4. ULUSAL B TK BESLEME VE GBRE KONGRES

Bildiriler Kitab

Editr Prof. Dr. Sait GEZG N Editr Yrd. Yrd. Do. Dr. Mehmet ZENG N

8-10 EK M 2008 KONYA

Kongre Bakan : Prof. Dr. Sait GEZG N S.. Ziraat Fak. Toprak Bl. Kamps/KONYA Tlf: 0332.2232906 sgezgin@selcuk.edu.tr Basm Sorumlusu: Yrd. Do. Dr. Mehmet ZENG N 4. Ulusal Bitki Besleme ve Gbre Kongresi Sekreteri Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Blm, Kamps/KONYA mzengin@selcuk.edu.tr

Kongre Organizasyonu :www.erkamed.com.tr 0332 320 01 21

Grafik Uygulama:www.iklimajans.com 0332 236 25 34

Basmevi: 0332 342 51 20 www.unimatofset.com.tr

Yayn Haklar: Bu kitaptaki bildirilerin yayn sorumluluklar yazarlarnaaittir. Yazar izni olmadan tamamen ya da ksmen oaltlamaz.

II

SPONSORLAR

ORGAN ZE EDEN KURULULAR

III

IV

KONGRE DZENLEME KURULU Prof. Dr. Mustafa NDER (S.. Ziraat Fak. Dekan) Zir. Yk. Mh. Ali KARACA (TGEM Gen. Md.) Dr. S. Ahmet BACI (B. Dada UTAE Md.) Prof. Dr. Saim KARAKAPLAN (Toprak Bl. Bk.) Prof. Dr. Sait GEZG N (Kongre Bakan) Yrd. Do. Dr. Mehmet ZENG N (Kongre Sekreteri) Yrd. Do. Dr. Mehmet HAMURCU (Kongre Sekreteri) Ttn End. Mh. Mustafa ERDOAN (TGEM Gn. Md. Y.) Zir.Yk. Mh. Melih EREN (TGEM Bitki Besl. Da. Bk.) Prof. Dr. Cevdet EKER Do. Dr. Refik UYANZ Yrd. Do. Dr. H. Hseyin ZAYTEK N Zir. Yk. Mh. Zafer ARISOY (B. Dada UTAEM) Ar. Gr. Mustafa HARMANKAYA Ar. Gr. mmhan KARACA Ar. Gr. lknur GM Ar. Gr. Fatma GKMEN Uzm. Dr. Emel KARAARSLAN Uzm. Nesim DURSUN

KONGRE DANIMA KURULU Prof. Dr. Habil OLAKOLU Prof. Dr. Nuri GZEL Prof. Dr. Burhan KACAR Prof. Dr. dris KOVANCI Prof. Dr. Nazmi ORU Prof. Dr. Ltfi Prof. Dr. Turgut SALAM Prof. Dr. Yldrm SEZEN Prof. Dr. Mmtaz TURGUT TOPBA Prof. Dr. Sevim ZABUNOLU

V

KONGRE B L M KURULU Prof. Dr. Nejat ACA (Mustafa Kemal niversitesi) Prof. Dr. Dilek ANA (Ege niversitesi) Prof. Dr. Suphi ARSLAN (Mustafa Kemal niversitesi) Prof. Dr. Hamit ATALAY (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof. Dr. zzet Z. ATALAY (Ege niversitesi) Prof. Dr. Orhan AYDEM R (Sleyman Demirel niversitesi) Prof. Dr. Haluk BAAR (Uluda niversitesi) Prof. Dr. Fethi BAYRAKLI (Ondokuz Mays niversitesi) Prof. Dr. A. Reit BROH (Gaziosmanpaa niversitesi) Prof. Dr. smail AKMAK (Sabanc niversitesi) Prof. Dr. Burin OKUYSAL (Ege niversitesi) Prof. Dr. Rfat DER C (ukurova niversitesi) Prof. Dr. brahim ERDAL (Sleyman Demirel niversitesi) Prof. Dr. Nevin ERYCE (Ege niversitesi) Prof. Dr. Sait GEZG N (Seluk niversitesi) Prof. Dr. Aydn GNE (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Hseyin HAKERLERLER (Ege niversitesi) Prof. Dr. Hayriye BR K (ukurova niversitesi) Prof. Dr. Ali NAL (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Mustafa KAPLAN (Akdeniz niversitesi) Prof. Dr. Hasan KAPTAN (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof. Dr. lhan KARAAL (Ankara niversitesi) Prof. Dr. M. Rt KARAMAN (Gaziosmanpaa niversitesi) Prof. Dr. A. Vahap KATKAT (Uluda niversitesi) Prof. Dr. Zlkf KAYA (ukurova niversitesi) Prof. Dr. Rafet KILIN (Ege niversitesi) Prof. Dr. Ahmet KORKMAZ (Ondokuz Mays niversitesi) Prof. Dr. Cihat KTK (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Nilgn MORDOAN (Ege niversitesi) Prof. Dr. N. Mcella MFTOLU(anakkale Onsekiz Mart niv.) Prof. Dr. Mzeyyen SEER (Ege niversitesi) Prof. Dr. Sleyman TABAN (Ankara niversitesi) Prof. Dr. efik TFENK (Yzncyl niversitesi) Prof. Dr. S. Rfat YALIN (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Nesrin YILDIZ (Atatrk niversitesi) (Sralama soyada gre yaplmtr)

VI

B LD R KONULARI Gbre retim ve Tketimi Gbre retim Teknolojisi ve Gbre Tketimi Bitki Besin Elementleri Belirleme Teknikleri Bitki Besin Elementleri-Bitki-Verim-Kalite likileri Kimyasal Gbreler ve Gbreleme Biyolojik Gbreler ve Gbreleme Organik Gbreler ve Gbreleme Gbreleme Teknikleri Toprak Verimlilii Kimyasal Gbreleme-Tuzluluk likileri

VII

NSZnsanlar var olduka asla vazgeemeyecekleri sektrlerin banda tarm gelmektedir. Tarm sektrnde ise bitkisel retim ana faaliyettir. Bitkisel retimde ekonomik ve kaliteli en yksek verimin salanabilmesi iin bitkilerin ihtiyac olan besin elementlerini yeterli dzeyde almas gerekir. Bu da verim ve kalitede ortalama %50 civarnda art salayan dengeli gbreleme ile mmkndr. Bu durum hem bitkisel retimle uraanlarn ve lkenin ekonomik geliri hem de bitkileri gda maddesi olarak tketen btn insanlarn ve hayvanlarn yeterli ve salkl belenip beslenmemeleri asndan ok nemlidir. Ayrca Gbreler ve Gbreleme lke kaynaklarnn kullanm ve evre bakmndan da ok nemlidir. Bu nedenlerle, aratrclarn ve ilgililerin bir araya gelerek btn insanl ok yakndan ilgilendiren Bitki Besleme, Gbreler ve Gbreleme konularn bilimsel olarak incelemek, dnyada ve lkemizde bu konulardaki son gelimeleri ortaya koymak ve tartmak, bilgi alveriinde bulunmak iin uygun ortama ihtiya vardr. Bunun iin Seluk niversitesi Ziraat Fakltesinin ev sahipliinde, Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl ve Bahri Dada Uluslararas Tarmsal Aratrma Enstitsnn katlmlaryla 8-10 Ekim 2008 tarihleri arasnda Seluk niversitesi Alaeddin Keykubat Kampsndeki Sleyman Demirel Kltr Merkezinde 4. Ulusal Bitki Besleme ve Gbre Kongresi dzenlenmitir. Bu kongrenin ilk Ulusal Gbre Kongresi adyla 25-29 Eyll 1978 (Ankara), 30 Eyll-4 Ekim 1991 (Ankara), 11-13 Ekim 2004 (Tokat) tarihlerinde dzenlenmitir. Drdnc kongrenin adna kongrelerde sunulan bildiri konular gz nnde bulundurularak deiik niversitelerde bu alanda alan retim yelerinin grleri de alnarak Bitki Besleme ilave edilmi ve kongreye zg olmas dileiyle bir logo hazrlanmtr. Kongremizin dzenlenmesi iin gerekli olan btenin ok byk ksm ana sponsorumuz GBRETA, kalan ksm Gold sponsorlarmz KONYA EKER A., TETRA Teknolojik Sistemler Ltd. ti. ve yan sponsorlarmz TB TAK, TERRA Analiz ve lm Cihazlar Tic. A., GRTARIM, DOER Kimya Tarm Ltd. ti., EKMEK OULLARI Grubu, EK Z Tohumculuk, Z RAAT BANKASI tarafndan salanmtr. Bu kongrede 7 adet arl Bildiri, 66 adet Szl Bildiri ve 50 adet Poster Bildiri sunulmutur. Bu bildiriler titiz bir ekilde dzenlenerek Kongre Kitabnda baslmtr. Kongre Kitab; arl Bildiriler, Szl Bildiriler ve Poster Bildiriler olmak zere blmden olumaktadr. Sz konusu bildirilerden Bilim Kurulunca uygun grlenler hakemli S.. Ziraat Fakltesi Dergisinde yaymlanacaktr. Ayrca btn bildiriler Kongreye ait www.bitkibeslemevegubre.org ve S.. Ziraat Fakltesi (www.ziraat.selcuk.edu.tr) sitelerinde elektronik olarak yaymlanacaktr. Kongrenin gzel bir ekilde dzenlenmesinde emei geen Dzenleme Kurulu yelerine, Sponsorlara, Destekleyen Kurululara, Organizasyon Firmas ERKAMEDe, Kongremize katlarak bildiri sunan deerli aratrmaclara ve katlmclara teekkr eder, sayglarm sunarm. Prof. Dr. Sait GEZG N Dzenleme Kurulu Bk. Dzenleme Kurulu A.

VIII

NSZDnya nfusunun hzla artmasna karn tarm yaplabilir alanlarn ayn oranda artmamas, hatta sabit kalmas birim alandan daha fazla rn almay zorunlu klmtr. Birim alandan daha fazla rn almann yolu ise gbre, tohum, ila, sulama, mekanizasyon gibi retim unsurlarn en iyi ekilde kullanmaktan gemektedir. Kaliteli rn retmenin bir yolu da rnn ihtiya duyduu ve topraktan yeteri kadar alamad temel bitki besin maddelerinin topraa kazandrlmas ile mmkndr. Tarmsal retimin vazgeilemez bir girdisini oluturan makro ve mikro besin elementlerini bnyesinde barndran kimyevi gbreler ile ilgili yaplan aratrmalar, gbre kullanmnn bitkisel retimde % 50lere varan rn art salad tespit edilmi olup ilk defa 1960l yllarda gbre ile tanan Trk iftisi de bugn gbrenin tarmsal retimleri asndan vazgeilmez olduunu grmtr.1960l Yllarda sadece amonyum slfat, normal sper fosfat ve potasyum slfat olmak zere sadece eit gbre kullanm sz konusu iken, bugn tarmda kullanlan kimyevi gbre eitleri genelde 22 olup, zelde daha da eitlenmitir. Tarmsal retimin artrlmasna ynelik almalar sadece ekonomik gelimeyi deil evre korumay ve gelitirmeyi de amalamaktadr. Gnmzde srdrlebilir tarm, toprak ve su kaynaklarnn korunmas iin doru eit, miktar ve zamanda gbre kullanm byk nem arz etmektedir. Doru ve uygun gbre kullanmn salamak iin toprak ve bitki analizlerine dayal uygulama yaplmas gerekmektedir. lkemizde tarmsal verimin ve bitkisel retimin artmas, bilinli gbre tketimine baldr. Tarm ve Kyileri Bakanl olarak iftimizin bilinli gbre kullanmn tevik etmek iin 2005 ylndan itibaren toprak analizi yaptran iftilerimiz desteklenmi olup, nmzdeki yllarda artan miktarda destekleme uygulamasna devam edilecektir. Tarmn lkemiz ekonomisindeki yeri ve kimyevi gbrelerin verim artndaki etkinlii dikkate alnarak 1970li yllarn bandan itibaren gbrelerin kullanm tevik edilmi olup, kullanmn yaygnlatrmak iin Devlete desteklenmitir. 2001 ylnda son verilen gbre destekleme uygulamasna 2005 ylnda uygulama ekli deitirilerek tekrar balanlm olup, 2007 ve 2008 yllarnda da uygulama devam etmitir. Kimyevi gbre destekleme uygulamalar, Bakanlmzn, gbre konusundaki almalarnn bir blmn oluturmakta iken, Bakanlmz; asli grevi olan iftilerin AB standardna uygun kimyevi gbre kullanmn temin iin etkin bir ekilde piyasa denetimlerini srdrmek, organik tarmda kullanlan mikrobiyal gbrelerin, konvansiyonel tarmda da kimyasal gbrelere alternatif olarak kullanlmasnn yaygnlatrlmasna ynelik almalar yapmak, toprak ve bitki saln korumak zere eitim almalarn hzlandrmaya ynelmitir. Avrupa Birliine tam yeliimizin gndemde olduu bu gnlerde, Bakanlmz; mevzuat almalarna hz vererek, Gmrk Birlii erevesinde imzalanan Trkiye-AB ortaklk konseyi karar gerei Avrupa Birliinin EC FERT L ZER ynetmelikleri Bakanlmzca iki ayr ynetmelik haline getirilerek, Tarmda Kullanlan Kimyevi Gbrelere Dair Ynetmelik ad altnda, ikinci ynetmeliimiz ise Kimyevi Gbre Denetim Ynetmelii ad altnda Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Tarmda Kullanlan Kimyevi Gbrelere Dair Ynetmelik Avrupa Birlii mevzuatna uyum kapsamnda Bakanlmzca yaymlanan ve uygulanan ilk mevzuattr. Yaymlanan Ynetmelik ile birlikte kimyevi gbre normlarmz Avrupa Birlii normlar seviyesine ykseldiinden, gbre reten sanayicilerimizin ihra rnleri Avrupa Birliine ye lkelerde sorunlarla karlamadan rekabet edebilecek ortam yakalayacaklarna inancm tamdr.

