Logistieke winst met data delen

Juli 2019

Klimaatadaptatie

Een verkenning van de markt

2

Klimaatadaptie

Inhoudsopgave

Conclusie 11

Showcases 12

Onderzoeksverantwoording 16

Bronnen 16

Colofon 17

Inleiding 3

Marktdefinitie 4

Belangrijkste onderzoeksresultaten 5

Analyse van de groepen aanbieders op de klimaatadaptatiemarkt 7Aanbieders van materiële oplossingen 7Adviseurs & Ingenieurs 8Agrifood & Health 8Bouwbedrijven & Projectontwikkelaars 9Data-providers 9Kennisondernemingen 10Waterbedrijven 10

3

Logistieke winst met data delen

Deze veranderingen kunnen zorgen voor verliezen aan

welvaart en welzijn, ook in Nederland. De kans op

overstromingen neemt toe, oogsten kunnen vaker

mislukken, de oppervlaktewaterkwaliteit verslechtert,

natuurlijke ecosystemen raken uit balans doordat plant-

en diersoorten verdwijnen of juist opkomen.

Overheden, bedrijven en burgers zullen zich moeten

aanpassen aan de effecten van het veranderende klimaat.

Daardoor zal vraag ontstaan naar producten en diensten

waarmee deze welvaarts- en welzijnsverliezen kunnen

worden geminimaliseerd, of zelfs omgezet kunnen

worden in winst. Bedrijven zullen deze producten en

diensten moeten gaan leveren.

In Nederland is een groep bedrijven bezig met de verkoop

en ontwikkeling van deze producten en diensten.

Doordat de effecten van klimaatverandering zich steeds

vaker zullen manifesteren, neemt de vraag toe en zijn

vragers bereid om meer te betalen. Hiermee ontstaat een

nieuwe markt; de markt voor klimaatadaptatieproducten

en -diensten.

Maar zoals vaker bij nieuwe markten is niet meteen duidelijk

wat de karakteristieken zijn. Het Centraal Bureau voor de

Statistiek (CBS) verzamelt er nog geen aparte statistieken

over. Onduidelijk is daarom hoeveel aanbieders er zijn

en blijven vele interessante vragen onbeantwoord:

Hoeveel mensen werken er bij deze bedrijven? Wat zijn

de toekomstverwachtingen van deze ondernemers? Zijn

ze nationaal of juist internationaal georiënteerd? Om hier

meer duidelijkheid over te krijgen, heeft ABN AMRO een

marktverkenning uitgevoerd.

InleidingKlimaatverandering is een onomstreden trend. De aarde warmt op, ongeacht of we er vanaf nu alles aan gaan doen om

die verandering tegen te gaan of niet. Tot 2050 wordt het wereldwijd minimaal anderhalf tot twee graden Celsius

warmer ten opzichte van 1990. Dit is een gegeven dat niet wordt ontkend door klimaatsceptici1. De wetenschappelijke

consensus is dat deze opwarming gepaard gaat met zeespiegelstijging en een toename van weersextremen zoals

droogteperioden en zware regens, met name als de opwarming groter wordt dan twee graden Celsius.

Klimaatadaptie

1 De meeste klimaatsceptici trekken in twijfel of de mens de oorzaak van de huidige opwarmingsperiode is. Ze bestrijden echter niet dat het wereldwijd gemiddeld warmer wordt.

Illustratie: Kanai, Anabella Meijer

4

Logistieke winst met data delen

MarktdefinitieAlvorens een marktverkenning uit te kunnen voeren, moet helder zijn wat de Nederlandse klimaatadaptatiemarkt precies

is en welke bedrijven tot de klimaatadaptatiemarkt behoren. Er blijkt geen eenduidige definitie voor te vinden. Of, zoals

auteurs van een recent internationaal klimaatadaptatierapport het verwoorden:

Klimaatadaptie

There is no agreed methodology or protocol for identifying,

assessing and disclosing opportunities arising from the

physical impacts of a changing climate. Climate resilience

is a highly complex market to measure. It lacks clear

boundaries and few studies have attempted to quantify

the economic implications of new products and services

that would be needed as the world adapts to climate change.

Het Planbureau voor de Leefomgeving komt tot 28 waar-

genomen en/of toekomstige effecten van klimaatverandering,

waarvan 26 negatief. Voor de marktverkenning hebben we

deze negatieve effecten als volgt samengevat en ingedeeld:

Wateroverlast

Overstromingsgevaar

Watertekort/droogte

Hitte

Koude

Veranderingen in biodiversiteit van fauna en flora

Effecten op de voedselvoorziening

Effecten op gezondheid van mens en dier

Verschijnselen als wateroverlast, overstromingen, droogte,

hitte, koude zijn van alle tijden en bedrijven hebben daarom

ook behoorlijk wat producten en diensten ontwikkeld om

de maatschappij hier tegen te wapenen. Een deel van deze

aanbieders speelt tegenwoordig actief in op de extreme

ontwikkelingen die als gevolg van de klimaatverandering

te verwachten zijn, net als een groep nieuwe bedrijven

die zich hier volledig op richt.

In het kader van dit onderzoek rekenen wij daarom alle

producten en diensten tot de klimaatadaptatiemarkt als

de aanbieders ervan in hun marketingcommunicatie actief

verwijzen naar de actuele en toekomstige verandering van

het klimaat. Dit kan door derden opgemaakt worden uit

teksten op de bedrijfswebsites of de aansluiting bij een van

de ‘klimaatallianties’ die ons land rijk is.

Verderop in dit rapport, in het hoofdstuk Showcases,

geven we veertien voorbeelden van interessante

klimaatadaptatieproposities van Nederlandse bedrijven.

Aanleg van een klimaatadaptieve tuin. Het Coehoorn-project in Arnhem.

