ANGELO BEOLCO RUZANTE

CRONOLOGIA ESSENZIALE

• 1500-02 – rodio se u Padovi; verovatno vanbračni sin lekara i rektora Medicine u Padovi i sluškinje;

• 1521 – za Federika Gonzagu, sa družinom u kojoj su bile i mlade padovanske aristokrare, izvodi Pastoral, komediju složene strukture;

• Oko 1521 – ulazi u službu Alvize Kornara bogatog zemljOposednika, upravlja njegovim imanjima;

• 1525 – izvodi u Veneciji Betia, koja je ocenjena kao “smela” i “vulgarna”;• 1528 – piše Moscheta, komediju u kojoj se već pojavljuje Rucante;• 1528-33 – Fiorina; i dva dijaloga: Parlamento de Ruzante che iera vegnu’ de

campo (Reduce) i Bilora; • 1529 – nastavlja da radi s družinom; u Ferari proslavlja venčanje Erkola i Renate;• 1533 – izvodi komedije Vaccaria i Piovana, prerade-prevodi plautovih komedija

Asinaria i Rudens.• Komedija Anconitana za koju se ne zna kada je nastala.

Rucante, nazvan tako po liku kojeg je sam glumio (sem u komediji Bilora) predstavlja jedan od najzanimljivijih fenomena čitave italijanske renesansne komedije poznat, nakon Foleninih studija, kao plurilingvizam. Naime, Rucante, sledeći i sam impulse već prisutne u komediji koja upravo u jeziku traži načina da dosegne i realističnost, ali i komičnost, takvu postavku dovodi do krajnjih granica i na scenu izvodi lika koji govori pavanskim, odnosno padovanskim dijalektom sela, koji je istovremeno i njegov način postojanja na svetu i odnošenja prema svetu, ali i njegova drugojačijost u odnosu na publiku kojoj se obraća. Upravo to suštinsko nerazumevanje postaje osnovom i tema i struktura kojima se bavi Rucante – seljak, siromašan i obezglavljen, živi tragičnim životom koji može biti smešan samo onima koji ga i dalje, u skladu sa tradicijom, posmatraju gotovo kao životinju. A sve to u oblicima koji na inovativan način preoblikuju prethodne forme, kakve su mariazzi, ekloge i pastoralne komedije. Jedan je od najznačajnijih autora za razvoj najpopularnije komediografske forme druge polovine XVI i XVII veka – commedia dell’arte.

BALDASSARRE CASTIGLIONE

CRONOLOGIA ESSENZIALE

•1478 – rođen u Kazatiku (Mantova), u plemićkoj porodici; učio u Milanu i bio na dvoru Lodovika Mora;•1504 – posle nekoliko godina kod Frančeska Gonzage, prelazi kod Gvidobalda Montefeltra iz Urbina, i njegovog naslednika, Frančeska Marije dela Rovere;

•1513 – počinje pisanje “Dvorjanina”, Il Cortegano, na dvoru u Urbinu gde je obavljao različita diplomatska zaduženja;•1515 – postaje izaslanik Urbina u Rimu, kod pape; posećuje književnike i slikare; sprijateljio se s Rafaelom koji mu je načinio portret;•1516 – vraća se kod Frančeska Gonzage u Mantovu;•1521 – započinje crkvenu karijeru;•1524 – postaje apostolski nuncije Klementa VII na dvoru Karla V;•1529 – umire u Toledu.

•DVORJANIN: Objavljen 1528; traktat u dijalogu u IV knjige, opisuje razgovore na dvoru u Urbinu 1507. tokom četiri večeri. Sagovornici su slavne ličnosti onoga doba: Elizabeta Gonzaga, vojvotkinja, književnici kao Bibijena, Bembo, Đulijano de’ Mediči (najmlađi Lorencov sin), Ludoviko di Kanosa i drugi. U I knjizi Ludoviko di Kanosa opisuje fizičke i moralne vrednosti dvorjanina: kultura i fizička lepota, plemenito poreklo i poznavanje viteških veština; u II knjizi Federiko Fregozo govori kako dvorjanin mora da koristi te vrednosti u zavisnosti od situacije i zaustavlja se na pitanju “fačecija”. U III knjizi Đulijano de’ Mediči iznosi savršene osobine dvorske dame; u IV Otavijano Fregozo iznosi krajnji cilj dvorjanina: iskreni i hrabri savetnik vladara, koji ga hrabri da preduzme vrle korake, velikodušne i slobodoumne, da ga uputi u vrednost istine. Odnos između dvorjanina i vladara prožima i stranice posvećene opisu idealnog vladara.

Jedan od najčitanijih i najpopularnijih dijaloga onoga doba jeste Il Cortigiano koji je nastao između 1513-1518. godine, ali je prerađivan i objavljen 1528.Na planu strukture i forme Kastiljone dovodi do savršenstva one karakteristike koje su već prethodno bile prisutne u ovom žanru – traktat je u dijalogu; diskutuju istorijske ličnosti u određenom istorijskom kontekstu – dvor u Urbinu – ublažavajući težinu argumenata prekidima, digresijama, „šalama“, „motti“, kroz koje se iscrtava profil različitih sagovornika više nego u drugim traktatima; u I i II knjizi se diskutuje o fizičkim i moralnim kvalitetima dvorjanina; u III o savršenoj ženi na dvoru; u IV o odnosu dvorjanina i vladara i platoničarskoj ljubavi; harmonija, sklad, učenost, lepota, umešnost ogledaju se i u samome stilu; Kastiljone sanja čoveka koji je vešt u oružju, ali zna i literaturu klasičnu, prefinjen je ali ne i izveštačen, hrabar ali ne i sulud u hrabrosti. Ali, delo svedoči i o sužavanju destinatora – on je već posvećen i govori samo o dvorjaninu, određenom predstavniku elite, ne više čitavoj upravljačkoj klasi; govori i o plemenitosti u krvi; s druge strane, ostvarivanje ovog ideala zahteva odricanja i muku, ali šta se postavlja kao prostor za delovanje takvom dvorjaninu? Ta svest je prisutna u čitavom delu, i Kastiljano može da dvorjaninu podari samo savetodavnu ulogu, savetuje u moralnim, pravičnim i pravednim pitanjima vladara. U nemogućnosti delovanja postaje sve veća težnja za onim što je „prikazivanj“: forme ponašanja i načini ponašanja postaju predmetom kodifikacije; dakle „dobro držanje“, formalni dekor, što će se konačno i desiti u Galateo Đovanija dela Kaze, u Kastiljonea i dalje postoji ona širina čovekova koja se ne svodi samo na spoljašnjost. Postoji problem vlasti, kako se sprovodi i kakav je vladar prema intelektualcu, i Kastiljone se nada da iskrenost i mudrost dvorjanina mogu još uvek da pronađu svoje mesto, da je intelektualcu kao savetniku još uvek sačuvano neko mesto u tom ustrojstvu moći. Ali, tu je s druge strane, politički traktat s najvećim

njegovim izrazom u Makjaveliju koji je potpuno ogolio to pitanje vladanja i moći gde mesta za itnelektualca takvog nema.

COMMEDIA DELL’ARTE

•Za razliku od “književnog” pozorišta, polovinom XVI veka javlja se nova pozorišna aktivnost koja ostaje izvan književnih tokova i koja poima pozorište kao “predstavu”, a ne kao književni tekst. Stoga je u prvom planu glumac (attore) a ne pisac (autore), sa svim svojim scenskim atributima – to je commedia dell’arte.•Na ovoj definiciji, koja je potisnula druge (poput commedia di maschere, commedia all’improvviso), od početka su insistirali sami komičari koji su rečju “arte” isticali dostojanstvo i ozbiljnost svoga poziva, razlike u odnosu na svet “književnika”, a i veze sa srednjovekovnim profesionalnim korporacijama. •Iz godine 1545. potiče prvi zvanični dokument o osnivanju družine komičara u Padovi; nakon toga, javlja se veliki broj najrazličitije imenovanih družina, “Compagnia degli Intronati” u Milanu, 1573, “Compagnia dei Gelosi” u Firenci, 1578, “Compagnia degli Uniti, ili “del serenissimo duca di Mantova”, ili po glavnom komičaru, “compagnia di Fiorillo” u Napulju iz 1654; •“compagnia di G. Medebac” s čuvenim Pantaloneom koga je tumačio C. D’Arbes s kojim će morati da se nosi i Karlo Goldoni kako bi nametnuo svoju reformu.•Šta je osobeno za ovu vrstu komičnog pozorišta?•Iskustvo komičara ovog tipa komedije počiva, prvenstveno, na tradiciji đulara (giullare) u kojoj je već došlo do poistovećivanja osobe i njene “uloge”, “funkcije” – došlo je do tipizacije, fiksirane figure, maske (maschera).•Potom, tu je i čitava folklorna, usmena – arhetipska, ali i književna tradicija. •U renesansnoj komediji postoji već čitava lepeza “tipova”, ali je, na primer, Kalandro, iako glupan, drugačiji od Niče.•Značajnu etapu u razvoju fiksiranog “tipa” predstavlja i Beolkov lik “Ruzante” koji se nepromenjen pojavljuje u “Dialoghi”.•Ovaj proces razvijaju do krajnjih konsekvenci komičari komedije del’arte – to su fiksirani likovi koji se uvek mogu prepoznati po određenom jeziku, kostimu, određenoj gestikulaciji: “Pantalone dei Bisognosi” je stari venecijanski trgovac, bogati ali škrti otac porodice koji je uvek u crveno-crnom kostimu i koristi često venecijanski dijalekt;•“il Dottore” (prvo “Graziano”, a onda “Balanzone”) često koristi latinske citate iskvarene bolonjskim dijalektom; sluge uvek koriste dijalekt – jezički izbor konotira klasnu podelu – “Brighella”, poznat po belom i zelenom kostimu, “Scaramuccia” uvek u crnom, “Arlecchino” u raznobojnim zakrpama.•Pored fiksiranosti lika, postoji i “fiksiranost uloge” – glumac će tokom čitave karijere igrati samo ulogu Arlekina itd. Identitet glumca nestaje i zamenjuje ga onaj pozorišni: kada Frančesko Andreini stigne u Pariz, vest će glasiti: “Stigao je ‘Capitan Spaventa’”; nakon smrti Domenika Bjakonelija, čitava Francuska će oplakivati smrt “Arlekina”.•Pozorište koje počiva na glumcu, na njegovim sposobnostima i na veštini improvizacije.•Komičari nisu radili po autorskom tekstu, već su imali neku vrstu “scenarija” (sačuvano oko hiljadu) koji predstavlja “canovaccio” sa radnjom u glavnim crtama, podelom na činove, spiskom likova i neophodnih “stvari”.•Pretvaranje ove “potke” u predstavu povereno je glumcima i njihovoj inventivnosti.

•Oni su imali pak “zibaldoni”, zbirke “dijaloga” (ljubavnih, svađa, rastanaka), soneta, “chiusette” (uglavnom jedan ili dva para stihova kojima se završava dijalog), “tirate”, solilokvijum, “concetti” (ljubomora, očajanje).•Sam glumac je ubacivao, po svom izboru, nešto od ovog materijala kada mu se to činilo prigodnim, ili je sam smišljao, improvizovao situaciju na sceni. •“Zibaldoni” su sadržavali i lazzi, neku vrstu spiska gegova, između vica i komične scene, koji se mogu ubaciti u predstavu.•Važan element predstavlja i mimičko-akrobatska veština (evidentno pozivanje na tradiciju đulara): znamo za jednog Arlekina koji je “izvodio salto mortale s čašom punom vina u ruci”.•Popularnost komedije del’arte je bila ogromna u čitavoj Evropi, a naročito u Francuskoj gde je, od 1653. do 1697, jedna italijanska družina (Ancienne troupe de la Comédie Italienne) redovno davala predstave u “Palais Royal”, istovremeno kada i Molijer.

Il testo del Andrea Perrucci, Arte rappresentativa (composta alla fine del Seicento, il primo compendio italiano concepito in modo organico e normativo sull’arte teatrale del ’500 e del ’600, e acquista un valore straordinario nell’ambito della „teorica“ e della tecnica del teatro italiano di questi due secoli) “Personaggi”•... I personaggi delle parti ridicole sono i due servi chiamati primo e secondo Zanni. Il primo ha da essere astuto, pronto, faceto, arguto, che vaglia ad intricare, deludere, beffare, ed ingannare il mondo, mordace, ma cum moderamine in modo che l’arguzie sue... abbiano del salace e non dello sciocco... La parte del secondo servo, che dagli antichi fu anche data al parasito, deve essere sciocco, balordo, insensato, di maniera che non sappia qual sia la destra o la sinistra. Or... diremo del primo Zanni. Il primo servo o Zanni si può fare in qualsivoglia lingua: si pratica però farlo o in milanese, bergamasco, napolitano o siciliano ed altre maniere, ch’abbia dell’astuto, convenendo ai napolitani e bergamaschi e l’astuzia e la sciocchezza per lo parlare goffo e l’astuzie del trattare. Il suo ufficio sarà di tirar l’intrigo ed imbrogliare le carte: i lombardi gli fanno con maschera, i napolitani senza...”. “Or, perché le parti dei vecchi sogliono essere per lo più ridicole, per essere innamorati (e la vecchiaia quando cade in quest’errore è derisibile), come anche per essere avari, tenaci, sospetti e viziosi, quindi è che ai diversi linguaggi si sono attribuiti le parti di padri, come al veneziano la parte di Pantalone, figurando un mercante avaro, e facile ad innamorarsi... Al bolognese se gli da la parte del dottore detto Graziano, che sarà dotto, ma cicalone, uscendo da quella università uomini dottissimi, essendo verissimo l’attributo di quella nobilissima città “Bononia docet” la si figura dal peggio un dottore ciarlone, che non fa respirare chi seco parla..”. “Lazzi”•“Lazzo del piangere e ridere”: Il lazzo del piangere e ridere è che uno va gabbando l’altro, come allor che il vecchio piange per la partenza del figlio e ride per aver campo aperto senza gelosia di goder l’innamorata. L’istesso fa il figlio.•“Lazzo della mosca”: Il lazzo della mosca è che Pulcinella, essendo stato lassato a guardia della casa del padrone e dimandato se in casa vi è nessuno, lui dice non esserci una mosca. Il padrone vi trova gente, rinfaccia Pulcinella e lui dice: non ci hai trovato mosche ma omini”.•“Lazzo della scarpa”: E’ quando vogliono portare carcerato Pulcinella: lui dice volersi legare una scarpa e, chinandosi, prende li due sbirri per li piedi e li fa cadere, e lui va.