IX

Ayrca, Dnyada standard olmayan ve organik tarm rnleri yetitiriciliinin temel girdisini oluturan organik gbrenin, retimindeki, ithalatndaki ve ihracatndaki mevzuat boluundan kaynaklanan skntlar gidermek amacyla Bakanlmzca hazrlanan Organik Gbre ve Toprak Dzenleyicilere Ait Ynetmelik 2004 ylnda yrrle girmi olup, sektrde meydana gelen gelimelere paralel olarak mteakip yllarda Ynetmelik revize edilmitir. Drdncs dzenlenmekte olan kongrenin Bakanlmzn nmzdeki yllardaki almalarna k tutaca inancmla, lkemiz tarm ve iftisine nemli katklar salamasn temenni ediyorum. Ali KARACA Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdr

X

TAKD MDnya genelinde olduu gibi Trkiyede de tarm, lke ekonomisinde nemli rol oynamaktadr. Bu nem, ekonomik gelime sreci ierisinde yldan yla nisbi olarak azalsa da, toplumun tarma dayal krsal zellikleri nedeni ile nemini korumaya devam etmektedir. Trkiye de tarm nisbi olarak daralrken, tarm kesiminin sorunlar da ayn oranda azalmas beklenmektedir. Ancak bunun gereklemedii gibi eskiden olmayan bir yn sorunla da Trk tarm kar karyadr. Dnyada bilim, teknoloji ve bilgi dzeyinin artmas retim kapasitesini de artrm, ancak baz temel kaynaklar da tkenmeye balamtr. Nfus artarken tarm alanlar daralmaktadr. Tarmda verimlilii artrmak iin; tekniine uygun olarak toprak ilenmeli, ekilmeli, kaliteli tohumluk kullanlmal, hastalk ve zararllarla mcadele edilmeli, sulanmal ve en nemlisi bitkilerin beslenmesi gibi retimi artrc yntemleri, bilimin ve teknolojinin nda uygulamak arttr. Bitkilerde insanlar ve hayvanlar gibi geliimleri iin beslenmek zorundadrlar. Bitkiler besinlerini byk bir ksmn kkleri vastasyla topraktan alrlar. Toprakta kltr bitkilerinin ihtiyacn karlayacak miktarda besin maddesi yoksa gbreleme vastasyla topraa bitki besin maddesi verilmesi gerekir. unu unutmamak gerekir ki bitki yetitiriciliindeki kltrel ilemlerin tamam bir bilgi ve teknoloji gerektirir. Bilgi ve teknolojiyi iyi kullanabilirsek olumlu sonularn grebileceimiz gibi, bilgi ve teknolojinin nemsenmedii durumlarda geri dn ok zor olan olumsuz durumlarla da karlaabiliriz. Bitkisel retimin en nemli blmn oluturan bitki besleme ve gbrelemede ama; doal bir kaynak olan ve tarmsal retimin temel unsurunu oluturan topran korunmasn, srdrlebilir tarm ve buna bal olarak srdrlebilir kalknma iin verimin artrlmasn salamaktr. Buna ilave olarak, Trkiye gibi kkl devlet gereine sahip olan lkeler yalnz bugn yaamamal, gelecek iinde strateji gelitirilmelidir. lkemiz iin ok nemli olan Bitki Besleme konusunda fakltemizin ev sahipliinde, ilgili tm kurum ve kurulularn katklar ile 4. Ulusal Bitki Besleme ve Gbre Kongresi dzenlenmitir. Bu kongrenin dzenlenmesinde ve organizasyonunda grev alan fakltemiz personeli ve bata kongre dzenleme kurulu bakan sayn Prof. Dr. Sait GEZG N olmak zere maddi ve manevi katk salayan tm kurum ve kurululara, tebli gndererek kongreye itirak eden ok kymetli aratrmaclara Fakltem adna teekkr eder, sayglar sunarm Prof. Dr. Mustafa NDER S.. Ziraat Fakltesi Dekan

XI

NDEK LER Sayfa No: ARILI B LD R LERKimyasal Gbre Sektrnn Sorunlar ve zm nerileri Mehmet KOCA...... 2 Gbre Tavsiyelerinde Toprak Analizleri; Sorunlar ve zm Yollar Burhan KACAR......... 6 lkemizde Kimyasal ve Organik Gbre Kullanmnda Yaplan Yanllar ve Dzeltme Yollar Habil OLAKOLU. 20 Gelecekte Bitki Besleme ve Gbreleme Alanlarnda Olas Deimeler Rfat DER C . 24 Topraklarda ve Bitkisel Gdalarda Mikro Element Eksiklikleri smail AKMAK .. 33 Organik Tarm ve Bitki Besleme Dilek ANA... 40 Damla Sulamayla Gbreleme (Fertigasyon) Mustafa KAPLAN.......................... 43

SZL B LD R LERGbre Sektrnde Yasal Dzenlemeler Yaar ORHAN .. 53 Gbre retim ve Tketimi Ayhan GNER . 57 eitli Azotlu Gbre Uygulamalarna Bal Olarak Baz Byk Toprak Gruplarnda Meydana Gelen Amonyak eklindeki Azot Kayplarnn Belirlenmesi Nizamettin ATAOLU Adem GNE Sinan ATA Aslhan ESR NG Metin TURAN .. 63 Kireli Topraklarda Azotlu Gbrelerden Amonyak Gaz eklindeki Azot Kayplar Sait GEZG N Mehmet ZENG N. .. 75 Bitkilerin Azot Kullanma Etkinliini Artrmada Mevsim i Azotlu Gbre Ynetiminin nemi Cemal EK Erdin SAVALI Ouz NDER Ramis DAYIOLU Fatma GKMEN Nesim DURSUN Sait GEZG N H. Mfit KALAYCI 83 Pirotik Asit ztleme Yntemi le Dk Tenrl Trkiye Fosfat Kayalarndan Diamonyum Fosfat retilebilirliinin Aratrlmas Mehmet TEL Haydar POLAT.. 92 Gbre Tketiminde Kullanlan ve nerilen Miktarlardaki Farkn Tespitinde Biga (anakkale) rnei N. Mcell MFTOLU Abidin F DAN Musa UZUN Baak EGESEL Tark BORUCU.. 106

XII

ukurovada Msr Tarmnda Hassas Tarm Teknikleri Kullanarak Deiken Oranl Gbre Uygulamalar brahim H. GDEM R Ufuk TRKER Armaan KARABULUT Mustafa USUL Mustafa BOZKURT etin ARCAK... 116 Tokat Yresi Balarnda Gbre Kullanmnda Etkili Sosyo-Ekonomik Faktrlerin Analizi: Erbaa ve Niksar rnei M. Rt KARAMAN Sezer AH N Gkalp GKTOLGA Rstem CANG .. 126 Yalova Yresinde Yetitirilen Mekan Ss Bitkilerinin Beslenme Durumlarnn Yaprak Analizleri le ncelenmesi Haluk BAAR Serhat GREL A. Vahap KATKAT 137 Gmldr Byk Alan Mevkiindeki Turungil Bahelerinin Mikrobesin Elementlerince Beslenme Durumunun Jeoistatistiksel Yntemlerle Belirlenmesi Cenk Ceyhun KILI Ali Rza ONGUN Blent OKUR Dilek ANA......... 143 elikli Havzas Tarm Alanlarnda Makro ve Mikro Besin Elementi Kapsamlarnn ve Gbre htiyalarnn CBS Destekli Olarak Belirlenmesi rfan OUZ Tekin SUSAM Erturul KARA Sabit ERAH N . Faruk NOYAN...153 Spektroradyometre Verileri le Bitki Besin Elementi eriinin Tahmin Edilebilirlii Levent BAAY T Sebahattin ALBAYRAK Hseyin ENOL Hseyin AKGL.... 163 Aa Byk Menderes Vadisi Topraklarnda Yetien 2. rn Msrn Beslenme Durumu, Gbre Uygulamalar ve Sorunlar Mehmet AYDIN Hseyin BAAL Gkhan EKER zen MERKEN Mustafa Ali KAPTAN . 174 Bitki Su Stresinin Belirlenmesi ve Su Kaynaklarnn Ynetiminde Uzaktan Alglama ve Corafi Bilgi Sistemleri Yaklamlar elay SAYDAM Mustafa SARI Namk Kemal SNMEZ Erdem TUN... 184 Deiik Miktarlarda Uygulanan Azot ve Potasyumlu Gbrelemenin Yazlk Ekmeklik Budayn Azot erii zerine Etkisi Cengiz ZCAN S. Rfat YALIN.. 197 Deiik Bileimlerdeki Azotlu Gbrelerin ve Farkl Dozlarnn eker Pancarnn Verim ve Kalitesine Etkisi Mustafa TURHAN Ahmet P K N. 204 Harran Ovasnda Mercimekten Sonra Ekilen II. rn Pamuk Tarmnda Toprak lemesiz Srta Ekim le Farkl Azot Dzeylerinin Pamuk Verimine ve Kalitesine Etkileri Nesibe Devrim ALMACA Halil POLAT Ahmet ALMACA Mehtap SARAOLU Abdlkadir SRC Aye Glgn KTEM.. 214 Farkl Dozlarda Uygulanan Azotlu ve Potasyumlu Gbrelerin Antepfst Yapraklarnn Besin Maddesi erikleri zerine Etkisi Saime SEFEROLU H. Gner SEFEROLU F. Ekmel TEK NTA Kadir KIZILKAYA 224 Deiik Azot ve inko Dozlarnn Budayda Byme ve Verim zerine Etkisi Blent TORUN Gnl TADEM R ...... 234

XIII

ukurovada Yaygn Olarak Yetitirilen Baz Ekmeklik Buday eitlerinde inko Uygulamasnn Verim ve Baz Tarmsal zellikler zerine Etkisinin Saptanmas Hatun BARUT Tuba SEMERC OLU... 247 Buday Genotiplerinin Kkrt Alm Kapasitelerinin ve Bitkideki Kkrt Dalmnn Belirlenmesi Blent TORUN Hseyin YALIN Halil ERDEM Nuri DLEK Pnar YARDIM ... 256 Ekmeklik ve Makarnalk Buday eitlerinin Geliimi ve Mineral Madde eriine Kkrtl Gbrelemenin Etkisi Figen ERASLAN Ali NAL Aydn GNE Nuray EK Mehmet ALPASLAN. 268 Farkl Bitkilerin Bor Gbrelemesine Tepkileri Mehmet HAMURCU Sait GEZG N.. 278 M9 Anal Granny Smith Elma eidinde Farkl Azot Seviyelerinin Verim, Kalite ve Baz Makro ve Mikro Besin Elementlerinin Almna Etkileri Hseyin AKGL Kadir UGUN283 Demir Uygulamasnn Bodur ve Yar Bodur Elma Analarnn Demir Beslenmesine ve Mineral Element Konsantrasyonlarna Etkisi brahim ERDAL Fatma YILDIRIM Zeliha KKYUMUK Adnan YILDIRIM. 294 Konya Ekolojisi Sulu Koullarnda Yetitirilen Maltlk Arpada Farkl Azot Dozlarnn Verim ve Malt Kalite Kriterlerine Etkisi Serpil GLTEK N M. Ali TOKGZ..... 299 Potasyum ve Magnezyumlu Gbrelemenin eker Pancar Verimine Etkileri Mehmet ZENG N Fatma GKMEN Sait GEZG N smail AKMAK... 310 Baz Ekmeklik Buday eitlerinde Farkl Azotlu Gbreleme Uygulamalarnn, Tane Dolum Sresi ve Tane Dolum Oran le Verim ve Kalite Unsurlarna Etkileri Turhan KAHRAMAN Temel GENTAN..... 319 Orta Anadolu Blgesi Toprak ve Budaylarnn Selenyum erikleri Mustafa HARMANKAYA Sait GEZG N smail AKMAK. 330 Bitki Besini Kobalt Elementinin Hayvan ve nsan Salna Etkisi Hanm HAL LOVA 336 Orta ve Dou Karadeniz Blgesi Topraklarnn Bitkiye Yarayl Bor Bakmndan Durumu Ahmet KORKMAZ Havva S. ENDEM RC ... 340 Bor Toksisitesinin Msr Bitkilerinin Kuru Madde Birikimleri zerine Etkileri etin PALTA Sait GEZG N Ufuk KARADAVUT.... 351 Konya Yresinde Yetitirilen Akman-98 Bodur Kuru Fasulye eidinin Verim ve Besin Elementleri Alm zerine Farkl Manganl Gbrelerin Etkileri Aynur ZBAHE Mehmet ZENG N Sait GEZG N Rfat YALIN....... 359 ukurova Blgesi Yerfst Ekim Alanlarnda Rhizobiyal Potansiyelin Belirlenmesi Kemal DOAN Mustafa GK Glin UAN Ali COKAN. 369

XIV

Bitki Geliimini Tevik Edici Bakteri ve Gbre Uygulamalarnn Buday ve Arpa Geliimi ve Verimine Etkisi Ramazan AKMAKI mmglsm ERDOAN Metin TURAN Takn ZTA Medine GLLCE Fikrettin AH N..379 Farkl Mikoriza Kltr le Alamann Msr Bitkisinin Gelimesi zerine Etkisi Refik UYANZ Emel KARAARSLAN mmhan ET N (KARACA).. 389 Tbbi-Aromatik Bitki letme Atk Kompostlarnn Topraktaki Mikrobiyal Aktivite zerine Etkisi Nur OKUR H. Hsn KAYIKIOLU afak CEYLAN mer L. ELMACI .... 400 Ankara li Topraklarnda VA (Vesikler Arbuskler) Mikoriza Cinslerinin Tanmlanmas Songl DALCI .. 409 Topraktan Uygulanan Farkl Miktarlardaki Azot ve Humik Asitin Fasulye (Phaseolus vulgaris) Bitkisinin rn Miktar le Azot Alm ve Protein erii zerine Etkisi Sadk YET M S. Rfat YALIN. 417 Elma Aalarna Uygulanan Kompostun Toprak ve Bitkide Ar Metal Birikimine Etkileri Fatma GKMEN Mehmet ZENG N Yaar EKERC Sait GEZG N smail AKMAK... 428 Kekik, Kimyon letme Artklarnn II. rn Buday Beslenmesi, Verim ve Kalitesi zerine Kalnt Etkileri Mzeyyen SEER mer Ltf ELMACI afak CEYLAN Hseyin AKDEM R Fatma BYK.. 442 Deiik Kompostlarn Organik Krmz Biber (Capsicum annuum L.) Yetitiriciliinde Etkileri. II: Verim, Morfolojik Karakterler ve Potasyum Sonular Alev KIR Nilgn MORDOAN.. 455 Alkalin Topraklarda Humik Asit ve inko Uygulamalarnn ki Farkl Nohut (Cicer arietinum L.) eidinin Tane Ve Gvdesindeki Baz Besin Element eriklerine Etkisi Hsameddin NSAL efik TFENK zlem Grbz KILI..... 465 Tarmsal Artklarn Kompostlatrlarak Bitki Beslemede Kullanlmas Halil POLAT Nesibe Devrim ALMACA Mehtap SARAOLU Ahmet ALMACA Abdulkadir SRC... 476 Kekik, Kimyon letme Artklarnn II. rn Buday Vejetasyon Srecinde Toprak zellikleri zerine Kalnt Etkileri afak CEYLAN mer Ltf ELMACI Mzeyyen SEER Hseyin AKDEM R Sezin ZTAN 485 Tbbi - Aromatik Bitki letme Kat Atklarnn, Toprak zellikleri le Pamuk Bitkisi Verim ve Kalitesine Etkileri mer Ltf ELMACI Mzeyyen SEER afak CEYLAN Hseyin AKDEM R . 497 Zeolit Uygulamasnn Topraktan Amonyum ve Nitrat Ykanmas zerine Etkisi Cevdet EKER lknur GM..... 509

