Kjelda nr. 3 2009

KjeldaNr. 3 - Desember 2009. Årgang 18

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Fylkesarkivet på Internett:www.fylkesarkiv.no

SOGN OG FJORDANE FYLKESKOMMUNE

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 1

2

kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18

Interkommunale samarbeidsløysingar –gode døme fram i lysetKommunane blir ofte kritisert for åikkje samarbeide nok for å løyse fellesutfordringar. Det vert hevda at korkjestaten som premissleverandør ellerkommune har teke innover seg korkompliserte og krevjande tenestene ersom skal ytast.

Det kan vel ligge noko i det, men kri-tikken vert fort einsidig. For det er joklart kommunane vil samarbeide, ogalle ønskjer nøgde brukarar. Men til-høva må leggjast til rette. Det finstmange gode døme på interkommunaltsamarbeid, også her i fylket. Men deigode samarbeidstiltaka kjem sjeldanfram i media; dei berre rullar og går,og leverer år etter år, utan at det vertgjort så mykje vesen ut av det.

For å balansere biletet vil eg difor trek-kje fram eit fylkesomfemnande samar-beid som er lite kjend: ”Kommune-arkivordninga i Sogn og Fjordane”.Det omfattar alle kommunar og fylkes-kommunen. Samarbeidet vart etablertallereie i 1987, og går i korte trekk ut

på at kommunane går saman om åløyse utfordringar og problem knytt tilarkiv og dokumentasjon. Kommunaneleverer mange viktige tenester til inn-byggjarane sine på mange område, ogå sikre dokumentasjonen av denneverksemda er viktig av mange grunnar.

Alle dei 26 kommunane og fylkes-kommunane betaler ein årlig konting-ent som varierer etter innbyggjartal.Det er Fylkesarkivet i Sogn ogFjordane som utfører arbeid for kom-munane gjennom sitt fagmiljø.Oppgåvene går i hovudsak ut på å støt-te kommunane i deira arbeid medarkiv og dokumenthandtering. Sidan2006 har tenestene i Kommune-arkivordninga og vorten utvida til åomfatte fysisk oppbevaring av arkiva iregi av Fylkesarkivet.

Dei siste åra har og elektroniske arkivblitt innlemma i samarbeidet, og det ertilsett ein eigen arkivar for kommu-nane på e-arkiv. Mykje av utviklings-arbeidet innanfor arkiv i kommunesek-

toren i åra som kjem vil nettopp dreieseg om e-arkiv. På landsplan vert det idesse dagar skipa ein ny organisasjonsom skal ta tak i desse utfordringane:Kommunearkiv-institusjonenes digita-le ressurssenter (KDRS). Kommunanei Sogn og Fjordane vil etterkvart få til-gang til deira ressursar og kompetansegjennom samarbeidet i vårt fylke.

Interkommunalt samarbeid kan vere såmangt, og utfordringane mange, mener vinsten der, drifta rasjonell og tenes-tene gode, så ligg vegen open formykje godt samarbeid mellom kom-munane i Sogn og Fjordane.

Snorre D. Øverbø

Fylkesarkivar

Snorre D. Øverbø (red.) Marit Anita Skrede, Per Olav Bøyum, Olaf Knarvik

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 155,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Marit Anita Skrede.

Utforming: Sogne-Prent AS.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00.

Fax. 57 65 61 01 [email protected]

Fylkesarkivar:Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Olaf Knarvik (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, [email protected] Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Elin Østevik (EuropeanaLocal) tlf. 57 65 64 18, [email protected] Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 82 50 17, [email protected]

Håvard Kastet (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected]

ABM-Sogn og Fjordane:

Øystein Åsnes, Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Bjarnhild Samland, tlf. 57 65 64 08, [email protected]

Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Redaksjon

PersonalnyttArild Reppen har sagt opp stillingasi som fotograf på Fylkesarkivet.Han har vore tilsett sidan juni 1996.Reppen går over i stilling hjå G-Sport på Sandane, Gloppen. Hanslutta 1. oktober.

Sturla Binder sluttar i stillinga sisom arkivar – kommunale arkiv den14. januar 2010. Han tilsett hjå osssidan juni 2006. Binder tek til somarkivar ved Museumssenteret iHordaland, Avd. Osterøy Museum.

Oddvar Natvik går frå nyttårsskif-tet over i pensjonistanes rekkjer. Sjåside 10.

FRAMSIDEBILETE: Turistar på bretur ca 1900-1910. Fossefall og isbrear var det naturlegemålet for ekskursjonane dei cruisereisande la ut på til lands. Det er uvisst kva for ein breturistane her vitjar. Fotograf: Ukjend. (Les artikkel side 30)

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 2

Innhald

• Leiar: Interkommunale samarbeidsløysingar - gode døme fram i lyset Av Snorre D. Øverbø.............. s. 2

• Storgarden på Ålhus Av Anita Haugen...................................................................................................................................................................... s. 4

• Utbygging i Nyset- og Steiggjevassdraga Av Marit Anita Skrede.................................................................................................. s. 7

• Fossdalen i jarnalderen Av Marit Anita Skrede................................................................................................................................................... s. 11

• Ein digital allmenning tek form Av Karianne Schmidt Vindenes....................................................................................................... s. 14

• Gjekk rundt juletreet til ”ut i de små timer” Av Hermund Kleppa......................................................................................... s. 18

• Kvalfangst i Sørishavet Av Olaf Knarvik.................................................................................................................................................................. s. 19

• Dugnadsvenner Av Olaf Knarvik....................................................................................................................................................................................... s. 21

• Baldisholteppe i Det Kvite Hus Av Hermund Kleppa................................................................................................................................ s. 23

• Ferrotypiane til Bernt Askevold Av Olaf Knarvik........................................................................................................................................ s. 28

• ”With an Ocean Liner” – Orient Line og framveksten av den moderne cruiseturismen Av Elin Østevik........................................................................................................................................................................................... s. 30

• Bilfeber og turisthotell Av Håvard Kastet............................................................................................................................................................... s. 34

• Stadnamninnsamling frå garden Molde i Gulen Av Randi Melvær...................................................................................... s. 37

• Britisk Norgesekspedisjon 1984 Av Håvard Kastet..................................................................................................................................... s. 38

• Hauge bedehus på Bremangerlandet Av Hermund Kleppa................................................................................................................ s. 39

• Potts-poteten i Sogn og Fjordane 2009 Av Hermund Kleppa........................................................................................................... s. 41

• Minnesmerket. ”Varig vern av alle krigsgraver” Av Hermund Kleppa............................................................................... s. 42

• Minne om motstandsmannen Atle Svardal Av Hermund Kleppa............................................................................................... s. 43

• At bistaa Øvrigheden med Oplysninger og Betænkninger – kommunane som høyringsorgan og informasjonsleverandør Av Per Olav Bøyum.................................................................................................. s. 46

• Gamleskulen på Njøs i Leikanger Av Randi Melvær................................................................................................................................ s. 49

• I kjølvatnet til keisar Wilhelm II Av Hermund Kleppa............................................................................................................................ s. 52

• Ambrosia Tønnesen: Minst seks kunstverk i Sogn og Fjordane Av Hermund Kleppa ................................... s. 53

• Natronkake Av Aslaug Bøyum ............................................................................................................................................................................................. s. 53

• Vil ha Fylkesbaatane-flagget tilbake Av Hermund Kleppa ................................................................................................................ s. 54

• Foreldre på tiltalebenken Bakgrunnen for Rock’n Roll-oppstyret Av Karianne Schmidt Vindenes .... s. 55

• Ressurssenter for elektroniske arkiv Av Håvard Kastet....................................................................................................................... s. 55

• Avlevering av eldre kommunale arkiv Av Karianne Schmidt Vindenes....................................................................................... s. 56

• 2013 – Sogn og Fjordane fylke 250 år – jubileumsfrimerke?............................................................................................. s. 58

• Wittgenstein-spor i Drægni-arkiv Av Hermund Kleppa ........................................................................................................................ s. 59

3


kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 3

4


I sumar blei det utførd ei arkeolo-gisk undersøking på Ålhus, rett att-med Ålhus kyrkje. Dette er ein særsspanande stad, sett med historiskeauge. Det er nettopp her stormannog baron Audun HugleiksonHestakorn heldt hus. Han var nærven av kongen, og ein viktig politikarog jurist på 1200-tallet. Fleire histo-rikarar meiner han hadde ei særsviktig rolle i utforminga av lovver-ket i mellomalderen (Landslova,Bylova og Hirdskrå).

Audun Hugleikson Audun Hugleikson vert omtala som”den visaste mannen i Landslova” iislandske kjelder. Hugleikson vaks opppå garden Hegranes på Ålhus kor hanseinare reiste ei massiv steinborg.Sjølv om ein i dag ikkje kan sjå fysis-ke spor etter borga, vart staden der holåg greve ut i 1934. Då fann dei sporsom viste at borga må ha vore impone-rande. Den låg attmed vatnet, og varom lag 22 meter lang og 13 meter brei.Mytane seier at Hugleikson reisteborga for å verne om skattane sine, ogframleis fins det fleire historier somseier at det ligg ein stor skatt på botnenav Jølstravatnet. Livet enda dramatiskfor Hugleikson, etter ein konflikt medden nye kongen vart han hengd iBergen i 1302.

Historia om Hugleikson syner ei spa-nande historie om Ålhus på 1200-talet.

Den raude prikken syner kvar det vart greve ut.

Storgarden på ÅlhusAv Anita Haugen

Det må ha vore ein viktig og mektigstad på denne tida. Tidlegare arkeolo-giske undersøkingar viser at kontinu-itet i makt kan førast langt tilbake i tid.Ofte finn vi spor frå store jarnaldergar-

dar nær slike maktsenter, som tildømes i nærleiken av kyrkjer fråmellomalderen. Det var difor med storspenning at Bergen Museum i maibyrja utgravinga på Ålhus.

Eit spanande funnAllereie då dei arkeologiske registre-ringane blei gjort av Sogn og Fjordanefylkeskommune avdekka dei fleirespor etter forhistorisk aktivitet.Mellom anna fann dei fleire stolpeholsom gav ein indikasjon på at det truleglåg eit hus i området. To av stolpeholavart daterte til folkevandringstid (400-570 e.Kr.).

Bergen Museum byrja difor utgravingamed å flateavdekka heile området somskulle undersøkast, det vil seie at vifjerna all matjorda med gravemaskin.Dette er omrota masser frå dyrking, ognår den er fjerna trer dei forhistoriskespora tydelegare fram i undergrunnen.Det dukka opp fleire mørke og sirkel-runde flekkar. Gleda vart stor då vi

Dette er eit døme på korleis eit stolpehol ser ut. Denne har tydelege skoningssteinar. Foto: A. Haugen.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 4

5


oppdaga at desse låg symmetrisk i eilang rekke, og at vi hadde funne eitsjeldan stort langhus. Etter at heileområde var ferdig avdekka, byrja viutgravinga av dei strukturane vi haddefunne. Stolpehola blei greve ut fyrst,slik at vi kunne stadfeste kor langt ogbreitt langhuset var. I dag er det somregel berre avtrykk frå stolpen og steinsom har støtta han som er bevart, mendei kan likevel fortelje oss korleishuset har sett ut og kva dei forskjelligeromma har blitt brukt til.

Korleis kan huset ha sett ut?Huset som openbara seg viste seg åvere heile 42 meter langt, noko som eruvanleg langt i arkeologisk saman-heng. Det er svært sjeldan vi finn husfrå jarnalderen i denne storleiken.Berre spora etter dei takberande stol-pane og enkelte dørstolpar eller inn-gangane til huset var bevart. Ved åsamanlike med andre liknande arkeo-logiske funn, kan vi likevel seie nokoom korleis huset kan ha sett ut.