•“Lazzo del porco”: Pulcinella dice che, per non fare pagare la gabella, posa un porco dentro la carrozza e arrivato alla porta, li gabellieri li domandono chi portava dentro la carrozza. Pulcinella disse “quel porco del mio padrone” così lo lasciarono. Ma poi, avendo il porco strillato “ru, ru” li gabellieri si pigliorno il porco, onde la colpa era del porco, che non era stato quieto. Il testo del Perrucci, “Concetti”•“Concetto di sdegno”: Chi avrebbe mai creduto all’esterno! Mostrava costei un volto di primavera, ma tra quei fiori erano gli aspidi; un’idea celeste, e pure accoglie le furie; una tranquillità di genio e pur non mormora che tempeste! Maledico quei fiori che allettano per tradire, quel cielo che maschera le furie e quel mare tranquillo che invita per sommergere!”

FRANCESCO GUICCIARDINICRONOLOGIA ESSENZIALE

•1483 – rodio se, marta meseca, u Firenci u porodici koja je od samog početka bila verna porodici Mediči i koja je tako stekla pozicije, ugled i moć. Otac Pjero je bio učenik i prijatelj Marsilija Fičina.•1499-1505 – studira pravo, u Firenci, Padovi i Paviji gde stiče diplomu.•1508 – ženi se i počinje da se bavi advokaturom; počinje da piše Storie fiorentine;•1512 – imenovan za ambasadora firentinske republike kod Ferdinanda Katoličkog; u Španiji piše Del mondo di ordinare il governo popolare, kao i poznatniji Discorso di Logrogno;•1514 – vratio se krajem 1513. u Firencu i postaje član tela “Otto di Balia”;•1515 – postaje član “Signoria” (bilo ih je ukupno 9), piše Come assicurare lo stato ai Medici;•1516 – Lav X imenuje ga za zastupnika biskupskog veća, a potom za upravnika Modene.•1521-26 – imenovan je za vrhovnog poverenika papske vojske; počinje da piše Dialogo del reggimento di Firenze; na razne položaje postavlja ga papa Klement VII: 1523. predsedava Romanjom; 1526. diplomata od poverenja u savezu “Konjak” čiji je cilj da objedini italijanske države u borbi protiv Karla V.•1527 – “Sacco di Roma”; pad Medičija u Firenci i uspostavljanje Republike; gubi uticaj u Rimu, a u Firenci ga optužuju zbog veza s Medičijima i za prisvajanje novca namenjenog vojsci; dokazuje svoju nevinost, ali je isključen iz vlasti i povlači se iz javnog života.•1529 – još jedan sudski proces u Firenci; osuđen je u odsustvu i oduzeta su mu dobra. Vratio se u Rim i piše Considerazioni intorno ai Discorsi di Machiavelli i dovršava konačnu redakciju Ricordi.•1530-33 – posle duge opsade, carska vojska osvaja Firencu (1530), ponovo se vraćaju Mediči i papa Klement VII šalje u grad Alesandra da uspostavi ponovo vlast;•1537 – Alesandra ubija rođak Lorencino; nasleđuje ga Kozimo čiji apsolutizam Gvičardini uzalud pokušava da ublaži.•1538-40 – Povlači se iz javnog života i posvećuje se pisanju Storia d’Italia, knjige koju ne uspeva da dovrši jer ga je smrt zadesila maja 1540

NAJVAŽNIJA DELA

•STORIE FIORENTINE: Delo je nastalo između 1508. i 1509, ali je nedovršeno. Odnosi se na događaje u Firenci, počinje s pobunom Čompa (1378) i prati događanja do 1509. Događaji do 1454. su ispričani brzim i sažetim stilom, dok su zbivanja do 1494. obeležena raznim Medičijima i njihovom politikom. Postaje vrlo detaljan i konkretan u trećem delu.•DISCORSO DI LOGROGNO: O nastanku dela sam nas autor obaveštava u zapisu koji prethodi tekstu autografa: “U Španiji godine 1512. bio sam blizu kraja kada sam saznao da su Mediči ušli u Firencu”. U delu se preispituju institucije republike, navodi sve prednosti i mane osnovnih tela (Velikog veća i doživotnog gonfalonijera) i zadržava se na pozitivnoj ulozi Senata. Kritički stav prema stvarnom stanju sa pozicija slobodne države u kojoj postoje zasebni interesi, ali koja mora iznaći dobar način funkcionisanja. •DIALOGO DEL REGGIMENTO DI FIRENZE: Delo je nastalo između 1521. i 1526. Sastoji se iz dve knjige i prologa; na sceni se pojavljuju Pjero Gvičardini, koji vodi razgovor, Bernardo del Nero, koji iznosi stavove stranke Medičija, Pjero Kaponi, predstavnik aristokratije, i Paoloantonio Soderini, predstavnik puka. Dijalog se vezuje sa konkretnu istorijsku situaciju, a pored pominjanja raznih događaja izriče se i istorijski sud o njima, kao i razmišljanja o opštim pitanjima koja se tiču države i njene organizacije.•STORIA D’ITALIA: Delo se bavi događanjima od dolaska Karla VIII u Italiju (1494) do izbora pape Pavla III (1534); ostalo je nedovršeno.

•RICORDI: Delo se sastoji od 221 “promišljanja” (“sentencija”, “maksima”, napomena, kako ih je preveo Ivo Andrić) na najrazličitije teme. U zbirci ne postoji tematska ili neka druga podela. Problem redakcija je vrlo kompleksan i važan za razumevanje dela. Godine 1512. nastao je prvi nuklus “napomena”, u dve sveske, ukupno 29. Nakon toga, pojavila se druga redakcija, sa 161 napomenom; ne postoji autograf, ali sva se izdanja XVI veka pozivaju na ovu redakciju. Treća redakcija u autografu iz 1528. ima 181 napomenu, uz preradu prethodnih. Definitivna redakcija je nastala 1530. sa 221 napomenom. Upoređivanjem redakcija može se pratiti Gvičardinijev rad na samom tekstu.

Primeri “Napomena”:•(6) E’ grande errore parlare delle cose del mondo indistintamente e assolutamente e, per dire così, per regola; perché quasi tutte hanno distinzione e eccezione per la varietà delle circunstanze, le quali non si possono fermare con una medesima misura; e queste distinzione e eccezione non si truovano scritte in su’ libri, ma bisogna le insegni la discrezione.•(10) Non si confidi alcuno tanto nella prudenza naturale che si persuada quella bastare sanza l’accidentale della esperenzia, perché ognuno che ha maneggiato faccende, benché prudentissimo, ha potuto conoscere che con la esperienza si aggiugne a molte cose, alle quali è impossibile che el naturale solo possa aggiugnere.•(11) Non vi spaventi dal beneficare gli uomini la ingratitudine di molti; perché, oltre che el beneficare per se medesimo, sanza altro obietto, è cosa generosa e quasi divina, si

riscontra pure beneficando talvolta in qualcuno sì grato che ricompensa tutte le ingratitudine degli altri.•(14) Non è la più preziosa cosa degli amici; però, quando potete, non perdete la occasione del farne; perché gli uomini si riscontrano spesso, e gli amici giovano, e gli inimici nuocono, in tempi e luoghi che non aresti mai aspettato.•(15) Io ho desiderato, come fanno tutti gli uomini, onore e utile: e n’ho conseguito molte volte sopra quello che ho desiderato o sperato; e nondimeno non v’ho poi mai trovato drento quella satisfazione che io mi ero immaginato; ragione, chi bene la considerassi, potentissima a tagliare assai delle vane cupidità degli uomini.

Za razliku od svog prijatelja Makjavelija, „firentinskog sekretara“, s kojim živi u gotovo istom vremenskom periodu, Frančesko Gvičardini (1483 – 1540) je upoznao šta znači uspeh. Iako će u jednoj od svojih „napomena“ istaći da su uspesi isprazni, uspeh je u Gvičardinijevom životu nesporna činjenica: bio je ambasador republike u Španiji kod Ferdinanda Katoličkog 1512-13, dugo godina je zauzimao važne pozicije u papskoj državi; bio je važna ličnost u ostvarivanju saveza Konjak; 1537. glavni zagovornik izbora Kozima Medičija, posle Alesandrovog ubistva. Dakle, iz ovih prvih, šturih podataka, vidimo da je Gvičardini bio i u službi firentinske republike, i u službi Medičija i u službi papske države. Da li se ovde može postaviti pitanje političke koherentnosti ili se opet moramo vratiti problemu intelektualca u doba kada on sve više postaje neko ko nudi svoja „tehnička“ znanja raznim gospodarima, bilo da su oni u okviru republikanskih ili apsolutističkih institucija. I zaista, Gvičardini se ponajviše bavio „tehničkim“ pitanjem ustrojstva države, odnosno njenim uređenjem, odnosom između različitih njenih institucija itd. Ali, naravno da iza „tehničkog“ izbora republikanskog ili vladarskog uređenja države leži određena ideja i uverenje koji potom diktiraju način „tehničkog“ ustrojstva – Gvičardini nije nikada sebi postavio pitanje, za razliku od Makjavelija, u sferi čiste teorije, jer je doživeo politiku kao odnos snaga i interesa u neprestanom empirijskom sučeljavanju s njima, što ga je vodilo da se bavi konkretnim situacijama i interesima u igri. S druge strane, njegovo poimanje uređenja države predstavljalo je izvesnu pomirljivu verziju koja nije drastično sučeljavala dva načina uređenja, demokratski i apsolutistički, za koja je smatrao da su oba loša onako kako su bila pojmljena u Firenci onoga doba – on jeste bio za učestvovanje što većeg broja ljudi u politici (demokratski princip), ali bi odluke valjalo poveravati „mudracima“, onima koji imaju znanja, iskustva i načina da predvode državu (oligarhijski princip). To je mešoviti model vladavine za koji je „tehničar“ Gvičardini mislio da može da odgovara što Republici, što vladavini Medičija. Istovremeno, Gvičardini je bio vrlo ambiciozan, ponosit čovek svestan svoje vrednosti koji je znao da želi da uspe u životu (u jednom trenutku je mislio da postane kardinal, oženio se devojkom iz moćne porodice kako bi imao njihovu podršku), ali i sam je u jednoj napomeni rekao „ambicija nije za osudu i ne treba kuditi onoga ko želi da dosegne slavu poštenim i časnim načinom; upravo ti ljudi čine velike i izuzetne stvari, a ko nema te želje, haldnog je duha, sklonog dokolici, a ne delima“.

USPESI – U Firentinskoj republici, sa svim njenim problemima koje smo već pominjali, Gvičardini ne počinje odmah da se bavi politikom, već postaje zastupnik, advokat, i piše

(celog života je zadržao običaj da na papir stavlja svoja promišljanja), već tada prihvatajući pozicije „ottimati“, odličnih građana, i ukazujući na manjkavosti narodne vlasti. Početak karijere je sjajan: sa nešto više od 28 godina – republika je morala da napiše posebnu odluku zbog njegovih godina – postaje 1512. izaslanik Firence u Španiji kod Ferdinanda Katoličkog. To iskustvo mu omogućava da prevaziđe komunalni pogled na probleme i da se suoči sa međunarodnim odnosima i problemima: to će i označiti definitivni izbor političke karijere. Nije slučajno što upravo u Španiji piše Discorso di Logrogno koji predstavlja smireno analiziranje situacije u firentinskoj republici, ali ukazuje i na elaboraciju državnog uređenja koja je drugačija od njegovih prethodnih stavova.

Kada je pala republika i kada su se vratili Mediči, po povratku iz Španije, približava se Medičijima i 1516. ulazi u službu papske kurije, prvo kao zastupnik biskupskog veća, potom kao upravnik Modene i Ređa Emilije (1517-22), a potom kao poglavar Romanje (1523); diplomata je koji neumorno radi na osnivanju saveza Konjak, i glavni zapovednik papske vojske u ratu Klementa VII i Karla V. Za sve to vreme, između raznih zaduženja, zahvaljujući iskustvima s raznim ljudima i situacijama, promišlja o ponašanju ljudi i događajima, izriče misli sugestivne mudrosti: radi, dakle, na Ricordi.

NEUSPESI – Vezani su, u periodu 1527-30, za niz promena na političkoj sceni: posle „sacco di Roma“ 1527. kao spojeni sudovi počinju da se raspadaju njegove tačke oslonca – kriza papske politike, proterivanje Medičija iz Firence, Gvičardini je u nemilosti u Rimu a istovremeno ga u Firenci optužuju zbog rada za pape Medičije, kao a i da je ukrao novac namenjen vojsci. Iako je dokazao da to nije tačno, ipak je prinuđen da se povuče, prvo u vilu u Finoketu, a potom u Santa Margerita a Montiči blizu Arčetrija. Situacija u firentinskoj republici je teška, carska vojska je opkolila grad, a Gvičardini prati papu Klementa VII na sastanak s Karlom V u Bolonju gde se ovi dogovaraju da će se Mediči vratiti u Firencu; zbog toga je Gvičardini optužen da deluje protiv republike i osuđen je u odsustvu i zaplenjena mu je imovina. On u Rimu radi na konačnoj redakciji Rikordi. Kapitulacija Firence (1530) i pad republike omogućavaju Gvičardiniju da se vrati u Firencu i da ponovo vrlo aktivno učestvuje u političkom životu – postaje član „Otto di pratica“, magistrature koja nije bila beznačajna. Njegov trud se sada sastoji u tome da ono što je govorio u delima Discorso di Logrogno, prvo, i u Dialogo del Reggimento di Firenze (1521-26), potom, pokuša i da ostvari u praksi. Pokušava da dominaciju Medičija uskladi sa republikanskim institucijama, da se izbegne na svaki način „tiranija“ koja bi samo još više udaljila Medičije od Firence, već da se osnuje stranka „mudrih“ i „vičnih“ odanih Medičijima, koja neće biti lišena političkih funkcija, već će biti predodređena da podnese najveći teret javnih poslova. Ali, došlo je do još jednog neuspeha: Klement VII, koji je Mediči i koji ne može da podnese da se vlast njegove porodice ograničava, udaljava ga iz Firence i poverava mu dužnost upravitelja Bolonje. Gvičardini će ponovo postati savetnik i „čovek države“ 1534. godine na poziv Alesandra Medičija, i potom kod njegovog naslednika Kozima. Ali i to je još jedan poraz: pred neprestanim težnjama ovog vladara da ostvari svoju apsolutnu vlast, Gvičardini će se povući 1537. godine iz javnog života i početi da se bavi istorijom: poslednje godine, sve do smrti 1540, posvetio je pisanju Storia d’Italia.

GVIČARDINI POLITIČKI MISLILAC, INŽENJER DRŽAVE – Nepravedno je potpuno ograničiti Gvičardinija na autora svakako važnih i vrednih „Napomena“, jer se ni njegove napomene ne mogu čitati bez osnovnih znanja o njegovom političkom iskustvu i političkim idejama, budući da prate, tokom govoto čitavog života, njegovo sazrevanje i u političkom i u ljudskom smislu. Nije slučajno što su prvi izdavači „Napomene“ štampali pod nazivom Concetti politici (Venezia, 1578) ili Considerazioni civili (Venezia, 1582).