XV

Antalya Blgesinde Biber Yetitirilen Sera Topraklarnn Verimlilik Durumlarnn ncelenmesi Cevdet F. ZKAN Nuri ARI Ahmet E. ARPACIOLU E. Il DEM RTA Filiz Asri KTREN D. Hilal ASLAN.. 515 anakkale-Biga lesinde Serin klim Tahllar Yetitirilen Topraklarn Alnabilir inko ve Bor Durumu Ali SUNGUR Cafer TRKMEN Remzi LAY Dilek K LL N. Mcell MFTOLU 524 Yalova Yresinde Yetitirilen Kivilerin Beslenme Durumlarnn Toprak ve Yaprak Analizleriyle Belirlenmesi Erdin UYSAL Serap SOYERG N. 532 Mersin lindeki Elma, Kays, Erik, Kiraz ve eftali Bahelerinin Baz Toprak zellikleri Bakmndan Verimlilik Durumlar Hasan PINAR Rasim ARSLAN Mustafa B RCAN Atilla ATA.. 542 Samsun ve Ordu llerinde Kivi Yetitirilen Topraklarn Verimlilik Durumlar Osman ZDEM R Mehmet Arif ZYAZICI Betl BAYRAKLI Glen ZYAZICI.. 548 Isparta Yresi Gl Bahelerinin Verimlilik Durumlarnn Deerlendirilmesi Zeliha KKYUMUK brahim ERDAL 554 Toprak ve Su Kaynaklar Ankara Aratrma Tarmsal Arazi Deerlendirme Modeli (Tosa-Tadem) le Diyarbakr-Hevsel Baheleri Tarmsal Arazilerinin Alternatif Kullanmlarnn Belirlenmesi Atilla GNTRK Hesna ZCAN Orhan DENG Z Yakup KKER 563 Farkl Ekim Zaman Uygulamalarnn Baz Arpa (Hordeum vulgare L. Conv. Distichon) eitlerinde Besin Elementi Almna Etkisi Ferit SNMEZ Fatih I Murat ERMAN efik TFENK 574 Elma Kara Lekesi Hastalna (Venturia inaequalis (Cke.) Duyarl ve Dayankl Elma eitlerinin Bitki Besin Maddesi erikleri Ynnden Deerlendirmeleri Suat KAYMAK Kadir UGUN. 582 Tuz Gl zel evre Koruma Alan Topraklarnn Pestisit ve Potansiyel Toksik Element (PTE) Kirlilii Potansiyeli Yakup KKER Hesna ZCAN Atilla GNTRK.. 590 Tokat Koullarnda Fertigasyon Yntemi le Biber Bitkisine Uygulanacak Azotlu Gbrenin Verim ve Kalite zerine Etkileri Mustafa DEM R Sebahattin EL K Faruk NOYAN .. 600 Sorgumda Yapran Gbrelenmesinin Tane Verimi ve Verim Komponentlerine Olan Etkisi zerine Bir Aratrma Reza AM RN A Maryam SABER REZA E Shiva SAD GH FARD . 608 Genlik Ksrl Dneminde Zeytinin (Olea europea L. Cv. Gemlik) Farkl Su ve Gbre Miktarlarna Tepkileri Sefer BOZKURT Cokun DURGA Berkant DEM T. Hakan DEM RKESEN...616 Farkl Su Dzeyi ve Gbre Uygulamalarnn Nova Mandarininde Meyve Dkm ve atlama zerine Etkileri Senem TURHAN Berkant DEM T. Hakan DEM RKESEN. 625

XVI

Baz Ticaret Gbrelerinde ve Farkl lkelerden thal Edilen Ham Fosfatlarda Bulunan Radyonklidler zerinde Aratrmalar Bihter OLAK ESETL L Gl Asiye AYIK brahim YOKA Rafet KILIN 635 Gbrelerden Kaynaklanan Tuzluluun Domates ve Biber Bitkisinde Baz Fizyolojik zellikler ve Mineral Beslenme zerine Etkisi Figen ERASLAN Aydn GNE Ali NAL Nuray EK Mehmet ALPASLAN. 641 Antalya-Kumluca lesinde Domates Yetitirilen Sera Topraklarnn Yllara Bal Olarak Tuz eriklerinin ncelenmesi ule ORMAN Sahriye SNMEZ lker SNMEZ Sedat ITAK Mustafa KAPLAN Yusuf YAZAR. 650 Farkl Bor Uygulama Koullarnda Makarnalk Buday eitlerinin Bayrak Yaprak inko ve Dier Besin Elementi Konsantrasyonlar Arasndaki Basit ve oklu likilerin Deerlendirilmesi Sleyman SOYLU Bayram SADE Ali TOPAL Sait GEZG N Mehmet BABAOLU Necdet AKGN Nesim DURSUN. 657

POSTER B LD R LERKireli Topraklarda Yarayl Demir eriinin Belirlenmesinde Kullanlabilecek Kimyasal Ekstraksiyon Yntemlerinin Karlatrlmas Hakan EL K Ali Vahap KATKAT.. 669 Erzurum Ovas Topraklarnn Fosfor ve Potasyum Durumunun Neubauer Fide Yntemi le Belirlenmesi Nesrin YILDIZ Nuray B LG N.. 679 Bitki Besin Maddesi Eksiklikleri ve Bitkiler zerindeki Etkileri Drdane MART..688 Makro Bitki Besin Elementlerinin Hastalklarla likisi Kadir UGUN Sait GEZG N.. 696 oruh Vadisinde Yabani Ahududu Rizosfer Topraklarnda Heterotrof Azot Fikseri Bakteri eitlilii Ramazan AKMAKI mmglsm ERDOAN Recep KOTAN Belinda ORAL Figen DNMEZ .. 706 Antalya Blgesinde Tarmsal retimde Kullanlan Fosforlu Gbrelerin Ar Metal (Cd, Pb, Cr, Co, Ni) eriklerinin Belirlenmesi E. Il DEM RTA Ahmet E. ARPACIOLU Nuri ARI Cevdet F. ZKAN Filiz KTREN ASR D. Hilal ASLAN. 718 Mineral Gbreleme ve Kimyasal Uygulamalarn evresel Etkisi Kemal DOAN Necat ACA Mehmet YALIN Hatice DAHAN 723 Yksek Humus erikli Trkiye Gynk, Ilgn ve Elbistan Linyitleri zerinde Kmrn Alkali Oksidasyon Denemeleri Mehmet TEL Nevzat DEREKY Ayegl Y TLER... 731 Eskiehirde Azotlu Gbre Tketimi ve Dengeli Gbrelemenin nemi Zerrin EL K Nurdilek ATILGAN 740

XVII

Xerochrept Bir Topraa Uygulanan eitli Fosforlu Gbrelerin Msr Bitkisinin inko ve Baz Mikro Besin Elementleri Kapsam zerine Etkisi Aydn AD LOLU Neslihan MAZLUM749 Pskrtme ve Emdirme Yoluyla Gbrelenen Kzlaa, Salkm St ve Fndk Srgn Yapraklarndaki Azot, Su, Ham Lif ve Baz Fenolik Madde Oranlarndaki Deiim Beran F R D N .. 761 Hamfosfat ve Triple Sperfosfat Uygulamalarnn Fndn Verim ve Baz Bitki Besin Maddesi erikleri zerine Etkisi Ceyhan TARAKIOLU.. 769 Bor Toksisitesinin Msr Verimine Etkileri etin PALTA Sait GEZG N Ufuk KARADAVUT 777 Baz Azotlu Gbrelerin Patatesin Verim ve Kalitesine Etkileri Fatma GKMEN Mehmet ZENG N Sait GEZG N smail AKMAK785 inko Gbrelemesinin Farkl Analar zerine Al Elma eidinin inko Beslenmesi le Baz Besin Elementi eriklerine Etkisi brahim ERDAL Adnan YILDIRIM Fatma YILDIRIM Zeliha KKYUMUK 799 Kkrtl ve Kkrtsz Koullar Altnda Artan Oranlarda Azot Uygulamasnn Budayda Verim ve Verim Unsurlar zerine Etkisi nci TOLAY Mine BA FT . 804 Artma amuru Kaynakl Ar Metal Kirliliini nlemede Kire Kullanm Mehmet Ali BOZKURT Sinan KOLDA.. 814 Farkl Gbre Kaynaklarnn rn Verimi ve Toprak zellikleri zerine Etkisi mer Faruk NOYAN rfan OUZ Sabit ERAH N.. 822 Farkl Miktarlarda Uygulanan Bakr Slfat (CuSO4.5H2O) ve Kkrt (S) Uygulamalarnn Toprak pHs zerine Etkilerinin Deerlendirilmesi Sahriye SNMEZ Mustafa KAPLAN N.Kemal SONMEZ Harun KAYA.. 827 Zeytinya Fabrikas At Karasuyun (Sv) Gbre Olarak Mandarinlere Uygulanmasnn Besin Maddesi eriine ve Meyve Kalitesi zerine Etkisi Saime SEFEROLU H. Gner SEFEROLU Mustafa Ali KAPTAN 834 Silajlk Msrn Gelime Dnemlerindeki Azot stei Selma ZTEK N 843 ifti Koullarnda Uygulanan N, P, K Gbreleri le Pamuk Bitkisi Tarafndan Alnabilirlii Arasndaki liki Yaar KASAP. 851 Allviyal Materyaller zerinde Oluan Topraklarda Yetitirilen Msr (Zea mays L.) Bitkisinin Verim ve Besin erii zerine Organik ve Mineral Gbre Uygulamalarnn Etkisi Adem GNE Metin TURAN Yldrm SEZEN 860 Kentsel Artma amuru ve Azot Uygulamalarnn Kireli Topraklarda Arpa Bitkisinin Verimi ve Ar Metal Kirliliine Etkileri Cafer TRKMEN Sevin ARCAK 871 Bitki Beslenmesi Bakmndan Baklagiller ve Azot Fiksasyonu Drdane MART. 886

XVIII

lempenin Buday ve ekerpancar Verimine ve evreye Etkileri Glser YALIN Aslan YURDAKUL. 897 Kompostlatrlan Tarmsal Artklarn ekerpancar Verimi ve Polar eker Oran zerine Etkisi Halil POLAT Glser YALIN Ramazan YAVUZ. 903 Topraa lempe Uygulamann Toprak zellikleri ve rn Verimi zerine Olan Uzun Yllk Etkilerinin Aratrlmas rfan OUZ zlem AYDIN Kenan AATAY Sabit ERAH N.. 910 ukurova Blgesi Koullarnda Yaplan Baz Organik Gbreleme Uygulamalar Kemal DOAN Mustafa GK Ali COKAN Esin GVERC N 916 Doal Gbrede ki Farkl Uygulama Ynteminin Msr Verimi zerine Etkisi Mahmut POLAT Halil POLAT Serdar TOPRAK.. 924 Elbistan Linyitinden retilmi eitli Humatlar ve Organik Kkenli 8- 6-1- 8 Gbresinin Sera artlarnda Msr Bitkisinde Kk ve Gvde Geliimine Etkisi Mehmet TEL Mustafa USUL Nevzat DEREKY 928 Bat Akdeniz Seracl in Organik Atklar ve Kompost: Gatab rnei Mustafa KAPLAN lker SNMEZ Sahriye SNMEZ Dilek Saadet URAS 940 Zeytinde Konvansiyonel Gbreleme Programlarna Alternatif Olabilecek neriler Tlin PEKCAN Hatice Sevim TURAN Erol AYDODU Habil OLAKOLU... 950 Vermikompost, Deerli Bir Organik Gbre: Avantajlar ve Uygulamalar Yurdagl MEK ERAH N.. 960 anakkale-Kumkale Ovas Topraklarnda Yarayl Demirin Yersel ve Zamansal Deiimi Ali SUNGUR Hasan ZCAN 970 Artma amurlarnn Tarmsal Alanlara Uygulanmasna likin Snrlamalar Bar Blent AIK A. Vahap KATKAT. 977 Antalya Yresi Sera Topraklarnn Verimlilik Durumlar Figen ERASLAN Ali NAL Aydn GNE Nuray EK Mehmet ALPASLAN. 988 Antalya Yresinde Domates Yetitirilen Sera Topraklarnn Baz Verimlilik zelliklerinin Belirlenmesi Filiz KTREN ASR Nuri ARI Ahmet E. ARPACIOLU E. Il DEM RTA D. Hilal ASLAN. 998 Tuz Gl zel evre Koruma Alan Topraklarnn Verimlilik Potansiyelinin Belirlenmesi Hesna ZCAN Atilla GNTRK Ouz BAKAN Yakup KKER 1006 Eirdir-Boazova Topraklarnn Baz Fiziksel zelliklerinin Belirlenmesi Kadir UGUN Cevdet EKER... 1017 Trakya Blgesinde Ayieinin Beslenme Durumunun Bitki Analizleri le ncelenmesi Mehmet Ali GRBZ... 1026

XIX

anlurfa li Harran lesi Topraklarnn Bitki Besin Elementi Kapsamlar Mehtap SARAOLU Meral TA 1036 Misli Ovas ve ukurova Blgelerinde Patates retim Alanlarnn Mineral Beslenme Dzeyinin Yumru ve Toprak Analizleriyle Belirlenmesi Blent TORUN Sadiye TOZ Faruk OZKUTLU Atilla YAZICI Halil ERDEM Selim EKER Ayfer TORUN .. 1046 Erzurum Ovasnda Bulunan Baz Byk Toprak Gruplarnn Fosfor Adsorpsiyonu zerine Toprak zelliklerinin Etkisi Sinan ATA Metin TURAN Yldrm SEZEN ... 1057 Tokat-Kazova Koullarnda Saatlik Toprak Scaklklarnn Analizi zerine Bir alma Tekin ZTEK N Selma ZTEK N rfan OUZ 1068 Kentsel Atk Su le Sulanan Msr Bitkisinin (Zea mays L. indentata) Fide, Yaprak ve Tanelerindeki Ar Metal Miktarlarnn Belirlenmesi Abdullah KTEM A. Glgn KTEM lhan KIZILGZ. 1074 Farkl Bakm artlarnda Yetitirilen Hachalilolu Kays eidinin Beslenme Dzeyinin Belirlenmesi Hseyin KARLIDA Muharrem GLERYZ 1084 Topraktan ve Yapraktan Farkl Demirli Gbre Uygulamalarnn Elmada Beslenme ve Kalite Parametrelerine Etkileri Mehmet ZENG N Fatma GKMEN Sait GEZG N 1095 Topraktan ve Yapraktan inkolu Gbre Uygulamalarnn Elma Yapraklarnda Makro ve Mikro Besin Elementleri le Klorofil eriklerine Etkileri Mehmet ZENG N Fatma GKMEN Sait GEZG N 1108 Farkl Kire erikli Topraklarda Yetitirilen Asmalarn Kk ve Srgn Geliimi zerine Demir Uygulamalarnn Etkisi Gltekin ZDEM R Semih TANGOLAR.......... 1118

XX

1

ARILI B LD R LER (Sayfa: 2-51)