(Foto’s: Le Far West).

5

Klimaatadaptie

Belangrijkste onderzoeksresultatenWe hebben in totaal 120 Nederlandse bedrijven aangetroffen die in hun marketingcommunicatie actief verwijzen naar het

klimaatadaptieve karakter van hun product(en) en/of dienst(en). Deze bedrijven hebben van ons het verzoek gekregen om een

online vragenlijst in te vullen. Hieraan gaven 37 bedrijven (31 procent) gehoor. Deze respondenten halen samen 1,02 miljard

euro omzet uit de klimaatadaptatiemarkt. Dit levert 4463 voltijdsbanen op.

De meeste klimaatadaptatiebedrijven die op onze radar

zijn gekomen, verkopen materiële klimaatadaptatie-

producten (35). Ingenieursbureaus en andere adviesbedrijven

vormen de op een na grootste groep (33). De derde en

respectievelijk vierde groep wordt gevormd door bedrijven

uit de sector Agrifood & Health en door bouwbedrijven en

projectontwikkelaars met een klimaatadaptatie-propositie

(ieder 13). Bedrijven die klimaatadaptatiedata verzamelen

en analyseren vormen ook relatief grote groep (10).

Aanbieders van klimaatadaptieproducten en -diensten

120

AgriFood & Health

Bouwbedrijven & Bouwprojectontwikkelaars Adviseurs & Ingenieurs

Data-providers

Materiële oplossingen

Kennisoplossingen

Waterbedrijven

Overig

Bron: Marktonderzoek ABN AMRO Sector Advisory

Voor welk klimaatveranderingseffect biedt uw producteen aanpassing of oplossing? (in %)

Watertekort/droogte

Wateroverlast

Hitte

Biodiversiteit

Overstromingsgevaar

Voedselvoorziening

Gezondheid

Koude

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Kijkend naar uw klimaatadaptieproducten en/ofdiensten, hoeveel managementtijd besteedt u aan:

Productontwikkeling

Marktpenetratie

Marktontwikkeling

Diversificatie

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Schaal van Mock

Hoe snel groeit de markt voor uw klimaatadaptie-product/dienst per jaar in de komende drie jaar?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Sinds wanneer gebruikt u het inspelen op de effectenvan klimaatverandering als argument in uw marketing-communicatie?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Gerin

g (2

-4%

)

Lich

t (4-

7%)

Duid

elijk

(7-1

2%)

Bela

ngrij

k (1

2-20

%)

Ster

k (2

0-30

%)

Aanz

ienl

ijk (3

0-45

%)

Fors

(mee

r dan

45%

)02468

1012

1

2

0

4

5

6

7

1996 2017

3

84 81

62

43 41

30 27

14

15%

21%

35%

29%

29%

Aanbieders van klimaatadaptieproducten en -diensten

120

AgriFood & Health

Bouwbedrijven & Bouwprojectontwikkelaars Adviseurs & Ingenieurs

Data-providers

Materiële oplossingen

Kennisoplossingen

Waterbedrijven

Overig

Bron: Marktonderzoek ABN AMRO Sector Advisory

Voor welk klimaatveranderingseffect biedt uw producteen aanpassing of oplossing? (in %)

Watertekort/droogte

Wateroverlast

Hitte

Biodiversiteit

Overstromingsgevaar

Voedselvoorziening

Gezondheid

Koude

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Kijkend naar uw klimaatadaptieproducten en/ofdiensten, hoeveel managementtijd besteedt u aan:

Productontwikkeling

Marktpenetratie

Marktontwikkeling

Diversificatie

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Schaal van Mock

Hoe snel groeit de markt voor uw klimaatadaptie-product/dienst per jaar in de komende drie jaar?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Sinds wanneer gebruikt u het inspelen op de effectenvan klimaatverandering als argument in uw marketing-communicatie?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Gerin

g (2

-4%

)

Lich

t (4-

7%)

Duid

elijk

(7-1

2%)

Bela

ngrij

k (1

2-20

%)

Ster

k (2

0-30

%)

Aanz

ienl

ijk (3

0-45

%)

Fors

(mee

r dan

45%

)02468

1012

1

2

0

4

5

6

7

1996 2017

3

84 81

62

43 41

30 27

14

15%

21%

35%

29%

29%

Watertekort en wateroverlast zijn de klimaatproblemen

die het vaakst worden geadresseerd door de respondenten,

gevolgd door hitte, biodiversiteitsaantasting en over-

stromingsgevaar. Adaptatieproducten en -diensten zijn

niet zelden multifunctioneel. Een stadsdaktuin bijvoorbeeld

helpt tegen watertekort, wateroverlast, hitte en aantasting

van de biodiversiteit. Vandaar dat de percentages opgeteld

enkele malen hoger liggen dan 100 procent.

6

Logistieke winst met data delenKlimaatadaptie

De klimaatadaptatiemarkt blijkt op dit moment vooral een

door de overheid gedreven markt. Van de respondenten

levert 84 procent aan overheden. Bedrijven vormen de

tweede klantengroep met 70 procent. Niet-gouvernementele

organisaties vormen voor 27 procent een klantengroep,

terwijl maar 24 procent van de respondenten een goed of

dienst aan consumenten verkoopt.

Strategisch gezien richten de meeste adaptatiebedrijven

zich op productontwikkeling (35 procent) en marktpenetratie

(29 procent). Dit is normaal in een jonge markt.

Marktontwikkeling (21 procent) en productdiversificatie

(15 procent), kenmerken van een volwassen markt,

krijgen minder aandacht van de adaptatieondernemer.

De markt voor klimaatadaptatieproducten en -diensten

is voor driekwart van de ondernemers een kernactiviteit

waaruit ze 75 tot 100 procent van hun omzet halen. In hun

marketingcommunicatie leggen de respondenten gemiddeld

grote (32 procent) tot zeer grote (49 procent) nadruk op

de noodzaak tot adaptatie aan het veranderende klimaat.