Da bismo razumeli njegove ideje, moramo se prisetiti situacije u republici – već smo govorili da je posle 1494. godine u vlast ušao dosta širok krug ljudi koji je ograničio mogćnosti moćnih, najviših slojeva, ali je istovremeno i značilo da ne postoji mogućnost odlučivanja, jer su se „ricchi, nobili, grandi, savi“ (tako su ih zvali je to uistinu jesu i bili) svemu suprotstavljali. Kriza je bila najgora u periodu 1498-1502, kada je došlo do izbora gonfalonijera, Pjer Soderini, kao doživotnog; i pomenuli smo da se u tom periodu stvara „mit“ idealne vladavine Lorenca Veličanstvenog. Elem, Gvičardini je u početku zastupao stavove „velikaša“ i njihovog suprotstavljanja republici, jer neprestano govori o manjkavostima koji se mogu sažeti u definiciju „nemogućnosti vladanja“. Ta prva ideja se ipak potom razvija, o čemu svedoči Discorso di Logrogno je Gvičardini prihvata osnovnu demokratsku instituciju, „Consiglio grande“. Međutim kada govorimo o evoluciji, uvek moramo voditi računa o njegovog političkoj prirodi koja je bila vrlo oprezna u analizama i procenjivanjima konkretne istorijske situacije i događaja i koja je bila suštinski konzervativna, odnosno zazirala je od naglih promena i revolucionara raznog tipa. On je bio prvenstveno pragmatični reformator – on prihvata „Consiglio grande“ i doživotnog gonfalonijera, ali pokušava da uspostavi sistem koji bi bio funkcionalan. To se može postići stvaranjem ravnoteže između raznih moći i definisanjem prerogativa raznih institucija u cilju očuvanja slobode koja se ogleda u vladavini zakona koji su iznad interesa pojedinca i tiranina. U tom smislu, valja detaljno razraditi sistem insititucija i ustanoviti njihova zaduženja kako bi se izbeglo da neka institucija poništi drugu. U tome se potpuno razlikuje od Makjavelija, jer je jedini čovek svoga vremena koji državu posmatra sa stanovišta njenog konstituisanja u vidu institucija. MERITOKRATSKA DEMOKRATIJA - dakle, pred opasnošću da doživotni gonfalonijer postane tiranin, on daje moći i „Consiglio grande“, ali između ove dve institucije uspostavlja ravnotežu „senat“ – o čemu još više govori u Dialogo del Reggimento di Firenze. Otvoreno kaže da cilj demokratije nije da svakome osigura da učestvuje u vlasti, jer nisu svi za to sposobni, već da se vlast poveri onima koji imaju spreme i znanja za tako nešto. On je bio otvoreni zagovornik vladavine zakona nad interesima pojedinaca i klasa, ali je isto tako smatrao da se politička praksa, sprovođenje politike mora poveriti određenoj eliti, maloj grupi ljudi koja je bila i jeste u stanju da tokom generacija stekne veštinu neophodnu za vladanje. Dakle, ovo se može protumačiti kao Gvičardinijeva bliskost sa „visokim“ slojevima, njegovim aristokratskim poreklom, ali i suštinskim trezvenim ili pak gorkim stavom kada je čovek i život u pitanju, i – u čemu se nije mnogo razlikovao od Makjavelija – neverovanjem, nepoverenjem prema čovekovoj prirodi.

OD ČOVEKA DRŽAVE DO MORALISTE I ISTORIČARA – Možemo slobodno reći da su „Napomene“ za Gvičardinija predstavljale ono što je Montenj potom definisao kao čovekovu potrebu da sebi stvori neki svoj prostor gde će se nalaziti njegova prava sloboda i gde će biti sam sa sobom. Radio je na rukopisima celog života i to pokazuje

koliko su „Napomene“ bile za njega važne. Na prvom mestu, moramo istaći novinu žanra – nešto slično se moglo pronaći u savetima koje možemo naći u knjigama trgovaca, ili u klasičnim delima sa „sentencama“, rečenicama koje sažimaju efikasno neki sud, ali u sovojoj celini „Napomene“ su novina jer predstavljaju početak one moralističke književnosti (ali u smislu etimologije termina, mores, naravi i ponašanja čoveka). Ovaj žanr neće imati velikog uspeha u italijanskoj književnosti, ali će zato imati velikog odjeka u francukoj, valja pomisliti samo na jednog Montenja, Paskala, La Rošfukoa, Šamfora.

Kao beleženje misli, razmišljanja i raspoloženja, koje se odvija gotovo čitavog života, „Napomene“ imaju, logično, izvesnih kontradikcija, jer je takva i ljudska priroda uostalom kojom se oni najviše bave. Ali je vrlo teško, u njihovoj različitosti, utvrditi osnovnu, suštinsku ideju na kojoj počivaju a da se ne ogrešimo o tekst i o ono što je sam autor želeo. To je ono što je na slavnim i diskutabilnim stranicama uradio De Sanktis kada je istakao da je Gvičardinijeva osnovna ideja „particulare“, posebno, vlastito pitanje i interes, ono što se može neposredno dobiti i ostvariti, jer se ta ideja, koja u raznim svojim oblicima postoji, ne posmatra u svetlu njenog prožimanja sa drugim takođe prisutnim idejama koje joj omeđavaju značenje. Taj obestrašćeni, pragmatični posmatrač empirije, odnosno onog iskustvenog i onoga što ono dozvoljava i omogućava sigurno nije mogao biti blizak jednom De Sanktisu, ali ga upravo tako valja doživeti, jer je on kao takav (a i ako se prisetimo njegovih političkih zalaganja) osudio u jednoj „napomeni“ „partikularizam“ koji se ogleda u sticanju materijalnih dobara na račun časti, slave i morala u krajnjoj liniji.

Ali, koje bismo onda to ipak misli izdvojili kao osnovne i noseće u čitavom sistemu? Na prvom mestu tu je suštinski Gvičardinijev pesimizam, odnosno čak ne ni pesimizam, nego svest da je čovek izložen najrazličitijim nedaćama na ovome svetu, a da je on po svojoj prirodi vrlo slab. Gvičardini uopšte ne poznaje onaj Makjavelijev vitalizam i snagu, on samo poseduje svest o strašnom čovekovom stanju i miri se s njom. Jedini izlaz je solidarnost, a to on izražava tako što kaže da se jedino može pokušati ne nanositi zlo drugima i pomoći koliko je to u tvojim moćima. Druga tačka jeste upravo sam čovek, za kojega on ne smatra, kao Makjaveli, da se rađa zao, ali da je svakako sklon zlu (što je u kranjem ishodu isto) i da stoga moraju da postoje zakoni koji bi ljudsko ponašanje uređivali po principu nagrade i kazne; u ponašanju čoveka veoma je važna „discrezione“ – to je sposobnost uviđanja, posmatranja i analiziranja određene situacije, kako bi se uzeli u obzir svi njeni aspekti u konkretnom njenom ostvarenju i tek onda donosili neki uopšteni zaključci koji lišeni ove veze sa neposrednom stvarnošću za Gvičardinija nemaju nikakvu vrednost.

HUMANISTIČKI TRAKTAT

Kako bismo uopšte definisali traktat? Traktat je delo u prozi s jasnom svrhom: analiza nekog problema u različitim njegovim aspektima, dokazivanje neke teze čija se validnost potvrđuje pobijanjem onih njoj suprotstavljenih. Teme traktata mogu biti veoma različite, od etike do politike, od estetike do nauke. Kao i drugi književni žanrovi, i traktat je u klasičnoj grčko-latinskoj kulturi imao primerna ostvarenja: dovoljno je prisetiti se Platonovih traktata, Fedona, Simpozijuma, Timeja, Aristotelove Poetike, do Ciceronovih

Tusculanae disputationes gde likovi u jednoj vili u Tuskolu raspravljaju o moralnim problemima. I iz navedenih primera vidimo da traktat može biti u formi uređenog izlaganja gde se jedan po jedan obrađuju problemi osnovne teme, ili u formi dijaloga. Dijalog postaje naročito delotvoran u ovoj formi obrađivanja problema, jer je moguće otelotvoriti različite pozicije u različitim protagonistima-ličnostima koje učestvuju u dijalogu i učiniti razmenu ideja mnogo neposrednijom. Ova forma, prisutna i u srednjem veku, dovoljno je da se setim Tome Akvinskog, Bonaventure, Dantea, postaje izuzezno popularna u XV i prvoj polovini XVI veka. Šta je tome razlog?-prvi očigledan razlog jeste vraćanje i otkrivanje antičkog sveta gde je ovaj oblik izlaganja bio veoma zastupljen; u najvećoj meri su uticali Platonovi dijalozi – još je u prvoj deceniji XV veka Leonardo Bruni preveo Fedona, Gorgiju i Fedra; ali, ovde bismo se mogli zapitati, zašto baš traktat iz antike, a ne epika ili tragedija, na primer? -Ovde je važno prisetiti se organizacije kulturnog života u humanizmu i renesansi – sećamo se da su to bili „kružoci“, krugovi učenih ljudi – humanista koji su često prerastali u akademije; to su neformalna udruženja ljudi čiji je cilj diskusija s ciljem da se svi u toj diskusiji obrazuju; razgovor se tako postavlja kao najviši oblik izražavanja, a pisana forma tog razgovora je traktat u dijalogu; susreću se i sažimaju dva cilja, potreba za teorijskim uopštavanjem i potreba za formiranjem novog čoveka i dijalog je odlikovao intelektualne i praktične sklonosti ovih ljudi; u okviru ove prakse, kao produžetak dijaloga, postaje prisutna i popularna i epistola (Pođo Bračolini), ali i invektiva (Kolučo Salutati)

TEME – jedna od najvažnijih prisutnih tema, koja opet odražava suštinu samog humanizma i renesanse, jeste ovozemaljski, fizički aspekt čovekovog života, za razliku od prvenstveno srednjovekovnih traktata koji su poništavali ovozemaljski život i ukazivali na potrebu sapasa na onome drugome – tu je na primer, Đanoco Maneti, sa traktatom De dignitate et excellentia hominis, ili Lorenco Valla sa traktatom De voluptate; to je samo prvi stadijum; kada se konačno odredilo da je ovozemaljski, telesni život čovekov dominantan, sledeće pitanje koje se postavlja jeste kakva je čovekova uloga onda, kakvi su njegovi ciljevi; najčešći odgovor jeste: uloga čovekova je u delovanju, u činjenju, stvaranju, u njegovim odnosima s drugima, u društvu, u njegovom učestvovanju ili odbrani društva kojem pripada; možemo reći da se onaj fizički aspekt pretače u konkretnom ostvarenju u „društveni“ dominantni aspekt čovekovog života. FORTUNA I VIRTU – stoga će, u tom konkretnom posmatranju života čoveka i društva, jedna od dominantnih tema biti tema „fortune i vritu“ jer se ovde prelama pitanje mogućnosti ljudskog delovanja – pisaće o tome Salutati, De fato, fortuna et casu, Bracciolini, De varietate fortunae, Leon Battista Alberti, Libri Della Famiglia (1433-34) –

OSNOVE NOVE PEDAGOGIJE

Neminovno se rađa i nova „pedagogija“, odnosno promišljanje „materija“ i metoda studija koji su najbolji za novog čoveka. U mnoštvu dokumenata, dela, možemo izvući neke osnovne postavke:1)prvo mesto se daje studia humanitatis, dakle kulturi, filologiji, istoriografiji, koji ne postoje u srednjovekovnom sistemi trivijuma i kvadrivijuma; nema humaniste koji se nije

zaustavio na univerzalnoj vrednosti literature: ona vodi ka večitim vrednostima, a ne promenljivim, kao pravo, povezuje individuu i večnost; škola elokvencije i stila; preko nje konkretno upoznajemo vrline i mudrost; u ovo vreme Gverino Veroneze postavlja curriculum književnih studija koji će preko jezuitskih škola opstati u svim modernim „klasičnim“ studijama;2)U osnovi ove postavke, leži i onaj „fizički“ aspekt čoveka u toj novoj kulturi koji se ogleda u tome što se razvija kult lepog tela, harmonične kompletnosti lepote i moralnih kvaliteta, fizičke snage i unutrašnje snage itd.3)Na etičkom planu utvrđuju se određene vrline koje su tipične za tog novog čoveka: umerenost, pravičnost, trezvenost, za ženu čednost, što se sve može tumačiti i kao eho hrišćanskih vrednosti; ali su to ovde sada vrednosti čoveka kao „javnog“, „društvenog“ bića, res pubblica, koji pomoću ovih „virtu’“ potvrđuje sebe i vrednosti određenog društva kome pripada (budući da je uglavnom bila reč o upravljačkom sloju ljudi); čovek ne pripada više nekim drugim silama, već sam, posredstvom vrlina i znanja, upravlja svojom sudbinom i sudbinom društva; po klasičnom est unusquique faber fortunae suae.

ITALIJANSKA RENESANSNA KOMEDIJA – ANĐELO BEOLKO RUCANTE

Važna sve veća povezanost komedije, kako raste njena popularnost, sa konkretnom, neposrednom realnošću, uza sve književne pretenzije. Važno je i šta kaže BERNARDO DOVIZI BIBBIENA, u predgovoru svoje komedije Calandria (1513): „nova komedija, u prozi, ne u stihu, moderna, ne drevna, pučka, ne latinska“ – to je prva komedija izvedena na italijanskom u Lionu 1548. u prisustvu Anrija II i Katerine Mediči, kraljice. U svakom slučaju, na renesansnu komediju, kako smo već rekli, prvenstveno utiču Ariosto i Bibjena sa svojim postavkama.

1)Radnja se uglavnom preuzima iz Plauta, ali tu su i „noviji“ podsticaji, Dekameron, prvenstveno, odnosno novela, iz kojeg se preuzimaju zapleti, situacije, jezička rešenja, a sama postavka dela (beg od kuge) odgovara ludičkoj postavci pozorišta XVI veka.2)Postojanje prologa koji se preuzima od Plauta, koji je više okrenut ka upoznavanju publike sa radnjom komedije, ali i sve više od Terencija, koji je uspostavljen kao polemika sa određenim pojavama, sve više književnim, pa će poprimati formu tada popularnog dijaloga – „Marescalco“ videćemo, kao prava književna kritika komedije onoga doba;3)Postojanje „fiksiranih“, okamenjenih „tipova“ – koji postaju bliži savremenom svetu – učenjak, koji se bavi sterilnim i zatvorenim sistemom znanja – „Filozof“ Aretinov, Brunov „Candelaio“, a kasnije i hvalisavac, koji će postati tipičan za komediju del’arte. Ali, to su tipovi, nisu karakteri, tako da su ove komedije prevashodno komedije zapleta, jer komičnost sa već unapred utvrđenim tipovima proističe iz zapleta.4)„komičnost značenja“ – pogrešno shvaćene reči i rečenice; „komičnost označenog“ gde jezik postaje svrha samome sebi i gubi bilo kakvu komunikativnu funkciju; stoga jezički varijetet postaje sve važniji pa se komedija definitivno okreće plurilingvizmu i jezičkom eksperimentu; bez obzira što je publika bila određenog tipa, valjalo je na scenu izvesti

različite slojeve i različita zanimanja koji su se morali prepoznavati i po određenom govoru. To se vidi i u veoma vrednoj komediji, „Venecijanka“. A naročito se vidi u delu Anđela Beolka Rucantea.