2

K MYASAL GBRE SEKTRNN SORUNLARI VE ZM NER LER Mehmet KOCA Gbreta Genel Mdr, mkoca@gubretas.com.tr GR Tarm rnlerinin enerjide hammadde kayna olarak kullanlmaya balanmas, in ve Hindistan gibi kalabalk nfusa sahip lkelerde zenginlemeye bal olarak beslenme alkanlklarnn deimesi dnyada tarmn nemini gittike artrmaktadr. Tarm rnlerine ynelik talebin artmasna paralel olarak fiyatlarn da ykselmesi hkmetleri ve uluslararas ekonomik kurulular tarm sektryle ciddi olarak ilgilenmeye zorlad. Bata AB lkeleri olmak zere gelimi lkeler ekilebilecek btn topraklarn kullanma yoluna gittiler, hatta baka lkelerde toprak kiralama yoluyla da retim yapmaya baladlar. Tarm sektr, Cumhuriyetin kuruluundan gnmze kadar lkemizin ekonomik ve sosyal gelimesinde nemli grevler stlenmitir. Bugn de tarm, ekonomimiz iindeki nemini muhafaza etmektedir. Ancak sektrn mevcut potansiyelinden yeterince yararlanldn sylemek mmkn deildir. lkemizin geni ve farkl zelliklere sahip corafi yaps, ayn anda deiik iklim zelliklerinin bir arada yaanabilmesi, geni rn eitlilii ve yeteri kadar kullanlmayan potansiyeli ile tarm, lkemiz iin byk bir ans olma zelliini srdrmektedir. Girdilerde da bamllk, planlama, verim ve kalite dnya standartlarn yakalama ve pazarlama konularndaki sorunlarmz zersek tarm sektrnn lkemizin kalknmasnda nemli rol oynamasn salam olacaz. DIA BAIMLILIK lkemiz doalgaz, fosfat kayas ve potasyum tuzu gibi hammadde kaynaklarna yeterince sahip olmad iin sektrmz retim girdileri asndan tamamen yurtdna baml. Bu durum rn ve hammadde tedarii asndan zaman zaman ciddi skntlar dourmaktadr. Gbreta olarak 2006 ylnda bu sorunu amak amacyla hammadde kaynana sahip lkelerde yatrm yapma stratejisini gelitirmitik. Bu amala 2008 yl banda ran'n en byk gbre tesisleri olan Razi Petrokimya irketini bnyemize kattk. Bu yatrm, Trk iftisinin kimyevi gbre ihtiyacn reel fiyatlardan tedarik etmesini gvence altna alan nemli bir adm olarak deerlendirilmelidir. Dier husus ise; pazarn byklk asndan stabil bir yapda olmasdr. Son 10 yln verilerine bakldnda lkemizde yllk ortalama 5 milyon ton civarnda kimyevi gbre tketilmektedir. Birim alan bana gbre tketimimiz dnya ortalamalarnn altnda, gelimi lkelerin ise ok gerisindedir. Dnya ortalamalarn baz aldmzda yllk tketimimizin en az 8 milyon ton civarnda olmas gerekmektedir. Son iki ylda dnya piyasalarnda gbre fiyatlar talep artna bal olarak tarihi zirvelere ulat. Arz yetersizlii nedeni ile gbre fiyatlarndaki ykseliin bir sre daha devam edecei ngrlmektedir. Fiyat artlar daha ok hammadde kaynaklarn ellerinde bulunduranlara yaramaktadr. Dnyada ykselen fiyatlara ramen gbreye talep artarken, lkemizde kuraklk ve yksek fiyat nedeniyle tketim dmektedir. iftilerimiz yksek maliyetleri bahane ederek tarmsal girdiler ierisinde verime en fazla katk salad kantlanm olan kimyevi gbreyi kullanmaktan kanmaya, ya da gereinden az kullanmaya balamtr. Bu durum sadece sektrmz iin deil,

3

lkemizin gda gvenlii asndan da ciddi bir tehdittir. Trkiyenin tarmsal gda ihtiyacn i pazar yerine dnya piyasalarndan karlamak zorunda kalmas, Trk iftilerinin deil baka lkelerdeki meslektalarnn yararna olacaktr. PLANLAMA AB Ortak Tarm Politikasna uyumlu olarak gelitirilecek yeni politikalarla, serbest rekabet koullar ve lke ihtiyalar da dikkate alnarak tarmsal retim planlanmaldr. ABD 7 yllk tarm stratejik planlaryla retim yaparken, AB 1992'den 2006 ylna kadar hububata verecei dorudan gelir desteini aklad. Gelimi lkelerin reticileri planlama nedeniyle nlerini grebiliyorlar. lkemizde de retim fazlas ya da andan kaynaklanacak sorunlarn nne geebilmek iin planlama zorunludur. te yandan, lkemizde araziler miras yolu ile blnd iin tarmsal iletmeler genelde kktr. Bu durum makineli tarmn yaygnlamasn engellemekte, birim alandan elde edilen verimi de drmektedir. Tarmda dorudan gelir desteinin kaldrlarak, rne destek verilmesi karar alnmas isabetli bir yaklamdr. Bunun yannda verimlilik ve arazi kullanmna ynelik destekler salanarak, arazilerin toplulatrlmas tevik edilmelidir. Son yllarda arazilerin paralanmasn nleyecek yasal dzenlemelerin yaplmas ve baz blgelerimizde arazi toplulatrlmasna balanmas olumlu admlardr. Planlama konusunda en nemli sorumluluk ise iftilerimize dmektedir. iftilerimiz retim maliyetini drmek iin girdilerini uygun fiyattan temin etmeyi, rettiini pazarlamay ve satmay, satabileceini retmeyi renmelidir. reticilerimiz piyasadan gelecek sinyalleri iyi okumal, pazarda rekabet stnl elde edecei yksek kaliteli ve stn verimli rnler yetitirmelidir. B L NL TARIMSAL RET M Trkiye'de iftilik yeni yeni bir meslek olarak grlmeye baland. iftilik, topra, suyu, mevsimi tanmaktan ve hangi rn ekip, bieceini, yerel ve uluslararas piyasalarda hangi rnde daha iyi sonu alacan bilmekten geer. Bilinsiz toprak kullanm ve retim tarz yznden tarmda byk kayplar sz konusu. Tarmda verimsizlik ve israfn faturas yllk 50 milyar USD olarak hesaplanmakta, rakamn sadece 8 milyar yetersiz ve yanl gbre kullanmndan kaynaklanmaktadr. Bu noktada toprak analizinin ne derece nemli olduunu bir kez daha grmekteyiz. iftilerimiz mutlaka analiz sonucuna gbre ve gbreleme tercihinde bulunmaldr. Bylelikle kaynak israf engellenmi, toprak canlln kaybetmemi, dolays ile daha yksek verimli ve stn kaliteli rnler hasat edilmi olunacaktr. O halde lkemizde toprak analizi laboratuarlarnn oalmas, dengeli ve dzenli gbre kullanmnn yaygnlamas ynnde olumlu gelimeler salayacaktr. hracat iin istenen kaliteye ulaamayanlar i pazara yneldiinde rekolte de yksekse hasat yapmamak bile daha karl olabiliyor. Zaman zaman gazetelerde yer alan "Patatesler hayvan yemi oldu", "ifti para etmedii iin domatesi rmeye terk etti" haberleri de planlamaya bir an nce geilmesine iaret ediyor. Trkiyenin blgesel rn haritalarnn karlmas atlacak admlardan biridir.

4

TOPRAK VER ML L HAR TASI Bu noktada Gbreta olarak topraklarmzn corafi blgelere gre makro ve mikro besin elementleri asndan verimlilik durumunu tespit amac ile balattmz toprak haritas projesinin ne kadar anlaml olduu aikardr. Kendi kaynaklarmzla yrttmz bu proje kapsamnda 5 yl ierisinde lkemizin yaklak 10 bin noktasndan toprak numunesi alarak analiz edilmesi hedeflenmektedir. ki yllk alma sonucunda projenin Trakya blm 2 bin toprak taranarak tamamlanmtr. Bu alma sonucunda blgeye uygun rnn ekilmesi ve bu rne uygun gbre kullanm ile problemli arazilerin tespit edilerek, problemlerin zmne ve alternatif rn ekimine katk salanacaktr. Bylelikle, sektrn daha iyi ileyebilmesi asndan, inovasyona dayal tarmsal politikalar belirlenecek, uygulayclara en doru bilgilerin sunulabilmesi amacyla "Tarmsal Veri Taban" oluturulacaktr. Bu duruma bal olarak kan bir baka husus ise, bitkiye zel gbre retimine ynlenmemiz ve bu noktada da AR-GE almalarna younlamamz gerektiidir. Gbreta son yllarda bitkiye zel gbreler reterek iftilerimizin birim alandan daha fazla verim almasna katk salyor. AR-GE almalarmz ve akademik evrelerle yaptmz ibirlii sonras msr, pancar, ay, patates, eltik, hububat ve ayiei bitkilerine zel gbreleri iftilerimizin kullanmna sunduk. iftilerimiz msr, eltik ve ekin gbrelerimiz ile verim ve kalitede ok iyi sonular ald. Dier bitkilere zel gbreler iin almalarmz ise devam ediyor. N VERS TE SANAY B RL

Sosyo-ekonomik faaliyetlerini bilimsel yntemlere gre ekillendirmeyen toplumlar; retimde, ticarette, hizmetlerin kalitesinde ve fertlerin refah seviyesinin artrlmasnda rekabet stnln elde edememektedir. Dolays ile lkelerin bu konuda strateji gelitirerek bunlar uygulama zorunluluu ortaya kmtr. Bilgi toplumuna, sanayi ve akademi ilikileri glendirilmeden ulalamaz. Bu ibirlii de, gerek niversite gerekse sanayi kesiminin imkanlarn aklkla ortaya koymalar, karlkl gven duygusu iinde, ikili veya sektrel bazda uygulanan aklc ve mterek alma ortamyla mmkndr. Her iki sektr de uluslararas rekabeti kendi ncelikleri olarak belirledikleri zaman, ibirlii iin daha uygun bir platform oluacaktr. Aratrma-Gelitirme almalarnn getirisi, tarmda sanayi dallarndaki kadar yksek olabilmektedir. rn, tarm teknolojisi, i ve d pazarlar ile tketici tercihleri hakkndaki bilgiler, ksa srede katma deeri ykseltmektedir. Tarmsal iletmeler adeta bir fabrika disiplini ile altrldnda verimlilii artrmak kolaylayor. Tarm sektrnde lek ekonomisinin kurallarn DORU VE ETK N GBRELEME Topraa verilen gbrelerin etkileri pek ok koul tarafndan belirlenmektedir. Topraktan, bitkiden, iklimden, tarm tekniklerinden kaynaklanan gbreden yararlanma oran uygun koullarda bile yzde 50-60lara ancak ulaabilmektedir. Yani gbrelerin yarya yakn ya toprakta tutulmakta ya ykanarak sulara karmakta ya da gazlaarak atmosfere katlmaktadr. Eer bitkilerin gbreden yararlanma oran artrlabilirse toprakta kalan ve evre zerinde olumsuzluklara neden olabilen gbre miktarnda tasarruf yaplabilir. yleyse, verilen gbredeki besin maddelerinin tamamna yakn bitki tarafndan alnabilirse, gbreden kayplar azaltlabilir. Bu noktada biyoteknolojiden faydalanlarak bitki kklerinin emisyonu artrlabilir. Bir dier zm yolu ise, gbrelerin daha iri granller halinde retilerek topraa verilmesidir ki; bu tarz gbre

5

Trkiyede ilk defa Gbreta tarafndan pazara sunulmutur. Doru ve etkin gbrelemeyi salayacak bir dier husus da son gnlerde uygulama alan giderek artan fertigasyon yntemidir. Gbrenin sulama suyu ile birlikte gerektii miktarda, gerekli olan noktaya ve gerektii zaman verilmesine imkan veren bu yntemin seraclk dnda da yaygnlatrlmas tevik edilmelidir. E T M SEFERBERL Tm bu zm nerileri ise ancak iftinin geleneksel yntemlerden kurtulup bilinlenmesi ile mmkndr. rnlerin katma deerli hale getirilmesi iin iftiye kredi, bilgi ve her trl lojistik destek verilmelidir. 2007 ylnda yaptrdmz bir aratrma iftilerimizin tarmsal retimi hl geleneksel yntemlerle gerekletirdiini arpc bir biimde ortaya koymaktadr. Trkiye genelinde yaplan aratrmann sonularna gre, iftilerimizin sadece yzde 4 her yl gbre kullanmadan nce toprak analizi yaptrdn belirtmitir. Bazen yaptryorum diyenlerin oran yzde 12de kalrken geriye kalan yzde 84 hi analiz yaptrmadn bildirmitir. Ayn aratrmaya gre; tarmsal retim yaparken uzman destei alan iftilerin oran yzde 22 olarak saptanm, geriye kalan byk blm ise retimde geleneksel yntemleri kullandn ifade etmitir. Aratrma sonular, eitime ne denli nem verilmesi gerektiinin ak gstergesidir. iftilerin sahip olduklar topraklarn hangi rnler iin daha elverili olduunu renebilmesi iin tarm il mdrlklerine mracaat etmesi yeterlidir. Bunun yannda iftilere ynelik "Eitim Akademileri" dzenlenmeli, her bitki iin bilinli gbreleme bror ve afileri hazrlatlp iftiler aydnlatlmaldr. Gbreta olarak 2 yl nce iftilerimizi bilinlendirmek amacyla kendi imkanlarmzla eitim seferberlii balattk. Uzman ziraat mhendislerimiz ky ky dolaarak iftiilerimize bata gbreleme ve toprak analizi konular olmak zere bilinli tarmsal retimi anlatyor. irketimizin sosyal sorumluluk anlay erevesinde gerekletirdii bu faaliyetlerin faydasna phemiz yok, ancak eitim belirli bir plan ve program dahilinde yaygn olarak yaplrsa baarya ular. Bu konuda bata niversitelerimiz olmak zere tarm sektrnde sz sahibi tm kurulularn samimi ibirliine ihtiya vardr. KAYNAKLAR Akder, A.H., 2006. Trkiye Tarm Politikasnda Destekleme Reformu. elik, Y., 2007. Konya linde niversite ile Tarmsal Sanayiler Arasndaki likibirlii Dzeyi ve gelitirme olanaklar, S.. Ziraat Fak. Tarm Ekonomisi Bl., Konya. olakolu, H., okuysal, B., akc, H., 2005. Trkiyede Gbre retimi ve Tketimi. Erdir, M., 2008. Trkiye Tarm ve zm nerileri. Gkmen, M., 2008. Yanl Sulama Topra ldryor. Rportaj. Karaal, ., 2004. Gbrelemede evreci Yaklamlar. Ankara.