De spreiding is vrij groot, maar gemiddeld begonnen de

ondernemers in 2010 met het benadrukken van het

klimaatadaptieve karakter van hun product of dienst.

Een relatief grote groep begon in de jaren 2016-2017

klimaatadaptiviteit te promoten.

Klimaatadaptatieondernemers zien de toekomst optimistisch

tot buitengewoon optimistisch in. Vier op de tien aanbieders

verwacht de komende drie jaar meer dan 20 procent in

omzet per jaar te groeien. Hierbij geldt: hoe internationaler

de markt, hoe optimistischer de verwachting. Met name

ondernemers die wereldwijd materiële adaptatieproducten

bieden, geloven in robuuste marktgroei.

Het optimisme zien we ook terug in de subsidiebehoefte van

(klanten van) adaptatieondernemers. Van de respondenten

heeft nu nog 38 procent subsidie nodig om de producenten

of diensten verkocht te krijgen, zo blijkt uit de rondvraag.

Over drie jaar zal dat percentage zijn teruggelopen naar

21 procent.

Aanbieders van klimaatadaptieproducten en -diensten

120

AgriFood & Health

Bouwbedrijven & Bouwprojectontwikkelaars Adviseurs & Ingenieurs

Data-providers

Materiële oplossingen

Kennisoplossingen

Waterbedrijven

Overig

Bron: Marktonderzoek ABN AMRO Sector Advisory

Voor welk klimaatveranderingseffect biedt uw producteen aanpassing of oplossing? (in %)

Watertekort/droogte

Wateroverlast

Hitte

Biodiversiteit

Overstromingsgevaar

Voedselvoorziening

Gezondheid

Koude

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Kijkend naar uw klimaatadaptieproducten en/ofdiensten, hoeveel managementtijd besteedt u aan:

Productontwikkeling

Marktpenetratie

Marktontwikkeling

Diversificatie

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Schaal van Mock

Hoe snel groeit de markt voor uw klimaatadaptie-product/dienst per jaar in de komende drie jaar?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Sinds wanneer gebruikt u het inspelen op de effectenvan klimaatverandering als argument in uw marketing-communicatie?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Gerin

g (2

-4%

)

Lich

t (4-

7%)

Duid

elijk

(7-1

2%)

Bela

ngrij

k (1

2-20

%)

Ster

k (2

0-30

%)

Aanz

ienl

ijk (3

0-45

%)

Fors

(mee

r dan

45%

)02468

1012

1

2

0

4

5

6

7

1996 2017

3

84 81

62

43 41

30 27

14

15%

21%

35%

29%

29%

Aanbieders van klimaatadaptieproducten en -diensten

120

AgriFood & Health

Bouwbedrijven & Bouwprojectontwikkelaars Adviseurs & Ingenieurs

Data-providers

Materiële oplossingen

Kennisoplossingen

Waterbedrijven

Overig

Bron: Marktonderzoek ABN AMRO Sector Advisory

Voor welk klimaatveranderingseffect biedt uw producteen aanpassing of oplossing? (in %)

Watertekort/droogte

Wateroverlast

Hitte

Biodiversiteit

Overstromingsgevaar

Voedselvoorziening

Gezondheid

Koude

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Kijkend naar uw klimaatadaptieproducten en/ofdiensten, hoeveel managementtijd besteedt u aan:

Productontwikkeling

Marktpenetratie

Marktontwikkeling

Diversificatie

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Schaal van Mock

Hoe snel groeit de markt voor uw klimaatadaptie-product/dienst per jaar in de komende drie jaar?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Sinds wanneer gebruikt u het inspelen op de effectenvan klimaatverandering als argument in uw marketing-communicatie?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Gerin

g (2

-4%

)

Lich

t (4-

7%)

Duid

elijk

(7-1

2%)

Bela

ngrij

k (1

2-20

%)

Ster

k (2

0-30

%)

Aanz

ienl

ijk (3

0-45

%)

Fors

(mee

r dan

45%

)02468

1012

1

2

0

4

5

6

7

1996 2017

3

84 81

62

43 41

30 27

14

15%

21%

35%

29%

29%

7

Klimaatadaptie

Analyse van de aanbiedersDe clusters van klimaatadaptieve bedrijven die we hebben geïdentificeerd, verschillen onderling op veel punten van elkaar.

Hieronder brengen we ze verder in kaart.

Aanbieders van materiële oplossingen

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 35

De meeste klimaatadaptatiebedrijven die op onze radar zijn gekomen, verkopen materiële klimaatadaptatieproducten. Deze producten zijn vooral gericht op het oplossen van wateroverschotten en -tekorten en op de aanpak van hitte. Denk daarbij aan waterdoorlatende tegels en vloeren, ondergrondse regenwaterreservoirs, dak- en geveltuinen, natuurlijke waterzuiveringssystemen en natuurlijke gebouwkoelingssystemen.

De groep ‘aanbieders van materiële oplossingen’ is de enige groep die meer gericht is op het bedrijfsleven dan op de overheid als klant. Ze streven vrijwel allemaal naar winst. De meerderheid ervaart de markt als competitief en bestaande uit een groot aantal aanbieders. Een interessante minderheid vindt de markt niet-competitief. Bij hun producten komt vaak (aankoop-)subsidie van pas. Relatief vaak worden 2016 of 2017 beschouwd als het ‘klimaatadaptieve startjaar’. Gemiddeld zien de ondernemers het jaar 2011 als start.