PRIMER ZA „OKAMENJENE TIPOVE“ IZ PROLOGA ARETINOVE KOMEDIJE MARESCALCO

•... Se io fossi una roffiana, con riverenza parlando, io mi vestirei di bigio, e discinta e scalza con due candele in mano, masticando paternostri e infilzando avemarie, dopo lo avere fiutate tutte le chiese, spierei che ‘l messere non fosse in casa, e comparsa a la porta di madonna, la percoterei pian piano, e impetrato udenza, prima che io venissi al quia, le conterei i miei affanni, i miei digiuni e le mie orazioni, e poi con mille novellette rallegratola, le entrerei ne le sue bellezze, ché tutte gongolano ne lo udir lodare i loro begli occhi, le lor belle mani e la lor gentile aria; e facendo meraviglie del riso, de la favella, de la rossezza de le labbra e de la candidezza de i denti, sguainato fuori una esclamazione direi: o madonna, tutte le belle di Italia non sarebber degne di scalzare un pelo a le vostre ciglia; e tosto che io l’avessi vinta con le arme de le sue lodi, sospirando le dire: la vostra grazia ha mal concio il più leggiadro giovane, il più vago e il più ricco di questa città; e in un tempo le pianterei una lettera in mano, e mi mancarebbeno scuse, cogliendomici il suo marito! E forse li saprei dire altro che lino da filare e uova da covare. Caso che io fossi Madonna schifa-il-poco, che facea de la ciriegia duo bocconi, e di quella cosa uno; tosto che la sopradetta roffiana mi ponesse la lettera in mano, la guarderei prima a questa foggia e in cotal modo, e poi dandole d’una vecchia poltrona nel capo, le direi con le dita in su gli occhi: io, io, ti paio di quelle, an? Incanta-nebbia, beve-bambini, caccia-diavoli; e squarciata e calpesta la carta la sospignerei giù per la scala, e apena toltomela dinanzi, ripigliato i pezzi di essa, e ricongiuntogli insieme, e inteso il tenor suo, mi apprenderei al partito che pigliano le savie; e che la imbasciata mi fosse stata cara, non a la maniera riferita da la apportatrice, ne farei segno a lo amante dal balcone, sorridendo così, e inchinandomigli così e così, vezzeggiando con la testa in cotal guisa, e con la bocca acconcia così stringerei le labbra alquanto, e dipoi le aprirei con certi sospiretti troppo ben tratti dal core con finzione, e avendo le lagrime e le risa a mia posta, torrei la volta a qual puttana si sia. E con tale arte farei lavorare il martello di sorte che chi mi amasse mi trarria dietro la roba con maggior furia che non trasse il core; e non è dottore in Maremma sì scaltrito che sapesse così saviamente riparare ad uno scandolo, come ripareria io col mio marito, caso che lo amico mi fosse trovato in casa. Come farei io bene uno assassinato da Amore; non è Spagnuolo, né Napolitano che mi vincesse di copia di sospiri, di abbondanza di lagrime, e di cerimonia di parole; e tutto pieno di lussuriosi taglietti verrei in campo con il paggio dietromi vestito de i colori donatimi da la diva, e ad ogni passo mi farei forbire le scarpe di terzio pelo, e squassando il pennacchio, con voce sommessa, aggirandomi intorno a le sue mira, biscanterei: “Ogni loco mi attrista ove io non veggio”. Farei fare madrigali in sua laude, e dal Tromboncino componervi suso i canti, e ne la la berretta porterei una impresa, ove fosse suo amo, un delfino e un core, che disciferato vuol dire: amo del fino core. Chi saria quel pazzo che ha paura che la moglie non gli sia rubbata da le mosche e da le zanzare, che sapesse fare un geloso meglio di me? Io suggellerei fino al destro, acciò che gli amanti non venissero

profumati per entrovia a farmi diventare un cornucopia. Né balli, né feste, né comedie, né nozze mi ci coglierieno, né gioveriano supplicazioni di amici, né di parenti; perché balli, feste, comedie e nozze furon trovate da lo dio Cupido per consultare il luogo e il tempo del voi mi intendete. Dio ve ‘l dica come io contrafarei uno avaro, un pidocchioso e un misero. In persona e manu propria adacquerei il vino, e pesarei il pane, e misurerei le menestre, e con le tanaglie non mi si trarria un soldo da le mani, e litigherei due ore un quattrino nel comprare tre libbre di carne, le quali farei trinciare sì sottili, che dieci persone ne trionferebbeno, e farei meco cinque o sei diete prima che io pagassi il salaro al famiglio.Un milite glorioso lascisi mitare a questo fusto...Vegniamo al parasito... Uno di quelli soldati del Tinca farei io benessimo... Vi confesso bene che mi metteria un bestial pensiere di contrafare un signore, perché se io fossi un signore (che Dio me ne guardi) non saprei mai, come loro, non riconoscere fede al servitore, né beneficio di amico, né carnalità di sangue; né potrei con la mia castroneria aggiunger mai a la loro, io non vo’ dire, ignoranza....

NICCOLO’ MACHIAVELLI

CRONOLOGIA ESSENZIALE

•1469 – rodio se, 3. marta, u Firenci.•1498 – izabran za Sekretara; “seconda Cancelleria”.•1500 – Izaslanik kod Luja XII.•1501 – ženi se; imaće šestoro dece, četiri sina i dve ćerke. •1502 – posećuje Čezara Bordžiju, u Urbinu i potom u Imoli.•1503 – Ide u Rim u izaslanstvo posle smrti Pija III; prilika za pisanje “izveštaja”: Descrizione del modo tenuto dal duca Valentino nello ammazzare Vittellozzo Vitelli; Del modo di trattare i popoli della Valdichiana.•1506 – “Nove della milizia”.•1507-11 – U Tirolu kod Maksimilijana, a potom u Veroni (1509); u Minhenu i Francuskoj (1511).•1512 – u Modeni, “Lega santa” odlučuje da se Mediči vrate u Firencu; proteran na godinu dana.•1513 – u februaru zatvoren i mučen zbog sumnje da je učestvovao u zaveri;•1513 – već je počeo da piše o prvih deset knjiga Tita Livija; u drugoj polovini godine napisao je Principe, kako se zaključuje iz pisma prijatelju Frančesku Vetoriju od 10. decembra.•1514 – početkom godine se vraća u Firencu.•1515-16 – nudi Vladaoca Lorencu Medičiju, unuku; počinje da posećuje Orti Oricellari.•1517 – dovršava Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio.•1518 – piše Mandragolu.•1519 – radi na Arte della guerra i piše Vita di Castruccio Castracani.

•1520 – dobija od kardinala Đulija Medičija (budućeg pape Klementa VII) zadatak, u ime Studio pisano i Studio fiorentino, da napiše za dve godine istoriju Firence; dobija 100 florina godišnje.•1525 – Predaje naručiocu, Klementu VII, osam knjiga Istorie fiorentine.•1526 – za izvođenje Mandragole u Faenci, po Gvičardinijevoj zamisli, piše kancone za svaki čin (do izvođenja nije došlo).•1527 – “Sacco di Roma”; pad Medičija, uspostavljanje republike; umire u Firenci 21. juna.

DELA:

1.DISCORSI SOPRA LA PRIMA DECA DI TITO LIVIODelo slobodnije strukture u kojem raspravlja na razne teme preuzete iz dela Tita Livija (59 p.n.e -17. n.e) Ab urbe condita (Od osnivanja Rima), koje se štampalo u grupama od pet (pentadi) ili deset knjiga (decadi, deche). Sastoji se iz 3 knjige: prva, unutrašnja politika, druga, spoljna politika, treća, raznolika, o važnim ličnostima, prilikama, itd.

2.PRINCIPE/VLADALACTraktat koji se sastoji iz “Posvete” i 26 poglavlja koja imaju naslove na latinskom i istovremeno predstavljaju i teme poglavlja (postoje i naslovi na italijanskom, sam Makjaveli ih je preveo). Počinje nabrajanjem oblika i načina stvaranja država, preispituje pojedine slučajeve; potom govori o vojsci, o ponašanju, “vritu’” vladaoca i daje savete; poslednja tri poglavlja predstavljaju zaokruživanje materije (DELO JE OBAVEZNA LEKTIRA)

3.ARTE DELLA GUERRATraktat u dijalogu u sedam knjiga o veštini ratovanja; dijalog se odvija u Orti Oricellari, pravi protagonista je Fabricio Kolona, slavni vojskogođa, a glavni sagovornik mu je Kozimo Ručelai, Makjavelijev prijatelj. Problem plaćeničke vojske, ističe važnost pešadije (nasuprot konjici), ne ceni artiljeriju; primer su rimske legije, po čijem se modelu pravi novi rod “ordine terzo”: 5000 vojnika podeljenih na deset jedinica.

4.ISTORIE FIORENTINEU osam knjiga: I – uvod i karatak pregled događaja od pada Rima do 1424, kao neophodan uvod za potonje događaje; II – događaji u Firenci do 1353; III – događaji do 1422; ostale knjige su posvećene detaljno događajima sve do smrti Lorenca, 1492. Delo nema neku veliku istorijsku vrednost; služi se hronikama i ne brine ga tačnost podataka, čak vrlo često ih sam menja; ali, je važno jer se i u njemu bavi važnim teorijskim pitanjima, državom, vojskom, ustrojstvom vlasti.

KNJIŽEVNA DELA:•Mandragola – komedija.•Clizia – komedija koja preuzima radnju Plautove Casina i govori o zaljubljivanju starog meser Nikomaka i ismevanjima koja ga prate.•Dialogo intorno alla nostra lingua (1514?)

•Belfagor arcidiavolo.•Capitoli i Canti carnascialleschi.

Život Nikole Makjavelija određen je jednim važnim događajem – odnosno, preciznije govoreći, važnim prelomom – o čemu valja vrlo voditi računa kako bi se moglo razumeti njegovo delo i mnoga od promišljanja koja su za njega važna: naime, posle 14 godina službe u telima firentinske republike, sa svoje 43 godine, Makjaveli, po povratku Medičija u Firencu, biva smenjen, i prvo prinuđen na godinu dana progonstva izvan grada, a potom, februara 1513. godine, zbog sumnje da je bio učesnik u zaveri protiv Medičija, biva zatočen i mučen u tamnici. Ostatak svog života, i pored pokušaja da se približi prvo Medičijima, a potom i ponovo uspostavljenoj republici (1527), neće više učestvovati u izvršavanju vlasti, odnosno neće više imati priliku da se na konkretan način bavi politikom. U ovom drugom delu njegovog života nastaje gotovo čitavo njegovo delo, i političko i književno, što se sigurno ne može jednostavno tumačiti kao logična posledica prinudnog „otiuma“, već kao izražavanje na teorijskom planu one njegove „političke vokacije“ – deo ličnosti koji je od suštinske važnosti za Makjavelija – kojoj je bilo onemogućeno da se pretoči i u praktično delovanje, kojoj je zapravo nedostajala „occasione“ (prilika, jedan od važnih pojmova u Makjavelijevoj političkoj teoriji, a kojem ćemo podrobnije govoriti naknadno).

SEKRETAR REPUBLIKE – Makjaveli se rodio u Firenci 1469. godine, u porodici starog imena i stare slave, koja već u to doba nije imala odgovarajuću ekonomsku stabilnost; nisu živeli u siromaštvu, ali nisu ni mogli da se ne bave materijalnim pitanjima preživljavanja. Makjaveli odrasta u ambijentu koji je okrenut kulturnim pitanjima (otac je bio pravnik i humanista), ali o njegovom pravom obrazovanju ne znamo mnogo: znao je latinski, muziku, klasične autore italijanske književnosti, a neizvesno je, postoje opravdane sumnje, da je znao grčki. Ali, živeći u Firenci Lorenca Veličanstvenog i sam je morao da prihvati humanističku atmosferu u najširem smislu; tako, samo da bismo dali neki primer te humanističke atmosfere, kada počinje da radi kao sekretar Republike, njegov kolega i sekretar takođe „prima Cancelleria“ jeste dokazani humanista Marčelo Virđilio Adrijani, učenik Kristofora Landina i Anđela Policijana, nastavljač tradicije slavnih humanista-sekretara poput Količa Salutatija i Leonarda Brunija, i njegov uticaj na Makjavelija nije mali; isto tako, kada je 1502. godine bio u ulozi izaslanika Firence kod Čezara Bordžije, ima potrebu da pročita Plutarhove Živote i traži ih uporno od prijatelja, kao da pred ovim savremenim junakom ima potrebu da uspostavi dijalog i sa antičkim junacima, onim koje je Plutarh opisao. Važno je, dakle, podvući da je Makjaveli kao zreo čovek nastavio da čita i da proučava dela kako bi odgovorio na probleme koji su ga mučili, tako da je kultura za njega bila neprestano sticanje novih saznanja, i u mladosti i u zrelom dobu, koja su uvek bila neposredno povezana s događanjima i promišljanjima njegovoga vremena i života; ta, dakle, kultura nije bila nekakva lepa i raznovrsna spoljašnjost, već je bila usredsređena na centralne probleme koji su ga zaokupljali – politika, istorija, poezija. Godine 1498. izabran je za Skeretara Republike sa zadatkom da vodi „seconda Cancelleria“, drugim rečima postaje nameštenik, službenik značajnog ranga, sa zadatkom da proučava administrativne i političke probleme Republike; otuda poslanstva kako bi dobio neposredna saznanja, izveštaji vladi, kontakti s političkim protagonistima. Makjaveli je posmatrač na dobroj poziciji, ali nije protagonista u prvom

planu, nije neposredno odgovoran niti aktivan čak ni kao izaslanik. A bio je često izaslanik: u julu 1500. i 1504. godine izaslan je kod Luja XII, 1502. kao što smo rekli kod Čezara Bordžije, 1507. kod cara Maksimilijana. Ovih godina nastaju i prvi Makjavelijevi spisi, Del modo di trattare i popoli della Valdichina ribellati, 1503; Discorso sopra le cose dell’Alemagna e sopra l’imperatore, 1509 – u kojima nije teško uočiti elemente koji će se pojaviti, ali u mnogo složenijem i promišljenijem vidu, u najvažnijim delima: bavljenje konkretnim stvarima, lucidnost kojom se izdvajaju svi bitni elementi određene političke situacije. Ali, nisu toliko važni ovi počeci u smislu praćenja nekog teorijsko-političkog razvoja Makjavelijeve misli, koliko je važni ukazati na činjenicu da situacija Firence iz tih godina nameće posebno kao važno pitanje političko-institucionalne probleme. Progon Medičija (1494) omogućio je uspostavljanje republikanskog režima na koji utiču i Savonarolini stavovi, pa on biva okrenut ka verskom i demokratskom radikalizmu, širi se političko telo uspostavljanjem „Consiglio Maggiore“ (o Grande) kojem su pripisana veoma velika ovlašćenja (pored zakonodavnog i sudskog, tu je i politička moć jer sada Veliko veće bira članove Sinjorije i drugih izvršnih tela). Ali princip rotacije članova Veća – koji su u zvanju većnika samo šest meseci – uvodi nestabilnost u izvršavanje vlasti. Služeći se ovom kritičnom situacijom aristokratija je konačno uspela da progura reformu po kojoj je najviše zvanje u republici, Gonfalonijer, postaje doživotno zvanje, poput dužda u Veneciji, pa je tako umanjen demokratski uticaj. Tako je za doživotnog Gonfalonijera 1502. izabran Pjer Soderini, ali ni ovo rešenje – iako pozitivno u izvesnim aspektima – nije uspelo da neutrališe snage koje su se borile za restauraciju režima Medičija, što zbog konkretnih interesa, što zbog idealizovanja stabilne vladavine koju je porodica nekada održavala. U svakom slučaju, valja još jednom ponoviti, problemi o kojima će vrlo brzo Makjaveli pisati – republika ili kneževina, vršenje vlasti, rađanje i opstajanje određenih institucionalnih ustrojstava, jesu problemi svakodnevice i problemi firentinske republike (1494-1512).

