korica spoljasnja

2

korica unutra

3

PRAKTIČNI PRIRUČNIK Za suzbijanje govora mržnje na internetu

Namijenjen pojedincima/pojedinkama i organizacijama koje žele da rade na ovom problemu

Nikad se mržnja ne uklanja mržnjom – samo blagost briše svaku mržnju.To je zakon vječan i nepromjenljiv.

Buda

Napomena:Statovi iznijeti u ovom priručniku ne odražavaju neminovno stavove Savjeta Evrope, tj. stavove Evropske omladinske fondacije (European Youth Foundation)

4

5

Sadržaj

Sadržaj ....................................................................................................................................................5 Uvodna riječ – Forum MNE ...................................................................................................................6 Uvodna riječ – Savjet Evrope ................................................................................................................71. O kampanji Savjeta Evrope Suzbijanje govora mržnje na internetu ..................................................82. O projektu Suzbijanje govora mržnje na internetu u Crnoj Gori .........................................................93. Međunarodne konvencije i pregled legislative u zemljama Zapadne Evrope .................................10 3.1. Međunarodne konvencije ..........................................................................................................10 3.2. Pregled legislative u Zapadnoj Evropi ......................................................................................12. 3.2.1. Hrvatska ..........................................................................................................................12. 3.2.2. Srbija ...............................................................................................................................13 3.2.3. Bosna i Hercegovina ......................................................................................................13 3.2.4. Makedonija .....................................................................................................................14 3.2.5. Kosovo ............................................................................................................................15 3.2.6. Albanija. ...........................................................................................................................154 Stanje u Crnoj Gori ................................................................................................................................16 4.1. Legislativa u Crnoj Gori ..............................................................................................................16 4.2. Što kažu relevantne crnogorske institucije? .............................................................................17 4.3. Neki primjeri govora mržnje na internetu koji su identifikovani na radionici ...........................2.15. Ljudska prava i govor mržnje na internetu ..........................................................................................2.3 5.1. Obrazovanje za ljudska prava ...................................................................................................2.3 5.2. Kampanja za ljudska prava bazirana na slobodi govora – Suzbijanje govora mržnje na internetu ..2.46. On line kampanja zagovaranja – preporuke za aktivnosti ................................................................2.4 6.1. Predložene on-line aktivnosti .....................................................................................................2.5 6.2. Predložene off-line aktivnosti .....................................................................................................2.57. Poruke učesnika i učesnica radionice .................................................................................................2.68. Korisni kontakti i linkovi.........................................................................................................................32.9. Zahvalnica .............................................................................................................................................33

Uvodna riječ – Forum MNE

Priručnik koji je pred Vama predstavlja prvi korak u polju suzbijanja govora mržnje na internetu u Crnoj Gori i produkt je projekta Suzbijanje govora mržnje na internetu, koji je u Crnoj Gori realizovan krajem 2012. godine, a koji je finansijski podržao Savjet Evrope (European Youth Foundation). Projekat, kao i aktivnosti u ovom polju koje su uslijedile nakon realizacije projekta, dio su istoimene evropske kampanje (eng. Combatting Hate Speech On-line) Savjeta Evrope.

Forum MNE već 11 godina u Crnoj Gori radi na poljima omladinskog rada i omladinske politike. S tim u vezi, realizovali smo, i dalje realizujemo, veliki broj projekata na nacionalnom, regionalnom i međunarodnom nivou. Kako svoje inicijative uvijek baziramo na stvarnim potrebama i problemima mladih ljudi, 2012. godine smo, zajedno s mladima, prepoznali problem govora mržnje na internetu. Takođe, identifikovali smo i nedostatak inicijativa u ovom polju koje bi pomogle da se ovaj problem suzbije. U Crnoj Gori, po našim nalazima i odgovorima od strane relevantnih institucija, nema legislative u ovom polju što, smatramo, dodatno otežava bilo kakve napore u ovom pogledu. Realizacijom trodnevne radionice koja je okupila 20 učesnika i učesnica iz 6 crnogorskih opština, koji su, bilo kroz organizacije ili institucije, na neki način svjedoci ili borci protiv govora mržnje, Forum MNE je napravio prvi važan korak u adresiranju ovoga problema. Priručnik je objedinio zaključke i preporuke za neke aktivnosti koje Vam mogu pomoći da planirate akcije kad je u pitanju suzbijanje govora mržnje na internetu. Aktivni učesnici/učesnice i eksperti na radionici identifikovali su i konkretne primjere govora mržnje na internetu (na društvenim mrežama, portalima, forumima i sl.) i dali prijedloge za borbu protiv istih na načine koji su kreativni i koji, pored on-line akcija i inicijativa, obuhvataju i offline aktivnosti. Bilo koja od predloženih aktivnosti može biti sprovedena od strane bilo koga ko je zainteresovan da se bavi ovom temom. Istovremeno, u priručniku je dat kratak opis međunarodnih konvencija, kao i opis stanja u regionu i Crnoj Gori kad je u pitanju legislativa u ovom polju.

Iskreno se nadamo da će Vam ovaj priručnik, iako predstavlja samo početak rada na ovoj temi, koristiti i da će Vas možda podstaći da se bavite ovim problemom koji postaje sve veći u eri ekspanzije interneta, pogotovo u Crnoj Gori u kojoj, po posljednjim nalazima, 95.7% osnovaca koristi internet, a skoro 79.7% njih ima facebook profil1.

Forum MNE, naravno, ostaje na raspolaganju za dodatne informacije ili saradnju u polju suzbijanja govora mržnje na internetu.