Huset har vore omkring 7 meter breittog like høgt som det var breitt. Det harvore fleire rom i huset, truleg 5. Detfinst fleire tolkingar på korleis slike

hus frå jarnalder kan ha sett ut, mendei var treskipa, og bygd av tre. Takavar ofte laga av torv eller spon (sjåArkIkon si nettside). I dei mindre husafrå denne tidsepoken var det som oftasttre inndelingar av huset. Menneskabudde i den eine delen, dyra i denandre og det gjekk føre seg produksjonav eitkvart i den siste delen. I dei stør-re husa, som det på Ålhus, har huset

vore inndelt i fleire bruksområde. I dennordaustlege delen av huset har truleggardeigaren og familien hans har budd.Det er ikkje funne eldstadar i huset.Her var takberande stolpar, og saman-likningar med liknande hus gjev dennetolkinga. Vidare må det ha vore fleireproduksjons- og arbeidsrom, der einmellom anna laga mat, klede og utfør-de reperasjonar. Det verkar som om

Langhuset i Ålhus. Spora etter dei takbærande stolpane er dekka med svart plastikk. Målebandet viser kor breitt huset har vore. Foto: A. Haugen.

Uttaking av kol, ei C14-prøve, som kan fortelje oss kor gamle funna er. Foto: S. Diinhoff.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 5

6


dyra ikkje budde saman med mennes-ka i langhusa, men at det fanst eineigen stall/ fjøs på garden. Og at ein ihuset i staden hadde ein stor hall. Deter vanskeleg å seie om det har vore eineigen stall på Ålhus, då denne mesttruleg har lege der vegen i dag ligg.Men ut i frå storleiken på huset er detingen tvil om at dette har vore ein storog mektig gard. Det må ha vore einmektig person som har eigd garden,mann eller kvinne, som nok har voreein høvding eller storbonde i dåtidassamfunn.

Kven var denne høvdingen?I den siste perioden av romertid ogutover i folkevandringstid (om lag300-570 e.Kr.) kan ein sjå store skilna-der i det arkeologiske materialet,samanlikna med eldre funn. Detteskuldast truleg at det no skjer storeendringar i samfunnet. Til dømes finnvi nokre store langhus, som huset påÅlhus. Desse skil seg frå andre lang-hus, både i storleik og funksjon.Samstundes vert det store skilnader igravmaterialet. Nokre graver skil segut som større og rikare. Ein trur diforat det oppstår ein samfunnselite,moglegvis med små høvdingar somstyrer sine område.

Ut frå storleiken på langhuset var dettruleg ein høvding som eigde garden.Det var han og familien hans sombudde her, saman med tenarar.Høvdingen må ha vore særs mektig,

med fleire viktige roller i samfunnet,både militært, administrativt, juridiskog religøst. Dei fleste storgardane liggofte i gode ressursområde, som vidarehar lagt grunnlaget for makt og rik-dom. Ofte finn ein importerte gjen-standar, som glas og smykker, fråEuropa. Dette syner at ein har hatt nærkontakt sørover, og at ein har drivemed handel eller byte av gjenstandar.Ålhushøvdingen må ha hatt fleire per-sonar kring seg. Moglegvis kan einsamanlikne med mellomalderens lei-dangsordning, der høvdingen har hattkontroll over og eigd ein hærstyrke(hird), både for å forsvare seg ogmoglegvis til plyndring. Såleis måhøvdingen også ha hatt ein viktigadministrativ og juridisk rolle, der hal-len har vore ein viktig arena både forhandel, alliansar og løysing av juridis-ke problem. I heltekvadet Béowulf erhallen omtala som ein særs viktig stadpå garden. I tillegg meiner ein at fleireav dei religiøse seremoniane vert flyttainn i hallen, og at høvdingen slik fekkein sentral rolle innanfor utøvinga avreligionen. I Danmark ser ein til dømesat ofringar i våtmark tek slutt, i tilleggfinn vi ikkje lenger dei store koke-gropfelta. Difor meiner fleire at religi-øse seremoniar vert flytta inn og utførdi hallen, med høvdingen som leiande iutføringa.

AvslutningUtgravingane på Ålhus gav spannande ogoverraskande resultat. Det vart funne eitlanghus, som var bygd og brukt frå sistedel av romertid til og med folkevan-dringstid. Langhuset har vore heile 42meter langt, 7 meter breitt og 7 meterhøgt. Dette fortel oss at det var ein mek-tig høvding som budde på staden og atÅlhus må sjåast som eit sentralt maktsen-trum i eldre jarnalder.

Litteratur:Diinhoff, Søren 2008Stormandsgården på Eide – jord-brugsbosætningen i Gloppen frammod yngre jernalder. I: Årbok forBergen Museum 2007-2008,Universitetet i Bergen

Nyttige nettsider:http://nn.wikipedia.org/wiki/Audun_Hugleikson_Hestakorn

For ein god illustrasjon på korleislanghusa frå jarnalder kan ha sett utanbefaler eg alle å gå inn på internettå sjå på sida[http://www.arkikon.no/index2.htm].

Reinsing av dyrkingsprofilen. Her ligg detfleire lag med gamal dyrking, som vertvidare analysert av botanikarar. Dette forteloss noko om kva dei dyrka, og når dei dyrkadet. Foto: A. Haugen.

Uttaking av fosfatprøver i langhuset. Dettekan mellom anna fortelje oss om dei harhatt dyr i huset. Foto: S. Diinhoff.

Oversikt over området som vart utgreve. Ein kan sjå Ålhus kyrkje til høgre. Foto: A. Haugen.

Anita Haugen er utdanna arkeologog jobbar for tida på prosjekt forBergen Museum. Utgravingane påÅlhus er ei av utgravingane ho harvore feltleiar for sesongen 2009.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 6

7


27. juni 1974 kom det melding fråA/S Årdal og Sunndal Verk om vass-dragsreguleringar i Nysetvassdragetog Stedjevassdraget. I samband meddette, starta Historisk Museum iBergen i 1981 arkeologiske felt-undersøkingar. Etter sju feltsesong-ar hadde ein fått fleire nye og viktigeresultat. Arkeologane sat att med eitstort gjenstandsmateriale med eittilhøyrande stort dokumentasjons-materiale. Dei arkeologiske resultatavart trykt i ein fyldig rapport i 1992,medan resultata frå dei vegetasjons-historiske undersøkingane vart trykti ein annan rapport same året.

NysetvassdragetNysetelva munnar ut i Årdalsfjordenom lag seks km sørvest for Årdalstang-en. Den siste delen av vegen mot sjøenrenn elva gjennom den nedste delen avVikadalen med stupbratte dalsider. Idenne nedre delen av Vikadalen fårNysetelva tilskot frå elvane som kjemfrå Storevatn, Vasselavatn ogDyrebotntjørn.

Utbygging i Nyset- ogSteiggjevassdraga

Av Marit Anita Skrede

Om lag tre km sør i Vikadalen stig len-det i hovuddalføret bratt oppover sam-stundes som dalføret dreier mot aust,opnar seg noko og flatar ut att i godt900 m høgd. I denne etter måten opneog flate delen av Vikadalen liggRiskallsvatn. Frå vatnet og austover erdalføret flatt og Nysetelva som harinnfallsos i det nordaustre hjørnet avRiskallvatn, renn her stilt og rolegframetter mot vatnet. På denne strek-ninga får Nysetelva tilsig frå to andreelvar, elva gjennom Klypedalen i nordog elva frå Asvaldsvatn i sør.

Dei topografiske tilhøva og natur-grunnlaget ved og rundt Riskallsvatn,særleg på austsida av vatnet, gjer detrimeleg å rekna med at utnytting avgras- og beiteressursane her må havore ei mogeleg bruksform også i tid-legare tider.

StedjevassdragetStedjeelva munnar ut i Årdalsvatnetom lag fire km nordaust for Årdal-stangen. Før elva når vatnet, har ho

over ei luftstrekkje på ein km hatt eitfall på nær 500 m gjennom eit trongtgjel i dei bratte Stedjane. InnanforStedjeberget flatar landet ut i einavsats der stølen Løst ligg framme påkanten. Dette relativt flate områdetstrekkjer seg ca ein km søretter fråLøst og her renn elva gjennom myr- ogskogsterreng. Vidare sørover delerlandskapet seg opp i dei to dalføraAvdalen og Fossdalen medan ein motsøraust får ei ny stigning opp mot nesteavsats der Berdalsvatnet ligg.Hovudtilsiget kjem gjennom Berdals-elva, men det kjem også noko tilsiggjennom elva frå vatna nord forValdresskardet. Korkje i Avdalen ellerFossdalen låg det vatn som var plan-lagt regulerte i 1974, og desse dalføravart difor ikkje undersøkte.

Ut frå ei vurdering av dei topografisketilhøva og naturgrunnlaget i områdetrundt Berdalsvatn kan ei utnytting avbeiteressursane rundt den austlegastedelen av vatnet og innover Berdalen verarimeleg i tidlegare tider. Det tilhøvet at

Oversiktsbilete teke før utbygginga. Riskallsvatnet i bakgrunnen. Foto: Bergen Museum.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 7

8


Konklusjonen etter undersøkinga i1974 var at fråveret av automatiskfreda kulturminne ikkje var overras-kande. Området var attraktivt på grunnav gras- og beiteressursane, men støls-drift så langt frå fast busetjing og medså tung stølsveg, hadde neppe kome påtale før ressurspresset i låglandet vartverkeleg følbart i samband med denetterreformatoriske jordbruksekspan-sjonen. Utforminga av dei to stølsgren-dene og den bruksforma dei vitna om,vart sett på som av tradisjonell karak-ter.

1981 – Pressa arbeidssituasjonog mange funnI 1981 ba ÅSV (Årdal og SunndalVerk) Historisk Museum om at det vartsett i gong arkeologiske registreringar iNyset Steiggje. På det tidspunktethadde Historisk Museum allereie lagtplanar for feltsesongen, og det varikkje mogleg å innpassa eit stort feltar-beid i Nyset Steggje dette året. DåStortinget valde Kårstø i Rogalandframfor Fedje i Hordaland som oljeut-byggingsområde, vart det likevelmogeleg å overføra mannskap til NysetSteggje. På grunn av kort tid vart føre-buingane til feltarbeidet mindre omfat-tande enn vanleg. Få av deltakaranehadde erfaring frå høgfjellsregistre-ring, og desse måtte dermed lærast oppi felt. Utfordringane stod i kø dette fyr-ste året i felt. Snø måtte fjernast med

det er godt med fisk i Berdalsvatnet gjerdet også truleg at fiske kan ha spela eirolle også tidlegare.

Dei fyrste undersøkinganeHausten 1974 vart dei fyrste arkeolo-giske registreringane/synfaringanegjort i området. Det vart ikkje påvistautomatisk freda kulturminne veddenne fyrste undersøkinga. På stølenUrutlekråi stod eit sel. I tillegg vart herobservert tre tufter som vart tolka sometterreformatoriske. Rett sør forUrutlekråi ligg stølen Nyset. Her vart

det registrert eitt ståande sel og femtufter, også desse tolka som etterrefor-matoriske. Ved austenden avBerdalsvatnet rundt innfallsosen tilelva som kjem frå vatna nord forValdresskardet låg det tre tufter. Dettevart tolka som tufter etter stølenBerdalen som i fylgje informantopp-lysning var i bruk fram til 1920-åra.Ved vestenden av vatnet like vedutfallsosen på nordsida av han ligg detei tuft. Denne tufta ligg rett aust for eistående fiskebu, og vart tolka som eitidlegare fiskebu på staden.

Oversikt over registrerte kulturminne i området ved Riskallsvatn. Etter Bjørgo 1992: 28.

Riskallsvatnet i 2009. Fleire av lokalitetane som vart grevne ut på 1980-talet ligg i dag under vatn. Foto: Marit Anita Skrede.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 8

dette tidsrommet ser det ut til at husdyrtok til å beita i området. I perioden frårundt 2000 f.Kr og fram til Kristi fød-sel skjedde det ei markert kulturland-skapsutvikling over store delar av detundersøkte området. For 2000 år sidanvar truleg dei generelle vegetasjonsfor-holda ganske lik i dag. Der var nokobjørkeskog, men den var forholdsvisopen og stadvis påverka av beite ogannan aktivitet. I opne område har dettruleg vore ein god del einer, men dettypiske beitelandskapet som fram tilvår tid har eksistert særleg ved stølanevar enno ikkje utvikla i særleg grad.Starten på dette blir registrert frå 200-talet. Frå dette tidspunktet er det regis-trert ei intensivering og konsentreringav landskapsutnyttinga.