6

GBRE TAVS YELER NDE TOPRAK ANAL ZLER : SORUNLAR VE NER LER Burhan KACAR Ankara niv. Ziraat Fakltesi Toprak Bl. Emekli r. y., Ankara. kacar@agri.ankara.edu.tr ZET Duyarl ve ok pahal cihazlara sahip analiz laboratuarlarnn lke genelinde yaygnlat ve kimi illerimizde saylarnn otuza yaklat gzlenmektedir. Gemiten gnmze uygulana gelen geleneksel (konvansiyonel) tarmda, bata kimyasal gbreler ve tarm ilalar olmak zere tarmsal girdi kullanmnn kontrolsz ekilde artarak srdrlmesi toprak, su ve hava kirlenmesine neden olmutur. Bunun sonucu olarak tarm rnlerinin nitelik ve nicelikleri yannda insan ve hayvan sal da nemli derecede ve olumsuz ekilde etkilenmitir. Artan nfusun ve hayvanlarn yeterli dzeyde beslenebilmesi iin bata kimyasal gbreler olmak zere tm girdilerin, bilinli, bilgili ve kontroll ekilde kullanlmas suretiyle geleneksel tarmn srdrlmesi gerei ak ekilde grlmtr. Bunun sonucu olarak yi Tarm Uygulamalar ( TU) ad altnda bir sistem gelitirilmitir. Bu sisteme uygun ekilde geleneksel tartmn srdrlmesi, bata AB lkeleri olmak zere lkemizin de iinde yer ald pek ok lke tarafndan kabul edilmi ve uygulamaya geilmitir. TU sistemine uygun retilmeyen tm tarm rnlerinin i ve d pazarlarda sat anslarnn olmad kabul edilmitir. Tarm ve Ky leri Bakanlmz tarafndan hazrlanan ve yrrle konulan yi Tarm Uygulamalarna likin Ynetmelik (2004 ve 2005) gerei gbre tavsiye ve uygulamalarnn analiz sonularna gre yaplmas zorunlu hale gelmitir. Analiz sonularna bakarak gbre tavsiyelerinde bulunulmas en g ve en riskli grevlerden biridir. Eer kolay olsayd zel Sektr bu alana da etkin ekilde girer deiik blgelerimizde ok sayda analiz laboratuar kurarak gbre tavsiyelerinde bulunurdu. Gbre tavsiyelerinin temel dayanan oluturan n almalarn blgelerimizde yeterince yaplmam olmas ve tarmda kontrol d pek ok etmenin bulunmas bunun temel dayanan oluturmaktadr. Kk bir tarlann ya da bahenin bir kesindeki topran dier kesindeki topraktan ok farkl zellikler gsterebilmesi tarmn ve tarm mesleinin en g yandr. Gnmzde analiz sonularna bakarak gbre tavsiyeleri: 1. Uzun vadeli ve 2. Ksa vadeli almalar sonucu yaplmaktadr. Uzun vadeli almalarda ncelikle ve ivedilikle her blgede toprak ett ve haritalama almalar 4 6 ylda tamamlanmaldr. Seri baznda belirlenen topraklar zerinde blgeye zg rn eitleri kullanlarak tarla denemeleri yaplmaldr. Aksi halde gelii gzel yerlerde gerekletirilecek tarla denemelerinden elde edilen sonular ancak tarla denemelerinin yapldklar alanlar temsil edebilir. Bu sonularn genelletirilmesi ve doru bir yargya ulalmas olana yoktur. Blgeye uygunluu belirlenen toprak analiz yntemleri tarla denemelerinden elde edilen sonularla kalibre edilmelidir. Dnyada her koula uygun ve her koulda baar ile uygulanabilir bir toprak analiz yntemi henz gelitirilememitir. Uygulama sonular da 3 -5 ylda bir kontrol edilerek gerekli dzeltmeler yaplmaldr. Ksa vadeli almalarda ise eitli lkelerin ve lkemizin iklim ve toprak zellikleri benzer olan blgelerinde ayn rn eitleri kullanlarak gerekletirilmi almalardan elde edilen kalibrasyon sonularna dayanlarak gbre tavsiyeleri yaplmaldr. Uygulama sonular her yl titizlikle ve dikkatle yerinde

7

izlenmeli, gerekli dzeltmeler gerekletirilmelidir. Gnmzde gbre tavsiyeleri de genelde bu esasa gre yaplmaktadr. Analiz laboratuarlar blgelerin toprak, iklim ve rn eitleri dikkate alnarak kurulmal, cihaz ve eleman gereksinimi geree uygun ekilde saptanmaldr. Cihazlarn alm yaplrken eleman, igc ve kapasite durumu zenle gz nnde bulundurulmaldr. Blgede almalarn srdren Yksek retim Kurulular ile eitli Tarmsal Aratrma Kurulular, ara ve gerelerini organik bir ba ierisinde ortak olarak kullanmal ve elemanlarn egdm etkin ekilde salanmaldr. Analiz laboratuarlarnda grev yapan elemanlarn blgeyi iyi tanmalar yannda blgede uzun yllar almalarnn salanmas ve periyodik olarak meslek ii eitimden geirilmeleri byk nem tar. Deiik blgelerde bulunan ve benzer yntemleri uygulayan laboratuarlarn analiz sonular standart rnekler ile kontrol edilmelidir. Laboratuara gelen toprak rneklerinin usulne uygun ekilde alnm olmas ve analize hazrlanmas ise nde gelen nemli konular arasndadr. yi Tarm Uygulamalar ( TU) standartlarna gre geleneksel tarmn Trkiye genelinde srdrlmesi temel ama olmal, plan ve projeler bu dorultuda hazrlanmal ve almalar buna uygun yrtlmelidir. Tarm Blgelerimizde analiz laboratuarlarnn kurulmasn, gbre tavsiyeleri iin uzun ve ksa vadeli almalarn planlanmasn ve egdmn salanmasn gerekletirmek zere uzmanlardan oluan bir kurulua gereksinim bulunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kimyasal gbre, gbre tavsiyesi, toprak analizi, geleneksel tarm, iyi tarm uygulamas ( TU). ABSTRACT SOIL TESTING FOR FERTILIZER RECCOMMENDATION PROBLEMS AND PROPOSALS The number of the analytical laboratories in Turkey that have very expensive and sensitive equipment has increased by about 30%. This increase has been necessary to evaluate conventional agriculture including the overuse of fertilizers and agricultural chemicals that have resulted in the pollution of soils, waters, and air; decreased crop yields and quality; and the adverse affect to the health of both animal and humans. In contrast, it must also be understood the need to continue using conventional agriculture, including the use of fertilizers, to produce high quality crop yields. The European Union and other countries, including Turkey, have recently agreed to use the standards of Good Agricultural Practices (GAP) in conventional agriculture. GAP promotes the use of adequate fertilizers and agricultural chemicals to grow high quality crop yields. These countries have also accepted that marketing crops grown without the standards of GAP should be restricted from use either in country or in exportation. The Turkish government officially accepted the GAP standards in 2004. Based on these standards, Turkish farmers must use fertilizers according to the analytical results of their farm soils. This is the primary reason for the increase in the number of analytical laboratories in Turkey cities. Using fertilizers in the farm soils according to soil test results has several advantages. But, the recommendation of fertilizers is a very risky and difficult task. Making correct fertilizer recommendations through soil survey and mapping should be completed in accordance with soil series. These soil series have initially been used in

8

the agricultural regions with the best analytical methods chosen to calibrate the results of the field experiments with regional crops. A critical component to the proper recommendation of fertilizer use is the individual. The individual making the fertilizer recommendation should have a good knowledge of the task with the experience and ability for high synthesis. Moreover, it is important the individual have a good dialogue with the farmers of the agricultural regions. It is proposed that such qualified persons be responsible for the control of the analytical laboratories, planning, and coordinating of the work necessary for the recommendations of fertilizers in the agricultural regions. Key Words: Fertilizers, fertilizer recommendation, soil testing, conventional agriculture, Good Agricultural Practices (GAP) GR Altm yla yakn sredir bu meslein iindeyim. Bu gn deerli meslektalarma gbre tavsiyeleri iin analiz laboratuarlarnda u yntemi ya da yntemleri uygulayn. Analiz sonularna da bakarak gbre tavsiyelerinde bulunun demeyi ok arzu ederdim. Edindiim bilgi ve deneyime dayanarak bunu syleyemediim iin zgnm. Analiz sonularna bakarak gbre tavsiyelerinde bulunmak en g ve en riskli grevlerden biridir. Geree uygun gbre tavsiyeleri iin blgede bir seri n almalarn yaplmasna ve bilgi birikiminin salanmasna gereksinim vardr. Bitkilerin gelimesine, nitelikli ve bol rn alnmasna pek ok etmenin etkili olduu bilinmektedir. Kk bir tarlann ya da bahenin bir kesindeki topran dier kesindeki topraktan farkl olabilecei daima gz nnde bulundurulmaldr. Gbre tavsiyesini yapacak uzman tarmcnn iyi bir bilgi birikimine ve deneyime sahip olmas, blgeyi ok iyi tanmas, reticilerle yakn bir diyalog ierisinde bulunmas gerekir. Tarm bir bilimdir. Nitelikli ve bol rnn alnmas zerine pek ok etmenin etki yapmas nedeniyle tarm meslei en g mesleklerden biridir. Bu nedenle tarm mesleini seenlerin ok bilgili olmalar, aratrma sonularn yakndan izleyerek bilgilerini srekli yenilemeleri her trl aklamann zerinde nem tar. ANAL Z LABORATUARLARININ LKE GENEL NDE SON YILLARDA HIZLA AILMASININ NEDEN Son yllarda duyarl ve ok pahal cihazlara sahip analiz laboratuarlarnn lke genelinde hzla yaygnlatn gryoruz. Kimi illerimizde saynn otuza yaklat syleniyor. Yurt dndan salanan krediye, z kaynaklarmzdan da nemli miktarlarda eklemeler yaplarak ithal edilen duyarl cihazlara sahip ok sayda laboratuara gerekten ihtiyacmz var m? Bu laboratuarlar verimli alyor ve gerektii gibi kontrol ediliyorlar m? Analiz laboratuarlarnn son yllarda lke genelinde hzla yaygnlamasnn nedenini iyi anlayabilmek iin dnden gnmze geleneksel (Konvansiyonel) tarmdaki gelimeleri irdelemek ve deerlendirmek gerekir. nsanlk tarihi kadar eski olan geleneksel tarm evreye ayrlarak incelenebilir. Bunlar: 1.Tarmsal kimyasallarn retilmelerinden nceki dnemde uygulanan geleneksel tarm (?-1840 ). 2.Tarmsal kimyasallarn retilip uygulanmalarndan sonraki dnemde geleneksel tarm (1840-2004).

9

3. yi tarm uygulamalar ( TU) dneminde geleneksel tarm (2004-?). Geleneksel Tarmn 1. Evresi: Tarmsal kimyasallarn retilmelerinden ve tarmda uygulanmalarndan nceki dnemde insanlar tarm faaliyetlerini gda maddelerini salamak, giyim ve barnma gibi gereksinimlerini karlamak iin srdrmlerdir. Snrl olanaklar nedeniyle bu uzun dnemde topraklar ar younlukta ilenememi, salanabilen organik atklar topraa uygulanm, tarmsal hibir kimyasal kullanlmam ve toprak canl bir varlk olarak korunup deerlendirilmitir. Hayvan dklarnn dt yerlerde bitkilerin daha gl gelitiini gren ilk insanlar hayvanlar ehliletirdikten sonra ahr gbresini tarmda kullanmaya balamlardr. bin yl nce evlerinin nn sprp temizleyen inliler, oradan geen insanlara temiz olduunu syleyerek tuvaletlerini kullanmalarn nermiler ve insan dklarn tarmda kullanmlardr. Anadolu insan ku gbresini toplayabilmek ve tarmda deerlendirebilmek iin yatrmlar yapm ve bu konuda byk bir ura vermitir. Boranhane, kuhane, gvercinhane ad verilen yerlerde toplanan ku gbresi ve kalntlar tarmda deerlendirilmitir. nsanlar giderek artan nfusu besleyebilmek iin tarm rnlerini artrmak urana girmilerdir. Odun kl, kemik unu, boynuz, trnak gibi maddeler yannda al, kire ve marn kullanm da giderek yaygnlamtr. zet olarak bu uzun dnemde tarmla uraanlar iletmeleri ierisinde bulabildikleri tm bitkisel ve hayvansal kkenli organik materyalleri topraa uygulamlar ve deerlendirmilerdir. Bu dnemde tarm uygulamalar, gnmzde belirlenmi ilkelere gre kontroll ekilde yaplan Organik Tarmn dayana ve ncs olarak kabul edilebilir. Geleneksel tarmn 2. evresi: Bu evre 1840 ylndan sonra tarmsal kimyasallarn retilip tarmda kullanlmalaryla balar. Genelde asit ve bazlarn kimyasal tepkimeleri sonucu oluan kimyasal gbrelerin topraa uygulanmasyla birim alandan alnan verim hzla artmtr ( izelge 1 ). eitli lkelerde deiik bitkilerden elde edilen rn miktarlarnda kimyasal gbrelerin kullanlmad 80 yl ncesine gre kimyasal gbrelerin kullanlmasyla yaklak 3 kata yakn art salanmtr. Bu olgu uygulanan entansif tarmn bir sonucudur. Kimyasal gbrelerin yannda verim potansiyeli yksek tohumlarla birlikte sulama yaplm, mcadele ilalar ve hormonlar kullanlmtr. lkeden lkeye, yreden yreye deimekle birlikte kimyasallarn kullanmlar gereksinimin ok zerine kmtr. Zaman ierisinde bunlarn olumsuz etkileri belirgin olarak toprak, su ve havann kirlenmesi eklinde saptanmtr. eitli rnlerin renk, koku, ekil ve tatlar ile bu parametrelerin oluturduu aroma ve lezzet giderek azalmtr izelge 1. Kimyasal gbrelerin kullanlmas ve kullanlmamas ile eitli bitkilerden alnan rn miktarlar (Kacar 1997) rn Buday (dane) avdar (dane) Arpa (dane) Yulaf (dane) Patates (yumru) rn miktar (ton/ha) Kimyasal gbre Kimyasal gbre kullanlm kullanlmam (1878-1888) (1965-1970) 1.3 3.8 1.4 3.0 1.3 3.4 1.2 3.2 8.2 27.0

Ksaca rn miktarlar artarken rnler doal zelliklerini yitirmi, kaliteleri bozulmutur. Bunlardan ok daha nemlisi bitki koruma ilalar usulne gre ve yeterli dzeyde uygulanmad iin rnler zerinde ve ierisinde ila kalntlar olumutur. Tarmsal girdilerin uygulanmasnda ynlendirme ve kontroln yeterli dzeyde