Srdačno, Tamara ČIRGIĆKoordinatorka projekta

1Istraživanje o bezbjednosti djece na internetu, Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije i E3 Consulting Podgorica, Podgorica, septembar 2012. godine.

6

2Komitet u komenadžment tijelu koji donosi odluke u polju omladinske politike u Savjetu Evrope. Ovo Savjetodavno vijeće čini 30 predstavnika omladinskih organizacija i mreža koji daju mišljenja i prijedloge na sve aktivnosti u sektoru za mlade. Vijeće, takođe, osigurava da su mladi ljudi uključeni i u ostale aktivnosti Savjeta Evrope.

Uvodna riječ – Savjet Evrope

Young People Combating Hate Speech On-line je projekat sektora za mlade Savjeta Evrope koji traje od 2012. do 2014. godine. Projekat ima za cilj borbu protiv rasizma i diskriminacije u online svijetu putem izgradnje kapaciteta mladih ljudi i omladinskih organizacija kako bi stekli kompetencije potrebne da prepoznaju i djeluju protiv ovakvog kršenja ljudskih prava.

Projekat su inicirale omladinske organizacije u Savjetodavnom vijeću mladih2 Savjeta Evrope. Projekat potiče od činjenice da je prisutan zabrinjavajući porast kad je u pitanju govor mržnje na internetu. Centralna filozofija projekta je ideja da je online prostor javni prostor i da se ljudska prava odnose i na taj prostor kao što se odnose na ostatak društva.

Online kampanja u Evropi će biti zvanično pokrenuta u martu 2013. godine i vlade svih zemalja članica Savjeta Evrope su pozvane da formiraju nacionalne savjete za kampanju i da, zajedno sa lokalnim i nacionalnim omladinskim organizacijama, rade zajedno na suzbijanju govora mržnje u nacionalnim okvirima.

Evropska omladinska fondacija Savjeta Evrope je finansijski podržala 36 projekata u 47 zemalja članica Savjeta Evrope koji su u skladu s ciljevima projekta. Ovi projekti su realizovani ili će se realizovati tokom 2012. i 2013. godine.

Forum mladi i neformalna edukacija je dobila grant za realizaciju radionice na ovu temu. Zaključak radionice je da je govor mržnje na internetu veoma prisutan

u crnogorskom društvu i da je potrebno brzo reagovati kako bi se ovaj problem suzbio. Učesnici su sakupili ideje u vezi sa suzbijanjem govora mržnje na lokalnom nivou, a ujedno su i preporučili saradnju na nacionalnom nivou kako bi se promovisao razvoj politika i legislative u ovoj oblasti.

Rezultati ove radionice i rad Foruma MNE su veoma važni u svijetlu evropske kampanje. Nadam se da će naši partneri u vladinom i nevladinom sektoru imati uspješnu saradnju. Želim uspješnu kampanju u Crnoj Gori kad je u pitanju učenje o govoru mržnje na internetu ali i kad je u pitanju suzbijanje te pojave u skladu sa filozofijom koju je postavio Savjet Evrope.

Ms. Tina MULCAHYActing Head of Youth Department

Executive Director of the European Youth Centre StrasbourgCouncil of Europe

8

Kampanja Suzbijanje govora mržnje na internetu je projekat Savjeta Evrope koji se realizuje u periodu 2012-2014. Cilj projekta je suzbijanje rasizma i diskriminacije na internetu kroz obučavanje mladih ljudi i omladinskih organizacija. Mladi ljudi će dobiti znanja i vještine koje su im potrebne kako bi prepoznali i efikasno se borili protiv govora mržnje na internetu. Centralni

dio projekta je filozofija da je on-line prostor javni prostor i da ljudska prava važe i u tom prostoru kao što važe u svakoj drugoj sferi života.

Govor mržnje nije nov problem kada je u pitanju debata o ljudskim pravima, ali njegova internet dimenzija daje razloge za brigu – kako među mladim ljudima, tako i među omladinskim organizacijama. Problem kad je u pitanju govor mržnje na internetu je činjenica da ne postoje kapaciteti, a ni jasni načini monitoringa i mjerenja uticaja koji ima. Dok je govor mržnje vrlo lako pratiti na „statičnim“ veb sajtovima, veći dio komunikacije se, u realnosti, događa na društvenim mrežama i interaktivnim portalima koje je mnogo teže pratiti i analizirati.

Internet pruža mogućnosti da svaka osoba kreira, objavljuje, distribuira i konzumira sadržaje i na taj način se pospješuje učešće. Posebno je razvoj društvenih mreža povećao stepen učešća mladih u sajber prostoru i to na različite načine: od održavanja kontakta s vršnjacima i kreiranja novih odnosa do razmjene mišljenja i iskazivanja ličnih stavova. On-line svijet, baš kao i off-line svijet, za mlade predstavlja prostor koji je prepun novih

mogućnosti, izazova, ali i prijetnji. Podjednako kao i u off-line prostoru, tako i u ovom prostoru mladi ljudi mogu biti žrtve i podstrekači kršenja ljudskih prava.

Projekat Suzbijanje govora mržnje na internetu izgrađen je na iskustvu kampanje Savjeta Evrope Svi različiti – svi jednaki, kao i na kapacitetima i kompetencijama mladih ljudi i omladinskih organizacija da djeluju u on-line svijetu.

Projekat uključuje aktere na evropskom i na nacionalnim nivoima (svih zemalja članica Savjeta Evrope) kroz niz aktivnosti kao što su: trening kursevi, kreiranje edukativnoga materijala, nacionalni seminari i konferencije.