Overveldande resultatDå undersøkingane starta i 1981, vardet ingen som såg føre seg kva omfangdei skulle få. Undersøkingsområdaomfatta delar av dalføra Vikadalen,Fossdalen, Berdalen, Valdresdalen ogSmeddalen. I løpet av sju feltsesongarvart det dokumentert ein omfattandebruk av fjellområdet gjennom meir enn8000 år. Til saman vart det registrert135 lokalitetar med til saman rundt100 tufter frå jarnalderen og mellomal-deren. 48 av desse vart gravne ut.

9


anleggsmaskiner, og det kom stadigførespurnad om større område somskulle registrerast. I tillegg var detenkelte problem med at entreprenørenøydela og dekka til fleire automatiskfreda kulturminne.

Då den fyrste feltsesongen vart evalu-ert, var konklusjonen at samkøyringmellom feltarbeid og anleggsarbeid varuakseptabelt. Det vart ikkje tid til åvurdera kulturminna samla før områdavart frigjeve.

Den fyrste feltsesongen (1981) vart detregistrert 73 lokalitetar. Av desse vart50 vurdert som sikre automatisk fredakulturminne. 29 av dei 73 lokalitetanevart råka av utbygginga. I 1982 vartdet i tillegg registert 14 lokalitetar vedRiskallsvatn og tre ved Berdalsvatn.

Stort apparat i svingGjennom heile undersøkingsperiodenvar det eit konstruktivt og godt samar-beid med byggjeleiinga i ÅSV.Prosjektet hadde også god nytte avinteresserte og lokalkjende grunneiga-rar. Insititutt for Radiologisk Dateringved NTH i Trondheim utførte eit storttal C-14 dateringar og treartsbestem-melsar for prosjektet. Som ansvarlegfor fornminneforvaltninga i Sogn ogFjordane i 1981, initierte førstekonser-vator Bente Magnus ved HistoriskMuseum Nyset Steggjeundersøkinganeog la særleg vekt på moglegheitene forå avdekka spor etter bruk av fjellet ijarnalderen. Dette fekk stor tyding forden faglege vinklinga i prosjektet.Nesten 50 personar deltok ved deiarkeologiske undersøkingane. Dei fles-te av desse var arkeologistudentar,mange var hovudfagstudentar. ToreBjørgo leia det store prosjektetgjennom sju sesongar med feltarbeid,og var ansvarleg for å skriva feltrap-porten. Arkeologane Siv Kristoffersenog Christopher Prescott var medforfat-tarar.

Vegetasjonshistoriske under-søkingarDet vart lagt opp til at det meste av deivegetasjonshistoriske undersøkinganeskulle fullførast i løpet av sesongen1982. Dette fordi at mange av dei godelokalitetane, som låg i damområdet,ville forsvinna. Det var dessutan viktigat det låg føre klare tolkingar av vege-tasjonsutviklinga før det avsluttandearkeologiske arbeidet. Med dei vegeta-sjonshistoriske undersøkingane ynskte

dei å finna svar på spørsmålet om opp-havet til beitebruket, og om områdetvar råka av den store jordbruksekspan-sjonen i bronsealderen. Dei håpa dess-utan at dei vegetasjonshistoriskeundersøkingane kunne avsløra alderenog omfanget til stølsbruket, samt opp-havet til jarnvinna. I tillegg ville deiskaffa fram data på vegetasjonsforholdog skoggrenser i steinbrukande tid.Pollenbotanikar Peter Emil Kaland varprosjektleiar for dei vegetasjonshisto-riske undersøkingane, medan feltrap-porten i hovudsak er skriven av pollen-botanikar Mons Kvamme.

Dei vegetasjonshistoriske undersø-kingane omfattar til saman 25 pollen-diagram. I område der det i fyrsteomgang vart registrert få eller ingenarkeologiske funn, viste pollendiagrami fleire tilfelle klåre teikna på at områ-det hadde vore nytta av menneske.Dette gav grunnlag for ytterlegare prø-vestikking og ved fleire høve vart detved hjelp av denne metoden påvistlokalitetar med funn av steingjenstan-dar som ikkje vart funne ved fyrste-gongsregistrering.

Dei fyrste spora etter menneskelegpåverknad i Nyset-Steiggjeområdetvar mellom 3000 og 2000 år f.Kr. I

Spinnehjul, bryner og vevlodd funne ved Nyset-Steggjeundersøkinga. Foto: Bergen Museum

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 9

10


Totalt vart det funne meir enn 250 000enkeltgjenstandar. Det meste av detteer avslags- og reiskapsmateriale avkvartsitt frå lokalitetar frå steinalderenog bronsealderen. Det var ikkje kjendeautomatisk freda kulturminne her førundersøkingane starta.

Ei tid med mange vassdrags-utbyggingarUndersøkingane i Nyset-Steiggjevass-draga går inn i ei rekkje av tilsvarandeundersøkingar som vart utførte på1960-, 1970- og 1980-talet. Under-søkingane som vart utførte i fjellområ-de i tiåra før Nyset-Steiggjeunder-søkingane konsentrerte seg i hovudsakom å registrera rundt fjellvatna. Detvar lokalitetar frå steinalderen somvart påviste ved denne registrerings-metoden. Arkeologane hadde litenkunnskap om at det fanst t.d. jarnalder-tufter i fjellet. Rundt 1980 vart det vistat fleire tufter i Friksdalen i Leikangerkunne daterast til jarnalderen. Dettevar viktig kunnskap for arkeologanesom skulle planlegga undersøkingane iNyset-Steiggje, og dette vart også denfyrste store undersøkinga der det i stormon vart registrert og greve ut jarnal-dertufter.

Trykte kjelder:Bjørgo, T., S. Kristoffersen, C. Prescott.

1992. Arkeologiske undersøkelser iNyset-Steggjevassdragene 1981-1987.Arkeologiske rapporter 16. HistoriskMuseum, Universitetet i Bergen.Kvamme, M., J. Berge, P.E. Kaland.Vegetasjonshistoriske undersøkelser iNyset-Steggjevassdragene. Arkeologiskerapporter 17. Historisk Museum,Universitetet i Bergen.

Utrykte kjelder:Bjørgo, T. og A. S. Odland. 1981.Foreløpig rapport om de kulturhistoris-ke undersøkelser 1981, og utkast tilarbeidsplan og budsjettbegrunnelse for1982. Historisk Museum, Bergen.Bjørgo, T. 1982. Foreløpig rapport omde kulturhistoriske undersøkelser 1982og utkast til arbeidsplan og budsjettbe-grunnelse for 1983. Top.ark. ID 026150Fasteland, A. 1974. Innberetning itopografisk arkiv: Arkeologiske regis-treringar/synfaringar i Nysetvassdrageti Årdal kommune, Sogn og Fjordane.Historisk Museum, Bergen 6/11-1974.Top.ark. ID 026112Fasteland, A. 1974. Innberetning itopografisk arkiv: Arkeologiske regis-treringar/synfaringar i Stedjevassdrageti Årdal kommune, Sogn og Fjordane.Historisk Museum, Bergen 6/11-1974.Top.ark. ID 026113

Tre perler funne ved Nyset-Steggjeundersøkinga. Foto: Bergen Museum.

Oddvar NatvikOddvar Natvikgår frå nyttårs-skiftet over i pen-sjonistanes rek-kjer. Han kan sjåattende på nesten20 år i teneste påkulturområdet ifylket.

Oddvar starta på Fylkesarkivet somprosjektleiar for Ættesogeprosjekteti 1990. Det vart starten på ein mang-eårig innsats for å fremje kunnskapog interesse for emigrasjonshistoriavår, og særleg dei historiske bandamellom Sogn og Fjordane og USA.I 1994 vedtok fylkesutvalet å starteopp med arbeid med eit utvandrarar-kiv. Det vart etablert fagleg samar-beid med Vestrheim GenealogicalCentre i Madison, Wisconsin. Medstort fagleg engasjement og entusi-asme leia han arbeidet til prosjektetvart avslutta i 1997.

Seinare har Oddvar vore involvert ipubliseringsarbeid av ulikt slag:- Bladet Kjelda var han med på å

etablere, og var frå starten i 1992og heilt fram til 2007, ansvarleg for utforming og produksjon av bladet.

- Var fylkeskommunen sin første web-redaktør allereie frå 1997.

- Nøkkelperson i oppstarten av Kulturnett Sogn og Fjordane og Kulturhistorisk leksikon.

Det som alltid har kjenneteiknaOddvar, er hans store fokus på for-midling og folkeleggjering. Somspråkmann har han alltid hatt eit skråttblikk på det tunge byråkratspråketsom har ein stygg tendens til å spreieseg i offentleg administrasjon.

Privat har Oddvar lagt ned ein storinnsats for Årdal Sogelag, m.a. sommangeårig bladstyrar. Vi som kjen-ner Oddvar, veit at han ikkje kjem tilå pensjonera seg frå Årdal Sogelag,snarare tvert imot. Vi ønskjer hanlukke til vidare!

Snorre D. Øverbø

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 10

11


Fossdalen i jarnalderenAv Marit Anita Skrede

Om lag 925 moh i Fossdalen i Årdalvar restar etter fleire bygningarsom har vore i bruk i jarnalderen.Tuftene vart funne ved arkeologis-ke undersøkingar i 1985 i sambandmed vassdragsutbygging i Nyset-Steiggje vassdraga. Området er nodemt ned, og opplevinga av den tid-lege bruken kan ein berre få ved åsetja seg inn i dokumentasjonenetter utgravingane.

Fossdalen gjennom 7000 årFleire område med kulturminne vartavdekt i Fossdalen, men den størsteog mest omfattande bruken av områ-det vart gjort vest for stølsvollenFossdalen. Området vart kalla loka-litet 122, og omfatta tre tufter, smie-aktivitet, kolgroper og andre kultur-lagsavsetningar. Andre stadar iFossdalen er det registrert ei tuft somvart datert til tidleg mellomalder(990-1150 e.Kr) (lok. 121), samt totufter frå nyare tid (etter 1530) (lok.123 og 124). Ei kolgrop låg på sørsi-da av elva på ei høgde like over ter-skelkanten (lok. 128). Det vart ikkjeregistrert varmepåverka stein. Gropaer datert til siste del av eldre steinal-der (4900-4620 f.Kr). Dette funnetviser at menneske heldt til i Fossdalenfor nærare 7000 år sidan, men trulegberre i ein kortare periode. Berrelokalitet 122 vart nærare undersøkt,og det er dette tufteområdet som vilbli diskutert i det fylgjande.

Typiske fjelltufterStølen Fossdalen ligg like over denhøgstliggande av dei tre markerte ter-sklane i dalen, nord for Fossdøla.Ferdselsvegen gjennom dalen fråÅrdalsvatnet til Fillefjell fører tettforbi lokaliteten. Stiar som fører overfjellet i nordaust til Berdalen og i sør-vest til Raudbergsnuten og inn iAvdalen kryssar lokaliteten. Svært fåstadar elles i dei bratte fjellsidene erdet mogleg å ta seg opp i fjellet ogover i dei andre dalføra.

Alle dei tre tuftene på lok. 122 hartruleg hatt ei rektangulær form medkraftige vollar av sand og stein på tresider. Den fjerde veggen har ikkjehatt voll, og har vore inngangspartiet.Det har vore ein eller fleire eldstadar

i alle tuftene. Storleiken på dei trebygningane har variert noko, frå 18-24 m3 til 36 m3. I tuft 122A har detvore hellelegging i midtlina mot inn-gangspartiet. Det var eit heller riktgjenstandsmateriale i alle tuftene,mellom anna pilespissar, perler ogvevlodd. Gjenstandsmaterialet frå tuft122A tyder på at bygningen var i bruki vikingtida.