Wat verder opvalt, is dat de helft van de bedrijven zich beperkt tot de Nederlandse markt, terwijl de andere helft de wereld of tenminste Europa als jachtterrein beschouwt. Bij de eerste groep zijn per bedrijf minder personeelsleden actief met klimaatadaptatie (meestal minder dan 10 fte), dan bij de tweede groep (tussen de 30 en 70 fte). De groeiverwachtingen van beide groepen verschillen ook: de internationaal georiënteerde bedrijven verwachten dat de omzet de komende drie jaren veel harder toeneemt dan de bedrijven die het bij Nederland houden.

Illustratie: Kanai, Anabella Meijer

Ontwikkelaars van daktuinen concurreren bij de bouw van nieuwe panden met aanbieders van conventionele koelingssystemen.

Omzet per fte 176.000 euro Omzetgroeiverwachting 43% p.j.

8

Klimaatadaptie

Adviseurs & Ingenieurs

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 33

Van alle door ons aangetroffen bedrijven met een adaptatiepropositie houdt een kwart zich bezig met advisering. Dit kan zowel strategisch zijn (voorbereiden van beleid), als tactisch (ontwerp en/of begeleiding van projecten) of operationeel (maken van calculaties).

De focus van de adviseurs en ingenieurs ligt (in volgorde van belangrijkheid) op watertekort, wateroverlast, hitte en biodiversiteit. Overheden vormen veruit de belangrijkste klantengroep. We troffen veel specialisten aan onder de ingenieurs en adviseurs, met gemiddeld zo’n 20 fte op het onderwerp, niet zelden gericht op de wereldmarkt. Daarnaast is er een aantal grote ingenieursbedrijven, waar adaptatie 5 tot 10 procent van de omzet uitmaakt, en een groep kleine ondernemingen die louter de Nederlandse markt bewerkt en daar veel concurrentie ervaart.

De gemiddelde omzet uit adaptatie bij de adviseurs en ingenieurs per fte is 68.000 euro, maar de grote ingenieursbedrijven halen tot wel het dubbele aan omzet per fte uit de markt.

Agrifood & Health

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 13

De groep bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod die wij onder de noemer Agrifood & Health scharen, is divers van aard. De groep omvat onder andere leveranciers van geprepareerde bomen die geplant kunnen worden in gebieden die te lijden hebben onder verwoestijning, experimentele telers van zoutminnende groenten en lisdodden, bestrijders van algengroei in oppervlaktewateren, maar bijvoorbeeld ook een bedrijf dat drones inzet tegen malariaverspreiding en een bedrijf dat bier brouwt van overtollig regenwater. Er zit ook een bekende keten van tuincentra bij, die nadrukkelijk de klimaatadaptatiekaart trekt in zijn marketingcommunicatie.

Deze groep bedrijven richt zich voornamelijk op de wereldmarkt en rekent overheden, bedrijven en niet-gouvernementele organisaties als klant. Het zijn vooral specialisten in klimaatadaptatie. De marktomgeving die zij meestal aantreffen, kent veel aanbieders en is competitief. De wereldmarktspelers onder de Agrifood & Health-bedrijven verwachten de komende drie jaren gemiddeld meer dan 45% per jaar in omzet te groeien.

Adviseurs & Ingenieurs AgriFood & Health

Omzet per fte 68.000 euro Omzetgroeiverwachting 21% p.j.

Omzet per fte 70.000 euro Omzetgroeiverwachting 30% p.j.

9

Klimaatadaptie

Bouwbedrijven & Projectontwikkelaars

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 13

De gerealiseerde omzet per voltijdsbaan is bij deze groep bedrijven vele malen groter dan bij de andere klimaat-adaptatiemarktgroepen. Dat komt door het kapitaalintensieve karakter van deze branches. Er gaan miljarden om in bouw en projectontwikkeling. Klimaatadaptatie draagt bij de bevraagde partijen 2 tot 10 procent bij aan de omzet. Het is dus geen kernactiviteit. Wel zorgen de bouwers en projectontwikkelaars voor de helft van de totale markt-omzet die we hebben kunnen identificeren op de klimaatadaptatiemarkt.

De bevraagde klimaatadaptieve bouwers en projectontwikkelaars spreken stuk voor stuk van een competitieve markt met veel aanbieders. Ze richten zich met name op de Nederlandse markt. Wateroverlast en overstromingsgevaar zijn ‘core business’, overheden veruit de belangrijkste klantengroep. Er is een tweedeling waar te nemen tussen bedrijven die vorig decennium hebben gekozen voor klimaatadaptatie als markt en bedrijven die dat pas de afgelopen jaren hebben gedaan. De laatstgenoemde groep koestert voor de komende drie jaren hogere omzetgroeiverwachtingen.

Data-providers

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 10

Een opvallende groep binnen de klimaatadaptiemarkt zijn ondernemingen die klimaatadaptatiedata verzamelen en analyseren of de software en/of hardware hiervoor leveren om dit zelf te kunnen doen. Het gaat om ondernemingen die bijvoorbeeld door het combineren van datasets in kaart brengen waar wateroverlast te verwachten valt, of waar daktuinen het beste tot hun recht komen. Vaak is sprake van specialisatie in een niche. Zo heeft een van de aanbieders zich gespecialiseerd in het aanbieden van sensortechnologie voor rioleringen; een ander heeft een manier gevonden om grondwaterdata te verzamelen met behulp van drones.

De data-providers zijn vooral gericht op de Nederlandse adaptatiemarkt en combineren dit (desalniettemin) met hoge omzetgroeiverwachtingen. Er zitten specialisten en generalisten tussen. In beide gevallen blijft het aantal ‘klimaatadaptieve’ fte per bedrijf onder de tien personen. De respondenten zijn klein van omvang richten zich volledig op de effecten van wateroverlast, watertekort en hitte. Subsidiegedreven klandizie is hen vreemd. Opvallend in de strategie van het management is een bovengemiddeld grote aandacht voor productontwikkeling.