3Eng: Young People Combatting Hate Speech On-line

O kampanji Savjeta Evrope Suzbijanje govora mržnje na internetu3 1

9

Centralni dio projekta predstavlja Evropska omladinska medijska kampanja koja će biti kreirana i sprovedena s velikom grupom mladih ljudi i omladinskih organizacija. Ova evropska kampanjaće biti prilagođena nacionalnim okvirima i kreiraće se nacionalne kampanje s ciljem da se ova ideja i kampanja približe što više mladim ljudima. Ove nacionalne kampanje će, između ostaloga, za cilj imati da skrenu pažnju vlastima na ovaj problem i potrebu da se što prije nešto preduzme po ovom pitanju. Kampanja će biti pozitivna i imaće proaktivnu poruku

– kampanja za slobodu izražavanja na internetu, ali s jasnom porukom protiv svih oblika rasizma i diskriminacije. U cijelu kampanju će biti uključene

grupe mladih ljudi koji su meta govora mržnje – izbjeglice, osobe koje traže azil, muslimani, LGBT populacija i Romi. Takođe, mladi blogeri će

imati posebno mjesto i centralnu ulogu u pripremi on-line kampanje.

Ovaj projekat promoviše jednakost, dostojanstvo, ljudska prava i različitosti. Ovo je projekat protiv govora mržnje, rasizma i diskriminacije na internetu. Ovo je projekat koji za cilj ima akciju i intervenciju.

Rezultat projekta treba da budu smjernice za javne politike, pogotovo kad je u pitanju prevencija govora mržnje i edukacija o rizicima po demokratsko građanstvo i jednake šanse mladih ljudi pri učešću u svim sferama života.

Forum MNE je u decembru 2012. godine počeo sa sprovođenjem projekta Suzbijanje govora mržnje na internetu. Projekat finansira Evropska omladinska fondacija (European

Youth Foundation) i dio je evropske kampanje Combatting Hate Speech on-line Savjeta Evrope.

Cilj projekta je kreiranje sigurne osnove kako bi internet u Crnoj Gori obezbijedio mladima sigurno i demokratsko mjesto za razmjenu ideja, znanja, kao i za socijalizaciju. Kako bi se postigao cilj projekta, Forum MNE je, u periodu 10-12. decembar 2012. godine, u Podgorici, realizovao radionicu s istomenom temom za 20 učesnika i učesnica iz Crne Gore. Radionica je učesnicima omogućila da saznaju više o evropskoj kampanji,

O projektu Suzbijanje govora mržnje na internetu u Crnoj Gori2

10

kao i da kroz interaktivan program koji je kombinovao teoriju i praksu, učestvuju u daljim aktivnostima projekta u Crnoj Gori, ali i nauče o govoru mržnje, načinima suzbijanja, kao i posljedicama koje govor mržnje ima na razvoj demokratskog društva.

Neke od glavnih poruka s radionice su sljedeće:

* Osim što u Crnoj Gori ne postoji zakonsko rješenje kad je u pitanju ova tema, tokom pripreme radionice nije bilo moguće naći čak ni definiciju govora mržnje, tako da se koristila definicija Savjeta Evrope;- Potrebno je zakonski regulisati ovo polje – pogovoto što su, bilo da su žrtve ili podstrekači govora mržnje na internetu, najčešće u pitanju mladi ljudi;- Suzbijanje govora mržnje na internetu nije moguće bez zajedničkog nastupa svih zainteresovanih, uključujući i škole i roditelje.

Na ovu temu, tokom trajanja radionice, interaktivno predavanje je održala i dr Meliha Ramusović, kreativna direktorka RTV Atlas. Tema predavanja je bila Izazovi digitalne komunikacije s posebnim osvrtom na suzbijanje govora mržnje na internetu.

Tokom 2013. godine, Forum MNE će da pokrene sajt o govoru mržnje na internetu koji će, nadamo se, okupiti određeni broj aktivista koji žele da rade na ovom polju. Istovremeno, nadamo se da će i ovaj priručnik poslužiti kao osnova za buduće aktivnosti u ovom polju.

Govor mržnje na internetu je najviše prisutan u komentarima na portalima, forumima i društvenim mrežama. Iako se u posljednje vrijeme o ovoj temi više govori, možemo reći da je to samo početak rada na ovoj temi. U nekim zemljama ne postoji zakonska regulativa, a u onima u kojima postoji, pitanje je da li se i u kojoj mjeri zakonska rješenja sprovode u praksi i da li države imaju kapaciteta da ih primijene. Međutim, postoje određene međunarodne konvencije koje uređuju ovo polje, pa u nastavku navodimo neke od njih koje su relevantne za sve zemlje koje su ih ratifikovale.

4Tekst je pozajmljen i adaptiran iz izvještaja Govor mržnje na internetu na Zapadnom Balkanu, Regionalni centar za manjine, Beograd, 2011

Međunarodne konvencije i pregled legislativeu Zapadnoj Evropi4

Međunarodne konvencije

33.1.

11

Dva najbitnija međunarodna dokumenta ljudskih prava koja regulišu zabranu govora mržnje su Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, koje su ratifikovale sve zemlje Zapadnog Balkana.

Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije u članu 4 predviđa obavezu zemalja članica da uvedu „pozitivne mjere koje imaju za cilj da ukinu svako podsticanje na takvu diskriminaciju, ili na svako djelo diskriminacije“ i da u tom smislu kriminalizuju širenje ideja zasnovanih na superirornosti ili rasnoj mržnji, svako podsticanje na rasnu diskriminaciju, kao i sva djela nasilja, ili izazivanje na takva nasilja, uperena protiv svih rasa ili svake grupe lica druge boje ili drugog etničkog porijekla”.

Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima predviđa zakonsku zabranu svakog poziva na nacionalnu, rasnu ili vjersku mržnju koji predstavlja podsticanje na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje.

Savjet Evrope je, uočivši potrebu za ujednačavanjem nacionalnih zakonodavastava na polju visokotehnološkog kriminala, usvojio 2001. godine Konvenciju o visokotehnološkom kriminalu. Krivična djela širenja rasističke i ksenofobične propagande se nijesu našla u tekstu izvorne konvencije, već su postale dio Dodatnog protokola koji se odnosi na inkriminaciju radnje rasističke i ksenofobične prirode učinjenih preko računarskih sistema (Dodatni protokol). Dodatni protokol je stupio na snagu 1.3.2006. Ovaj protokol je do sada ratifikovalo 18 zemalja članica Savjeta Evrope, a potpisale su ga i dvije države van Savjeta Evrope – Kanada i Južna Afrika.

Na nacionalnom nivou govor mržnje na internetu može biti predmet raznih zakona: krivičnih, medijskih, zakona koji zabranjuju diskriminaciju, itd. Sve države regiona su potpisale Dodatni protokol, ali i dalje imaju neusklađena zakonodavstava i prakse. Jedina je Albanija do kraja ispoštovala obaveze preuzete Dodatnim protokolom, ali samo u zakonodavstvu, ne i u praksi. Takođe Dodatni protokol po sebi ne pokriva oblast homofobičnog govora koji predstavlja veliki problem u zemljama Zapadnog Balkana.

12

3.2.

3.2.1.

Hrvatska je ratifikovala Dodatni protokol uz Konvenciju o kibernetičkom kriminalu 2008.godine. U Zakonu o elektroničkim medijima se zabranjuje sadržaj koji može „poticati, pogodovati poticanju i širiti mržnju ili diskriminaciju na osnovi rase ili etničke pripadnosti ili boje kože, spola, jezika, vjere, političkog ili drugog uvjerenja, nacionalnog ili socijalnog podrijetla, imovnog stanja, članstva u sindikatu, obrazovanja, društvenog položaja, bračnog ili obiteljskog statusa, dobi, zdravstvenog stanja, invaliditeta, genetskog naslijeđa, rodnog identiteta,

izražavanja ili spolne orijentacije, te antisemitizam i ksenofobiju, ideje fašističkih, nacionalističkih,

komunističkih i drugih totalitarnih režima”. CARNet kao mreža hrvatskih

obrazovnih institucija i provajder internet usluga vrši automatsko filtriranje 14 kategorija sadržaja među kojima je i govor mržnje za osnovne i srednje škole povezane na mrežu, dok je za visokoškolske ustanove filtriranje opciono. Hrvatska policija nema specijalno odeljenje koje se bavi samo računarskim kriminalom, već

se time bave kriminalistički sektori. Novi Kazneni zakon5 koji je u

Hrvatskoj stupio na snagu 1. januara 2013. godine ima i poseban dio koji se odnosi na uvrede,

klevetanje i sramoćenje na internetu. Od ovoga datuma, uvrede na internetu su postale kazneno djelo, a to u praksi znači da će se oni koji budu osuđeni po osnovu ovoga krivičnog djela kažnjavati novčanom kaznom i to u zavisnosti od toga koliko zarađuju. Najveća kazna može biti 360 dnevnih dohodaka. Ipak, iako ovaj zakon izgleda ograničavajući u pogledu slobode govora i razmišljanja. Oni koji se odluče na tužbe protiv anonimnih komentatora na forumima i na društvenim mrežama, kao i protiv onih koji nijesu anonimni, ipak će morati da ulože priličan trud u dokazivanje uvreda ili sramoćenja. 5Dio teksta koji se odnosi na novi Kazneni zakon u Hrvatskoj je preuzet i adaptiran sa http://www.autonomija.info/hrvatska-uvredljivi-komentari-na-internetu-kaznjivi.html

Pregled legislative u zemljama Zapadne Evrope

Hrvatska

13

S druge, pak, strane, brojni korisnici interneta, forumaši i aktivisti u ovom su zakonu prepoznali ograničavanje slobode govora. Anonimnost ili izmišljeno ime na internetu više ne znači da niko ne zna pravi identitet autora komentara, jer će se tužbom protiv anonimnog komentatora

automatski pokrenuti i procedura za otkrivanje njegovog pravog identiteta. Novi zakon omogućava samo fizičkim licima da podnesu tužbu protiv nekoga za koga misle da ih vrijeđa ili piše o njima laži, dok institucije treba da se pozivaju na neke druge zakone. Ukoliko autori komentara budu dokazali da su napisali istinu, ili ako je uvreda počinjena radi zaštite drugih opravdanih interesa, sud će morati odlučiti da u tom slučaju ne postoji kazneno djelo.