Vollane av stein og sand har vore ytreléveggar, medan det i tillegg var indre

veggar av tre. At det har vore eldsta-dar i alle desse bygningane, tyder påat dei har husa menneske. Også gjen-standsfunna peikar i den same ret-ninga. Den kunnskapen me har omkorleis desse bygningane har vore,stemmer godt overeins med andrekjende fjelltufter i Sogn og påVestlandet.

Kor lenge var bygningane ibruk?Det er utført fleire C-14 dateringar av

Teikning av tuft frå yngre jarnalder, tuft 122 A. Etter Bjørgo 1992: 235.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 11

12


tuftene. Frå tuft 122 A er tre datering-ar som viser at den sikkert kan date-rast til perioden mellom 720 og 1170.Også gjenstandsmaterialet viser tilvikingtida. Til denne lokaliteten erdet i tillegg knytt fleire dateringar aveldstader og groper. Desse er datertetil 210 – 1150 e.Kr. I fleire av byg-ningane var spor etter smiing. Det ertre eldstadar i tufta, der alle ligg imidtlina. Det er såleis sannsynleg atdesse har direkte samanheng medbruken av bygningen, og at bygning-en har vore brukt frå 200-talet ogfram til 1100-talet. Gjenstands-materialet viser at bygningen har vorei bruk i vikingtida.

I tuft 122 B er to eldstadar daterte tilsiste delen av jarnalderen (880-1020e.Kr). Dette er dei einaste dateringanefrå denne tufta, og tilseier at bygning-en var i bruk i den siste delen avvikingtida. Dateringsresultata peiker iretning av at tuft A og B kan vera torom i den same bygningen. Dei yng-ste dateringane stemmer overeins,men det ser ut til at tuft B kan ha blittteken i bruk på eit seinare tidspunkt.Dette kan skuldast at den eldste delenav tufta ikkje er datert, eventuelt atdette er eit seinare påbygg til tuft 122A.

Frå tuft 122 C er tre dateringar somviser at denne bygningen har vore ibruk om lag frå 440 til 990 e.Kr. Denyngste dateringa, 880-990 e.Kr, vartteken ut over den yngste eldstaden.Det er usikkert kor vidt denne skalsetjast i samband med aktiviteten idei andre bygningane, eller om denviser til yngste fase i denne bygning-

bygd på 200-talet, og bygning 122 Cpå 400-talet. Begge bygningane harvore i bruk til slutten av jarnalderen/tidleg mellomalder. Den eine byg-ningen (122 A/B) vart truleg påbygdmot slutten av vikingtida.

Lok. 122 ATuft AD 970-1170Eldstad AD 770-970Grop AD 240- 410Tuft AD 720-880Tuft AD 780-970Grop AD 380-550Grop AD 450-660Eldstad AD 210-430Eldstad AD 260-430Grop BC 990-820Eldstad AD 980-1150Dateringar frå tuft 122 A

Lok. 122 BEldstad AD 880-1010Eldstad AD 880-1020Dateringar frå tuft 122 B

Lok. 122 COver yngste eldstad AD 880-990Eldste fase/kokegrop AD 550-660Yngste eldstad AD 440-770Dateringar frå tuft 122 C

en. Dersom denne dateringa ikkjeskal knytast til denne tufta, ser det uttil at bygningen har gått ut av bruk på700-talet.

Det verkar vera mest sannsynleg atdet har vore to bygningar i området.Den eine har hatt to rom (122 A/B),det eine med ei brukstid mellom 210og 1150 e.Kr, og det andre med eibrukstid mellom 880 og 1020 e.Kr.Den andre bygningen har truleg vorei bruk mellom rundt 440 og 990 e.Kr.Ut frå dette har bygning 122 A/B blitt

Spannforma keramikk frå Fossdalen. Foto: Bergen Museum

Perler av glas og rav funne i tuftene i Fossdalen. Foto: Bergen Museum

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 12

13


Andre kulturspor i FossdalenI tillegg til tuftene, er det på lok. 122registrert fire kolgroper/kokegroperog eitt kulturlag. Gropene var mellom1,1 og 1,5 m i diameter, og mellom0,3 og 0,5 m djupe. Tre av gropene(122 E, F og K 59) inneheldt mykjevarmepåverka stein, og skal trulegtolkast som kokegroper. Det er natur-leg å setja desse gropene i sambandmed matlaging. Gropene E og F erdaterte til 270-490 og til 770-880e.Kr, medan grop K 59 var i brukmellom 990 og 820 f.Kr. K 59 blirsett i samband med avslagsmateriale ikvartsitt spreidd rundt i ulike lag påflata, og viser truleg til eit kortareopphald ein gong i siste del av bron-sealderen.

Den fjerde gropa (122 D) inneheldtikkje varmepåverka stein, og har tru-leg samband med annan aktivitet –kan hende smiing. Gropa er datert tilromartid (80-330 e.Kr).

122 D AD 80-330122 E AD 400-590122 E AD 270-430122 F AD 770-880122/K59 BC 990-820

Lok. 122 I er eit om lag 13 m3 stortkulturlag. Kulturlag tyder at det erlaga av menneske, men at det erusikkert kva aktivitet det viser tilba-ke på. Laget var opp til 20 cm tjukt.Det var kolblanda sand i utkanten,meir kol og organisk materialelågare i forseinkinga. Det vart gjortfunn av ein del gjenstandar i kultur-laget, m.a. ein fiskekrok, nål medauge, naglehovud, jarnslagg, to per-ler, 187 skar av spannforma kera-mikk, eit spinnehjul, eit vevlodd, ogein eldslagningsstein. Spannformakeramikk er ein type keramikk somberre vart brukt i folkevandringstida(400-550 e.Kr), og me veit såleis atlaget vart danna i denne perioden.Truleg er keramikken frå den fyrstedelen av denne perioden. Ei C-14datering viser at laget vart danna eingong mellom 260-540 e.Kr.Kulturlaget kan vera restar etter smi-eaktivitet, eventuelt ein nedbrentbygning.

Dateringane frå lok. 122 viser akti-vitet frå yngre bronsealder (1100-500 f.Kr) til tidleg mellomalder

(1100-talet). Det ser ut til å ha voreomfattande bruk av området frå 200-talet.

Kva aktivitet kan me knyta tilFossdalen?Saman med alle kulturspora i bakkensom vart undersøkt, kan gjenstands-funna eit stykke på veg seia noko omkva aktivitet det har vore ved stølenFossdalen. Gjenstandsfunna er langtpå veg av same karakter både i tuf-tene og i kulturlaget. Det var berre ituft 122 C og i kulturlaget at det vartfunne spannforma keramikk.

Det er mykje beinmateriale av husdyrsom sau/geit og gris i Fossdalen,noko som viser at husdyrhald harvore ein viktig del av livet. Det ernaturleg å tenka seg at beiteressur-sane har vore ein av dei viktigasteårsakene til at menneska heldt til her.Funn av ein hovbrodd viser at herogså har vore hest.

Funn av to pilespissar viser at jakt varein av aktivitetane som vart utført iFossdalen. Det vart dessutan gjortfunn av ein kveitekrok. Det viser ather vart laga reiskap som har vorebrukt i fjorden. Truleg var det deisame menneska som heldt til i fjell-tuftene som fiska i fjorden.Beinmaterialet frå Fossdalen er rikt,og viser restar etter fleire typar dyr ogfiskar, sjølv om det ikkje er sikrerestar etter dyr det er blitt jakta på. Atmenneska også har førebudd mat,viser rundt 200 skar av spannformakeramikk, rundt 10 eldflintar og flei-re kokegroper.

Det er funne fleire typar reiskap vedutgravingane i Fossdalen, mellomanna ein celt eller holkøks. Det er eintype øks som ofte blir sett i sambandmed jordarbeid, og kan tyda på atjorda vart forsøkt dyrka i Fossdalen.Det er også påvist pollen av bygg oghavre, noko som også peiker i sameretninga. Fem knivar og to sylar eruniversalreiskap som kan ha vorebrukt i samband med ulike aktivitetar.Det er også funne fem bryner.

Funn av to nåler med auge, seksspinnehjul og to vevlodd av kleberviser at det også vart drive med teks-tilproduksjon. Av pyntegjenstandarog personleg utstyr kan nemnast 18perler, og ein nøkkel. Perlene viser atkvinner har halde til i Fossdalen,

samt at dei har pynta seg medan deiheldt til der.

Funn av jarnslagg kan tyda på smi-eaktivitet, eventuelt utvinning av jarn.I tillegg til nemnte gjenstandar, er detfunne ubestemte gjenstandar av jarn,to ringar av jarn og to naglar.

Ut frå dei ulike typane kulturspor mehar frå Fossdalen, ser me at det harvore stor og varierande aktivitet.Bygningane har vore større enn selsom me kjenner frå nyare tid, nokosom tyder på at fleire menneske harhalde til her over lengre tid. Samantyder dette på ei utvida bruk av områ-det i forhold til det me tenker på somstølsdrift frå nyare tid. Det har vorediskutert kor vidt det kan vera snakkom fast busetjing, men eg meiner atdet ikkje er truleg at menneska harhalde til her gjennom heile vinteren –men kan hende ein del lenger enn vedstøling i nyare tid.

Trykte kjelder:Bjørgo, T, S. Kristoffersen, C.Prescott. 1992. Arkeologiske under-søkelser i Nyset-Steggjevassdragene1981-1987. Arkeologiske rapporter16. Historisk Museum, Universiteteti Bergen.

Kvamme, M., J. Berge og P.E.Kaland. 1992. Vegetasjonshistoriskeundersøkelser i Nyset-Steggjevassdragene. Arkeologiskerapporter 17. Historisk Museum,Universitetet i Bergen.

Celt funne i tuft 122 A i Fossdalen. Foto:Bergen Museum.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 13

14


Fylkesarkivet er ein institusjon somvernar og gjev tilgjenge til historiskarkivmateriale frå Sogn og Fjordane.Det er ei viktig oppgåve å syte for atvi har arkivmateriale som kan danneutgangspunkt for forsking og somdokumentasjon for alle som er inter-esserte i historie.

Arkivmaterialet dokumenterer histo-ria vår. Det er vår private historie,kva skule vi gjekk på og ulike formerfor rettigheitsdokumentasjon (helse,sosial, etc.). Det er historia til bygdaeller byen vi bur i, kva tid kommunenvart oppretta, ulike grenseendringar,informasjon om kven som har styrtkommunen og til dømes kva vegarsom har vorte bygde.

Tilgjenget til denne dokumentasjo-nen er ein demokratisk rett. Men kvavil det eigentleg seie å ha tilgjenge?

For det første må vi som arkivinstitu-sjon fortelje kva vi har på ein slikmåte at alle kan forstå det. Vår måteå fortelje kva vi har, er gjennomarkivkatalogar. Desse listar opparkivskaparar (kven som har skapt eit

Ein digital allmenning tek formAv Karianne Schmidt Vindenes

arkiv), seriar (logiske inndelingar) ogarkivstykke (den einskilde protokol-len eller arkivboksen). Kataloganeinneheld fleire faguttrykk og ein delav arbeidet vårt må difor også vere ålage gode forklaringar til arkivkatalo-gane.

Fylkesarkivet har hatt arkivkatalogar

tilgjengeleg på Internett sidan 1995.Har du tilgjenge til Internett kan dusøke i katalogane våre uavhenging avgeografisk tilhøyre. Men kva skjerviss du ikkje er heilt sikker på kvardu skal finne informasjonen? Er dethjå oss, statsarkivet eller andre arkiv?Dette vil det no komme ei ny tenestesom vil løyse.