10

olmamas, reticilerin bu konuda denetlenmemesi sonucu evrede grlen olumsuz etkiler eitli lkelerde ve deiik yrelerde ok belirgin ekilde ortaya kmtr. Tarmda uygulanan kimyasallarn snrlandrlmas ve kontrol zerinde etkin nlemler ncelikle gelimi ve zengin lkelerde alnmaya balamtr (izelge 2). izelgeden grld gibi Gelimi be AB lkesinde geen 20 yla yakn srede ilenen birim tarm arazisi ilkesine gre kimyasal gbre tketimi Almanyada % 48, Hollandada % 47 ve Fransada % 33 azalmtr. Kimyasal gbrelerin tketimlerindeki azalmaya kout olarak bitki koruma ilalarnn uygulanan miktarlarnda da nemli dzeylerde azalma gereklemi ve kontrol yaygnlamtr. izelge 2. Kimi Avrupa Topluluu (AB) lkelerinde ilenen birim tarm arazisi ilkesine gre kimyasal gbre (N + P2O5 + K2O ) tketimindeki deiim durumu FAO (1994 a ve b, FAO 2003) lke Gbre tketimindeki azalma oran, % ----------------------------------------------------------------------------Hollanda 849 450 47 Belika 605 450 26 Almanya 428 221 48 ngiltere 416 325 21 Fransa 338 227 33 Tarmda kimyasallarn kontrolsz ekilde kullanlmas ve bu konuda reticilerin denetlenmemesi lkemizde literatre geebilecek nemli olumsuz etkilerin ortaya kmasna yol amtr. ay reticilerimizin tm uyarlara karn gereinden ok fazla ve tek yanl olarak amonyum slfat (NH4)SO4 gbresini uygulamalar sonunda 30 yl iinde ay topraklarmzn % 84nden fazlas ar dzeyde asitlik kazanm ve toprak pHs kritik dzey olan pH 4.0 n altna dmtr (izelge 3). Binlerce ylda olumu tarm topraklarmzn, bilinsiz ve bilgisiz gbre uygulamalaryla ksa saylabilecek bir sre ierisinde zelliklerinin deimesi her trl aklamann zerinde nem tamaktadr. ay topraklarnda zellikle toprak pHs zerinde dnyadaki ay izelge 3. Kritik pH dzeyinin ( pH< 4.0 ) altnda pH belirlenen topraklarmzn oran, % (lgen 1961, Sarmehmet ve ark. 1983, Sarmehmet ve ark. 1989) (1958-1960) yl- (1978-1983 ) yllarnda alnan larnda alnan 1725 1183 toprak rnei toprak rnei % 0.1 % 39.5 1988 ylnda alnan 538 toprak rnei % 84.6 Gbre tketimi, kg / ha

Toprak pHs Kritik pH < 4.0

reticileri zenle dururlar. nk ar asitlik kazanm ve pHlar kritik pH olan 4.0 n altna dm topraklarda nitelikli ay retimi olanakszdr. ay at ( lif, p ve toz ) miktarlarndaki art siyah ay rn miktarn olumsuz ekilde etkiledii gibi maliyeti de normalin zerinde yukar eker (Kacar vd 1996). Dier lkelerde ay at miktar % 3 4 iken Trkiyede % 20nin zerindedir. Ar asitlik kazanm ay topraklarna kireleme yaparak pH dzeyini ykseltmek kesinlikle uygulanamaz. ay bitkisi kire sevmeyen ve bnyesinde fazla miktarda alminyum ( Al ) biriktiren sayl bitkilerden biridir. Eer ay topraklarna kireleme yaplarak pH ykseltilirse uygulanan kire alminyumu yaraysz inaktif ekle dntrr. Bunun sonucu olarak

11

yeterli dzeyde Al alamayan ay bitkisinden retilen siyah ayn miktar azalr ve kalitesi bozulur. Kimyasal gbre tketiminin gereinden ok fazla olduu lkelerde bitkilerin ar vejetatif gelime gstermeleri ( sap, dal ve yaprak oluturmalar ) generatif gelimeyi ( tohum ve yumru oluumunu ) olumsuz ynde etkilemi ve bunun sonucu olarak da rn miktar hzla azalmtr. Vejetatif gelimeyi geriletip generatif gelimeyi tevik ederek rn miktarn artrmak iin zel hormonlar gelitirilmi ve uygulanmtr. Ancak bundan da beklenen sonu alnamamtr. rnn kalitesinin hzla dt, meyve ve sebzelerde aromann deitii, ekil bozukluklarnn yaygnlat gzlenmitir. Ar kimyasal gbre tketiminin insan ve hayvan sal zerindeki olumsuz etkileri giderek yaygnlamtr. Bata kimyasal gbreler ve tarm ilalar olmak zere tm tarm girdilerinin kontrolsz ve denetimsiz ekilde uygulanmas suretiyle tarmn srdrlemeyecei ak olarak anlalmtr. Buna karn artan nfusun yeterince beslenebilmesi, nitelikli bol rn alnabilmesi iin bata kimyasal gbreler olmak zere tm tarm girdilerinin evreye olduu kadar insan ve hayvan salna da zarar vermeden bilinli ve bilgili ekilde kullanlmas suretiyle tarmn srdrlmesinin kanlmaz bir zorunluluk olduu grlmtr Geleneksel tarmn 3. evresi: Yukarda ksaca zetlenen sorunlar giderebilmek iin 1999 ylnda bata AB lkeleri olmak zere eitli lkeler tarafndan kabul edilen yi Tarm Uygulamalar ( TU) ad altnda belirlenen standartlara gre geleneksel tarmn srdrlmesi kabul edilmitir. TU standartlarna uygun retilmeyen tarm rnlerinin pazarlanmasnn, tketilmesinin nlenmesi ve bu konuda gerekli nlemlerin alnmas zerinde lkeler arasnda gr birlii olumutur. Durumu yakndan izleyen Tarm ve Ky leri Bakanlmz tarm rnlerinin d satmnda karlalmas olas glkleri aabilmek ve duraksamadan tarm rnlerimizin d satmn srdrebilmek iin pe pee yasa ve ynetmeliklerin karlmasn salamtr. yi tarm uygulamalarna ait ynetmelik ( 2004 ve 2005 ) yaynlanm ve yrrle girmitir. Bu ynetmeliin 1. maddesinde yi tarm uygulamalarnn amac: evre, insan ve hayvan salna zarar vermeyen bir tarmsal retimin yaplmas, doal kaynaklarn korunmas, tarmda izlenebilirlik ve srdrlebilirlik ile gda gvenliinin salanmas eklinde tanmlanmtr. Buna gre tarm yaplrken evreye, insan ve hayvan salna zarar verilmemesi n kouldur. Doal kaynaklar, toprak, su ve hava zenle korunacaktr. Tarm girdilerinin uygulamasnda her aama izlenecek ve gda gvenlii salanacaktr. Ynetmeliin 14a maddesinde ak olarak belirtildii gibi standartlarna uygun olarak geleneksel tarm yapmak ve tarm rnlerini i ve d pazarlarda deerlendirmek isteyen reticilerimizin, retici birliklerimizin, mteebbislerin, kooperatiflerin ya da benzer tzel kiilerin szleme yapmalar gerekmektedir. Tarlalarn ekime hazrlanmasndan balayarak sulama, gbreleme, ilalama, hasat, depolama rnlerin paketlenmesi, pazara sunulmas gibi tm aamalar ynetmelie gre kontrol ve gzetim altnda bulundurulacaktr. TU standartlarna gre retim yapan reticilerin ve retici birliklerinin grev ve sorumluluklar ynetmeliin 6. maddesinde aynen u ekilde belirtilmitir: a) retim alanlarnda yaptklar gbre, bitki koruma uygulamalarn ve gerekli olan dier zorunlu uygulamalar kayt altna almak, b) Bitki koruma ve hayvan sal rnlerini tavsiyesine uygun olarak kullanmak, c) retimde hastalklar, zararllar ve yabanc otlar ile mcadele yapmak, d) Toprak, su, evre ve insan saln koruyucu tedbirler almak,

12

e) Toprak ve yaprak analizleri yapmak/yaptrmak gbrelemeyi analiz sonularna gre uygulamak ve analiz sonularn kayt altnda tutmak, f) Sulama suyunu analiz ettirmek nerilen miktar ve metotlarla uygulamak ve kayt altna almaktr. Ynetmeliin 6e maddesi bizi ilgilendiren en nemli maddedir. Bundan byle toprak analizleri zorunlu klnm ve gbre tavsiyelerinin de toprak analizlerine dayanlarak yaplmas benimsenmitir. Gnmzde analiz laboratuarlarnn lke genelinde hzla almalarnn dayana da budur. GBRE TAVS YELER N N ANAL Z SONULARINA DAYANILARAK YAPILMASININ YARARLARI Gbre tavsiyelerinin analiz sonularna gre yaplmasnn yararlar u ekilde zetlenebilir: 1. Kimyasal gbreler geleneksel tarmn yadsnamaz dzeyde nemli bir girdisidir. Gbresiz tarm dnlemez. Ancak kimyasal gbreler genelde asitler ile bazlarn tepkimeleri sonucu olumu tuzlardr. Trkiyede kimyasal gbre ham maddelerinin byk blm d alm yoluyla salanmakta ve bunun iin nemli miktarlarda dviz olarak deme yaplmaktadr 2. Kimyasal gbre retiminde yenilenemez enerji tketiminin ok yksek olmas yannda alt yap yatrm gereksinimleri de byktr.Bu ve teki tm etmenler kimyasal gbre fiyatlarnn gnmzde yksek olmasna neden olduu gibi gelecekte de yksek olmas doal bir beklentidir. 3. Kimyasal gbrelerin gereinden fazla, uygun olmayan zamanda, eitte ve biimde topraa uygulanmas ncelikle reticinin aile btesini olumsuz ekilde etkiler. Sonra da lke btesine zarar verir. nemli olan birim gbreye en yksek getiriyi salayacak ekilde kimyasal gbrelerin tketilmesidir. 4. Kimyasal gbrelerin gereinden fazla uygulanmas ekonomik zararlar dnda maddi olarak llemeyecek dzeyde evreye zarar verir. Kimyasal gbrelerin yararlar ve zararlar ban srtna benzetilebilir. Yararn zarara dnt nokta ok keskin ekilde ayrlmaktadr. 5. Ykanarak toprakta derine doru tanan nitrat (NO3) eklindeki azot (N), taban suyuna karmak suretiyle en sonunda kuyu, rmak ve denize karr. Bu ekilde bulaan nitrat doada uzun yllar canllar zerinde olumsuz etkisini srdrr. Nitrat ierii yksek mera bitkilerini yiyen hayvanlarn, sebze ve meyveleri yiyen insanlarn salklarnda nemli olumsuz etkileimler ortaya kar. Gl ve denizlerimizde balklarn giderek azaldna, akarsu ve derelerde kurbaa seslerinin kesildiine skca tank olunmaktadr. Bu olgunun bir nemli nedeni de tarm topraklarna gereinden ok fazla miktarlarda uygulanan kimyasal gbrelerdir. 6. Gereinden fazla uygulanan kimyasal gbreler toprakta bitki besin maddeleri dengesinin bozulmasna neden olur. rnein topraa gereinden fazla uygulanan fosforlu gbreler bitkilerde inko noksanlnn ortaya kmasna yol aar. Bu olgu insan ve hayvan saln da olumsuz ekilde etkiler. Konu ile ilgili pek ok rnek verilebilir ve rnekler oaltlabilir. 7. Bata mikro element gbreler olmak zere tm kimyasal gbrelerin fazlas, nitelikli bol rn alnmasn olumsuz ekilde etkiledii gibi insan ve hayvan saln da olumsuz ekilde etkiler. Bu ve teki nedenlerle kimyasal gbrelerin analiz sonularna gre geree uygun olarak tavsiye edilmesi her trl aklamann zerinde nemlidir.

13

ANAL Z SONULARINA BAKARAK GBRE TAVS YES NASIL YAPILIR Analiz sonularna bakarak gbre tavsiyesi en g ve en riskli grevlerden biridir. Eer kolay olsayd zel sektr bu alana etkin ekilde girer deiik blgelerimizde ok sayda analiz laboratuar kurarak gbre tavsiyelerinde bulunurdu. Analiz sonularna gre gbre tavsiyelerinde bulunabilmek iin toprak, iklim ve rn eitleri ynnden farkl olan tm tarm blgelerimizde bir seri n almalarn yaplmas ve bilgi birikiminin salanmas mutlak zorunludur. Kimi tarm blgelerimizde n almalarn tamamlanabilmesi 4 6 yl ya da daha uzun zaman alabilir. lkemizde anlan n almalar 1970li yllarda balam ancak srdrlp tamamlanamamtr. Gnmzde analiz sonularna bakarak gbre tavsiyeleri, tarm blgelerimizde bir yandan uzun vadeli almalar sonucu bilgi birikimi salanrken dier yandan ksa vadeli almalara dayanlarak yaplabilir. Uzun vadeli almalar ierisinde tarm blgelerimizin toprak ett ve haritalama ii tamamlanmal ve en az seri baznda topraklar belirlenmeli ve snflandrma gerekletirilmelidir. Seri baznda belirlenen topraklar zerinde rn eitlerine gre en ez 25 30 tarla denemeleri yaplmaldr. Toprak serisi belli olmayan rnein Faklte bahesinde ya da deiik retici topraklar zerinde yaplan tarla denemelerinden elde edilen sonular denemenin yapld yeri temsil edebilir. Bu sonularn genelletirilmesi ve doru bir yargya ulalmas olana yoktur. Tarm blgelerimizde belirlenen toprak serileri zerinde bir yandan blgeye zg rn eitleri kullanlarak tarla denemeleri yaplrken dier yandan blgeye en uygun kimyasal analiz ynteminin ya da yntemlerinin seilmesi gerekir. Dnyada her koula uygun ve her koulda baar ile uygulanabilir bir toprak analiz yntemi henz gelitirilememitir. Bu nedenle her lke kendi blge topraklarna uygun yntemleri seip o yntemleri uygulamaktadr. Trkiye topraklar kimi zellikleri nedeniyle Avrupa ve Amerikada bulunan pek ok lke topraklarndan nemli derecede farkldr. rnein ou lkelerde % 3 5 dzeyinde CaCO3 ieren topraklar kireli alkalin topraklar olarak tanmlanrken lkemiz topraklarnda kire miktar ortalama % 18 20 civarndadr. Kire ierii % 60 70 olan topraklarmz zerinde gnmzde tarm uygulanmaktadr. Bu nedenle eitli lkelerde yaplm aratrma sonularn gz kapal bir ekilde benimseyip tarmda uygulamak gereklere uymaz ve elde olunun sonular gvenilir olmaz. Bitkiye yarayl fosfor analiz yntemleri kimi yrelerimizde radyoizotop tekniinden yaralanlarak belirlenen A deeri ile eitli kimyasal fosfor analiz yntemlerinin korelasyonlarna baklmak suretiyle seilmilerdir (izelge 4). izelgeden grld gibi denemeye alnan ou yre topraklarnda Olsen yntemi en uygun yntem olarak seilmitir. Azot N deeri ile korelasyon yaplmak suretiyle en uygun yarayl azot belirleme yntemi de seilmitir ( izelge 5 ). ou yrelerimiz iin NO3N belirleme yntemi en uygun yntem olarak belirlenmitir. Benzer almalar deiik yrelerimizde potasyum analiz yntemlerinin seiminde de srdrlmtr. Tarm blgelerimizde seri baznda belirlenen alanlarda tarla denemelerinin yapld yerlerden alnan toprak rnekleri, blge iin uygunluu saptanm yntem ile analiz edilir. Daha sonra analiz sonular tarla denemelerinden alnan sonularla kalibre edilir. Toprak analiz yntemleri deiik aratrclar tarafndan deiik lkelerde ve blgelerde tarla denemeleriyle ayrml ekillerde kalibre edilmi ve gbre tavsiyeleri buna gre yaplmtr. Toprak analiz yntemlerinin tarla denemeleriyle kalibrasyonunda genelde iki yntem yaygn ekilde kullanlmakta ve kimyasal gbre tavsiyesi ise buna gre yaplmaktadr. Bunlar : 1. Kritik Toprak Analiz Deerlerine gre kimyasal gbre tavsiyeleri