Srbija je ratifikovala Dodatni protokol na Konvenciju o visokotehnološkom kriminalu 2009. godine. Krivični zakonik Republike Srbije zabranjuje izazivanje ili raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske mržnje ili netrpeljivosti među narodima ili etničkim zajednicama koje žive u Srbiji i za to krivično djelo određuje zatvorsku kaznu. Medijski zakoni uključuju odredbu o zabrani govora mržnje. Za područje interneta najbitniji je Zakon o javnom informisanju u kojem se zabranjuje govor mržnje. Ovim zakonom se reguliše način podnošenja tužbe zbog kršenja ove zabrane, ali i slučajevi kad se objavljivanje govora mržnje neće kažnjavati. Višem javnom tužilaštvu u Beogradu, Odeljenju za VTK u Beogradu podnose se krivične prijave za krivična djela učinjena preko računara i računarskih sistema. U većini slučajeva se pokreće istražni postupak, podižu optužnice/optužni prijedlozi i donose presude.

Bosna i Hercegovina je ratifikovala Dodatni protokol na Konvenciju o visokotehnološkom kriminalu 2005. godine. Krivični zakonik propisuje zatvorsku kaznu za izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, razdora i netrpeljivosti. Područje interneta reguliše Zakon o komunikacijama koji definiše

Srbija

Bosna i Hercegovina

3.2.2.

3.2.3.

14

nadležnosti Regulatorne agencije za komunikacije (RAK) čiji su se predstavnici i predstavnice u nekoliko navrata izjašnjavali protiv regulisanja sadržaja na internetu i javno negirali da imaju nadležnost da traže uklanjanje govora mržnje s BH interneta. Uprava kriminalističke policije Republike Srpske je oformila Odjeljenje za sprečavanje visokotehnološkog kriminaliteta 2010.godine. Na inicijativu Tužilaštva BiH, a zbog sve većeg broja krivičnih djela u kojima je sredstvo izvršenja računar, formirana je Radna grupa za borbu protiv cyber i visokotehnološkog kriminala kao neformalno radno tijelo.

Republika Makedonija je ratifikovala Dodatni protokol na Konvenciju o kompjuterskom kriminalu 2006. godine. U Krivičnom zakoniku Republike Makedonije jedan član se tiče uvrede i određuje novčanu ili kaznu zatvora do jedne godine za počinioca koji „izloži drugu osobu poruzi putem informacionog sistema zbog njegove ili njene pripadnosti grupi druge rase, boje kože, nacionalnosti ili etničkog porekla, ili izloži poruzi cijelu grupu ljudi koji imaju ova svojstva”. Parlament Makedonije je u martu 2010. usvojio Deklaraciju o bezbjednom internetu. Ovaj dokument izražava namjeru makedonskih inistitucija da svoje standarde usklade sa standardima Evropske unije i predstavlja rezultat konsultativnog procesa sa nevladinim organizacijama i organizacijama civilnog društva koje su upriličene oko Dana bezbjednosti na internetu 8.2.2010.

Jedinica za borbu protiv kompjuterskog kriminala funkcioniše u sklopu Odeljenja za organizovani kriminal Ministarstva unutrašnjih poslova. Iako se jedinica uglavnom bavi krivičnim djelima oštećenja i neovlašćenog pristupa u kompjuterski sistem, zloupotrebom platnih kartica i kompjuterskim prevarama, takođe su reagovali u slučajevima govora mržnje na internetu.

Makedonija3.2.4.

15

Na Kosovu, Krivični zakonik zabranjuje podsticanje ili javno širenje mržnje, razdora ili netolerancije između „nacionalnih, rasnih, verskih, etničkih ili drugih grupa koje žive na Kosovu na način koji će najverovatnije da poremeti javni red.” Za ovo krivično djelo određena je novčana kazna ili kazna zatvora do pet godina. Takođe, postoje još neki zakoni koji ne regulišu širenje govora mržnje preko interneta, ali mogu da posluže kao osnova za rad na ovoj temi. Jedan od takvih je i Zakon o sprečavanju i suzbijanju kibernetičnog zločina.

Istovremeno, Kodeks o štampi za Kosovo reguliše pitanje podsticanja govora mržnje i postavlja obavezu štampi da ne podstiče ili raspaljuje mržnju ili podstiče diskriminaciju. Pominjanje „etničke pripadnosti, rase, vere, seksualne orijentacije ili telesne ili mentalne bolesti ili nemoći neke osobe“ je dozvoljeno samo ako je to „direktno važno za događaj o kome se izvještava.

Skupština Kosova je usvojila Zakon o sprečavanju i suzbijanju kibernetičnog zločina 10.6.2010. Zakon je proglašen Dekretom Predsednika Republike Kosovo 2.7.2010.

Albanija je ratifikovala Dodatni protokol na Konvenciju o visokotehnološkom kriminalu 2004. godine, a stupio je na snagu 2006. godine. U izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika koje su usvojene krajem 2008, Albanija je u potpunosti ispunila sve obaveze usklađivanja koje proizilaze iz ratifikacije Dodatnog protokola. Krivični zakonik propisuje novčanu kaznu ili kaznu zatvora do dvije godine za krivično djelo distribucije rasističkog ili ksenofobnog materijala preko računarskog sistema. Krivično djelo prijetnje motivisane rasizmom i ksenofobijom preko računarskih sistema se kažnjava novčanom kaznom ili

kosovo

Albanija3.2.6.

3.2.5.

16

4.1.

zatvorom do tri godine. Takođe ovim zakonikom se propisuje novčana kazna ili kazna zatvora do dvije godine za krivično djelo uvrede motivisane rasizmom i kseno-fobijom učinjenom preko računarskog sistema. Najzad, zabranjuje se distribucija materijala kojim se promoviše genocid ili zločini protiv čovječnosti preko računarskih sistema i određuje kaznu zatvora od tri do šest godina. Internet kao servis je regulisan Zakonom o elektronskim komunikacijama. Iako je Albanija jedina država na Zapadnom Balkanu koja je u potpunosti prilagodila svoje krivično zakonodavstvo zahtjevima Dodatnog protokola, institucije i dalje nemaju statistiku o broju i statusu krivičnih djela širenja rasističke i ksenofobne porpagande, uvrede, prijetnje i promovisanja genocida ili zločina protiv čovječnosti preko računarskih sistema.