Digitalisert møtebok frå Hyllestad kommune. Registreringane (metadata) til kvar einskild fil gjer at vi kan bla i protokollen. Når vi trykker”neste side”, kommer neste side opp, her side 1 i møteboka.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 14

15


Arkivkatalogane er grunnlaget for ågje tilgjenge, men dei inneheld ikkjeden informasjonen ein brukar vilvere på jakt etter. Då må vi til arkiv-materialet, eller rettare sagt, du må tilarkivmaterialet. Alle arkivinstitusjo-nar har ein lesesal og den er open iarbeidstida. Vi på Fylkesarkivet mei-ner at dette ikkje er godt nok og hardifor i lang tid sendt ut kopiar avmindre deler av arkivmateriale.Målet vårt er at du skal kunne finnefram til og få tilgjenge til arkivmate-riale når du har behov for det.Fylkesarkivet vil difor ta i bruk dennye tenesta arkivportalen.no.

Det er stor nasjonal semje om at det erviktig å gjere større deler av arkivsam-lingane tilgjengeleg digitalt. I 2009kom kultur- og kyrkjedepartementetmed stortingsmeldinga Nasjonal stra-tegi for digital bevaring og formidlingav kulturarv. Denne digitaliserings-meldinga opnar med å seie at samling-ane i landets arkiv, bibliotek ogmuseum utgjer ein vesentleg ressursfor forsking, undervisning og kultur-og samfunnsutvikling. Det er diforvesentleg at vi tryggar kjeldene oggjev folket demokratiske tilgjenge tilkjeldene. Visjonen for regjeringa sinikt-politikk på kulturfeltet er å gjeremest mogleg av samlingane i arkiv,bibliotek og museum tilgjengelege forflest mogeleg. Det vil i praksis seie til-gjengelege på Internett.

Status for digitaliserings-arbeidet Fylkesarkivet gjorde som sagt arkiv-katalogane tilgjengeleg på Internett i1995. Rundt år 2000 fulgte vi oppmed eit digitalt saksregister til møte-bøkene i kommunane, som så vartkopla med digitale kopiar av møtebø-kene nokre år seinare. Dei seinare årahar vi digitalisert enda fleire møtebø-ker som no er tilgjengelege på nettsi-dene våre. Du vil også finne andredøme på digitalisert arkivmateriale.

Riksarkivet har dei største arkivsam-lingane her i landet. Dei siste åra hardei digitalisert kart, teikningar ogtingslysingsmateriale. I samarbeidmed statsarkiva har også kyrkjebø-kene blitt digitaliserte. Dei statlegearkiva som er digitaliserte er tilgjeng-elege på digitalarkivet.no. Der er detogså høve til å søke i avskrifter avmellom anna folketeljingar og emi-grantlister.

Sjølv om det i nokre år har blitt lagtned innsats på digitalisering, er detberre ein liten del av arkivbestandensom er digitalisert og tilgjengeleg påInternett.

Korleis digitaliseringsarbeideter organisertVed Fylkesarkivet blir digitalise-ringsarbeidet gjort med ein bokskan-nar. Denne er skånsam mot arkivma-terialet samstundes som arbeidet gårrelativt raskt. Den store utfordringamed digitaliseringsarbeidet er åknyte metadata til dei digitale filene.Metadata gjev oss informasjon ominnhald, kontekst og struktur i mate-rialet. Gode metadata er ein føreset-nad for at vi skal kunne identifiseredei digitale filene. Dei ulike fileneFylkesarkivet sin bokskannar i bruk. Her er det Asbjørn Ness som digitaliserer ei møtebok.

Treffliste frå Fylkesarkivet sin digitale katalog. Her ser vi eit lite utval av arkivFylkesarkivet har registrert med tilknyting til Gaular kommune. Her er både kommunale ogulike private arkiv.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 15

16


må så lagrast i eit system som heldkontroll på korleis filene heng samanog sikrar at dei rette protokollsideneblir kopla, slik at du kan få kjensla avå ”bla” i ein protokoll. Systemet sytogså for at koplinga frå katalog tildigitalisert kopi blir rett.

Den digitale allmenningStortingsmelding nr. 17 (2006-2007),IKT-meldinga, viser til tradisjonenmed bruk av allmenningar i Noreg ogi norsk kultur. Meldinga lanserer eitynskje om ein digital allmenning, ogseier at den bør vere så stor sommogeleg og innehalde informasjonog materiale av høg kvalitet.Omgrepet signaliserer at materialesom blir tilgjengeleg på allmenning-en skal kunne nyttast av alle og atbrukarane sjølve skal ha innverknadpå korleis allmenningen skal for-mast. Lanseringa av arkivportalen.noer eit skritt i riktig retning.Arkivportalen vil gå inn i felles søkfor ABM-institusjonar og Europeanasom gjev oss tilgjenge til ein digitalallmenning for heile Europa.

Arkivportalen.noArkivportalen.no er ei teneste som erutvikla av stiftinga Asta.

Representantar frå ulike arkivinstitu-sjonar, mellom anna Fylkesarkivet,har vore med i utviklinga av tenesta.Arkivportalen er ein nettstad derarkivinstitusjonar kan publiserearkivkatalogar. Katalogane som i dager tilgjengelege på Fylkesarkivet sine

sider vil også bli publisert på arkiv-portalen. Når brukarane søker iarkivportalen vil dei kunne få treff ikatalogar frå ulike arkivinstitusjonar.Når vi søker i arkiv med tilknyting tilGaular kommune i våre katalogar fårvi treff i både kommunale og ulikeprivatarkiv. Viss vi søker etter Gaulari Riksarkivet sin database får vi treffpå ulike statlege arkiv som i allhovudsak er oppbevart hjåStatsarkivet i Bergen. I arkivportalenvil dette komme som eit felles søke-resultat som vil gje brukarane eitmeir komplett bilete av arkiv knytt tilGaular, eller andre kommunar i Sognog Fjordane.

Viss noko av arkivmaterialet som ersøkt fram er digitalisert vil brukaranefå tilgjenge til dei digitale filene.Men noko av det mest spanande medarkivportalen er at du sjølv kan veremed å påverke kva arkivmaterialesom skal digitaliserast. Når du ettereit søk finn arkiv du vil vere interes-sert i å sjå, kan du legge inn ei ting-ing. Viss arkivmaterialet høyrer tilFylkesarkivet vil vi få melding om atarkiv er tinga til digitalisering. Vi vilfinne fram det aktuelle materialet og

Treffliste frå arkivverket sin digitale katalog. Søkeordet er Gaular, og vi ser at det i hovud-sak er statlege arkivskaparar som er oppbevarte hjå Statsarkivet i Bergen (SAB).

Søkeresultat for søkeordet ”krig” i arkivportalen. Frå symbola ytst til venstre ser vi at søketgjev treff i registreringar på ulike nivå. Det er sjølve arkivet (arkivskåpet), arkivstykket(boksen) og arkivmapper. I tillegg er det treff i registreringar om den som har skapt arkivet(organisasjonskartet).

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 16

17


digitalisere det. Du vil då få meldingnår arbeidet er gjort og kan finne detdigitaliserte materialet på arkivporta-len.

For å tinge arkiv til digitalisering mådu vere registrert som brukar oglogga på. Då kan du også lagre søk,legge søkeresultat på ei ”tralle” slikat du kan finne tilbake til det seinareog du kan tinge materiale som du vilsjå på lesesalen vår.

Dei ulike arkivinstitusjonane villegge til rette for ulike typar av tenes-ter no i byrjinga. Som ein av dei før-ste institusjonane vil Fylkesarkivetlegge til rette for at brukarane kantinge digitalisering av arkivmateriale.Vi ser dette som ein stor føremonn.Vi vil då vite at materialet vi digitali-serer vil bli brukt. Arbeidet vi leggned vil også kunne komme til nyttefor fleire enn tingaren sjølv.Brukarane vil på denne måten veremed å prioritere kva arkivmaterialesom skal digitaliserast.

ProblemstillingarDei nye tenestene byr på mange fan-tastiske moglegheiter. Det er likevelviktig å vere merksam på avgrensing-ar og problemstillingar. Arkiv-institusjonane har framleis ein jobbmed å katalogisere heile arkivbestan-den. Brukarane må difor vere klarover at katalogane som blir tilgjenge-leg på arkivportalen, ikkje alltid gjevdet fullstendige biletet av kva somfinst av arkiv.

Ei anna problemstilling er også kordetaljerte katalogane er. Eg trurdetaljerte registreringar vil føre tilhyppigare bruk, og vi må difor sjå tilat det ikkje er materiale som blirgøymt vekk fordi det ikkje er godtnok registrert. Faren på litt sikt vilvere at vi får ein overrepresentasjonav einskilde kjelder i forskinga,medan andre kjelder vil bli usynlege.Ei problemstilling vi som arkivinsti-tusjon også må vere klar over er atmateriale som allereie er digitalisertvil kunne bli ekstra hyppig brukt, slikat vi må vere merksame på andre

Arkiv som er lagt på ”min tralle”. Arkivboksen og mappa høyrer tilLandbruksdepartementet, Skogavdelinga S, kontor for skogbrukssaker. Neste steg kan novere å tinge desse arkivstykka for digitalisering.

arkiv vi også meiner bør digitalise-rast for å bli betre tilgjengeleg.

Digitalisering vil aldri kunne erstattebesøk på lesesal og spørsmål til arki-vinstitusjonar. Sjølv om fleire arki-vinstitusjonar arbeider med digitali-sering, vil det i veldig lang tid berrevere ein liten del av arkivbestandensom er tilgjengeleg digitalt.

Vegen vidareVi er ikkje i tvil om at vi vil gjerevårt materiale tilgjengeleg på arkiv-portalen. Det vil føre til eit betre til-bod til brukarane våre, og portalenvil samstundes vere eit godt arbeids-verkty for oss. Vi ser også fram tilenda betre tenester som gjev bruka-rane enda større påverknad, der dekan vere med å skrive kommentarartil arkivmateriale og lenke samanmateriale på ulike måtar. Det er spa-nande prosjekt på gang og vi vil sjå eividare utvikling dei næraste åra.

Arkivportalen vil bli lansert i løpet aveit par månader. Følg med påwww.fylkesarkiv.no for meir infor-masjon om når vi tek arkivportalen ibruk.

Nettstader refererte til i artikkelen:www.fylkesarkiv.nowww.digitalarkivet.nowww.arkivverket.nowww.arkivportalen.no (ikkje tilgjengeleg før lanseringa)www.stiftelsen-asta.no

Kjelder:Stortingsmelding nr. 24 (2008-2009)Nasjonal strategi for digital beva-ring og formidling av kulturarv.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 17

18


Harald Oppedal og andre eldsjelerarbeider med å leggja til rette fornytt liv i det gamle skulehuset iGravdal i Torskangerpollen iVågsøy (Kjelda, nr. 2, 2008). Skulenstod ferdig i 1907 for Våge –Oppedal krins. Målet er å gjeraskulehuset til ein stad der folk kankoma og møta historia til Torsk-angerpollen og Våge. Eitt delmål erå samla tilfang som fortel om skule-huset i bygda og livet i skulen.Skulehuset var meir enn undervis-ningslokale. Det hadde funksjonsom grendehus.

Dei har fått inn ein del arkivmaterialefrå ungdomslaget”Framtid”. Arkivetinneheld mellom anna møtebøker(referatbøker) og den handskrivnelagsavisa Havblikk. I eit julenummerav Kjelda passar det å ta med referatetfrå juletrefesten i fredsåret 1945. Ogsom illustrasjon til lagsavisa som ernemnt i referatet, tek vi med avisho-vudet til nummer 11, 2. påskedag, 14.april 1941. Dei tversgåande felta iraudt kvitt og blått under illustrasjo-nen, vil eg tru signaliserer nasjonalhaldning.

Gjekk rundt juletreet til ”ut i de små timer”

Av Hermund Kleppa

JuletrefestU.L. ”Framtid” avholdt sin årligejuletrefest i skolehuset 2dre Juledag.Festen begynte Kl. 5 efm [ettermid-dag]. Med at hornmusikken spiltenogen nummer hvoreftefter forman-nen holdt en velkomsttale, samtidigholdt han en liten tale for disse somhaddde vert ute under krigen og somno var komne heimigjen. Han foresloderefter at synge fedrelandssangen.Hele forsamlinga reiste seg og sang”Gud signe vårt dyre fedreland” tilheder og ære for dem som hadde sattsine liv på spill og som hadde gitt sittliv for friheten og fedrelandet.Hornmusikken spilte så nogen num-mer.