14

2. Bray tarafndan deitirilen Mitscherlichin Oransal rn Deerlerine gre kimyasal gbre tavsiyeleri izelge 4. Trkiyenin deiik yrelerinde A deeri ile karlatrlarak seilen bitkiye yarayl en uygun fosfor belirleme yntemleri (Kacar ve Katkat 2007 ) Aratrc Kacar (1964) Aksoy (1967) Zabunolu (1967) elebi (1967) Yre ukurova Trakya En uygun yntem Bray ve Kurtz No. 2 Olsen

aramba ovas Bray ve Kurtz No. 1 Orta Anadolu (Gney yresi) Olsen Olsen A. Asit tepkimeli topraklarda Bray ve Kurtz No. 1 B. Alkalin topraklarda Olsen v Olsen Olsen

Alganatay (1968) Orta Anadolu (Kuzey yresi) lgen (1968) Karadeniz

Atealp (1968) Kacar vd (1976)

Dou Anadolu Akdeniz ky yresi

izelge 5. Trkiyenin deiik yrelerinde azot N deeriyle* karlatrlarak seilen en uygun bitkiye yarayl azot belirleme yntemleri ( Kacar ve Katkat 2007 ) Aratrc Turan (1967) Aksu (1972) Kacar ve Arat (1973) Kacar vd (1973a) Kacar vd (1973b) Alemdar (1974) Salam vd (1983) Yldz (1994) Antep (1988)** dr Ovas Pasinler Ovas Bafra Ovas Yre Antalya Sahil Blgesi Trakya Meri Havzas Gediz Ovas aramba Ovas ukurova Marmara Susurluk Havzas I En uygun yntem NO3-N NO3-N Organik madde NH4-N Purvis ve Leo NO -N3

NO3-N NO3-N Mba-Chibogu vd Prasad

*Azot N deeri Munson ve Stanford (1955) tarafndan gelitirilmi bir ekstrapolasyon yntemidir **Azot A deeri kullanlmtr. Kritik toprak analiz deeri En yksek miktarda rnn elde edildii en dk toprak analiz deeridir. Kritik analiz deerleri yle deerlerdir ki toprakta bitki besin maddesi miktar kritik deerin altnda olduu zaman gbreleme ile istatistiki ynden nemli, bir baka deyile ekonomik ynden kazanl, rn art salanr. Buna karn bitki besin maddesi miktar kritik deerin zerinde olduu zaman gbreleme ile

15

rn art salanamaz ve ekonomik olmaz. Bir blgede belirlenen kritik deerler dnyada her koula uygun ve her koulda uygulanabilir deerler deildir. Kritik deerler zerine ok eitli etmenler etki yapar. Bu nedenle blge topraklarnda ve blgeye zg rn eitleri kullanlmak suretiyle yaplacak tarla denemeleriyle kritik deerler saptanmal ve bu deerlere gre gbre tavsiyeleri yaplmaldr. Kritik toprak analiz deerlerinin belirlenmesinde Cate-Nelson (1965-1971) tarafndan gelitirilen grafik yntemi yaygn ekilde kullanlmaktadr. Bu ynteme gre kritik deer aada akland gibi belirlenmektedir. 1. Blgede yaplan en az 25-30 tarla denemeleri ile greceli rn miktarlar aadaki formle gre belirlenir. Greceli rn miktar, % = (A0 / A1) x100 Burada : A0 = Gbre uygulanmadan (kontroldan ) elde edilen rn miktar, kg / ha A1 = Artan miktarlarda gbre uygulanmalarndan elde miktar, kg / ha edilen en yksek rn (x) ve

2. Tarla denemelerinin yapld topraklarn analiz sonular yatay eksene greceli rn miktarlar ise dikey eksene (y) iaretlenir ( ekil 1).

3. Grafik ierisinde yatay (x) ve dikey (y) eksenlere paralel olarak iki izgi izilerek denemelere ait noktalarn ekil 1 A da gsterildii gibi izgiler ierisinde kalmas salanr. Bu nemli bir noktadr. Daha sonra (y) eksenine paralel olan izginin (x) eksenini kestii noktaya ait deer Kritik Toprak Analiz Deeri olarak belirlenir. Singh (1986) siyam baklas ( Cluster bean ) ile 26 deiik toprak zerinde yapt denemelere dayanarak DTPA yntemi ile belirlenen inko (Zn) iin kritik deeri Cate Nelson yntemine gre belirlemitir (ekil 1 A). Aratrc istatistiki yntemlerle de ayn sonucun bulunduunu saptamtr (ekil 1 B ).

A

B

ekil 1. Siyam baklas yetitirilmek suretiyle yaplan denemelerle Cate-Nelson yntemine gre inko (Zn) iin kritik toprak analiz deerlerinin belirlenmesi (Singh 1986)

16

izelge 6. Bitkiye yarayl fosfor belirleme yntemlerini Mitscherlihin Oransal rn deerlerine gre kalibre eden aratrclar, kalibrasyonun gerekletirildii blgeler, yreler, ve rn eitleri (Kacar ve Katkat 2007) Aratrc Yurtsever (1973, 1974 ve 1978 ) Yntem Olsen rn eidi Buday Blgeler ve yreler Trakya, Gneydou Anadolu ve Orta Anadolu Blgeleri Karadeniz Blgesi

Yurtsever ve Alkan Olsen, Msr (1975) Bray ve Kurtz 1 Miller ve Axley Weltch vd -----------------------------------------------------------------------------------------Ddolu (1980) Olsen Arpa Orta Anadolu Blgesi -----------------------------------------------------------------------------------------Sefa ( 1983 ) Olsen Kuru soan Bilecik, Bursa, Eskiehir ve Ktahya yresi -----------------------------------------------------------------------------------------Oru (1985 ) Olsen Kuru fasulye Bilecik, Bursa, Eskiehir ve Ktahya yresi ----------------------------------------------------------------------------Ocaktan (1985 ) Olsen Soya fasulyesi Bafra ve aramba Ovalar ----------------------------------------------------------------------------Oru ( 1986 ) Olsen Ayiei Afyon, Bilecik, Bursa, Eskiehir, Ktahya yresi ----------------------------------------------------------------------------zdemir (1991) Olsen eker pancar Orta Karadeniz Blgesi ----------------------------------------------------------------------------Sefa (1991) Olsen Buday Afyon, Bilecik, Eskiehir, Ktahya yresi ------------------------------------------------------------------------------------------Gdemir (1995) Olsen makarnalk buday Orta Anadolu Blgesi Bray tarafndan deitirilen Mitscherlichin Oransal rn deerlerine gre toprak analiz yntemlerinin kalibrasyonu bata Toprak Gbre Aratrma Enstits olmak zere pek ok Aratrma Kurulularmzdaki meslektalarmz tarafndan gerekletirilmi ve gbre tavsiyeleri buna gre yaplmtr. lkemizde bitkiye yarayl fosfor belirleme yntemlerini Mitscherlichin oransal rn deerlerine gre kalibre eden aratrclar, kalibrasyonun gerekletirildii blgeler, yreler ve rn eitleri izelge 6 de topluca verilmitir. Bray tarafndan deitirilen Mitscherlichin oransal rn deerlerine gre toprak analiz yntemlerinin nasl kalibre edildii buna gre gbre tavsiyelerinin nasl yapld GBRELER ve GBRELEME TEKN kitabmzda (Kacar- Katkat 2007, 2. Bask, s.559, Nobel Yayn Datm, Ankara) ayrntl ekilde anlatlm olup ilgilenenler anlan kaynaktan yararlanabilirler. Sefa (1980) Marmara ve Bat geit blgelerinde Cosema eidi patates yetitirilen topraklarda Olsen yntemini kalibre etmitir (izelge 7). Kalibrasyon sonucuna gre blgeden alnan toprak rneinde Olsen yntemi ile P2O5 miktar 2.0

17

kg/da olarak belirlenirse kalibrasyon sonucuna gre maksimum rnn % 94 n alabilmek iin dekara 10 kg P2O5 ieren fosforlu gbre uygulanmas tavsiye edilebilir. Tarm blgelerimizde yukarda ksaca anlatlan uzun vadeli almalar tamamlanncaya dein gbre tavsiyeleri, gnmzde pek ok analiz laboratuarnda yapld gibi ksa vadeli almalarla gerekletirilmektedir. inde bulunulan blge ile eitli lkelerin ve lkemizin iklim ve toprak zellikleri benzer olan blgelerinde ayn rn eitleri kullanlarak gerekletirilmi almalardan elde edilen kalibrasyon sonular deerlendirilir ve buna dayanlarak gbre tavsiyeleri yaplabilir (Bkz: izelge 7). Kukusuz anlatld ekilde bu ksa vadeli almalar sonucu yaplacak gbre tavsiyelerinin geree uygun olduklar sylenemez. Ancak blgede gerekli n almalar yaplp gereksinim duyulan bilgi birikimi salanncaya dein bu ksa vadeli alma ile gbre tavsiyesinin yaplmasndan daha iyi bir seenek elimizde bulunmamaktadr. zet olarak gbre tavsiyesini yapacak uzman tarmcnn akl seliminin, bilgisinin, sentez gcnn, bulunduu blgedeki deneyiminin, blge reticileriyle diyalog durumunun her trl almann zerinde deer tad akldan karlmamaldr. izelge 7. Marmara ve bat geit blgelerinde Cosima eidi patates yetitirilen topraklarda Olsen (NaHCO3) yntemi sonularna gre topraa uygulanacak fosforlu gbre miktarlar (Sefa 1980) Analiz sonucu toprakta miktar, kg/P2O5/da kg / da Topraa uygulanacak fosforlu gbre belirlenen fosfor miktar,

----------------------------------------------------Maksimum rnn Maksimum rnn % 94 iin % 98i iin ------------------------------------------------------------------------------------1.0 12 17 2.0 10 15 4.0 7 12 6.0 4 9 8.0 1 6 *izelge ksaltlarak alnmtr. SORUNLAR VE ZM YOLLARI lkemizde analiz laboratuarlarnn kurulmas, altrlmas, egdmn salanmas ve analiz sonularna bakarak gbre tavsiyelerinin yaplmas ile ilgili sorunlar ve zm yollar ksaca u ekilde zetlenebilir. 1. Analiz laboratuarlar tarm blgelerimizin toprak, iklim ve rn eitleri dikkate alnarak kurulmaldr. 2. Blgede almalarn srdren Yksek retim Kurulular ile eitli Tarmsal Aratrma Kurulular, ara ve gelerini ortak olarak kullanmaldrlar. Anlan kurululardaki elemanlarn organik bir ba iinde almalar salanmaldr. 3. Analiz laboratuarlarnn kurulmas ve iler hale getirilmesinin maliyeti ok yksek olup youn emee ve bilgiye gereksinim gsterir. 4. Cihazlarn satn almlar srasnda eleman yannda i gc ve kapasite durumu nemle dikkate alnmaldr.

18

5. Atomik Absorpsiyon Spektrometre (AAS) ya da ICP OES gibi ok pahal cihazlarn, zel eitim grm teknisyenler tarafndan altrlmas, bakmlarnn zamannda yaplmas ve korunmas zenle salanmaldr. 6. ok ynl analizleri ksa srede ve duyarl ekilde gerekletiren AAS ve ICP OES gibi cihazlarn kesintisiz 24 saat altrlmas verimlilii artrr ve maliyeti nemli lde drr. 7. Analiz laboratuarlarnda grev yapan elemanlarn blgeyi iyi tanmalar yannda uzun yllar ayn blgede almalar salanmaldr. 8. Analiz laboratuarlarnda alanlarn periyodik olarak meslek ii eitimden geirilmesi ve bilgilerinin gncelletirilmesi salanmaldr. 9. Deiik blgelerde bulunan ve benzer yntemleri uygulayan laboratuarlarn analiz sonular standart rnekler kullanlarak kontrol edilmeli ve doru almalar salanmaldr. 10. Laboratuara gelen toprak rneklerinin usulne uygun ekilde alnm olmas ve analize hazrlanmas nde gelen nemli konulardan biridir. 11. yi Tarm Uygulamalar ( TU) standartlarna gre geleneksel ( konvansiyonel ) tarmn Trkiye genelinde srdrlmesi temel ama olmal, plan ve projeler bu dorultuda hazrlanmal ve almalar buna gre yrtlmelidir. 12. TU standartlarnn lkemizde tarmla uraan ve retim yapan tarmclara iyi anlatlmas ve onlarn bu sistemi kabul etmelerinin salanmas her trl aklamann zerinde nem tar. 13. TU standartlar, ne kadar iyi aklanr ve reticilerimiz tarafndan benimsenirse lkemizde evreye zarar vermeden, insan ve hayvan saln olumsuz ekilde etkilemeden nitelikli ve bol tarmsal retim yapma olanana kavuulur. Tarm rnlerimizin yurt iinde ve yurt dnda pazarlanmasnda da bir sorun yaanmaz. 14. Tarm Blgelerimizde analiz laboratuarlarnn kurulmasn, gbre tavsiyeleri iin gerekli uzun ve ksa vadeli almalarn planlanmasn ve egdmn salanmasn gerekletirmek zere uzmanlardan oluacak bir kurulu hzla grevlendirilmeli ve almalara balamaldr. KAYNAKLAR Alkan, B., 1980. Adapazar yresi topraklarnn potasyum isteklerini tayinde kullanlacak kimyasal analiz yntemlerinin msr tarla denemeleriyle kalibrasyonu zerinde aratrmalar, s. 1 -111. Potas Enstits Trkiye Program, Aratrma Serisi No. 4. Bilgehan Matbaas, Bornova- zmir. Cate, R.B., Jr. and L.A. Nelson 1965. A rapid method for correlation of soil test analysis with plant response data. North Carolina Agricultural Experiment Station, International Soil Testing Series, Technical Bulletin No. 1, Raleigh, USA. Cate, R.B., Jr. and L.A. Nelson 1971. A simple statistical procedure for partitioning soil test correlation data into two classes. Soil Science Society of America Proceedings 35:658-660. FAO 1994a. Fertilizer Yearbook Vol. 44. Statistic Series No. 126, Rome. FAO (1944b). Production Yearbook. Vol. 48. Statistic Series No. 118, Rome. FAO 2003. Fertilizer Yearbook 2002. FAO Statistic Series No. 177. Food and Agriculture Organization of United States. Rome. Italy.