Omzet per fte 807.000 euro Omzetgroeiverwachting 10% p.j.

Omzet per fte 70.000 euro Omzetgroeiverwachting 26% p.j.

Bouwbedrijven & Projectontwikkelaars Dataproviders

10

Klimaatadaptie

Kennisondernemingen

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 6

Nederland heeft vanwege een overschot aan zoet water en de gedeeltelijke ligging onder de zeespiegel van oudsher veel kennis over het op afstand houden en verwijderen van water. Diverse onderzoeksbedrijven, al dan niet verbonden met een universiteit, vermarkten deze wetenschappelijke kennis in binnen- en buitenland. De aangetroffen kennisondernemingen halen 1 tot 5 procent van hun omzet uit klimaatadaptatie. De kennis-ondernemingen waarvoor adaptatie ‘core business’ is, verwachten een sterke omzetgroei. Zij richten zich met name op de Europese markt, waar ze een competitieve markt aantreffen met een handvol concurrenten.

Waterbedrijven

Aantal aangetroffen bedrijven met een klimaatadaptatie-aanbod: 6

Een aantal drinkwaterbedrijven en waterschappen heeft zijn eerste stappen gezet op de klimaatadaptatie-markt. Soms gaat het om vernieuwende ideeën die op het punt staan om commercieel door te breken. Deze publiek gefinancierde organisaties zullen dan moeten kiezen voor verzelfstandiging van deze activiteiten of octrooieren.

De omzetgroeiverwachtingen binnen deze groep zijn het meest bescheiden van alle groepen. De aangetroffen bedrijven halen gemiddeld 1 tot 5 procent van hun omzet uit de adaptatiemarkt, waarbij 5 tot 25 fte aan klimaatadaptieve producten en diensten werken. De markt waarop ze opereren, wordt door de meeste bedrijven als niet-competitief ervaren.

Omzet per fte 51.000 euro Omzetgroeiverwachting 15% p.j.

Omzet per fte 178.000 euro Omzetgroeiverwachting 6% p.j.

KennisondernemingenWaterbedrijven

Waterbedrijven

11

Klimaatadaptie

ConclusieDe klimaatadaptatie is een jonge markt. De meeste ondernemingen die wij hebben geïdentificeerd, timmeren naar eigen

zeggen pas een aantal jaren aan de weg met klimaatadaptieve producten en diensten. Het management van de meeste

bedrijven is meer bezig met productontwikkeling en marktpenetratie dan met marktontwikkeling en diversificatie. Ook dit

zijn typische kenmerken van een jonge markt.

De belangrijkste les die wij trekken uit onze enquête is

dat klimaatadaptatieondernemers gemiddeld genomen

hoge verwachtingen hebben van de toekomst. Vier op de

tien aanbieders verwachten de komende drie jaar meer

dan 20 procent per jaar in omzet te groeien, een op de

vijf zelfs 30 procent of meer. Dit zijn omzetverwachtingen

die wij normaliter alleen aantreffen in de IT-gerelateerde

bedrijfstakken binnen de sector technologie, media en

telecom.

De reden voor deze robuuste toekomstvisies laat zich

raden. Klimaatverandering is, anders dan veel andere

(maatschappij-gerelateerde) toekomstvoorspellingen, een

megatrend waarvan we vrijwel zeker weten dat deze de

komende decennia zal plaatsvinden. Daarmee ontstaat

ook de maatschappelijke behoefte tot aanpassing aan

klimaatverandering. En ondernemers zijn zeer bereid risico’s

te lopen als de belofte op rendement voldoende groot is.

Aanbieders van klimaatadaptieproducten en -diensten

120

AgriFood & Health

Bouwbedrijven & Bouwprojectontwikkelaars Adviseurs & Ingenieurs

Data-providers

Materiële oplossingen

Kennisoplossingen

Waterbedrijven

Overig

Bron: Marktonderzoek ABN AMRO Sector Advisory

Voor welk klimaatveranderingseffect biedt uw producteen aanpassing of oplossing? (in %)

Watertekort/droogte

Wateroverlast

Hitte

Biodiversiteit

Overstromingsgevaar

Voedselvoorziening

Gezondheid

Koude

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Kijkend naar uw klimaatadaptieproducten en/ofdiensten, hoeveel managementtijd besteedt u aan:

Productontwikkeling

Marktpenetratie

Marktontwikkeling

Diversificatie

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Schaal van Mock

Hoe snel groeit de markt voor uw klimaatadaptie-product/dienst per jaar in de komende drie jaar?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Sinds wanneer gebruikt u het inspelen op de effectenvan klimaatverandering als argument in uw marketing-communicatie?

Bron: Enquête ABN AMRO Sector Advisory

Gerin

g (2

-4%

)

Lich

t (4-

7%)

Duid

elijk

(7-1

2%)

Bela

ngrij

k (1

2-20

%)

Ster

k (2

0-30

%)

Aanz

ienl

ijk (3

0-45

%)

Fors

(mee

r dan

45%

)02468

1012

1

2

0

4

5

6

7

1996 2017

3

84 81

62

43 41

30 27

14

15%

21%

35%

29%

29%

De meeste klimaatadaptatieondernemingen die wij

zijn tegengekomen, bieden producten of diensten die

inspelen op een overschot of tekort aan water. Dit

is verklaarbaar in een land met een lange traditie van

watermanagement. Als laaggelegen stadsdelta heeft

Nederland ook een bijzonder belang bij klimaatadaptatie.

Het is niet voor niets dat het nieuwe VN-klimaatcentrum

Global Centre of Excellence on Climate Adaptation

(GCECA) aan Nederland is toegewezen.