MARGINALIZOVANOST I POLITIČKO PROMIŠLJANJE – Mediči se konačno vraćaju na vlast 1512. godine, uz podršku saveza Lega santa, Svetog saveza, a 1513. godine Đovani Mediči, Lorencov sin, postaje papa Leon X. Restauracija podrazumeva i ukidanje republičkog političko-institucionalnog ustrojstva, te se Makjaveli se našao među „odstranjenima“. U čuvenom pismu autor Vladaoca je na jedinstven način opisao svoj položaj intelektualca i čoveka u tom periodu: konstatovanje osrednjosti života koji vodi zbog prinudnog „otiuma“ i skrajnutosti, ali i svest o vlastitoj vrednosti, o 15 godina provedenih „proučavajući veštinu državničku“, bolno saznanje da je pretrpeo nepravdu, kao i isticanje vlastite moralne čvrstine („svedok moje odanosti i dobrote jeste moje siromaštvo“). Izlaz iz ove mučne situacije Makjaveli pronalazi u intelektualnoj aktivnosti, u promišljanju političkih problema koje je iznela na površinu firentinska republika. Ali, na iskustvo sekretara on sada pridodaje i nauk iz drevnih autora. Iščitavanje klasičnih dela (istoričara, Livija pre svih) sigurno mu služi i da zaboravi svoj položaj (sam kaže u pismu prijatelju „četiri sata ne osećam nikakvu muku, zaboravljam sve probleme, ne plašim se siromaštva, ne strahujem od smrti: sav se prebacujem k njima“), ali se to ne pretvara u beg od stvarnosti, već u još dublje pronicanje vlastitog vremena. Tako nastaju i Vladalac i Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio.AMBIVALENTNOST POZICIJA – Ali, bilo bi potpuno pogrešno zamišljati Makjavelija u neprestanoj meditaciji nad starim tekstovima. U suštini, kako to pokazuju razna

svedočanstva, među kojima ponajviše sama pisma, Makjaveli je bio čovek izuzetno živog duha, spreman da se našali i na svoj i na tuđ račun, otvoren za najrazličitije aspekte ljudskog života, ali i kreativnosti: pored „ozbiljnih“ političkih dela, Makjaveli piše i komediju Mandragola, piše novelu Blefagor arcidiavolo, na primer; niti je njegova pozicija marginalizovanog čoveka znak da je bio potpuno usamljen: pored „prijatelja“ Vetorija i Gvičardinija s kojima se redovno dopisuje, tu su i sastanci s grupom firentinskih intelektualaca koji su se okupljali u „Orti Oricellari“ (vrtovi plate Rucellai), od 1516. naročito. Na tim sastancima raspravljalo se, na osnovu antičkih tekstova pre svega, o demokratskim vrednostima društva, a uzdizanje republikanskog Rima je i način da se pruži alternativa režimu Medičija. Upravo će u Discorsi odjekivati mnoge od tema koje su bile predmet rasprava društva u „Orti Oricellari“. Ipak, istovremeno Makjaveli pokušava i da se približi Medičijevima, pa će tako Vladaoca posvetiti Lorencu Medičiju (unuku), piše Vetoriju da se zauzme kod Lava X za njega, a na kraju, 1520. od Medičija dobija zaduženje, i nadoknadu, da napiše istoriju Firence – tako nastaju Istorie fiorentine. Nama je danas lako suditi i to označavati kao „ambivalentnost“; jeste tačno da je u to doba položaj intelektualca bio neminovno određen njegovom dvorskom pripadnošću, te i da je Makjaveli sasvim izvesno bio prinuđen da i sam pokuša da do tog položaja dođe. Sasvim je, pak, izvesno da se ne mogu lako izmiriti takve različite pozicije, na koje ga je vreme nagonilo, i da je za to i sam svojim životom platio. Naime, kada su Mediči proterani i kada je 1527. godine uspostavljena ponovo republika, Makjaveli je zatražio da ga postave ponovo za sekretara, ali ta molba nije uslišena upravo zbog prethodnih odnosa s porodicom Mediči (iako, s druge strane, valja znati da je zavera protiv Đulijana Medičija 1522. godine bila organizovana od strane mladih ljudi koji su pohađali kružok iz „Orti Oricellari“ i da su, po svedočenju jednog od njih, Jakopa Nardija, bili između ostalog inspirisani i Makjaveljevim govorima o demokratiji i republikanskom uređenju).

OSNOVNI POSTULATI MAKJAVELIJEVOG POLITIČKOG PROMIŠLJANJA – Tokom pet-šest godina, od 1512. do 1518, nastaju Vladalac i Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio kao istorijsko-politička dela, drugačija od mnogih savremenih mu, barem po jednome: to nije samo svođenje računa, rad istoričara, već i pravljenje planova za sređivanje te sadašnjosti, jasno ukazivanje na rešenja i na načine ponašanja kojima se može prevazići „propast“, davanje odgovora na pitanje „šta činiti?“. Reč je o sistemu, koji poseduje svoje kontradikcije, ali koji jasno ukazuje na osnovne, važne probleme koji tokom pisanja dela bivaju produbljeni i koji tako čine osnovu njegovog sistema i teorije. Sada ćemo pogledati koje su to osnovne tačke i problemi kako bismo potom mogli da govorimo o delima ponaosob.

Nepromenljiva zla priroda čovekova – Neko ko pokušava da prouči mehanizme života u društvu, stvaranje, trajanje i nestajanje država, mora prvo da se suoči sa preliminarnim problemom: mora da definiše ljudsku prirodu, da zna kakve su osnovne karakteristike čoveka, koji je istovremeno i subjekat i objekat tih mehanizama, odnosno osnovna „materija“ čitave građevine. Makjavelijev odgovor je kategoričan i često istican: čovek je u osnovi zao, pohlepan, zaboravlja gubitak oca ali ne zaboravlja gubitak imanja, ne čini nikada dobro sem iz nužde i koristi. Možemo se upitati da li je ovakva čovekova priroda za Makjavelija istorijska kategorija (dakle, proizvod i posledica uslova u kojima čovek živi) ili „ontološka“ (prirođena njegovom biću). Kao što je već rečeno, u isto vreme kada

je Makjaveli pisao svoja dela, Luter je govorio o suštinskom grehu čoveka, o čoveku kao slugi pohote kojega spašava samo prepuštanje božjoj milosti, ali Makjaveli ne veruje u dogmu prvobitnog greha niti u čovekovo iskupljenje na nekom drugom svetu, ali je i za njega, sa stanovišta čovekovog života na zemlji, rezultat stanja isti: ljudska priroda je nepopravljivo loša, to ljudsko zlo je večito i nepromenljivo. Greh je sveden u okvire ovozemaljskog, ali nije istorijska činjenica koja se u procesu progresa čovečanstva može izmeniti (što je teza iluminizma), već kao istina koja je vladala i uvek će vladati ljudskom istorijom. Ova preliminarna teza o ljudskoj prirodi je od suštinske važnosti da bi se pratila i razumela Makjavelijeva misao; kaže: „neophodno je da onaj ko upravlja republikom i ko uređuje njene zakone pretpostavi da su svi ljudi zli i da će oni uvek pokazati zlo svoje duše kada god im se za to ukaže prilika“. Ovo tvrđenje valja upotpuniti drugim postulatom: takva ljudska priroda je nepromenljiva i ne menja se, bez obzira što protiče vreme, kao što se ne menjaju ni zakoni koji upravljaju vasionom niti njeni elementi, sunce, mesec itd. Reč je o drugoj važnoj pretpostavci, jer od nje zavisi postojanje opštih i večito važećih pravila (koja su moguća samo ako je „materija“, dakle ovde čovek, konstantan i nepromenljiv), što važnost proučavanja istorije iz koje se ta večita pravila mogu naučiti. Fortuna i virtu’ – Od dolaska Karla VIII pa nadalje Makjaveli i njegovi savremenici su iskusili stanje večite nestalnosti i neprestanih dramatičnih promena, svrgavanja vladajućih porodica i sinjorija, razvrgnuti savezi: ono što se događalo prevazilazilo je mogućnost bilo kakvog predviđanja, bilo je „fuora di ogni umana coniettura“. I u takvoj situaciji pitali su se Makjaveli i njegovi savremenici, kakva je moć čovekova da planira i usmerava vlastitu istoriju i postojanje? U kojoj meri čovekova „prudenzia“ utiče na „cose del mondo“? To je stara tema, odnos između „virtu’“ i „fortune“ o kojoj su traktati XV veka naveliko govorili, a o čemu je i Makjaveli prinuđen da razmišlja jer se način rešavanja problema razlikuje u zavisnosti od mogućnosti koje čovek svome delovanju pripisuje. Na ovaj problem Makjaveli ne daje uvek iste odgovore, vraća se često i pokušava da objasni i bude precizniji, opravdavajući svoje pozicije antičkim i savremenim primerima. Sve te oscilacije lako možemo uočiti u tekstovima, ali ovde možemo samo reći da je rešenje koje nudi Makjaveli kompleksinije od onih koja su se pojavila u njegovo doba. U najkraćem, Makjaveli preuzima i daje teorijsko objašnjenje pojmovima „virtu’“ i „fortune“ koji se pojavljuju još u Dekameronu, još više ističući njijhovu potpunu laičku vrednost: „fortuna“ je skup ovozemaljskih i istorijskih činjenica, splet elemenata koji čine teren na kojem se prikazuje „virtu’“, „occasione“ da bi se pokazala prava vrednost; „virtu’“ je, pak, način postojanja, zbir vrednosti koje su potpuno ovozemaljske i laičke: sposobnost da se proceni neka situacija i planira delovanje, smelost, brzina odluke, vojničke vrednosti. Istorijska zbivanja, uspesi i porazi čoveka zavise od ove dve sile, „fortuna“ i „virtu’“, jer ukoliko ne postoji „occasione“, „virtu’“ nema načina da se prikaže, a s druge strane, ako postoji „occasione“ ali nema onog ko je „virtuoso“ i ko bi je iskoristio, ona ostaje čista mogućnost koja se nije pretočila u istorijsku datost. Makjaveli na kraju kaže da je odnos između „virtu’“ i „fortune“ pola-pola, ali tu Makjaveli, suštinski pesimista, ne može da odoli svom zadivljenom pogledu prema ljudima od akcije, koji uistinu jesu u stanju da opravdaju ovakvu vrstu procene. Međutim, ovaj odnos postaje još puniji i bogatiji kada naš autor počne da govori o različitim primerima, o smenjivanju prilika, odnosno promenama fortune i kada počne da objašnjava da je zadatak onog ko je „vrituoso“ da uoči da su prilike izmenjene i da tim

prilikama prilagodi svoje delovanje koje ne može biti isto kada su prilike bile drugačije; dakle, zaključujemo da „virtu’“ između ostalog, nije doslednost koja je svrha samoj sebi, već sposobnost da se prilagodimo novoj situaciji.

Ovo su samo osnovni, preliminarni stavovi na koje se poziva Makjaveli u pravljenju svoje teorije i koji služe kao osnov za izgradnju mnogo složenijeg sistema nego što je ovaj koji smo upravo pomenuli.Vladalac kao „occasione – i sam „Vladalac“ nastaje kao proizvod određene „occasione“, jer se sa izvesnošću zna da je Makjaveli napustio pisanje Discorsi, posle 15 poglavlja, da bi se u potpunosti posvetio „Vladaocu“ koji je napisan, sem posvete i poslednjeg poglavlja, između jula i decembra 1513. godine. Makjaveli drži da se naziru velike mogućnosti, smatra da se trenutno strašno stanje može na neki način rešiti, uz pomoć Medičija, i pokušava da pridruži i svoj glas u stvaranju tog velikog političkog plana koji bi ponudio rešenje i izlaz iz trenutne situacije. Ne treba, međutim, smetnuti s uma da se i „Vladalac“ ima čitati paralelno s drugim delima, odnosno s „Discorsi“ i „Arte della guerra“ jer će se Makjaveli u svima njima baviti određenim važnim problemima kada je država i državno uređenje u pitanju. Dakle ti problemi su sledeći:1.Problem vojske – prvi problem za onoga ko želi efikasnu državu, drugačiju od onih italijanskih koje su se pokazale kao nespremne da odgovore na bilo kakav izazov, jeste posedovanje vlastite vojske i napuštanje prakse plaćeničke vojske, „milizie mercenarie“, koje su spremne na izdaju ili na ucenu. To je Makjaveli analizirao u „Vladaocu“, često pominje to pitanje u „Discorsi“, a problemu vojske je posvetio i ceo traktat, „Arte della guerra“ (dostupan i u prevodu na srpski). Naravno, polemika protiv plaćeničke vojske nije novina (Petrarka), ali valja ovde reći da Makjavelijeve pozicije proističu i iz konkretnih, realnih situacija: za vreme svog mandata kao sekretara, on je između 1505. i 1506. godine pokušavao da progura zakon po kojem bi se u republici „stvorila stalna vojska, borbena, s ljudima sa firentinske teritorije“, dakle ne plaćenicima, već koji će se odazivati na poziv vlasti: to je bila neka vrsta obaveznog vojnog roka. Godine 1506. Consiglio Maggiore je usvojilo zakon kojim se ustanovljavala domaća vojska (zakon koji je sačinio Makjaveli), i osnovalo je novo telo koje je trebalo da se bavi samo pitanjem vojske, čiji je sekretar postao naravno Makjaveli, to su Nove ufficiali della ordinanza e milizia fiorentina (popularno nazvane Nove della milizia).2.Religija – posle vojske, koja je doživljena kao osnovni element efikasne države, po važnosti dolazi pitanje religije koju Makjaveli posmatra u njenom suštinskom i konstitutivnom značenju za državu, ali u smislu rezultata i posledica koje život u društvu od nje ima, dakle u potpuno laičkom i pragmatičnom smislu. Religija služi (služila je, jer ovo se izriče u „Discorsi), „da se upravlja vojskom, da se podstiče narod, da se ljudi drže dobrima i da se zli srame“, te vladari valja da zadrže religiju određene države jer će im biti lakše da njihovu države održe u mirnom i dobrom stanju. Dakle, ovde se pitanje religije posmatra samo sa stanovišta njenog doprinosa efikasnosti vladanja i države, a u tom smislu se ima i razumeti dalje njegovo promišljanje ovog problema: a) on više ceni pagansku religiju, koja slavi junaštvo, odanost domovini, aktivni život, nasuprot hrišćanstvu koje zapravo zagovara odbacivanje ovoga sveta i vrednuje aspekte života koji ne doprinose društvu kao celini, kao što su asketizam i molitva; tu je naravno i b) silovita polemika protiv crkve, odnosno protiv papske kurije, jer je ona krivac, budući da podrazumeva i teoritorije, što vladar ne može da se osloni na religiju o svom vladanju.