Derefter holdt Øverby en gripendefesttale, formannen takket så Øverbyfor de gode ord som han hadde sagt.Så blev det gang om juletreet enstund. Efterpå opplyste formannen atder var mat og få kjøpt i kjelleren, ogekte kaffe [i motsetning til erstat-ningskaffi under krigen], og alle somvilde, kunde gå ned og forsyne sig. De

som ikke fikk plass til fyrste boring[bordesete], gikk rundt juletreet mensde ventet på avløysning.

Efter matpausen spilte atter Horn-musikken nogen nummer, også fikk vihøre første del av avisa som va skre-vet abv Evy Sunde, og hadde et godtinnhald. Så blev det gang om juletreetigjen til det blev opplyst at nu skuldevi få høre resten av avsia. Var førstedelen god, så var ikke siste delenringere, så jeg tror sikkert at det falt igod jord alt i hop.

Så blev det gang om juletreet igjen tilut i de små timer, og alle var enige omat det hadde vert en grei og hyggeligfest.

ReferatJohn Voge(skriver)

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 18

19


Disse bileta er teke frå det fly-tande kvalkokeriet ”Norhval”,som dreiv med kvalfangst iSørishavet i perioden 1945-1962.Båten hadde fleire menn fråBremanger om bord.

Pga. utarming av ressursane iNord-Atlanteren drog ein tilSørishavet for å utnytte kvalbe-standen der. Teknologien utviklaseg i takt med tida, ein hadde etterkvart både harpun med kanon ogflytande kvalkokeri. ”Norhval” varsvært godt utstyrt med eiga heli-kopterplattform, og var det førstenorske handelsskip med radar.Kvalfangaranes effektivitet øktekraftig saman med utviklinga iteknologien.

Mannskapet om bord på”Norhval” var opptil 400, der-iblant lege, kjemikar, kokkar, bys-segutar, bakarar, pølsemakar, i til-legg til kvalfangarane. Sesongen

Kvalfangst i Sørishavet

Flensing av blåkval ombord i det flytande kvalkokeriet ”Norhval”. Mannen til venstre erNils Eikeset frå Bremanger. Vi ser fleire menn i arbeid med å partere kvalen som skal kokasttil olje. Reiarlaget Melsom & Melsom i Larvik hadde fleire menn frå Ytre Bremangerombord i båtane sine. Fotograf: ukjend. SFFf-1997004.0042

Av Olaf Knarvik

Kvalbåten ”Pol XI” på fangstfeltet i Sørishavet. Ved skutesida ligg det ni døde blåkvalar som er pumpa opp med luft for å halde seg flytandetil dei blei vinsja ombord i kvalkokeriet ”Norhval”. I baugen på ”Pol XI” ser vi harpunen. På dekk står fire av mannskapet. Mennene erikkje identifiserte. Fotograf: ukjend. SFFf-1997004.0046

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 19

20


varde frå september til mai, ogkvalen blei hovudsakleg brukt tilolje. Men dei lagde også andreprodukt som essens av kjøttet,leverolje og vitaminprodukt. Blå-kvalen blei nesten utrydda og føl-gjelig freda frå 1966.

Kjelder:www.hvalfangstmuseet.nowww.sydhav.nohvalfangerklubben.nethttp://larvikinaerfortid.origo.no/-/bulletin/show/128880_norhval-vaart-flytende-kokeriwww.op.no/lesernes/filmer

Her er det hovudet på ein blåkval som vert flensa ombord i det flytande kvalkokeriet”Norhval” i Sørishavet. I bakgrunnen ser vi stim stige opp og menn i arbeid med flensekni-var. Mennene er ikkje identifiserte. Fotograf: ukjend SFFf-1997004.0061

Sommar i Sørishavet. Her ligg drivisen tett og vi anar sola i horisonten. Dette var eit daglegdags syn for mannskapet på det flytande kval-kokeriet ”Norhval”. Dei dreiv kvalfangst i dette området frå september til mai. Reiarlaget Melsom & Melsom var aktive i denne kvalfang-sten til 1962. Fotograf: ukjend. SFFf-1997004.0047

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 20

21


På besøk hos kollega Ragnar H.Albertsen ved FylkesFotoarkivet iMøre og Romsdal fekk vi vere medpå en DIS-dugnad, som organise-rast kvar tysdag. DIS-gjengen (sjåbilete) som Ragnar kallar dei, feirarfaktisk 10 årsjubileum i dessedagar. I løpet av den tida har einkasta seg over samlingane etter flei-re av dei viktigaste fotografane fråÅlesund etter bybrannen: mellomanna Johannes Sponland, SigvaldMoa og Enok O. Simonnæs. Totalthar det blitt digitalisert og regis-trert ca 70 000 bilete frå perioden1904 til 1920, alle frå glasplater.

Med ein hard kjerne på 8-9 personarsom blir fordelt på arbeidsoppgåveneavfotografering (digitalisering), bilet-behandling og registrering av data,har dei oppnådd ein enorm flyt ogframgang i arbeidet. På biletet frå eintidlig dugnad i 2000 kan vi sjå arbei-det som blir gjort som på eit slags

Dugnadsvenner

samleband. Dei fotografiske negativablir ompakka til syrefrie konvoluttar,bileta blir digitaliserte og biletbe-

handla slik at de egnar seg både forarkivering og internettvisning. Infor-masjon om motivet blir avskrive frå

Frå venstre Jens Chr. Aure, Kari Remvik, Jan Rødset, Marianne Gjerde, Inge Almklov, Hanne Heen og Inger-Johanne Indrestrand. Foto:Ragnar H. Albertsen 2009, FAKd-0673.00014

Den første dugnadskvelden høsten 2000. Frå venstre: Lars Martin Thomassen, KristinStøbakk Stavrum, Aina Kristin Morsund, Kåre Stafset, Sverre Håskjold, Oleif Melseth,Sverre Kjemphol og Terje Pettersen. Bakerst ved døra står Ragnar H. Albertsen. Foto: RAL,FAKd-0242.00036.

Av Olaf Knarvik

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 21

22


originalkonvoluttane eller kartotek-kort og blir ført inn på excel-listersom må jamførast med bileta. Dettegenererer ei stor mengde data somdugnadssjef Albertsen kontrollerer ogadministrerer, slik at det kan bli til-gjengeliggjort på heimesida tilFylkesFotoarkivet: www.fylkesfoto.no.

Ragnar sjølv seier at prosjektet er heiltavgjerande for å få frem materialetsom elles ligg gøymt i arkiv og maga-sin. Det at ei gruppe frå DIS har stiltopp kvar tysdag i ti år har gjort at dethar vore mogeleg å arbeide seggjennom store mengder, slik at foto-grafane blir synliggjort og at bileta fråarkivet kjem fram i dagslyset og pådataskjermen. Ragnar seier at ”tys-dagskveldane begynner å bli noko avdet viktigaste i jobben min”, og viskjønner at tydinga for FylkesFotoarkivet i Møre og Romsdal er stor.Saman har dei flytta fleire tonn medfotografiske glasplater inn og ut avhyllene, og fleire fotoarkiv står påventelista. Men kvantiteten er ikkjedet einaste som blir oppnådd, det servi mellom anna på responsen på biletasom blir lagt ut. Eit døme er bileteAM-95003.007173 (sjå bilete) somvart digitalisert på dugnad og publisertpå heimesida til FylkesFotoarkivetmed biletteksten ”Tingar: Aspen” someinaste informasjon. Nokre år seinarekunne ein observant informant viaInternett tilføye heilt ny informasjonsom gav liv og meining til biletet.

I tillegg er det sosiale ein viktig del avdugnadskveldane. DIS-gjengen bestårav folk med forskjellig bakgrunn sombrukar kunnskapen og erfaringa si til åfornye arbeidsmetodane. Eit annabidrag er lokalkunnskapen til DIS somgjev mykje viktig informasjon tilbiletmaterialet. ”Det sosiale er fantas-tisk”, seier Jan Rødset, ein av deltaka-rane gjennom fleire år. DIS-gjengenhar heilt forskjellig yrkesbakgrunn ifylgje Rødset: ”det er ikkje to som harvært innom same yrke. Her er det bådeelektrikar, lege, kontorfolk og sjuke-pleier med”. Det roterast på arbeids-oppgåvene, slik at ein lærer om bådedata, reprofotografering, elektroniskbiletbehandling og registrering.Ragnar deler generøst av kunnskapensin og set arbeidet i gang. Etterpåsamlar han saman dei lause trådane.Men først vert dugnadskvelden avslut-ta med god kveldsmat og kaffi!

Tingar: Aspen. "Det står ein friar uti gar'en, mor lilla, hau hau"? Dette er Anton SimeonsenAspen født 20. mars 1866 på Aspa, Straumsneset, Tingvoll kommune i Møre og Romsdal.Han var nr. 4 av 5 gutter og han utdanna seg som skreddar og vart skreddermeistar. Hanvar skreddermeistar både i Trondheim, Ålesund og Kristiansund. Han var gift to gonger ogfekk 19 barn. Då dette biletet vart teke har hans første kone nettopp døydd, og han satt til-bake med ni born. Tok han dette biletet for å få seg ei ny kone? Han gifta seg ikkje lengeetterpå. I 1909 fekk han sitt første barn med si nye kone, og da var dei allereie gift. AntonSimeonsen Aspen døydde i Kristiansund 19. februar i 1935. (Informant: Cathrine Apelseth-Aanensen.) Foto: Sponland 1908, AM-95003.007173.

FylkesFOTOarkivet i Møre og Romsdal er ein avdeling underAalesunds Museum, som frå 2004 har vært avdeling underden konsoliderte einiga Stiftinga Sunnmøre Museum.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 22

23


Tysdag 8. juni 1926 tok fru presi-dent Calvin Coolidge imot ein dele-gasjon kvinner. Ærendet deira var åoverlevere ei gåve: - ein kopi av detgodt kjende Baldisholteppet og eibok om teppet.

Startstreken for dette stykket er eilita kopiert notis frå eit blad eg harhatt liggjande ei stund. Det var ame-rika-arkivaren på Fylkesarkivet,Oddvar Natvik, som tenkte eg kan-skje ville ha interesse av det. Ja, egblei nysgjerrig. Og såg ei tilknytningtil Sogn og Fjordane.

Melding i bladStykket eg fekk av kollega Natvik varfrå bladet For By og Bygd, nr. 16 – 7/8,1926. Overskrifta var Baldisholteppettil presidentbustaden i Washington.Det står noko om gåva, om kven somstod bak og kva som var føremålet.

”Den siste kopien som Kristi Seksehar vove etter det gamle norskeBaldisholteppet, er no hamna i ”Det

kvite huset” i Washington. Fem tusennorsk-amerikanske kvinnor som ynsk-te at det i Det kvite huset, skulde fin-nast eit minne um den norsk-ameri-kanske hundreaarsfesten i fjor, harpunga i hop og kjøpt teppet, og for eitid sidan var ei sendeferd av kvinnorhjaa president Coolidge og bar framgaava som dei flidde [gav til] presi-dentfrua saman med ei bok av direktørHans Dedekam um teppet, og eitutdrag av innhaldet paa engelsk, vak-kert utstyrt og innbunde av MonsBreidvik.

I ei tale som fru professor GisleBothne heldt, sa ho millom anna:”Mange tusen norsk-amerikanskekvinnor, fraa alle kantar av landet, harslege seg i hop um ei gaave til Detkvite huset, og derved har det vorteraad for oss aa skaffa ein kopi av detvidgjetne Baldisholteppet som erarbeidt av ei norsk kvinne i det 12.hundreaaret [1100-talet]. Dennekopien er ei noggrann [nøyaktig]etterlikning av Baldisholteppet og er

vove med stor omhug av ei kvinne somvert rekna millom dei fremste teppe-kunstnarane i det moderne Noreg.