Het aantal Nederlandse klimaatadaptatie-ondernemers

dat internationaal actief is, is verrassend groot: 38 procent

van de respondenten is wereldwijd actief. Tien procent

ziet Europa als markt, terwijl 51 procent zich alleen op

Nederland richt.

Illustratie: Kanai, Anabella Meijer

12

Klimaatadaptie

Showcases

Aanbieders van materiële oplossingen

Flowsand Aquaflow

Ultrasone algenbestrijding LG Sonic

Duurzame gebouwkoeling SoundEnergy

Regenwaterplan Buro Regen & Water

Aquaflow heeft speciaal brekerzand ontwikkeld waardoor lichte neerslag op versteend gebied beter wegzakt. Flowsand is regulier brekerzand voorzien van een ‘hightech wateradditief’. De doorlatendheid van klassiek straatwerk wordt daarmee naar eigen zeggen met een factor drie verhoogd. Van elke bui zakt zo’n 2 mm meer water weg dan voorheen. Het gaat het om een langzaam systeem met kleine volumes water per uur, dus niet te verwarren met waterdoorlatende verhardingen. Meer informatie.

LG Sonic gaat blauwalgen op een milieuvriendelijke en chemicaliënvrije manier te lijf. De MPC-Buoy (Monitor, Predict en Control) van het bedrijf werkt met ultrasone technologie, is een op zonne-energie gedreven systeem en werkt ook goed bij het behandelen van grote wateroppervlakten. Dat maakt de MPC-Buoy inzetbaar om algengroei in meren en drinkwaterreservoirs te bestrijden. MPC staat voor Monitor, Predict en Control. Sensoren leveren real time data met informatie over de aanwezige algengroei en de waterkwaliteit, zoals de temperatuur, het zuurstofgehalte en de zuurgraad. Op basis van deze gegevens wordt de behandeling met ultrasone technologie aangepast aan het type alg dat in het water groeit. De klant kan de voortgang van de behandeling digitaal volgen. De MPC-Buoy verwijdert volgens LG Sonic 90 procent van de aanwezige algen, voorkomt nieuwe aanwas en verlaagt de zuurgraad van het water zonder het ecosysteem te verstoren. Meer informatie.

Het Enschedese SoundEnergy verkoopt een duurzaam systeem dat gebouwen met geluidsgolven kan koelen en verwarmen. Voor grote complexen, kantoren en fabrieken kan met de Thermo Acoustic Energy Converter (THEAC) 30 tot 50 procent energie worden bespaard. Het systeem koelt zonder elektriciteits- verbruik, is CO2-neutraal en functioneert zonder (giftig) koelmiddel. Bij het THEAC-25-systeem van SoundEnergy worden vacuüm buiscollectoren op de daken van de gebouwen geplaatst. De zon verwarmt via de panelen het water dat naar de THEAC-25 leidt. In de THEAC-25 wordt het hete water door middel van geluidsgolven omgezet naar koud water om ruimten te koelen. In de winter produceren de panelen warm water, waardoor de gebouweigenaar kan besparen op gas bij het verwarmen van het gebouw. Meer informatie.

Voor particuliere en andere opdrachtgevers maakt Buro Regen& Water een maatwerk-Regenwaterplan. In het Regenwaterplan staan oplossingen om een perceel bestand te maken tegen de toenemende neerslag. Dit zijn oplossingen die het bureau in samenwerking met andere experts kan aanleggen, maar ook ideeën die een opdrachtgever zelf kan uitvoeren. Een persoonlijk gesprek op locatie, een analyse van de technische tekeningen en grondboringen vormen de basis van elk Regenwaterplan. Daarmee wordt de grondwaterstand in kaart gebracht, net als het vermogen van de bodem om regenwater op te vangen. Een Regenwaterplan voor een perceel van zeventig vierkante meter kost 275 euro. Meer informatie.

Kennisondernemingen Overig Waterbedrijven

Grofzandbarrière Waterschap Rivierenland/Deltares/POV-piping

Overstromingsverzekering Neerlandse

Klimaatadaptatie-detacheringen Syntraal

Blauwe Sportparken Waterschap de Dommel/Newae

De grofzandbarrière is een nieuwe techniek om een dijk te versterken. Op natuurlijke wijze voorkomt de grofzandbarrière het probleem van piping: het fenomeen dat grondwater te snel onder de dijk doorstroomt waardoor zand uit de ondergrond van de dijk wegspoelt waardoor de dijk na verloop van tijd in elkaar zakt. In feite is de grofzandbarrière een slim zandfilter in de dijk. De werking van de barrière is aangetoond in een testopstelling bij Deltares. Tot voor kort moest op locaties met weinig ruimte langs de dijk een beschermingsconstructie van beton, staal of kunststof worden aangelegd. Dat is met de grofzandbarrière niet meer nodig, waardoor veel kosten worden bespaard. Meer informatie.

Het risico van overstroming valt niet te verzekeren bij Nederlandse inboedel- en opstalverzekeringverzekeraars. De overstromingsverzekering van Neerlandse beschermt particulieren tegen waterschade aan inboedel en woonhuis als gevolg van een dijkdoorbraak, het niet (goed) sluiten van een sluis of het falen van een stormvloedkering. Neerlandse is zelf geen verzekeraar, maar Lloyd’s coverholder, vergelijkbaar met een gevolmachtigd agent in het intermediaire distributiekanaal. De verzekering wordt momenteel aangeboden door meer dan 1.500 verzekeringsagenten. De overstromingspolis biedt geen dekking wanneer de overstromingsschade is ontstaan door hevige lokale regenval of een hoge grondwaterstand.Meer informatie.