3.Autonomija političara – Već smo videli iz svega prethodno rečenog da Makjaveli nijedno pitanje s kojim se suočava ne posmatra izdvojeno i za sebe, već su ona sva podređena osnovnoj svrsi – dobrom i efikasnom funkcionisanju države. U tom smislu, ni procena ljudskog ponašanja nije načinjena u odnosu na uopštene moralne sudove, već u odnosu na političko delovanje i delotvornost. Iako u drugim delima nema tako očiglednih pokazatelja, naročito u „Vladaocu“ postoji momenat podučavanja i davanja saveta, što je česta situacija u traktatima ovoga tipa, ali su ti saveti dijametralno suprotni s onim do tada pristunim – tako dobrota, darežljivost, držanje zadate reči nisu za Makjvelija a priori dobre osobine ukoliko štete državi, a „vritu’“ mogu postati i surovost, prevara, upotreba sile, lukavstvo, sve ono što je sadržano u slici „lava i lisice“. Dakle, tradicionalni moral zamenjen je političkim moralom. I Makjaveli će, naravno, reći da bi bilo dobro da se odnos između vladara i podanika zasniva na poštovanju i ljubavi, ali zna takođe da je za dobrobit funkcionisanja države da je bolje da se vladara boje nego da ga vole, jer je ljubav „obaveza“, odnos poštovanja i zahvalnosti koji se „zbog toga što su ljudi zli, u svakoj prlici krši zbog vlastite koristi“. Strah je motivisan zaziranjem od kazne koja odvraća od svake neposlušnosti ili kršenja pravila. Ali, i to valja istaći, Makjaveli nije ciničan, pre je hrabar, jer se ne može prenebreći njegova suštinski tužna konstatacija da postoji ogroman ambis između onoga kako bi valjalo živeti i kako se uistinu živi i kada gorko zaključuje: „čovek koji želi da dosledno bude dobar, mora da propadne među tolikima koji nisu dobri“. I upravo ka onome „kako se živi“, a ne kako bi trebalo da se živi, on upravlja svoj pogled (to je taj Makjavelijev realizam), da bi učinio nešto korisno, jer kakvog bi smisla imalo pričati o republikama i kneževinama koje nikada nisu postojale uistinu? I taj realizam ne može da ide ruku pod ruku s jednostavnim rešenjima, on ima svoju cenu, i to vrlo često visoku.

ZAKLJUČNE NAPOMENE – Osnovna Makjavelijeva novina jeste ta što objektivno i lucidno posmatra stvarnost oko sebe koju je on sam nazvao „realta’ effetuale“, odnosno realnost u njenoj istorijskoj konkretnosti, u odnosu snaga koje određuju njeno oblikovanje i u odnosu na delovanje čoveka koji može ili ne može da pretoči neke svoje zamisli u delo. Ovo odbacivanje željenih situacija, bega od stvarnosti, i vrednovanje činjenične stvarnosti, sveta kakav je a ne kakav bi trebalo da bude, predstavlja upravo onaj politički realizam koji omogućava da se stvore osnove za političke nauke koje imaju svoje zakone i kriterijume vrednovanja, odnosno svoju samostalnost. Dakle, nauka o politici u smislu koji nauka počinje da dobija u renesansi, s Leonardom i posle s Galilejem, teoretičarom moderne nauke: kao što postoje načela ili nepromenljivi zakoni koji upravljaju prirodnim pojavama, tako postoje načela ili zakoni takođe nepromenljvi koji upravljaju ljudskim događajima u njihovoj raznolikosti i promenljivosti; kao što je priroda učiteljica naučnika koji valja da zna da pročita njen jezik, tako je istorija učiteljica političara koji mora da zna da razume lekciju i da izvuče pouku iz prošlosti, kako bi mogao da ostvari u datom trenutku i situaciji ono što mu istorija neumitno pokazuje; kao što nauka o prirodnim zakonima ustanovljava posledice i može da predvidi buduća dešavanja, tako i političar iz zakona koji upravljaju ljudskom prirodom može da izvuče posledice i da planira budućnost“. Upravo taj realizam daje Makjaveliju onu veoma važnu svest o krizi, i omogućava mu da gleda u dno „propasti“, koja je zajednička i njemu i Gvičardiniju kao osnovna tema. Upravo zbog tog realizma Makjaveli je u stanju

da uvidi kakva je razlika između velikih monarhija, Francuske i Španije, protagonista moderne istorije, i italijanskih sinjorija, shvata da je neophodna centralizovana i efikasna država sa sopstvenom vojskom, da je važna politička odgovornost Crkve, i da se slabost koju su prikrili sjajni renesansni dovorovi na kraju pokazala u svoj svojoj surovosti: „Verovali su naši italijanski vladari da im je dovoljno da za stolom smisle neki mudar odgovor, da se okite dragim kamenjem i zlatom, a nisu primećivali jasni da su se spremali da postanu plenom onoga ko ih prvi napadne“.

Upravo iz ove dijagnoze krize u Makjavelija se rađa – za razliku od Gvičardinija – „borbeni individualizam“, to jest napor da se stanje izmeni, da se prebrode nedaće, da se oslobodi „varvarske vlasti“. A budući da za propast narodi nisu krivi, već njihovi vladari, neophodna je nova figura vladara koju iscrtava Makjaveli. To je opet isticanje individualne snage čoveka, njegove moći da se suoči sa svim u životu. Makjaveli daje čoveku, verujući u njegove moći, ogromnu odgovornost jer on više nema odstupnicu – sve zavisi od njega. To je nova vrsta junaka, čak i tragičnog junaka, jer ne smemo zaboraviti da Makjaveli smatra da je ovaj svet prepun zamki i nepredviljivosti, samim tim je poduhvat svakog čoveka mnogo veći herojski čin jer zna da vrlo lako u toj borbi može izgubiti. Kao što se i desilo s njegovim omiljenim junakom, Čezarom Bordžijom, kojemu su se isprečile, i pored njegove odvažnosti, nepremostive sile, u vidu prerane smrti oca Aleksandra i njegove takođe prerane bolesti.

UNUTRAŠNJI I SPOLJAŠNJI PROBLEMI TEORIJE MAKJAVELIJEVE – Postoje nekolike problematične tačke u Makjavelijevom sistemu, za koje se čini da ni on sam, u svojoj postavci, nije želeo da ih do kraja razreši jer su bile u drugom planu. Na prvom mestu je problem uređenja države: da li je Makjaveli za republiku ili za kneževinu, monarhiju? Mnogo se pisalo o ovom problemu, ali konačni odgovor ne postoji (jer u „Discorsi“ insistira na dobrobiti rimske republike, sukobu klasa iz kojeg niču dobri zakoni, a suprotno u „Vladaocu“); u svakom slučaju, Makjavelija realistu i ne interesuje mnogo ovo pitanje jer on prvenstveno, na opštem planu, državu, svaku državnu organizaciju, posmatra kao nephodnu kočnicu ljudskoj zlobi (zakoni itd.), a u istorijskom smislu država je neophodno sredstvo kako bi se italijanska provincija izvukla iz aktuelne „propasti“. Dakle, za Makjavelija je važno uspostavljanje države, kakve, to je drugo pitanje. Ovo pitanje, naravno, povlači i pitanje odnosa pojedinca i društva, šta je njemu bliže: u „Vladaocu“ slavi pojedinca, dok u „Discorsi“ ističe snagu i važnost funkcionisanja društva. Isto tako, u poslednjem poglavlju „Vladaoca“, ističe se važnost „puka“ koji je prethodno bio posmatran samo kao sredstvo vladara, a i koncept vojske Makjavelijeve nije moguć ukoliko se zadrži odnos vladara i podanika, i ukoliko država nije doživljena kao res pubblica, odnosno država svih, a ne samo vladara. Ali, do tih pitanja Makjaveli nije došao.

Druga vrsta problema je nastala još za Makjavelijevog života, kao antimakjavelizam koji je odmah u prvi plan stavio gorući problem koje je izazvalo Makjavelijevo delo – odnos između morala i politike. Makjaveli je ogolio, otkrio neumoljivu logiku političkog života – korist, prevara, sila – i naučno oktriće ne može biti a priori podložno moralnim sudovima, niti je on sam odgovoran što je to tako, već je imao hrabrosti da to iskaže. Primetio je Ruso „to bi bilo isto kao kada bi porodica nekog samoubice, koji se ubio skočivši kroz prozor, napdne Njutna što je otkrio zakon gravitacije“. Ako smo to objasnili, ostaje problem koji je tipičan za svaku teoriju – svaka

teorija koja ne sagledava kompleksnost odnosa, već ističe jednu njegovu karakteristiku neumitno tu karakteristiku pretvara, ne u jednu od činjenica, već u samu suštinsku činjenicu za ceo sistem – to je Makjaveli učinio s ekonomičnošću odnosa, kriterijumom korisnog, a to su učinili i neki drugi važni mislioci u istoriji, poput Frojda ili Marksa.

Da objasnimo – budući da je osnovni cilj stvaranje efikasne države, dakle dobar cilj, Makjaveli se neće kod svakog zasebnog čina pitati da li on ima dobru svrhu, jer je njegova svrha već određena kao dobra; dakle „državni razlog“ postaje jedini kriterijum vrednovanja (u tom smislu potpuno je izvitopereno shvatanje po kojem „cilj opravdava sredstvo“ – to je tačno, ali samo ukoliko je cilj ovaj cilj, koji je jasno istorijski određen). Dakle, Makjaveli ima zasluge što je izdvojio aktivnost političara od druge vrste sudova, jer političara, kao pesnika, kao slikara, cenimo koliko je uspešan u svojoj profesiji, da li je uspeo ili ne da ostvari svoje političke zamisli i koliko su one dobra donele društvu, a ne da li je dobar prema svojim prijateljima. Ali, isto tako u svom sistemu Makjaveli nije išao dalje, jer je i političar svakako deo određenog društva koje počiva na nekim svojim suštinskim vrednostima za koje smatra da su nepovredive. Isto tako, postavlja se pitanje i njegovog poimanja države; on poistovećuje državu i jednog čoveka, što naravno posle 1798. i liberalnog i demokratskog iskustva mi ne možemo danas prihvatiti; ali i u ovome je Makjaveli bio začetnik, jer je on na prvom mestu istakao „prava države“, dok će tek potonji mislioci govoriti i o „pravima pojedinca“ i na koji način izmiriti ta dva vrlo često sučeljena prava.

ODLOMCI IZ VLADAOCA:

•Pog. XXV, Fortuna: Nondimanco perché il nostro libero arbitrio non sia spento, iudico potere essere vero che la fortuna sia arbitra della metà delle azioni nostre, ma che etiam lei ne lasci governare l’altra metà, o presso, a noi. E assomiglio quella a uno di questi fiumi rovinosi che, quando s’adirano, allagano e piani, riuninano gli alberi e gli edifizii, lievano da questa parte terreno, pongono da quell’altra: ciascuno fugge loro dinanzi, ognuno cede allo impeto loro sanza potervi in alcuna parte obstare. E benché sieno così fatti, non resta però che li uomini, quando sono tempi quieti, non vi potessino fare provvedimenti e con ripari e argini, in modo che crescendo poi, o egli andrebbano per uno canale, o l’impeto loro non sarebbe né sì licenzioso né sì dannoso. Similmente interviene della fortuna: la quale dimostra la sua potenzia dove non è ordinata virtù a resisterle, e quivi volta e sua impeti dove la sa che non sono fatti li argini e li ripari a tenerla.•Pog. XVIII, mantere o no la parola data?: E hassi ad intendere questo, che uno principe, e massime uno principe nuovo, non può osservare tutte quelle cose per le quali gli uomini sono tenuti buoni, sendo spesso necessitato, per mantenere lo stato, operare contro alla fede, contro alla carità, contro alla umanità, contro alla religione. E però bisogna che egli abbi uno animo disposto a volgersi secondo ch’e venti della fortuna e le variazioni delle cose li comandano e, come di sopra dissi, non partirsi dal bene potendo, ma sapere intrare nel male, necessitato. ... e nelle azioni di tutti gli uomini, e massime de’ principi, dove non è iudizio a chi reclamare, si guarda al fine. Facci dunque uno principe di vincere e mantenere lo stato: e mezzi saranno sempre iudicati onorevoli e da ciascuno lodati;

perché il vulgo ne va sempre preso con quello che pare e con lo evento della cosa, e nel mondo non è se non vulgo; e li pochi non ci hanno luogo quando li assai hanno dove appoggiarsi.

ODNOS ETIKE I POLITIKE, NEKA OTVORENJA PITANJA:

Postoje nekolike teorije koje prihvataju odstupanja o etičkih načela:1. teorija delimičnog odstupanja;2. teorija “posebne” etike, u zavisnosti od subjekta (“lekarska etika”);3. teorija superiornosti politike u odnosu na etiku – Hegel govori o superiornosti morala kolektiva, čiji je nosilac država;4. teorija Makjavelija;5. teorija o etici načela i etici rezultata – Maks Veber i etika ubeđenja i etika odgovornosti.