Fru Coolidge takka for gaava, ognemnde millom anna at daa ho kom tilDet kvite huset totte ho at [det] var forliten personleg daam over president-huset. Ho hadde freista so smaatt aabøta paa dette og vona at seinare pre-sidentfruvor vilde halda fram meddette verket. Og i dette arbeidet hen-nar var Baldisholteppet ei kjærkomenhjelp, som ho var svært glad for.

SpørsmålI stykket er det fleire trådar å ta fatt i,fleire spor å følgja for å finna ut littmeir; - Baldisholteppet, gjevarane,personane Kristi Sekse, MonsBreidvik og direktør Hans Dedekam.Og kva mon tru skjedde med teppetetter at Mrs. Coolidge hadde takka forseg i Det Kvite Hus? Eg har sendtspørsmål til mange vidt omkring, bådepr. vanleg brevpost og den snøggareeposten, og bladd litt i bøker og hefte.

Baldisholteppe i Det Kvite HusAv Hermund Kleppa

Baldisholteppet (kopi) i Det Kvite Hus, laga av kunstvevaren Kristi Meland. Teppet er 210,2 cm x 114,9 cm. Biletet er teke i 2009. Foto: Bycourtesy The White House.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 23

24


Det eine arket med Frå Bygd og By-stykket har vokse til ei heil bunke. Idenne Kjelda-artikkelen har eg strik-ka/sydd saman noko av det eg fann.

Baldisholteppet”Det gamle norske Baldisholteppet”kom for ein dag i 1879 på Austlandet.Då dei reiv den gamle kyrkja på gar-den Baldishol på Nes i Hedmark, fanndei eit tekstilstykke mellom to golv-lag. Det synte seg å vera ein del av eiteldgammalt vove biletteppe. Teppetkom seinare til Norsk Industrimuseumi Oslo og har seinare vore kjent somBaldisholteppet. (Norsk Industri-museum er i dag (2009) ein del avNasjonalmuseet for kunst, arkitekturog design.)

Det står skrive om Baldisholteppetmange stader, og det er mange mei-ningar om alder og opphav. I NorskKulturhistorie (Aschehoug 1979) stårdet:

”Baldisholteppet er vevd i gobelintek-nikk, det er vel 2 m langt og 1,18 mhøyt. Materialet er ull som er plante-farget i klart rødt, gult, grønt, mørke-blått og lysere blått i fleire nyanser.Det er mulig motivet i venstre felt sym-boliserer april måned (etter boksta-vene i arkadebuene å dømme) og atrytteren til høyre representerer mai.Kanskje har flere stykker – som vi ikkekjenner – vært sammensatt til en ”års-kalender”. Forskerne tror at teppet ervevd i første halvdel av 1200-årene,kanskje noe senere, antagelig iNorge.”

Men på eitt punkt er det full semje:Baldisholteppet er eit av dei eldsteeksisterande vovne biletteppa i Noreg,og det beste kjende. Det ragar ogsåhøgt i europeisk samanheng. HansDedekam opnar boka si omBaldisholteppe (1918) med desseorda: ”Uten sammenligning et av debetydeligste og interessanteste stykkeri nodisk, ja, europæisk tekstilkunst.”

Norse Centennial DaughtersClubI 1925 feira norsk-amerikanarane 100års-jubileum. Det var i året 1825 atsluppen Restauration nådde Amerikamed rogalendingen Cleng Peerson og

følgjet hans. Sluppefolket er dei gjer-ne kalla i emigrasjonslitteraturen. Påei stor tilskiping i Minnesota i juni1925 var presidentparet Coolidge til-stades. Presidenten heldt ein lang ogvisstnok drivande god tale.

Men så var det at nokre kvinner vartmisnøgde med at det var menn somfor det aller meste tok hand om jubile-et og at det var lite å finna om norsk-amerikanske kvinner i publikasjonenNorse-American centennial 1825-1925. Difor skipa dei like godt sineigen organisasjon Norse CentennialDaughters Club og gav ut si eiga bokNorse-American Women, 1825-1925.Eit overordna mål var å fremja norsk-amerikansk litteratur, kunst ogmusikk.

På ei liste eg har fått tilsendt over eindel medlemmer i CentennialDaughters, finn eg mange Sogn ogFjordane-namn: Mrs. H.H. Onstad,Hopland, Hillestad, Vee, Lee ogYlvesaker.

..this famous tapestry..På årsmøtet til Centennials Daughters1. februar 1926 vart Mrs. G. Bothne,Minneapolis, invitert til å stå føre einkomite med oppgåve å samla innpengar til ein kopi av det ”famoustapestry”, Baldisholteppet, og gje dettil Det Kvite Hus. Komiteen haddefleire underkomitear, mellom anna einlokalisert i Minneapolis og ein i St.Paul.

Komitéstyret må ha arbeidd raskt ogeffektivt. Kort tid etter var oppgåvaløyst: As a gift from the Norse-American women, a tapestry is to bepresented to the President and MrsCoolidge some time this spring.Teppet var laga av Kristi Sexe, aNorwegian girl, known the world overfor her weaving. Ho hadde spunnegarnet sjølv og farga det av plantefar-gar. Prisen var 1500 dollar.

Kristi Sekse MelandHalldor Sandvin, tidlegare rektor påFramnes folkehøgskule i Hardanger,no busett i Telemark, har skrive eithefte om kvinna som laga kopien avBaldisholteppet.

Kristi Meland (1886-1965) voks opp iTyssedal i Odda kommune iHardanger. Foreldra var JakobJørgensen frå garden Freim og SigridJohannesdotter frå garden Sandvin.Begge desse gardane ligg eit stykkesør for Tyssedal. Kristi vart gift førstegong i 1903 med Sjur Sekse og toksom skikken var, Sekse som etter-namn. Dei busette seg i Ålvik. I 1915tok dei ut separasjon og vart skilde.Då Kristi i 1929 vart gift andre gongmed Halldor Meland frå Espe, endraho etternamnet sitt til Meland.

Etter åra i Ålvik flytte Kristi tilbake tilOdda der ho leigde hus på Sandvin. I1922 eller 1923 busette ho seg i Kvamherad (lenger nord og vest iHardanger). Der kjøpte ho eigedomenEikhaug, oftast kalla Vadlandshovden.Staden ligg eit kort stykke aust forNorheimsund. Frå Eikhaug hadde houtsyn tvers over Samlafjorden motVikøylandet i sør, Vikøy kyrkje ogFosslid der kunstnaren Mons Breidvikbudde. Mons Breidvik og Kristi Sekse(frå 1929 Meland) hadde mykje sam-arbeid, skriv Sandvin.

Sandvin reknar med at Kristi utvikladugleik i spinning og veving frå barn-dommen av, i ei tid då spinning, strik-king og veving var vanleg kvinnfolk-arbeid på gardane. I ung alder gjekkho i lære, først på Henriette SchønbergErkens husmorskule ved Hamar ogseinare tre kurs på Den kvinneligeIndustriskole i Kristiania. I 1925/26deltok på i to kurs ved StatensHåndverks- og Kunstindustriskole.”Mønstertegner Kristi Sexe” står detpå vitnemålet hennar. Kristi var ekstrainteressert i plantefarging.

Kristi Sekse (Meland) tok snart tilmed undervisning i kunstveving, ogfrå 1927 dreiv ho vevskule. I brosjyraKristi Melands Vevstove lyste ho utkurs som varde i 4 månader. Nyttevev,kunstvev, spinning, plantefarging ogfargelære stod på læreplanen.

Kristi Meland døydde 4. desember1965 og vart gravlagd på kyrkjegardenved Vikøy kyrkje. Mannen ligg grav-lagd ved sida. Begge gravene er varigverna og stelte med av Kvam herad.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 24

25


Kristi Meland sittBaldisholteppeSandvin har halvanna side i heftet sittom Baldisholteppet som hamna iAmerika, men eg har ikkje funne nokinformasjon til ein fullgod historikk tilteppet, som til dømes kven sin ide detvar å laga ein kopi, kven som var medi prosjektet, når ho byrja på arbeidetog når ho var ferdig. Det kan sjå utsom Sandvin heller ikkje hadde full-godt kjeldemateriale å halda seg til.Sandvin skriv følgjande:

”Kristi vart peika ut til å kopieraBaldisholteppet. Ho var ferdig påIndustriskulen i 1920. Dette ærefulleoppdraget må ho ha fenge tidleg i1920-åra, sikkert etter tilråding fråskulen. Det er sagt at teikning, spin-ning, farging og veving tok eit halvt år.Arbeidet vekte åtgaum. Ho hadde deifremste rådgjevarar, noko som sikkertkunne verka forvirrande. Det krov atvevaren var sjølvmedviten og sjølv-stendig. Me veit ikkje om ho haddehjelp i arbeidet, men resultatet var ialle høve hennar.”På førespurnad til Nasjonalmuseet forkunst, arkitektur og design fekk egopplyst at dei har ”ytterst lite” omdette, men kopien dei sende meg av eitstykke i avisa Tidens Tegn, 9. desem-ber 1925, var nyttig. Her går det framat Kristi Sekse ”netop” hadde avslutta

arbeidet med kopien av Baldis-holteppet, og at teppet ”nu” var utstilti ein sal i Kunstindustrimuseet der detoriginale teppet var hengt opp.Arbeidet hennar hausta lovord.Direktør Grosch hadde uttalt ”sig medmegen varme om det dyktige arbeide.”Artikkelen avslutta med at teppetskulle sendast til Amerika ”i nærfremtid”. (Henrik August Grosch (1848-

1929), museumsmann, knytt til Christiania

Kunstindustrimuseum frå starten 1876, konser-

vator 1878 og direktør 1894-1919. Ivrig i arbei-

det for husfliden. Skreiv mykje om kunst og

kunstindustri i aviser og blad. Fleire publikasjo-

nar om tekstilkunst.)

Når Tidens Tegn skriv at teppet”netop” var ferdig, kan det ikkje verasnakk om ”for ei vekes tid eller tosidan”. Teppet var nemleg på utstillingi rådhuset i Odda sommaren 1925.Men ”netop” kan gje meining i høvetil eit prosjekt som hadde gått overfleire år.

I tidsskriftet Nordmands-Forbundet(Oslo) står det i nr 1-1926 at”Baldisholtæppet, eller rettere sagtden av Kristi Sekse i Nordheimsund,Hardanger, vævede kopi” var kome tilNew York og sendt vidare til den nor-ske ”ministeren [ambassadøren]”Bryn” i Washington.

Mons BreidvikI Frå By og Bygd-stykket går det framat det følgde ei bok med teppet, - eibok om Baldisholteppet skriven av”direktør” Dedekam og eit utdrag avinnhaldet på engelsk. Boka var vak-kert utstyrt og innbunden av MonsBreidvik. Me har sett at MonsBreidvik budde i same kommunensom Kristi Meland, i Kvam herad.Bibliotekpersonalet på Sogndal biblio-tek skaffa meg Reidar Storaas si bokVestlandskunstnaren Mons Breidvik.

Mons Breidvik (1881-1950), teiknarog grafikar, vart fødd og voks opp ibygda Breivik i dåverande Brekkekommune, Sogn og Fjordane, no(2009) Gulen kommune. Breivik ligg3-4 kilometer aust for ferjestadenRutledal. Mons Breidvik gjekk i lærehjå Harriet Backer, Erik Werenskioldog Johan Nordhagen, og studerte ogarbeidde elles fleire stader i utlandet.

Vinteren 1897-98 gjekk Breivik påFramnes ungdomsskule (folkehøgsku-le). Der møtte han Anna Heradstveitfrå Kvam herad. Dei gifte seg i 1905og fekk seks born. Kunstnarparetbudde i Breidvik i åra 1905-07, påHeradstveit i Kvam 1907-10 og frå1910 på Fosslid i nærleiken av Vikøykyrkje. Anna døydde i barselseng i1914. Breidvik hadde seinare tre ekte-skap.