Syntraal, een spin-off van ingenieursbureau Tauw, is een arbeidsbemiddelingsbureau dat zich onder meer heeft gespecialiseerd in detachering van personeel bij bedrijven in de klimaatadaptatiemarkt. Syntraal heeft ongeveer tachtig interim professionals vast in dienst die vanuit acht vestigingen ingezet worden voor opdrachtgevers met projecten op het vlak van water en klimaat, kwaliteit en veiligheid, duurzaamheid, milieu en energie, techniek, technologie en innovatie en bouwbegeleiding en toetsing. Naast deze interimmers werkt Syntraal met een flexibele schil van ‘associates’ (zzp’ers en freelancers). Hierdoor kan het bureau naar eigen zeggen altijd over de juiste capaciteit beschikken. Meer informatie.

Waterschap De Dommel werkt samen met sport-parken om de omgeving beter bestand te maken tegen extreme neerslag. Bij Blauwe Sportparken wordt regenwater door peilgestuurde drainage vastgehouden onder een kunstgrasveld. Dit water wordt vervolgens gebruikt om een natuurgr-asveld via drainage te voorzien van water. Het ombouwen van een kunstgrasveld kost slechts 1.500 euro, waarbij het verdrogend effect van 0,8 hectare kunstgrasveld teniet wordt gedaan. In Sint-Oedenrode is de techniek inmiddels toege-past onder drie kunstgrasvelden. Door de club en de leden actief te betrekken bij het proces werkt het waterschap tegelijkertijd aan bewustwording rondom het thema klimaatadaptatie. Meer informatie.

13

Klimaatadaptie

14

Klimaatadaptie

Bouwbedrijven & projectontwikkelaars Adviseurs & ingenieurs

Plastic Road KWS/Wavin/Total

DrainwaveXL en Optiflex Struyk Verwo Infra

Versterking Afsluitdijk Rebelgroup/BAM/Van Oord

Shaded Dome Royal Haskoning DVH

Het PlasticRoad-concept is een holle wegconstructie gemaakt op basis van (gerecycled) kunststof. Door de prefab-productie, het lichte gewicht en de modulaire opbouw van de PlasticRoad is de aanleg en het onderhoud sneller, eenvoudiger en efficiënter uit te voeren ten opzichte van traditionele wegconstructies. De PlasticRoad beschikt over een holle ruimte die gebruikt kan worden als (tijdelijke) waterberging en daarmee wateroverlast voorkomt bij extreme neer-slag. Daarnaast kan de holle ruimte gebruikt worden voor de doorvoer van kabels en leidingen, waardoor graafschades voorkomen kunnen worden. En er zijn tal van andere toepassingen denkbaar, zoals het eenvoudig installeren van sensoren of het elektrisch opladen van voertuigen. Meer informatie.

DrainwaveXL is een kant-en-klaar pakket betonstraat-stenen in elleboogverband met twaalf waterdoor-latende voegen per laag. Deze zorgen volgens de bouwer voor een infiltratiesnelheid van circa 2.000 liter per seconde per hectare. Regulier onderhoud volstaat, vegen tast de voeg niet aan. Optiflex is een reflecterende bestrating. Door de toevoeging van wit toeslagmateriaal in de deklaag wordt licht beter gereflecteerd en verspreid naar de omgeving. Het verloop van de weg, personen en obstakels worden beter zichtbaar. Door wegdekreflectie mee te nemen in het lichtontwerp kan volgens Struyck Verwo Infra 30 procent op het energiegebruik van de openbare verlichting worden bespaard. Een ander voordeel is dat de lichte bestrating minder warmte absorbeert en vasthoudt.Meer informatie.

Rebelgroup adviseert en begeleidt (semi-)publieke en private partijen (vaak ook publiek-private samen-werkingen) bij strategische vraagstukken rondom duurzame gebiedsontwikkeling en vastgoed. Opvallend hierbij is dat het adviesbureau ook mee-investeert in sommige projecten die het oppakt. ‘Wie gelooft in zijn eigen adviezen, investeert mee’, zo stelt het bureau. Een bekend project waar Rebelgroup samen met partners Van Oord en BAM recentelijk de aanbesteding voor won, is de versterking van de Afsluitdijk en is opgezet via een contract waarbij de consortiumpartners verantwoordelijk zijn voor financiering, ontwerp, bouw en onderhoud. Rebelgroep participeert voor 8 procent. Meer informatie.

De Shaded Dome is een semipermanente opblaashal die ontworpen is voor (extreem) hete omgevingen. Bijzonder is dat er geen steunpilaren in staan. Het stalen kabelnet dat het ‘skelet’ vormt van de Dome en deze zijn robuustheid geeft, is onzichtbaar verwerkt tussen binnen- en buitenkoepel. De Dome kan zijn eigen energie opwekken met zonnecellen in de buitenhuid. Een vernuftig schoorsteeneffect tussen binnen- en buitenhuid zorgt voor een natuurlijk koelingseffect. Vergeleken met bestaande tenten verbruikt de Shaded Dome daarmee in extreem hete omgevingen slechts een derde van de gebruikelijke energie om een gezond en aangenaam microklimaat van 25 graden Celsius te creëren. Schone, gefilterde lucht speelt een essentiële rol binnen de Dome: het houdt de koepel overeind, zorgt voor koeling en maakt de Shaded Dome volgens Royal Haskoning DHV ook ideaal voor (sport)evenementen in steden met een slechte luchtkwaliteit. Meer informatie.