Crna Gora je ratifikovala Dodatni protokol uz Konvenciju o računarskom kriminalu koji se odnosi na kažnjavanje akata rasizma i ksenofobije učinjenih putem računarskih sistema 2010. godine. Član 370 Krivičnog zakonika Crne Gore zabranjuje u stavu 1 javno podsticanje na nasilje ili mržnju prema grupi ili članu grupe koja je određena na osnovu rase, boje kože, religije, porijekla, državne ili nacionalne pripadnosti i za to određuje kaznu šest meseci do pet godina zatvora.” U stavu 3 člana 443 (Rasna i druga diskriminacija) Krivičnog zakonika zabranjuje

se širenje ideje o superiornosti jedne rase nad drugom ili propagiranje rasne mržnje ili podsticanje na rasnu diskriminaciju i za to krivično djelo određuje se kazna od tri mjeseca do tri godine zatvora. Zakon o zabrani diskriminacije definiše kao teži oblik diskriminacije i diskriminaciju učinjenu „propagiranjem putem javnih glasila, kao i ispisivanjem i isticanjem sadržaja i simbola diskriminatorske sadržine na javnim mjestima.”

Stanje u Crnoj Gori 4 Legislativa u Crnoj Gori

17

Institucije koje se bave medijima nemaju ovlašćenje da regulišu „virtuelni svijet”, jer do 2013. godine nije donešen nijedan zakon koji se odnosi na ovu oblast. Tradicionalne medije, s druge strane, reguliše Zakon o medijima, Zakon o elektronskim medijima, Novinarski kodeks. Prema članu 23 Zakona o medijima „zabranjeno je objavljivanje informacija i mišljenja kojima se podstiče

diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv osoba ili grupe osoba zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, vjeri, naciji, etnickoj grupi, polu ili seksualnoj opredijeljenosti.” Kodeks novinara Crne Gore predviđa da je spominjanje ličnih svojstava poput rase, vjere, nacionalnosti, etničke pripadnosti, seksualne orijentacije i porodičnog statusa čovjeka dopušteno novinarima samo ako je to neophodno za informaciju. Izričito se napominje da to podrazumijeva da „mediji ne smiju da objavljuju materijal koji je namijenjen širenju neprijateljstva ili mržnje prema osobama zbog njihove rase, etničkog porijekla, nacionalnosti, pola, fizičkih nedostataka, vjere ili političke pripadnosti.”

U Upravi policije, u Sektoru kriminalističke policije, sistematizovana je linija rada borba protiv kompjuterskog kriminala, pod kojom se podvodi i govor mržnje na internetu

Forum MNE je u januaru 2013.godine uputio dopise Ministarstvu pravde, Ministarstvu unutrašnjih poslova, Ministarstvu za informaciono društvo i telekomunikacije i Upravi policije s molbom da odgovore na sljedeća pitanja:

Što kažu relevantne crnogorske institucije?

Da li postoji i koja je definicija govora mržnje u Crnoj Gori?

Ako je neko žrtva ili svjedok govora mržnje na internetu, koje tačno korake treba da preduzme da bi se borio protiv ovoga?

Koji su planovi za rad na suzbijanju govora mržnje na internetu za sljedeći period?

4.2.

18

Dobili smo sljedeće odgovore:

Ministarstvo pravde je na dopis odgovorilo u kratkom roku i dali su sljedeće odgovore:

Radna grupa, koju je formiralo Ministarstvo pravde, pripremila je Radnu verziju zakona o izmjenama i dopunama Krivičnog zakonika, kojim povodom je 10. decembra 2012. godine održan i okrugli sto na kojem je prezentovan tekst radne verzije. Govor mržnje na internetu nije predviđen kao posebno krivično djelo u radnoj verziji. Međutim, predviđeno je uvođenje posebne otežavajuće okolnosti koja će se cijeniti ako je krivično djelo učinjeno iz mržnje zbog pripadnosti rasi, vjeroispovjesti, nacionalnoj ili etničkoj pripadnosti, polu, seksualnoj orjentaciji ili rodnom identitetu drugog lica. Ova okolnost će se cijeniti za sva krivična djela učinjena iz mržnje, osim ako to nije propisano kao obilježje osnovnog ili težeg oblika krivičnog djela.

Kada je u pitanju krivično djelo govor mržnje, važe ista pravila kao i za prijavljivanje drugih krivičnih djela. Krivično gonjenje za ovo djelo preduzima se po službenoj dužnosti.

Govor mržnje predstavlja element bića krivičnog djela izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje iz člana 370 Krivičnog zakonika.

19

Od Ministarstva unutrašnjih poslova smo, takođe, u kratkom roku, dobili sljedeći odgovor:

„U Ministarstvu unutrašnjih poslova ne postoji služba, sektor ili odjeljenje koje se bavi govorom mržnje na internetu, izuzuev u dijelu prijavljivanja žrtve nasilja na internetu Upravi policije”.

