiten organiseert in de wijk Vreewijk kan gebruik maken van de website. Van een goed idee voor de buurt, tot meer informatie over tuinonderhoud. Een handige startpagina voor bewoners, maar ook voor iedereen die Tuindorp Vreewijk wil bezoeken!

100 jaar Tuindorp Vreewijkin 2016

In 2016 bestaat Tuindorp Vreewijk 100 jaar. Een eeuw lang wonen hier mensen naar hun zin. Dat viert de wijk het hele jaar door met bijzondere activiteiten in de thema’s: verleden, heden en toekomst. Terugkijken, feest vieren en samenwerken is belangrijk en bindt samen.

Bekijk al het nieuws over het jubileum, Vreewijk 100 jaar op > www.natuurlijkvreewijk.nl

Opgroeien in een natuurlijke omgeving

De Educatieve tuin De Enk, de singels en de Valkeniersweide zijn de groene parels van de wijk. Hier kunnen kinderen nog kikkervisjes vangen of hun vishengeltje uitgooien. Kinderen groeien hier op in een natuurlijke omgeving. Tussen de mooiste tuinen van Rotterdam. Ze leven in een wijk die uitnodigt om buiten te spelen!

Meer weten over wonen in Vreewijk? Kijk op > www.woneninvreewijk.nl

Meer weten over het tuindorp en wat hier gebeurt?www.NatuurlijkVreewijk.nl @wijkvreewijk

Midden op Zuid ligt één van de meest eigenzinnige, maar onbekendste stukjes Rotterdam: Tuindorp Vreewijk. Tientallen levensverhalen van bewoners vormen de basis van een bijzondere tocht door deze groene stadsoase.

Zo werkt het: met de gratis Expeditie Vree-

wijk App kun je met je smartphone het Tuin-

dorp Vreewijk op een unieke manier bele-

ven. Luister tijdens je wandeling naar de

verhalen van de originele bewoners. Maak

via de videofragmenten kennis met de uit-

zonderlijke architectuur of lees verder over

de geschiedenis van deze charmante volks-

wijk.

Het stratenplan werd meer dan 100 jaar

geleden ontwikkeld door de beroemde ar-

chitecten Berlage en Granpré Molière. On-

langs nog zijn er 300 nieuwe rijksmonumen-

ten bij gekomen in Tuindorp Vreewijk!

Maar Vreewijk verbergt veel meer gehei-

men. Voor de bewoners is het niets minder

dan een way of life. Maak via de app kennis

met het ultieme Vreewijkse fenomeen: de

jaarlijkse Tuinenkeuring. Al bijna een eeuw

lang strijden Vreewijkers om de felbegeerde

prijzen van de Tuinenkeuringscommissie. En

wie wist er dat Leen Valkenier, schrijver van

de Fabeltjeskrant, zijn karakters baseerde

op zijn mede-Vreewijkers? Ontmoet de

hedendaagse Ed en Willem Bever, en vele

anderen... Vreewijk: groen, puur en trots.

Gaat dat zien!

Opavontuur

in Rotterdam!

Ga mee op expeditie

en ontdek de

geheimen

van het tuindorp

Krant Expeditie Vreewijk

Documents

Transcript of Krant Expeditie Vreewijk