•Mišljenje Norberta Bobja, italijanskog filozofa: Jedno od “dualističkih” rešenja koje postoji jeste i “makjavelizam”, koji se s pravom ili ne pripisuje autoru “Vladaoca”. Ovaj dualizam počiva na razlikovanju dva tipa delovanja, delovanje koje poseduje vrednost po sebi, i delovanje koje poseduje vrednost jer dolazi do nekog cilja koji se vrednuje po sebi. Ono što predstavlja suštinu makjavelizma nije samo prihvatanje razlike između dela dobrih po sebi i dela dobrih za drugog, koliko razlikovanje morala i politike na osnovu ove distinkcije, što znači da je sfera politike sfera instrumentalnog delovanja koje se ne prosuđuje samo po sebi, već na osnovu manje ili veće predodređenosti da dosegne zadati cilj... Makjavelijevo rešenje ili “amoralnost politike” obično se predstavlja maksimom “cilj opravdava sredstvo”. Iako se ona ne nalazi u Makjavelija, uglavnom se navodi odlomak iz XVIII poglavlja u kojem na pitanje da li vladar mora da se drži date reči, autor odgovara da se oni vladari koji su učinili “velika dela” nisu mnogo obazirali na to. Jasno je da je važno za državnika cilj i dosezanje cilja daje opravdanje delima, kao što je nepoštovanje dogovora, što osuđuje drugi kodeks, moralni, kojega se drže obični smrtnici. Ono što nije jasno koje su to “velike stvari”. Ali već u istom poglavlju autor kaže da je za vladara najvažnije da “osvoji i zadrži državu”. Drugi odgovor, jasniji, se nalazi u odlomku Discorsi, gde se jasno iznosi teorija odvajanja dva sistema: “Kada se odlučuje o opstanku države, ne može se govoriti o pravičnom, nepravičnom, o samilosnom ili surovom; šta više, ostavljajući sve druge obzire, jedino je važno slediti ono što spašava život i čuva slobodu”. Dakle, sve ove teorije ne govore o eliminaciji morala u politici, već, budući da je pitanje veoma važno, o preciziranju problema. Rekao sam da se opravdava devijacija a ne pravilo. Dakle, svaki put imamo pojam “devijacije” i čim ta devijacija ne može biti opravdana, nastavlja da važi pravilo. Tako tiranin ostaje tiranin, a Makjaveli osuđuje Agatokla jer njegova surovost nije imala “dobar cilj”.

MANDRAGOLA (OBAVEZNA LEKTIRA)

Mandragola je jedna od najboljih, ako ne i najbolja italijanska renesansna komedija. Makjaveli je uspeo da, držeći se osnovne, kralisčne strukture (V činova, prolog), kao i

osvnovnih klasičnih likova, te samim tim i klasičnog zapleta (ljubavnog), ponudi delo koje ne samo da govori, bez ikakvih zazora, o surovoj stvarnosti, već i da istovremeno problematizuje i same postavke komedije. Zato se vrlo često navodi kraj kao ključni momenat preispitivanja klasične postavke – kraj je, navodno, srećan, svi uspevaju u svojim naumima, navodna ljubav se ostvaruje, ali je značenje tog kraja tragično jer jedini “dobar” lik, Lukrecija, ne uspeva da opstane kao takva medju zlima (ne čudi što je publika u Veneciji prekinula predstavu nesrećna i nezadovoljna krajem). Zanimljivi su i novi likovi, kao što su fratar Timoteo, ali i majka Sostrata.

•Komedija koja se sastoji iz “Prologa” u sitihovima i V činova:I čin: Mladi Kalimako razgovara sa slugom Sirom i iznosi mu svoju muku, kako se dok je bio u Francuskoj “po čuvenju” zaljubio u Lukreciju, da se vratio u Firencu i video da je još lepša nego što se pričalo, ali da nema nade za njega, jer je udata i verna starom i priglupom meser Niči; jedina mu je nada Ligurio, parazit koji živi na račun Niče, koji mu je ispričao da će ubediti gazdu, je par nema dece, da idu na lečenje u banju, pa će možda tom prilikom moći da bude s Lukrecijom.Gospar Niča nije spreman da sledi savet Ligurija, ne želi da napusti Firencu. Ligurio prenosi Kalimaku odluku koji je razočaran i stoga mu daje na znanje da ima drugu ideju, koju mu ne iznosi, ali mu saopštava da je važno da se predstavi Niči kao lekar.II čin: Ligurio ubeđuje gospara Niču da se posavetuje sa slavnim doktorom koji je došao iz Pariza. Susreće se s Kalimakom koji se pravi da je lekar i Niča je oduševljen. Najpre se mora ispitati uzrok Lukrecijine sterilnosti, preko urina. Niča u dijalogu sa slugom Sirom iznosi svoje divljenje prema ovom lekaru i žali se na zla vremena. Posle nekoliko scena i “analiza”, Kalimako, upotrebljavajući latinske izraze i uz pomoć Ligurija, iznosi lek za Lukreciju: ona mora da popije mandragolu koju će on pripremiti, i ona će ostati trudna, ali će umreti čovek koji prvi put s njom legne pošto popije napitak. Valja zgrabiti nekog momka, iskoristiti ga, a potom će Niča biti bezbedan. Niča pristaje, posle lažnog premišljanja, a i kada mu Ligurio obeća da će pomoću fratra ubediti Lukreciju.III čin: Pojavljuje se Sostrata, majka Lukrecijina, koja je o svemu obaveštena; pojavljuje se fratar Timoteo; dolaze Ligurio i gospar Niča; Ligurio prvo moli fratra da pristane na njihov plan; odlazi i Niča i Tomoteo ostaje sam; Ligurio saopštava da je fratar pristao, a Niča plačucka od nežnosti misleći na svog sina; fratar Timoteo, u razgovoru sa samim sobom, razmišlja u šta ga je uvukao Ligurio i šta će zaraditi iz toga; posle razgovora Sostrate i Lukrecije u kojem majka ne uspeva da ubedi ćerku, pojavljuje se fratar Timoteo koji koristeći biblijske primere uspeva da privoli mladu ženu na pristanak. IV čin: Ligurio saopštava Kalimaku da je Lukrecija pristala i šta mora da uradi (Kalimako će se preobući u momka, a fra Timoteo će biti Kalimako) i predlaže mu kako da se drži prema Lukreciji; Siro nosi napitak Niči; Siro svima najavljuje da je video nekog momka na ulici; na kraju, fratar Timoteo, namigujući publici, objašnjava šta se desilo i šta se dešava u Lukrecijinim odajama.V čin: Timoteo nije mogao da spava cele noći, sam je u crkvi i žali se kako niko ne ceni fratre; Niča izlazi iz kuće i sa drugima izbacuju momka; Kalimako i Ligurio razgovaraju i zaljubljeni mladić govori o tome kako je izneo Lukreciji svoju ljubav, kako je ubedio da bi njeno odbijanje donelo samo sramotu njoj, a da bi nastavak odnosa bio na obostranu korist; tada ga je Lukrecija prihvatila za “gospodara, zaštitnika i vođu”; odlaze u crkvu

gde stižu i Niča i Lukrecija s majkom Sostratom. Na kraju komedije, svi su prisutni na sceni.

PROLOGO:Idio vi salvi, benigni auditoriquando e’ par che dependaquesta benignita’ da lo esser grato.Se voi seguite di non far romori,noi voglian che s’intendaun nuovo caso in questa terra nato.Vedete l’apparato,qual or vi si dimostra:quest’è Firenze vostra,un’altra volta sarà Roma o Pisacosa da smascellarsi dalle risa. Quello uscio, che mi è qui in sulla man ritta, la casa è di un dottore,che imparò in sul Buezio legge assai;quella via, che è colà in quel canto fitta,è la via dello Amore,dove chi casca non si rizza mai;conoscer poi potraia l’abito d’un fratequal priore o abateabita el tempio che all’incontro è posto,se di qui non ti parti troppo tosto. Un giovane, Callimaco Guadagno,venuto or da Parigi,abita là, in quella sinistra porta.Costui, fra tutti gli altri buon compagno,a’ segni ed a’ vestigil’onor di gentilezza e pregio porta.Una giovane accorta fu da lui molto amatae per questo ingannatafu, come intenderete, ed io vorreiche voi fussi ingannate come lei.E, se questa materia non è degna,per esser pur leggieri,d’un uom, che voglia parer saggio e grave,scusatelo con questo, che s’ingegnacon questi van’ pensierifare el suo tristo tempo più suave,perché altrove non havedove voltare el viso,ché gli è stato intercisomostrar con altre imprese altra virtue,non sendo premio alle fatiche sue.

PIETRO ARETINO

CRONOLOGIA ESSENZIALE

•1492 – rođen u Arecu, u skromnoj porodici;•1506-07 – odlazi u Peruđu da uči za slikara;•1517 – odlazi u Rim; piše Pasquinate.•1526 – posle neuspelog atentata, napušta Rim;•1527 – posle kratkotrajnog boravka kod Đovanija dele Bande Nere i u Mantovi, nastanjuje se u Veneciji.•1556 – umire u Veneciji.

OPERE

•1512 – Opera nova, zbirka pesama petrarkističkog tipa;•1525 – komedije Forza i La cortegiana.•1527-30 – komedija Marescalco.•1534 – II redakcija komedije La cortegiana.•1542 – komedije Talanta i Ipocrito.•1546 – komedija Il Filosofo i tragedija u stihu Orazia, smatrana najboljom tragedijom veka;•Poeme:•1533 – I tre primi canti di Marfisa;•1540 – Orlandino;•Religiozna i hagiografska proza:•1534 – Salmi, Passione di Gesu’;•1535 – Humanita’ di Cristo;•1538 – Genesi;•1539 – Vita di Maria Vergine;•1540 – Vita di Caterina vergine e martire;•1543 – Vita di san Tomaso.•Epistolario•- šet knjiga pisama, Lettere, koje su objavljivane od 1538. do 1557.•Dijalozi:•1534 – Ragionamento della Nanna e dell’Antonia;•1536 – Dialogo nel quale la Nanna insegna a la Pippa•Dijalozi:•1538 – Ragionamento delle corti;•1543 – Dialogo delle carte parlanti.

SEI GIORNATE•Puni naslovi:Ragionamento della Nanna et della Antonia, fatto in Roma sotto una ficaia composto dal divino Aretino, per suo capriccio, a corretione de i tre stati delle donne (monaca, maritata, puttana). •Dialogo di M. P. Aretino, nel quale la Nanna il primo giorno insegna a la Pippa sua figluola a esser puttana, nel secondo gli conta i tradimenti che fanno gli huomini a le meschine che gli credono, nel terzo e ultimo la Nanna et la Pippa sedendo nel orto ascoltano la comare et la balia che ragionano de la ruffiania.•La Nanna istruisce la figlia: N: Che collera, che stizza, che rabbia, che smania, che batticuore e che sfinimento e che senape è cotesta tua, fastidiosetta che tu sei?P: Egli mi monta la mosca, perché non mi volete far cortigiana come vi ha consigliata monna Antonia mia santola. •N: Altro che terza bisogna per desinare.•P: Voi sete una matrigna, uh, uh...•N: Piagni su, bambolina mia.•P: Io piagnerò per certo.•N: Pon giuso la superbia, ponla giuso dico: perché se non muti vezzi, Pippa, se non gli muti, non arai mai brache al culo; perché oggidì è tanta copia de le puttane che chi non fa miracoli col saperci vivere non accozza mai la cena con la merenda; e non basta lo esser buona robba, aver begli occhi, le trecce bionde: arte o sorte ne cava la macchia, le altre cose son bubbole.

Pjetro Aretino je jedan od onih osobenih autora koji se jako dugo nisu mogli osloboditi sudova i kritika koje su neminovno mešale estetske i etičke kategorije – tako ćemo pročitati da je Aretino „poligraf i avanturista pera“ (Sapenjo), da je Aretino „nezavistan autor“ (Batalja), možda najpoznatija „bič gospodara“. To su sve kategorije koje Aretina nerazlučivo vezuju za određene kulturne prilike, ali ne govore o osobenostima njegovoga dela koje nije nimalo jednostavno ni jednoznačno. A da se i sam trudio da stvori o sebi drugačiju sliku, pokazuje i njegova biografija.

Rodio se u Arecu, odakle i prezime 1492. godine u skromnoj porodici. Kao mlad odlazi u Peruđu (1506. i 1507) da bi učio za slikara. Posle prvih pesama petrakističkog tipa, objavljenih pre odlaska u Rim, Opera nova, 1517. odlazi u Rim, zahvaljujući svom zaštitniku Agostinu Kiđiju. U Rimu se odmah nametnuo svojim satiričnim pesmama: naime, po smrti Lava X, tokom zasedanja Konklave, stavio se na stranu partije koja je bila protiv izbora Flamanca, Adriana VI, i pisao je takozvane Pasquinate, satirične sonete koji su se tako zvali jer je bio običaj da se anonimni stavljaju na mermerni torzo, Paskvino, trgu Navona. Zbog toga napušta prvi put Rim, gde se vraća kada je izabran Klement VII, papa Đulio Mediči. Međutim, kada su njegovi Sonetti lussuioris bili objavljeni s erotskim gravirama Rajmondija, sukobio se papskim pečatnikom Đibertijem koji je organizovao atentat na njega, neuspeo, i on definitivno napušta Rim, 1526. Prvo se obreo kod vojskovođe Đovani dele Bande Nere, a po njegovoj smrti u Mantovi kod Gonzage. Od 1527. godine konačno se skrasio u Veneciji gde je živeo do kraja života, vrlo bogatim i uspešnim životom. Bio je okružen političarima i intelektualcima, jedan od najuticajnijih umetničkih kritičara onoga vremena, pisac kojega su se plašili i kojega su

svi pokušavali da umilostive (čak mu je i car Karlo V 1536. dao godišnju apanažu, a kada je bio u Veroni 1543. pozvao ga je da jaše kraj njega). Umro je u Veneciji 1556. godine.

Već smo na početku rekli da je Aretino bio definisina i kao „poligraf i avanturista pera“. Šta to znači? Znači da je književna produkcija Aretinova bila bogata ne samo brojnim delima, već i najrazličitijim formama i žanrovima. Samo kratak pregled njegovog stvaralaštva jasno pokazuje o čemu govorimo.

Njegova najvažnija ostvarenja su, svakako, dijalozi (v. primere gore), zbirke pisama kojima otvara potpuno novo poglavlje u istoriji epistole kao žanra i kojima stiče i slavu u poštovanje, a svakako i njegove komedije (PROČITATI PREVODE IZ „ITALIJANSKA RENESANSNA KOMEDIJA“). O Aretinu više u N. Stipčević, Italijanske i druge teme, „Pjetro Aretino u svom i našem vremenu“, Novi Sad, 1976.