19

yi Tarm Uygulamalarna likin Ynetmelik (2004). Resmi gazete, tarih 08.09.2004, say 25577. yi Tarm Uygulamalarna likin Ynetmelikte Deiiklikler Yaplmasna Dair Ynetmelik. 2005. Resmi gazete, tarih 05.05.2005, say 25806. Kacar, B., S. Taban ve C. Ktk, 1996. ay atklarnn zenginletirilmi organik gbreye dntrlerek kullanlmas aratrma-gelitirme-uygulama projesi. Kesin Rapor, s. 1-57. ay letmeleri Genel Mdrl. Rize. Kacar, B. 1997. Gbre Bilgisi. 5. Bask (Deitirilmi ve Gncelletirilmi). s. 441. Ankara niv. Ziraat Fak. Yayn No. 1490, Ders Kitab 449. A..Z.F. Yayn nitesi, Ankara. Kacar, B. ve A.V. Katkat 2007. Gbreler ve Gbreleme Teknii. Geniletilmi ve Gncellenmi. 2. Bask, s.559. Nobel Yayn ve Datm Ankara. Sarmehmet, M. vd. 1989. ayda gbreleme sorunlar ve zmleri. N. Ural. s. 49-59. Panel. aykur Yayn No. 13. A.. Basmevi. Ankara. Sarmehmet, M., N.M. Mftolu ve E. Ylmaz 1983. lkemiz ay topraklarnn bitki besin elementleri muhtevalar ve fiziki yaplar. ay Aratrma Enstits Mdrl 1982 yl alma raporu. s. 71-98. ay Kurumu. Rize. Sefa, S. 1980. Marmara ve Bat Geit Blgelerinde patates iin Olsen fosfor analiz metodunun kalibrasyonu. s. 1-102. Eskiehir Blge Topraksu Aratrma Enstits, Genel Yayn No. 168. Eskiehir. Singh, K. 1986. The critical level of zinc in soil and plant for predicting response of cluster bean to zinc fertilization. Plant and Soil 94:285-288. lgen, N. 1961. ay topraklarnn verimlilik kabiliyetleri. s. 1-27. Topraksu Genel Mdrl. Toprak ve Gbre Aratrma Enstits Teknik Yaynlar. Say 9. Alkan Matbaas. Ankara.

20

LKEM ZDE K MYASAL VE ORGAN K GBRE KULLANIMINDA YAPILAN YANLILAR VE DZELT LME YOLLARI Habil OLAKOLU11 2

M. Eref RGET2

Toros Tarm San. ve Tic. A.. Danman, stanbul. Ege niv. Ziraat Fakltesi Toprak Blm, zmir. GR

Mineral gbrelemenin birim alandan alnan rnde nemli bir art salad ve organik gbrelemenin ise topran verimliliini ykselttii, bu konuda yaplan aratrmalarla belirlenmitir. Bitkilerin beslenmesinde kullanlan mineral ve organik gbrelerin kullanmnda yaplan hatalar nedeni ile gbrelemeden beklenen yarar tam olarak salanamamaktadr. Dnyada ve lkemizde hzla artan insan nfusunun gda ihtiyac, hayvanlarn yem maddesi ihtiyacnn karlanmas ve son yllarda enerji bitkileri yetitirerek yakt retimine ham madde temin edilmesi mineral ve organik gbrelemenin doru kullanmnn nemini arttrmtr. lkemizde tarmsal alanlarn son snrna varmas ve son yllarda iklim artlarnda yaanan olumsuzluklar gbre uygulamalarnn nemini bir kat daha arttrmtr. lkemizde kimyasal ve organik gbre kullanmnda yaplan baz hatalar ve bunlarn dzeltilmesine ilikin neriler aada balklar halinde verilmitir. 1. Kimyasal Gbre retim ve Pazarlamasnda Grlen Yanllklar lkemizde yllara gre deiiklik gstermekle birlikte son yllara etkili madde (N,P2O5, K2O) olarak ylda 1,9-2,2 milyon ton mineral gbre tketilmektedir. Bu miktar etkili maddenin gbre olarak karl 5-5,6 milyon ton gbre kadardr. Kimyasal gbre sanayimizin toplam retim kapasitesi, gbre tketimimizin tamamn karlayacak dzeyde olmasna karn, eitli nedenlerle fabrikalar tam kapasite ile alamamakta ve gbre tketimimizin ancak % 60 kadarn karlamaktadr. Ham madde bakmndan nerede ise tamamen da baml olan gbre retim sektrmz, ham madde fiyatlarnda sk ve ani fiyat deiimleri nedeni ile zamannda ham maddeleri (ham fosfat- fosforik asit-slfrik asit-amonyak- nitrik asit- doal gaz- potas tuzlar vb.) temin edememesi nedeni ile gbre retimimiz dzenli olmamaktadr. Gbre retimde yaanan ham madde skntsnn yannda gbre ithalatnn da zamannda yaplmamas gbreleme sezonunda reticilerin doru ve dengeli gbre kullanmn olumsuz etkilemektedir. Bu balamda, gbre retim ve pazarlamasnda grev yapan kurulular, reticinin ihtiyac olan her gbreyi bayilerinde zamannda bulunduramamalar nedeni ile doru gbre kullanm sekteye uratmaktadr. Bu konuda bir dier nemli nokta, gbre reten ve pazarlayan kurulularmzda ARGE servislerinin olmay, aratrma kurulular ve aratrclar tarafndan gbre ve gbreleme konusunda elde edilen bulgularn uygulamaya geiine imkn salamamaktadr. Nitekim uygulamada taban gbre olarak tanmlanan zellikle 2020 0 ve 151515 gibi klasiklemi kompoze gbre retiminin dna klamamaktadr. Tarm ileri olan bat lkelerinin kompoze gbre retim tipleri incelendiinde aradaki uygulama fark ak olarak grlmektedir( Fertilizer, yearbook). Bu konuda olumlu bir alma PANKO ve AYKUR gibi kurulular gbre reticisi kurulularn yapmadklar deiik formulasyonlu gbreler bu kurulular tarafndan yaptrlarak tarma kazandrlmtr. Bunlarn yannda TOROS TARIM SAN. VE T C. A.. le

21

GBRETA kurulularnda yeni formulasyonda kompoze gbreler reterek reticilere hizmet etmeye almaktadrlar. Kamu ve zel kurulularn tarm tekilatlarnda grev yapan ziraat mhendislerinin ve toprak analizi yapan zel ve kamu laboratuarlarnda analiz sonularna gre gbre nerisinde bulunan elemanlarn, T.S.E. ve E.C. normlarna uygun olarak retilmi bu yeni gbreler hakknda yeterli teknik bilgiye sahip olmadklar izlenmektedir. Bu durum, yeni formlasyonlu gbrelerin reticiler tarafndan yaygn olarak kullanlamamasna neden olmaktadr. Buna bal olarak yeni formlasyonlu gbrelerin kullanm alan ve uygulanan bitki eidi de snrl kalmaktadr. 2. Organik Gbre retim ve Kullanmnda Grlen Aksaklklar Bykba ve kkba hayvan varlmz ile kmes hayvan yetitiriciliinde nemli imkn sahip olan lkemiz, bu hayvanlarn gbrelerinden yeteri kadar istifade edememektedir. lkemizde 10 milyon adet bykba, 32 milyon kkba ve 300 milyon adet/yl kmes hayvan olmasna ramen eitli nedenlerle bu hayvanlarn gbrelerinden yeteri kadar istifade edilememektedir. Bykba ve kkba hayvan yetitiriciliinin ayr- mera alanlarnda otlatma eklinde yaplmas, k aylarnda ise ahrdan karlan gbrelerin birok yerde tezek yapmnda kullanlmas yeteri kadar gbre elde edilmesini engellemektedir. Baz modern hayvanclk iletmelerinde ise tm yl boyunca elde edilen gbreler iletmelerin yem ihtiyacn karlamak iin yaplan bitkisel retimde kullanlmaktadr. Kmes hayvan yetitiriciliinde, yetitiriciliin yumurta veya et amal oluuna gre altlk materyalinin ve kmeslerin temizlenme dnemlerinin farkl oluu nedeni ile gbre nitelikleri ok deimektedir. Tavuk gbreleri dier ahr gbrelerinde uygulanan olgunlatrma sistemlerine tabi tutulmadan, gbredeki rutubet oran azaltlarak reticilerin kullanmna verilmesi nedeni ile bu gbrelerden tam olarak beklenen yarar ou zaman gereklememektedir. 3. Toprak Islah Materyallerinin Gbre Yerine Kullanlmas Tarm ve Ky leri Bakanlnca yaynlanan kararnamede toprak slah materyali olarak kullanlmas gereken organik ve inorganik kkenli materyallerin bu temel amacn dna klarak mineral gbre olarak reticilere pazarlanmas gbrelemede byk aksama ve yanllklara neden olmaktadr. Toprak dzenleyiciler genellikle bitkilere yarayl formda bitki besin maddesi iermemektedir. Bu nedenle bnyelerine makro ve mikro besin maddesi ihtiva eden mineral tuzlar ilave edilmek sureti ile toprak dzenleyiciler gbre olarak reticilere kullandrlmaktadr. Toprak dzenleyici olarak lkemizde en ok dolomit, zeolit, jips ve leonardit gibi materyaller kullanlmaktadr. reticiler zaman zaman hi mineral gbre kullanmakszn bu materyalleri kullanmak sureti ile retim yapmaya almakta ve bu nedenle de bekledikleri rn elde edememektedirler. 4. Mineral ve Organik Gbre Kullanmnda reticilerin Yaptklar Yanllklar Toprak bitki analizine dayal olarak gbre kullanmamalar Toprak zelliklerine gre uygun gbreleme yntemini sememeleri (Bantserpme gibi) Topran bnyesine ve bitki kk sistemine gre gbre uygulama derinliini ayarlamamalar Ya miktarn ve dalmn (kuraklk) dikkate almadan taban ve st gbrelemede hata yapmalar l mnavebe sisteminde, bitkinin gbre ihtiyacn bir bitkiye vermeleri

22

Tohum ekiminden ve k tamamlandktan sonra taban gbreyi apalamada vermeleri Taban suyu yksek yrelerde ar azotlu gbre uygulayarak bitkide yatmaya kuraklkta ise yanmaya neden olmalar (Buday-Kanola) Mineral gbreyi zamannda temin edememesi veya gbre fiyatlarnn yksek oluu gerekesi ile taban gbre kullanmadan veya sadece azotlu gbre kullanarak ekim yapmalar. 5. Mineral ve Organik Gbre Kullanmnda Yaplan Yanllklarn Dzeltilme Yollar Eitim almalar; reticiler toprak- bitki ve su analizine dayal olarak gbre kullanm bilincinin yerletirilmesi gerekir. Bunun iin reticilerin eitilmesi gerekir. lkemizde mevcut laboratuarlarn gelitirilmesi ve laboratuarda grev yapan teknik elemanlarn gbre nerileri konusunda eitilmesi gerekmektedir. Kamu kemsinde reticilerle sk i birlii iinde olan teknik elemanlarn gbre ve gbreleme konusunda meslek ii eitim ile bilgilendirmesi gerekir. Gbre pazarlama irketinde alan elemanlarn ziraat mhendisi olmas, bitki besleme ve gbre konusunda eitim alm olmas gerekir. Bu teknik elemanlarn kurulular tarafndan zaman zaman meslek ii eitime tabi tutulmas yararl olur. reticilerle dorudan temasta olan gbre bayileri, zirai mcadele ila pazarlamas yapan bayilerin gibi ziraat mhendisi olmas, gbre kullanmnda yaplan hatalar byk lde azaltabilir. Gbre bayilerinin bu gnk mevcut durumu ile ilgili olduklar gbre kurulular tarafndan gbre ve gbreleme konusunda meslek ii eitime tabi tutulmas ve baarl olanlara gbre satc belgesi verilmesi yoluna gidilmesi gerekmektedir. Her ilede mevcut ziraat odalar kanal ile nder reticiler belirlenmesi bu reticilere bitki besleme, gbre- gbreleme ve toprak verimlilii konusunda bilgi aktarlarak bunlarn yetitirilmesi gerekmektedir. Gbreleme aadaki yanllar yaplmaktadr; Damla sulama sistemi ile sulanan arazilerde taban gbre kullanmadan, sadece damla sulama ile gbreleme yaplmas Klasik gbreleri damla sulama ile uygulamalar Birbirleri ile karmayacak gbreleri damla sulama sistemi ile birlikte uygulamalar Yapraktan gbrelemede; Bitkilere yapraktan uygulama dnemine ve gnn uygulama zamanna dikkat etmeden yapraktan uygulama yapmalar Sadece yaprak gbresi uygulayarak bitkinin besleneceini sanmalar Organik gbre uygulamalarnda; yi olgunlamam hayvan gbresi kullanmalar Tarlaya getirdikleri hayvan gbrelerini topraa kartrmadan aylarca kk kmeler halinde toprak yzeyinde brakmalar

23

Gbre ekipmanlarnda gbre ayarlarnn yeterince bilinmemesi 6. Gbre retim ve Pazarlamas ile reticilerin Doru Gbre Kullanm in neriler Gbre retiminde kullanlan ham maddelerin bazlarnn lke kaynaklarndan karlanmas konusunda almalar yaplmal Gbre fabrikalarnn tam kapasite ile retim yaplmas iin gerekli nlemlerin alnmas niversite- sanayi ibirlii erevesinde blgelere ve rne gre yeni gbre kombinasyonlar retmeleri Bilimsel alma sonucunda yaygn olarak element noksanlklarn giderecek besin maddelerinin ( inkolu kompoze gbrelerde olduu gibi) gbrelere ilave edilmesi (Magnezyum ve bor gibi) evre bilincinin artmas nedeni ile atmosfer yolu ile topraa geen kkrdn azalmas ve bunun karlanmas iin kkrt (slfat) ihtiva eden gbre retilmesi Gbrelerin zamannda reticiye verilebilmesi ve tm gbre eitlerinin gbre bayilerinde bulundurulmas Gbre retici ve pazarlayc kurulularn ARGE servisleri kurmalar ve gelitirilmeleri Kamu ve zel kurulularn retici eitimleri yapmalar Kamu kurumlarnn ve meslek odalarnn ziraat mhendislerinin gbre gbreleme konusunda meslek ii eitimini gerekletirmeleri Gbrelerin fiziksel zelliklerine uygun olarak homojen gbreleme yapacak nitelikte gbreleme ekipmanlarnn gelitirilmesi ve yeniden dzenlenmesi Sonu olarak, gbre fabrikalarnn kurulu tam kapasite ile alacak ekilde gerekli nlemlerin alnmas, gbrenin en ok kullanld dnemlerde gbre sevkiyatnn zamannda yaplmas ve her eit gbrenin bayide bulundurulmas doru gbre iin gereklidir. retici eitimi ile birlikte gbre ve gbreleme konusunda grev alan ziraat mhendisleri ve bayilerin meslek ii eitimi ile birlikte reticilerin eitimi en nemli konularn banda gelmektedir. KAYNAKLAR Anonim, 2001. FAO Yearbook. Fertilizer. Vol. 51. Kacar, B., 2004. Ticari Gbre Tketimi Nasl Deerlendirilmeli ve Neler Yaplmal. 3. Ulusal Gbre Kongresi. Cilt: 1, Tokat. Macit, M., 2004. Ulusal ve Uluslararas Gbre Stratejileri. 3. Ulusal Gbre Kongresi. Cilt: 1, Tokat. Veliolu, H., Elmas, ., Takan, . ve Gneri, A., 20