Poslije dužega vremena, uspjeli smo da dobijemo odgovor i od Ministarstva za informaciono društvo i telekomunikacije. Prenosimo ga u nastavku:

20

Uprava policije nam je dala detaljan odgovor i njega integralno prenosimo u nastavku:

21

1. Kako administratori moraju sprečavati govor mržnje, izvor: Vijesti online

2. Srbi i Hrvatski huligani, izvor: youtube

3. Mrzim Muslimane, izvor: FB

Neki primjeri govora mržnje na internetu koji su identifikovani na radionici 4.3.

22

4. Mrzim pedere, izvor: FB

5. (Lj)ubi Hrvata: FB

23

Ljudska prava su kao štit – one te štite. Ljudska prava su kao pravila – mogu ti reći kako treba da se ponašaš. Ona su i kao sudija jer se i njima možeš obratiti. Ona su apstraktna, kao što su i emocije često apstraktne i, poput emocija, ljudska prava pripadaju svima i ona će postojati ma šta da se desi. Ona su kao priroda, jer i ona mogu biti ugrožena, ali i kao duh jer ih ništa ne može uništiti. Poput vremena, ona nas tretiraju jednako – bilo da smo bogati ili siromašni, stari ili mladi, crni ili bijeli, visoki ili niski. Ona nam daju poštovanje, ali nas i obavezuju da se i mi prema drugima odnosimo na isti način. Kao u slučaju dobrote, istine i pravde, nije nam lako da se složimo oko jedne definicije, ali ih svi sa lakoćom prepoznajemo kada ih ugledamo.

Odakle potiču ljudska prava?

Za razliku od nekih drugih vrsta prava (garantovana ugovorima, obećanjima, ustavom...), ljudska prava ne zavise od obećanja-garancija druge strane. Nečije pravo na život nije zavisno od obećanja nekog drugog da ga/je neće ubiti: njegov život možda i zavisi, ali pravo na život svakako ne. Ljudska prava se stiču rođenjem, ona su urođena i pripadaju svim ljudskim bićima. Možete slobodno reći: ja imam ljudska prava bez obzira što ti radiš ili kažeš zato što sam ljudsko biće baš kao i ti. Ljudska prava proističu iz ljudskog dostojanstva (koje je teško definisati, ali ga svi osjećamo). Ljudska prava brane naše ljudsko dostojanstvo, ona su samo «proširena» verzija ovog ličnog osjećaja na čitavo čovečanstvo.

Vrijednosti

Ljudska prava su zasnovana na dvijema bazičnim vrijednostima – ljudskom dostojanstvu i jednakosti (ravnopravnosti). Ljudska prava možemo razumjeti i kao definisanje bazičnih standarda koji su neophodni za život sa dostajanstvom. A njihova univerzalnost potiče iz činjenice da su barem po ovom pitanju sva ljudska bića jednaka (ravnopravna). Mnoge druge vrijednosti mogu biti izvedene od ovih dviju bazičnih – npr. sloboda, poštovanje drugog, nediskriminacija, tolerancija, pravda, odgovornost. Osnovne karakteristike ljudskih prava su da su: neotuđiva, nerazdjeljiva, međuzavisna, univerzalna (Déclaration de Vienne, 1993).

6Tekst je preuzet i prilagođen od autorke Aleksandra Vidanović

Ljudska prava i govor mržnje na internetu5 Obrazovanje za ljudska prava65.1.

24

Evolucija ljudskih prava

Stara ideja prisutna u mnogim kulturama (Hamurabijev zakon, Stari Egipat, Persija... Magna Carta 1215... XVII i XVIII vijek filozofska ideja o «prirodnim pravima»... Francuska deklaracija o pravima čovjeka i građanina 1789. …US Deklaracija o nezavisnosti, Ustav i Američka Bill of Rights 1776....). Nakon II sv. rata tema ljudskih prava postaje globalno aktuelna. 10. decembra 1948. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima Ujedinjenih nacija. Nakon donošenja Deklaracije, više međunarodnih Povelja (poput Evropske konvencije o ljudskim pravima i fundamentalnim slobodama, Savjet Evrope, 4.novembra 1950.) je donijeto u cilju osiguranja primjene principa iz Deklaracije.

Govor mržnje nije nov problem kada je u pitanju debata o ljudskim pravima, ali njegova internet dimenzija daje razloge za brigu – kako među mladim ljudima, tako i među omladinskim organizacijama. Centralni dio kampanje je filozofija da je online prostor javni prostor i da ljudska prava važe i u tom prostoru kao što važe u svakoj drugoj sferi života.

Međutim, ova kampanja ne ograničava slobodu govora na internetu. Ona, takođe, nije protiv mržnje na internetu i nije o tome „da bude fini jedni prema drugima” – ali mislimo da je i ovo veoma važno! Kampanja je protiv govora mržnje na internetu u svim svojim oblicima, uključujući one koji najviše pogađaju mlade ljude i to uglavnom kroz sajber zlostavljanje i sajber mržnju. Kampanja je bazirana na obrazovanju za ljudska prava, kao i na učešću mladih. Kampanja ima za cilj da reducira govor mržnje i da se bori protiv online diskriminacije i rasizma.Podizanje svijesti o ovom fenomenu je prvi cilj kampanje.

Aktivnosti koje slijede su rezultat rada učesnika i učesnica na radionici „Suzbijanje govora mržnje na internetu“, koja je, kako je već navedeno, realizovana u Podgorici. U svakom slučaju, svaku od ovih aktivnosti može da realizuje svako ko je zainteresovan da se bavi ovom temom. Za pomoć, sugestije i dodatne ideje možete da kontaktirate Forum MNE i/ili učesnike/učesnice radionice 7

On-line kamapanja zagovaranja – preporuke za aktivnosti6

7Spisak sa svim potrebnim kontaktima se nalazi na str. 32

Kampanja za ljudska prava bazirana na slobodi govora Suzbijanje govora mržnje na internetu

5.2.