15

Klimaatadaptie

Data-providers

Duurzaamheidskaart Mapgear

Klimaatatlas Nelen & Schuurmans

Door het combineren en analyseren van geografische data (open data en ingewonnen data) heeft Mapgear in kaart gebracht welke gebouwen geschikt zijn voor bijvoorbeeld zonnepanelen of het realiseren van een groen dak. Deze informatie is nuttig voor gebouweigenaren die zo snel inzicht krijgen in de mogelijkheden en terugverdientijd van dergelijke duurzame maatregelen. Maar ook voor de overheid is de duurzaamheidskaart een nuttig middel. De kaart maakt snel duidelijk waar het beste geïnvesteerd kan worden in de bevordering van duurzame investeringen. Dit maakt het ontwikkelen van gebiedsgericht en duurzaam beleid eenvoudiger. Mapgear verkoopt ook losse componenten van de Duurzaamheidskaart: Zonnekaart, Groene dakenkaart, Dakisolatiekaart.Meer informatie.

De Klimaatatlas van Nelen & Schuurmans maakt voor gemeenten en waterschappen inzichtelijk wat de lokale gevolgen van klimaatverandering zijn. De bereikbaarheidskaart laat zien welke wegen bij extreme regenval onder water komen te staan. De waterschadekaart geeft een inschatting van de water-schade als er een extreme bui valt. De stroombanen-kaart laat zien hoe het water bij hevige neerslag naar de lager gelegen punten stroomt. De wateroverlast-kaart laat zien op welke plekken water tijdelijk blijft staan na hevige regen. De boombedekkingskaart laat zien welke plekken door bomen bedekt worden. Deze bomen zorgen voor verkoeling bij extreme hitte. En de hittestresskaart laat zien welke delen van de stad relatief gevoelig zijn voor temperatuurstijging. Door een gedetailleerde bepaling van de knelpunten kunnen gemeenten en het waterschap hun klimaat-adaptatiestrategie concreet maken en kunnen zij ook andere partijen zoals bewoners, bedrijven en belangengroepen betrekken bij mogelijke oplossingen. Meer informatie.

16

Klimaatadaptie

OnderzoeksverantwoordingCentraal in het rapport staan de uitkomsten van een enquête onder 120 Nederlandse spelers op de markt voor klimaat-

adaptatie-producten en -diensten. Deze enquête is eind april 2019 uitgezet onder directeur-eigenaren, CEO’s en CFO’s,

klimaatadaptatiespecialisten en investor relations managers van deze bedrijven (in deze volgorde van aanschrijven). Van

37 bedrijven (31 procent) kwam de vragenlijst compleet ingevuld retour. Hun antwoorden vormen de basis voor dit rapport.

De lijst met 120 bedrijven is mede tot stand gekomen

door gesprekken met de volgende specialisten binnen

ABN AMRO: Alexa Krayenhoff (Group Innovation), Julia

van Boven en Hein Brekelmans (Sustainable Finance

Desk), Harry Dijkema (Sectorteam TMT), Hanna Zwietering

(Social Impact Fund) en Madeline Buijs en Arnold Mulder

(Sector Advisory). Daarnaast is eigen deskresearch

door de afdeling Sector Advisory uitgevoerd. Bij deze

deskresearch hebben we online, met behulp van samen-

gestelde trefwoord-opdrachten, gezocht naar bedrijven

die op hun website klimaatadaptatie als verkoopargument

gebruiken voor hun product(en) of dienste(en).

De lijst omvat uitsluitend aanbieders met een winstoog-

merk en een concreet adaptatieproduct -of dienst.

Organisaties die bijvoorbeeld streven naar de opbouw

van lokale of regionale klimaatadaptatie-kennisnetwerken

hebben we niet in de lijst opgenomen, maar wel gebruikt

om de aanbieders op de klimaat-adaptatiemarkt in kaart

te brengen.

Bronnen

Emilie Mazzacurati, John Firth, Sara Venturini,

e.a.(2018), rapport van European Bank for

Reconstruction and Development/Global Center of

Excellence on Climate Adaptation,

Advancing TCFD guidance on physical climate risks

and opportunities

Willem Ligtvoet (PBL), Leendert van Bree (PBL),

Rob van Dorland (KNMI) (2013),

PBL-rapport Aanpassen met beleid - Bouwstenen

voor een integrale visie op klimaatadaptatie

J.B. Robin Matthews, e.a. (2018), IPCC-rapport

Global Warming of 1.5ºC

Rijk van Oostenbrugge, Joost Knoop, Hanneke

Muilwijk, Marijke Vonk, Willem Ligtvoet (2015),

PBL-rapport Aanpassen aan klimaatverandering -

Kwetsbaarheden zien, kansen grijpen

KNMI en PBL (2015),

Klimaatverandering. Samenvatting van het vijfde

IPCC-assessment en een vertaling naar Nederland

Dit is een uitgave van ABN AMRO

AuteurLoek Caris

Sectoreconoom Thema’s ABN AMRO

loek.caris@nl.abnamro.com

Commercieel contactPetran van Heel

Sectorbanker Bouw ABN AMRO

petran.van.heel@nl.abnamro.com

David Kemps

Sectorbanker Industrie ABN AMRO

david.kemps@nl.abnamro.com

Steven Peters

Sectorbanker Technologie, Media en Telecom ABN AMRO

steven.peters@nl.abnamro.com

Jan de Ruyter

Sectorbanker Agrarisch ABN AMRO

jan.de.ruyter@nl.abnamro.com

Han Mesters

Sectorbanker Zakelijke Dienstverlening ABN AMRO

han.mesters@nl.abnamro.com

EindredactieBendert Zevenbergen

IllustratiesKanai, Anabella Meijer

Illustratie voorpagina: PlasticRoad.eu

VormgevingKollerie Reklame-advies & Promoties

FotoverantwoordingShutterstock

U kunt deze uitgave vinden op ABN AMRO Insights

DisclaimerDe in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Teksten zijn afgesloten op 19 juni 2019.

© ABN AMRO, juli 2019

Naast een copyright is er sprake van een right to copy. Alleen door van elkaar te leren versnellen we de duurzame economie en verstevigen we de positie van Nederland daarin. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld.

17

Klimaatadaptie

Colofon