PIETRO BEMBO

CRONOLOGIA ESSENZIALE•1470 – rodio se u Veneciji.•1491 – u Veneciji upoznaje Policijana.•1492-94 – u Mesini, kod Konstantina Laskarisa, kako bi naučio grčki.•1496 – Objavljuje De Aetna.•1497-99 – Boravi u Ferari. Upoznaje Ariosta.•1501 – objavljuje Petrarkine Rime za Alda Manucija. Godinu dana potom priređuje Komediju.•1502-3 – Boravak u Ferari (veza sa Lukrecijom Bordžijom).•1503 – smrt brata Karla i povratak u Veneciju.•1505 – pojavljuju se Asolani.•1506 – napušta Veneciju i odlazi u Urbino kod Gvidubalda od Montefeltra.•1508 – započinje crkvenu karijeru.•1512 – u Rimu, kod Federika Fregoza; polemika s Đ. F. Piko (De imitatione).•1513 – imenovan za papskog sekretara.•1521-22 – posle očeve smrti vraća se prvo u Veneciju, a potom u Padovu.•1525 – pojavljuju se Prose della volgar lingua, u Veneciji.•1530 – drugo izdanje Asolani; pojavljuju se i Rime i zbirka dijaloga na latinskom; iste godine postaje zvanični istoričar Republike Venecije.•1535 – Drugo izdanje pesama; umire Morozina s kojom je imao troje dece.•1538 – drugo izdanje Prose della volgar lingua.•1539 – imenovan za kardinala; seli se u Rim.•1541 – postaje biskup Gubja.•1544 – imenovan za biskupa Bergama (živi u Rimu).•1547 – Umire u Rimu.

DELA

•ASOLANI: Prvo važno Bembovo delo, objavljeno prvi put 1505, i drugi put, s nešto izmenjenim tekstom, posle prvog pojavljivanja Prose..., 1530. Reč je o dijalogu o ljubavi;

radnja se odvija u Azolu, na dvoru Katerine Kornaro, kiparske kraljice koja je izbegla u Veneciju. Razni likovi učestvuju u “razgovoru”, ali su važni za strukturu: Perotino, nesrećni ljubavnik koji zastupa tezu negativnosti ljubavi; Gizmondo, srećno zaljubljen i zastupnik teze o pozitivnosti ljubavi koji u II knjizi pobija ono što je njegov prethodnik rekao u I; Lavinelo, koji iznosi teoriju platoničarske ljubavi u III knjizi; pred kraj III knjige, pojavljuje se isposnik koji iznosi teoriju ljubavi kao približavanja Bogu. Postoji okvir, opis dvora, dijaloga, vrtova, stihovi (po uzoru na Dekameron).•PROSE DELLA VOLGAR LINGUA: U formi dijaloga (prva verzija 1525, druga izmenjena 1538) – dijalog se odvija u Veneciji, u neodređenom vremenskom trenutku (ali pre 1503), između Đulija Medičija (jednog od Lorencovih sinova), Federika Fregoza (Bembovog prijatelja, nadbiskupa Salerna i kardinala od 1539), Erkola Strocija (pesnika na latinskom iz Ferare) i Karla Bemba (brata). Sastoji se iz tri knjige: I – poreklo pučkog i njegovi odnosi s latinskim i provansalskim (govori o uticaju na italijansku poeziju); odlike pučkog i Bembo pobija “dvorsku” tezu i iznosi tezu firentinskog književnog i imitovanje najboljih; II – retorika i stilistika, pojmovi “gravita’”, “piacevolezza” i “variatio”; iznosi estetiku koja počiva na Petrarkinom i Bokačovom modelu; na kraju poredi Dantea i Petrarku, Danteu zamera raznolikost žanrovsku i stilsku, čak i u istom delu; III – najveći deo, prava gramatika toskanskog književnog jezika sa obiljem primera.•RIME: Pored stihova u delu Asolani, dva kanconijera, prvi 1530, drugi 1535, Rime. Sam autor pravi izbor, a pesme su nastajale tokom čitavog njegovog života. Pisao i Stanze (Venera dolazi na dvor u Urbinu i iznosi svoju teoriju ljubavi), u 50 oktava, 1507.•PRIMER (kancona napisana povodo bratovljeve smrti): Alma cortese, che dal mondo errantepartendo ne la tua più verde etade,hai me lasciato eternamente in doglia,da le sempre beate alme contrade,ov’or dimori cara a quello amante,che più temer non puoi che ti si toglia,risguarda in terra e mira, u’ la tua spogliachiude un bel sasso, e me, che ‘l marmo asciuttovedrai bagnar, te richiamando, ascolta.

Biografija Pjetra Bemba, sa izborima koje je načinio i s teškoćama i uslovljenostima koje je morao da podnese, može da se uzme kao primerna za odnose između intelektualaca i institucija o kojima se već toliko pričali. Plemić, Venecijanac, sin diplomate, Pjetro Bembo je logično imao da sledi političku i diplomatsku karijeru u Veneciji. Ali, njegovo humanističko obrazovanje i vrlo brzo bavljenje tada problematičnom pučkom književnošću primoralo ga je da krene drugačijim putem: napustio je Veneciju i prihvatio crkvenu karijeru koja je, pored statusa dvorjanina, tih godina bila najbolji način da se obezbedi neko ko se bavio književnošću.

Bembo se ozbiljno i prilježno posvetio humanističkim studijama: više od godinu dana, na primer, proveo je u Mesini kako bi učio grčki od Konstantina Laskarisa (tokom tog sicilijanskog boravka, između 1492. i 1494, nastaće kratka poema De Aetna, objavljena nešto kasnije). Posvećenost humanističkim studijama ne bi po sebi predstavljala smetnju za diplomatsku karijeru, ali je Bembo, po povratku u Veneciju, počeo da se bavi književnošću na pučkom i da sarađuje s velikim izdavačem Aldom

Manucijem za kojega je pripremao ediciju italijanskih klasika, i pripremio izdanja Petrarkinih pesama i Danteove Komedije, što je predstavljalo početak nove ere jer je u klasike uvrstio dva najveća italijanska pesnika i pripremao ih sa istom filološkom pažnjom koja se posvećivala klasičnim latinskim autorima. Tim pre, što je u dodatku Petrarkinim pesmama već izneo nekolike svoje stavove, braneći se od mogućih napada, glede pravila koja poseduje i pučki, dakle gramatike i samim tim filološke brige, što već nagoveštava buduće Prose della volgar lingua, i to u vreme, 1501, kada još nije postojala nikakva gramatika za vulgarni jezik. Dodatna i možda konačna potvrda puta kojim je krenuo bilo je pisanje (verovatno između 1497-1502) i objavljivanje (1505) traktata Asolani, koji će postati fondamentalni momenat italijanske jezičke istorije, ali koji ga je u to vreme kompromitovao bez ograda. Bili su razočarani i užasnuti svi oni koji su u Veneciji u njemu videli naslednika Ermolaa Barbara i nastavljača najčistijeg humanizma. Pored toga, u Veneciji nisu hteli ni da čuju da postave za izaslanika nekoga ko je toliko obuzet svojim studijama i tričavim ljubavnim i dvorskim problemima.

Stoga, primoran što situacijom u Veneciji što svojim odabirom profesije, Bembo odlučuje da napusti Veneciju u potrazi za mestom koje će mu omogućiti da se posveti svojim studijama – provodi u Urbinu, na dvoru godine između 1506. i 1512, a onda se odlučuje za crkvenu karijeru i 1513. godine, kada je već prešao u Rim, biva postavljen za papskog sekretara (pod Lavom X). Tek će mnogo kasnije 1539, posle raznih događanja i perioda provedenih u Veneciji, dobiti zvanje kardinala što su mnogi intelektualci priželjkivali ali malobrojni mogli da ostvare. Izbor crkvene karijere, uza svo intelektualno poštovanje takvog izbora (bez obzira što je živeo sa jednom ženom, Morozinom, s kojom je imao troje dece), bio je izbor koji su diktirale praktične potrebe: beneficije, prestiž i relativna autonomija intelektualca. Bio je to izbor karijere, koji će se na kraju ispostaviti kao pravi; ali ne bez teškoća i žrtvi.

Posle ne tako lakih godina i rimskih razočaranja i povarataka u Veneciju, konačno je 1525. objavio Prose della volgar lingua a ubrzo, ponet uspehom, i drugo izdanje Asolani i zbirku Rime, od kojih su neke pesme već i ranije bile poznate, kao Alma cortese (1507), njegova intelektualna priča je zaokružena i okrunjena delom Prose.... S tim delom manifestom petrarkizma i renesansnog klasicizma, jezičkom teorijom i gramatikom (ako ne prvom, ono najboljom do tada), ali i u ličnom smislu, kao dosezanje vrhunca prethodno iznetih ideja, njegovo delo dobija element koji nam omogućava da ga u unitarnom i koherentnom smislu interpretiramo.

Već slavan i uspešan, Bembo se izmiruje i sa Venecijom: ponuđeno mu je mesto istoričara Republike i Bibliotekara Libreria Nicena u Veneciji i on prihvata zaduženja. Iako mu zaduženje istoričara i nije baš godilo, on je svoj posao pošteno odradio.

PREOSMIŠLJAVANJE PETRARKIZMA – Dakle, već smo pominjali Bembove stavove kada je reč o teoriji imitovanja, iznete u De imitatione i delom u Prose della volgar lingua, kada je izdvojio za pučki model Petrarke za poeziju i Bokača za prozu. E sada, taj „ottimo“ modello, postaje istovremeno i „integralni“ model, jer za razliku od XV veka, kada se Petrarka imitovao u pojedinim stilemama, metaforama, izrazima, sa hibridnim rezultatima jer su pesnici vrlo često u preuzete elemente ubacivali vlastite impulse, ne samo idejne, već i jezičke (dijalektalni izrazi), Bembo predlaže imitovanje u celini, koje se neće odnositi samo na pojedine delove, već na celinu „Canzoniera“ shvaćenog kao složena struktura koja polazi od „giovenil errore“ i stiže do „Vergine“, dakle, pored

nauka o stilu, „Kanconijer“ je i knjiga za meditaciju, za promišljanje grešaka i ukazivanje na vrline, jedan potpuni i idealni model ne samo književnosti već samo ga života; otuda će od Bemba, u toj fazi petrarkizma kada bude preovladao integralni model, zapravo svaka zbirka pesama postati kanconijer u kojem se, u jasnoj postavljenoj strukturi, iznosti „storia di un’anima“, istorija jedne duše.

ASOLANI – Dakle, delo po svojim idejama i nije toliko važno, koliko je bitno za istoriju jezika jer je to prvo delo na književnom toskanskom koje je napisao neko ko nije Toskanac i ko nije ni imao obrazovanje toskansko. Već vidimo o čemu je reč u knjizi podeljenoj na tri knjige POWER POINT – važno je da delo doprinosi definisanju integralnog modela i širenju određenih aspekata Petrarkine duhovnosti.

PROSE – PETRARKA MODEL STILA – Delo je smešteno u Veneciju, oko 1502, i sagovornici su Đuliano de’ Mediči, Federiko Fregoso, Erkole Stroci i Karlo Bembo koji iznosi autorove stavove. U II knjizi, na poziv Erkola Strocija koji predstavlja pesništvo na latinskom, Karlo razvija retoričko-stilističke teze koje imaju da pokažu izuzetnost Petrarke i Bokača u okviru jezičke i književne toskanske tradicije. Petrarka postaje savršen primer stilističke harmoničnosti, što i jeste bio jedan od vrhovnih ideala same renesanse, pa će i Bembo biti sklon da prenebregne neke druge elemente Petrarkine poezije, a da što više istakne ono što je sam humanizam najviše cenio.

Petrarka je savršen primer po Bembu zato što na svim nivoima (sintaksičkom, ritmičkom, metričkom, pa i fonskom) dostiže savršeni sklad između načela gravitas i suavitas – gravita’ i piacevolezza. Kao pojmove koji potiču iz antičke retorike i stilistike, Bembo ih uvodi za autora na pučkom i ovako sam objašnjava: „da biste bolje razumeli ova dva dela, kako i koliko se međusobno razlikuju, ja pod gravitas podrazumevam časnost, dostojanstvo, uzvišenost, sjaj, veličinu i sve što tome sliči, a pod „suavitas“ stavljam ljupkost, umilnost, blagost, poigravanja i drugo slično“. Dva načela, rekli bismo stilska registra, indirektno se pozivaju i na tematiku: „grave“ će biti promišljanje smrti ili vlastitog unutrašnjeg sukoba, a „piacevole“ će biti sećanje na nežni razgovor o ljubavi. Ali, ovi termini podrazumevaju i formalne aspekte: „grave“ će viti pesma u kojoj su rime udaljene, stihovi su endecasillabi, strofe dugačke, reč ima više konsonanata itd; „piacevole“ će biti pesma s bliskim rimama (po mogućstvu rima al mezzo), stihovi su često settenari (kraći stihovi približavaju rime), strofe su kratke, nisu česte grupe konsonanata itd. U tom smislu je Bembo držao da je „grave“ Nel dolce tempo della prima etade, a da je „piacevolissima“ Chiare, fresce e dolci acque.

Ovo su za Bemba dva osnovna estetska kriterijuma; jer je Petrarka vrhovni primer i u jednom i u drugom stilu, ali i vrhovni primer u celini „Canzoniera“, jer upravo u toj strukturnoj celini uspeva da dosegne onu harmoniju koju smo pominjali.

U tom smislu Bembo uvodi još jedan kriterijum klasičnog porekla – variatio. Variranje artificijelnosti i stilskih registara na različitim nivoima; to je raznovrsnost koja je neophodna kako bi se sprečilo zasićenje do kojeg bi došlo ukoliko bi se predstavljalo samo dobro ili loše. Iako u pojedinostima Bembo ostaje vezan za vlastito doba i ostavlja dosta mesta za sumnju kada je interpretacija Petrarkine poezije u celini u pitanju, u celosti gledano njegovo tumačenje je dosta verodostojno jer ističe Petrarku kao majstora harmonije, formalnog sklada, raznovrsnosti.

BEMBO PESNIK – Kao pesnik, Bembo pokušava da dosegne onaj idel poezije i stila koji se najviše uočava u konačnom izdanju Rima. Pre nego što je do kraja osmislio „integralni model“, i Bembo prolazi kroz fazu dvorskog petrarkizma i petrarkističkih kalkova koji se ogledaju u stilskim virtuoznostima, mehaničkom preuzimanju toposa površnih i poznatih u dijalektici antiteza (agghiaccio / ardo). Do preokreta dolazi posle prvog izdanja Asolani, naročito posle smrti brata Karla i kancone Alma cortese koja je njemu posvećena 1507, a koja je nastala na modelu „grave“ Nel dolce tempo de la prima etade. On po prvi put u svojoj istoriji i u istoriji petrarkizma uspeva da prevaziđe mehaničko oponašanje i dolazi do korena onoga što je ljudsko i stilsko iskustvo „Canzoniera“.

Naravno, i Bembov kanconijer je „storia di un’anima“, po modelu strukture Petrarkinog kanconijera