25

Ove preporuke objedinjuju preporuke kad su u pitanju on-line aktivnosti, ali i preporuke kad su u pitanju off-line aktivnosti bez kojih, sigurni smo, a i zaključak je radionice, bilo kakva kampanja u ovom polju ne bi bila opsežna i svrsishodna.

Neki od prijedloga za online aktivnosti su sljedeće: - online radionice; - medijska kampanja i blogovi; - konkurs za najbolju priču na temu „Suzbijanje govora mržnje na internetu“; - „Što je za vas govor mržnje – foto priča, video poruka, pdf poruka; - Kreiranje interaktivnog websajta koji će biti polazište za nacionalnu kampanju za suzbijanje govora mržnje na internetu.

Neki od prijedloga za offline aktivnosti su sljedeće: - konkurs, događaj za sve škole, poetske večeri, filmske večeri ili izložba na temu „Suzbijanje govora mržnje na internetu“;- radionice na temu „Lažni identitet na internetu“; - okupljanje grupe koja će se zalagati za suzbijanje govora mržnje na internetu.

Tokom trajanja radionice, često su pominjane crnogorske institucije i njihova uloga kad je u pitanju suzbijanje govora mržnje na internetu. Kako smo na radionici, kad su u pitanju institucije, imali uglavnom predstavnike opština, zaključeno je i da je njihova uloga na lokalnom nivou važna i da, shodno svojim mogućnostima, mogu da organizuju aktivnosti za podizanje svijesti o važnosti suzbijanja ove pojave. Neke od aktivnosti koje su pomenute su: medijska kampanja, ankete, javne rasprave i promotivni materijal koji bi govorio o govoru mržnje na internetu i načinima suzbijanja.

Predložene on-line aktivnosti

Predložene off-line aktivnosti

6.1.

6.2.

26

Poruke učesnika i učesnica na radionici7

Kako je radionica okupila 20 učesnika i učesnica (Podgorica, Berane, Bijelo Polje, Cetinje i Nikšić), u nastavku dajemo poruke nekih od njih koji se tiču suzbijanja govora mržnje na internetu:

Fitim Pajazitaj: Svi smo isti!

Nataša Đurđić: Zajedno protiv mržnje

27

Ono što je drugačije ne mora biti pogrešno! Razlike nas čine posebnim.

Kristina Đurković:

Anđela Raković: Dokaži mi da mogu da ti vjerujem!

28

Savica Perišić: Vodite ljubav, a ne govor mržnje!

Vesna Korović: Ljubav! Evet! Yes! Po! Ja! Da!

29

Snežana Kojović: Ja vjerujem u tebe, a ti....?

Dejana Dizdar: Hate Access denied; Love me online

30

Milena Pravilović: Pridruži se! Djelujmo zajedno!

Nikola Urošević: Poštuj sebe, prihvati mene!

31

Lejla Ćatović: Jednaki u različitosti

Aleksandra Perunović: Volimo se

32

Korisni kontakti i linkovi8 Kontakti učesnika i učesnica na radionici:

1. Anđela Raković, Berane, rakovic.andjela14@gmail.com2. Aleksandra Perunović, Nikšić, aleksandra.perunovic@gmail.com3. Bojana Bulatović, Podgorica, bojana.bulatovic@gmail.com4. Lejla Ćatović, Bijelo Polje, catoviclejla@yahoo.com5. Dejana Dizdar, Cetinje, famdizdar@yahoo.com6. Fitim Pajazitaj, Podgorica, fetimi16@hotmail.com7. Katarina Vojinović, Berane8. Kristina Đurković, Podgorica, kristinad70@gmail.com9. Milena Pravilović, Cetinje, milenapravilovic@yahoo.com10. Nataša Đurđić, Podgorica, natasha.djurdjic@gmail.com11. Nikola Urošević, Berane, nikolasvejedno@yahoo.com12. Savica Perišić, Nikšić, savica.perisic@yahoo.com13. Snežana Kojović, snezana.kojovic@hotmail.com14. Vanja Gagović, vanja.gagovic@gmail.com15. Vesna Korović, vesna_korovic@hotmail.com

Treneri:

Milica Bogdanović, milicabogdanovic89@yahoo.comJelena Miljanić, jelena.miljanic@gmail.comTamara Čirgić, tamara.cirgic@forum-mne.com

- Zvanični sajt kampanje Savjeta Evrope Suzbijanje govora mržnje na internetu - www.coe.int/act4hre- Web site Foruma MNE – http://forum-mne.com/nohatespeech/

33

Zahvalnost, pored učesnika i učesnica projekta, dugujemo i Melihi Ramusović koja je, u sklopu radionice, održala predavanje Izazovi digitalne komunikacije, Milanu Bulatoviću koji je bio podrška prilikom prikupljanja podataka potrebnih za izvještaj, kao i Slobodanu Volariću koji je kritički čitao izvještaj.

Zahvalnica9

34

Izdavač:Forum mladi i neformalna edukacija (Forum MNE)

Za izdavača: Elvira Hadžibegović Bubanja

Autorke:Tamara ČirgićJelena Miljanić

Milica Bogdanović

Prelom i dizajnDejan Ivanović

Štampa:AP Print

Tiraž:100 kom

Podgorica, 2013.

36