Mons Breidvik budde ni år i Amerika.Den 5. april 1925 gjekk han om bord iamerikabåten Bergensfjord i Bergen.Han ville prøva lukka som kunstnar påandre sida av Atlanterhavet. Hundre-årsmarkeringa for utvandringa var ogmed i reiseplanane hans. Alt påBergensfjord møtte han mange somskulle til Amerika for å vera med påhundreårsjubileet. Seinare møtte hanfleire, mange fleire. Han var tilstadespå festdagane i Minnesota i juni, derdet er sagt at 60 000 menneske var til-stades. Han høyrde talen til presidentCoolidge og han laga eit portrett avpresidenten. Mons Breidvik haddefleire utstillingar i Amerika, og hanlaga fleire større arbeid. Eit monu-mentalarbeid finst i Grace EpiscopalChurch. Long Island, USA.

Breidvik kom tilbake til heimlandet ogKvam i 1936. Han døydde 15. august1950 og vart gravlagd på kyrkjegardenved Vikøy kyrkje.

IdeenEg spekulerte ei stund på kven somkom på å gje kopien av Baldishol-

Kristi Meland (1886-1965). Ho hadde Seksesom etternamn i åra 1903 til 1929. Foto: Frå Halldor Sandvin.

Framsida på biografien om Mons Breidvik,skriven av Reidar Storaas, utgjeven av SeljaForlag 2000. Portrettet er sjølvbilete frå1907.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 25

26


teppet til Det Kvite Hus. Det låg nær åtenkja på Mons Breivik. Han kjendesikkert betre enn mange andre det ori-ginale Baldisholteppet. Han var sam-bygding med Kristi Sekse og vissteom arbeidet hennar. Han kom tilAmerika midt oppi hundreårsfeiringafor den norske innvandringa tilAmerika i 1925, og kom etter alt ådøme i kontakt med folk som var medi dei mange arrangementa, medreknakvinner i The Centennial Daughters.Han høyrde talen til presidentCoolidge i Minnesota. Og det varBreidvik som laga eit kunstferdigutforma omslag til namneliste/boksom følgde med gåva. Det låg nær åtenkja på Mons Breidvik som opp-havsmann til tanken om å gje kopienav Baldisholteppet til presidentparetCoolidge.

Eg fann ingen ting om Breidvik ogBaldisholteppet i boka til Storaas.Men Halldor Sandvin hadde svaret.Det var Mons Breidvik som kom på ågje Kristi Sekse sitt Baldisholteppe tilDet Kvite Hus. Sandvin sende meg einotis frå avisa Scandinaven, Chicago,25. mai 1926, signert ”H. Bryn” (dennorske ambassadøren i Washington).Ambassadøren viser til ei notis i sameavisa 23. april, der det feilaktig står atdet var hans ide, at han og kona haddekome på ideen etter å ha settBaldisholteppet på ei reise til Noregog deretter teke initiativ til pengeinn-samling. Det er feil, skriv Bryn. ”Detvar Maleren Mons Breidvik (..) somfattet ideen..”

Baldisholteppet i Det KviteHus-historikkPresidentfrua, Mrs. Calvin Coolidge(fullt namn: Grace Anna GoodhueCoolidge), tok vel imot kvinnene somkom med kopien av Baldisholteppet, ogsa i takketalen sin at det ville koma velmed i planane hennar om å ordna medmeir utsmykking i presidentbustaden. -Eg får eit bestemt inntrykk av at bådeho som fekk og dei som gav var sværtgodt nøgde. Og eg kan tenkja meg at”kopien av det gamle norskeBaldisholteppet” gjorde seg godt på einav veggene. Men så lurer eg på: Kvaskjedde med teppet seinare, under andrepresidentfruer? Var dei like begeistra?Eg skreiv til Melissa Naulin i Det Kvite

Hus. Og fekk svar. Ei god utgreiing omhistorikken fram til dags dato, men littskuffande at ho antyder at teppet kan-skje aldri hang oppe på nokon vegg iDet Kvite Hus i det heile teke. Dei harikkje prov på det. Men teppet har dei.Det mæler 210,2 x 114,9 cm og er i godstand. Sjå berre fotoet Melissa Naulinfekk ordna for meg. Ho skriv:

I am afraid that the history of thetapestry here at the White House is notvery exciting. We do not know if Mrs.Coolidge ever displayed the tapestryafter receiving it. We have never seenit in room photographs from that peri-

od. We conduct an annual inventory ogfurnishing but for some reason thetapestry does not appear in the inven-tory until 1931, and by that time, ithas already been moved to a cedarstorage close to the Third Floor. Theinventories indicate that it remainedthere until at least 1937, when it dis-appeard altoghether from the invento-ry for the 40 years. The tapestry wasrediscovered in storage in 1977 andreadded to the inventory. It has notbeen displayed since.

Men kva med boka? Kristi Meland sittBaldsiholteppe ser ut til å vera i per-

Saman med Baldisholteppet følgde ei presentasjonsbok. Framsida er dekorert av MonsBreidvik. Dekorasjonen har tre element: tittel (The Baldishol Tapestry), vikingskip og DetKvite Hus. Foto: By courtesy The White House.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 26

27


fekt stand og i trygg forvaring, der-imot kan ingen finna ut av kva somskjedde eller ikkje skjedde med HansDedekam si bok om Baldisholteppet. I

Frå By og Bygd-stykket ser det greittut, Dedekam si bok var med. Men varho det? Ikkje alle kjelder er samstem-de. Eit par stader står det at det følgdemed eit omslag med namn på repre-sentantar for gjevaren, The Norse-American Centennial Daughters.Noko bok er ikkje nemnd. Eg spurdeMelisa Naun om dette også. ”.. a bitconfusing”, skriv ho. Ho kan ikkje sjåat dei har ei bok om Baldisholteppet.Derimot har dei eit omslag med namn.Omslaget er dekorert med ordetBaldisholteppet som tittel, og vikings-kip med kvinner om bord og Det KviteHus som dekorasjon (sjå framsida).Bodskapen er lett å skjøna: Kvinnermed norske røter kjem til Det KviteHus med ei gåve, (ein kopi av)Baldisholteppet.

Spekulasjonar rundt dette må bli atboka av ein eller annan grunn er komenpå vidvanke eller, at delagasjonen ikkjehadde med Dedekam si bok, at det avein eller annan grunn ikkje blei noko av.

Melissa Naun sende meg eit foto avomslaget. Ja, det er ”vakkert utstyrt”med ordet Baldisholteppet i kunstferdigutforma bokstavar som tittel, og vikings-kip med kvinner om bord og Det KviteHus som dekorasjon (sjå framsida).Omslaget er ikkje signert, men teikningaer utan tvil eit Mons Breidvik-arbeid.

Interessant?Dermed er eg komen i mål med dettevesle spøtet mitt som starta med eit litestykke i eit blad. Det var kjekt å haldapå med, men, så presser det seg inn eitspørsmål: Er nå denne hendinga back in1926 - at eit norsk biletteppe vart gjevetil Det Kvite Hus i 1926 - interessant?Er det noko meir enn det me i dag vilnemna som ein jippo?

Det kan seiast fleire ting. Hendingavar tvillaust viktig for gjevaren somdet stod mange bak, og for mottaka-ren, presidentparet Coolidge, vil egtru. Og det var ei gåve knytta til eitviktig innslag i den amerikanske soga,den norske innvandringa gjennom 100år. Gåva symboliserte sambandetmellom to land, eit døme på postkort-slagordet hands across the sea. Detvar ei kvalitetsgåve (ein god kopi aveit stykke stor tekstilkunst i norsk og

europeisk mellomalder. Og framforalt, gåva og hendinga var ei kvinne-sak. Nett dette kjem svært tydelegfram i Breivik si teikning. Når såg meein så feminin framstamn på eivikingskip, og når såg me eit vikings-kip med kvinner som mannskap?

Og endeleg kan eg ta med at hendingai 1926 har relevans til Sogn ogFjordane på fleire måtar. Eitt tilknyt-ningspunkt er at eit nasjonalt kleno-dium som Baldisholteppet på ein måteer knytta til nasjonalt eigarskap. Alleeig ein liten aksje i det. Eit anna til-knytningspunkt er at ein av aktørane,vestlandskunstnaren Mons Breidvik,fødd og oppvoksen i Gulen, også erSogn og Fjordane sin kunstnar. Og,ettersom gåva var eit utvandrings-/innvandringstiltak, har hendinga klartilknytning til Sogn og Fjordane, detfylket som i høve til folketalet haddestørst utvandring til Amerika.

Så, eg tykkjer det er fullt på sin plasså henta fram Baldisholteppet i DetKvite Hus og børsta støvet av hen-dinga, no framfor eit presidentbesøk idet eine landet, og eit mogeleg stats-ministerbesøk i det andre.

Prenta kjelder:Storaas, Reidar: VestlandskunstnarenMons Breidvik. Selja forlag 2000.Sandvin, Halldor: KunstvevarenKristi Meland I Bygdejol – gamaltfrå Kvam. 2007.Tidens Tegn, 09.12.1925.Baldishol Committee. I SouvenirNorse-American Women 1825-1925.St. Paul, Minn. 1926.

Takk for opplysningar frå (og godjul til kvar og ein):Melisssa Naulin, Det Kvite HusAnita Kongssund, Nasjonalmuseet forkunst, arkitektur og design, OsloLiv Røyneland, Kvam folkebibliotek,NorheimssundBrita Jordal, Norsk Vasskraft- ogindustrimuseum, TyssedalPetter Naess (og fleire andre), Denamerikanske ambassade, OsloInger Dyrnesli og Oddmund,Kinsarvik bibliotekDag Sæverud, Voss folkemuseumReidar Storaas, Nesttun.Halldor Sandvin, Bø i Telemark.Annlaug og Martin Bjørke, Øystese.

Tittelbladet i presentasjonsboka utforma avMons Breidvik. Foto: By courtesy The WhiteHouse.

Hans Dedekam si bok Baldisholtæppet.Norsk Allkunnebok frå 1950-åra er alltidgod å ha for hand. Forfattaren av boka somi følgje Frå By og Bygd følgde med teppet,Hans Dedekam (1872-1928), var kunst- ogkulturhistorikar. Han var direktør forNordenfjeldske Kunstindustrimuseum (frå1908) og for Kristiania Kunstindustri-museum (frå 1919). Boka hans omBaldisholteppet kom ut i 1918 og var tileig-na direktør H. Grosch på 70-årsdagen hans.Boka som er på 60 sider, har eit resymé påfransk og 38 illustrasjonar. Ho blei berretrykt i 300 eksemplar.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 27

28


Ferrotypiane til Bernt AskevoldAv Olaf Knarvik

Blant skattane ein kan finne i foto-arkivet, er ferrotypiane frå privat-arkivet til Bernt Askvold eit defini-tivt høgdepunkt. Bileta har ei ibu-ande visuell kraft og mystikk somer svært slåande. Nokre grunnar tildette kan vere at dei er produsertmed ein fotografisk teknikk som istor grad legg premissa for korleisbileta ser ut. Bileta er mørke, tungeog har ein alvorleg stemning.Samtidig ber dei preg av tidas tanni form av rust, riper og falma tonar,i tillegg til at dei heilt openbart ertatt i ein heilt anna tidsalder.

Ferrotypiet nyttar seg av at underek-sponerte negativ ser positiv ut når deileggast over ein mørk bakgrunn.Bileta blei limt på ei tynn svartlakkertmetallplate, og har derfor ein domine-rande mørk tone. Dei lysaste partia(høglysene) er gjerne kremgule ogikkje heilt kvite som i ”vanlige” bile-te. Dermed får ein bilete med ein sær-eigen tonalitet, noe som saman medalderen deira (før 1900) bidreg til åskape stemning og mystikk.

Denne prosessen hadde også einpraktisk bieffekt, da ein treng mindrelys for å undereksponere enn ved van-lig fotografering. Derfor trengte ikkjemotivet vere stille like lenge som vedbruk av andre fotografiske teknikkar,noe som blei nytta til portrettfotogra-fering. I tillegg hadde ferrotypiet for-delen av at det var billig og at materi-alet var praktisk da det ikkje så lettkunne knusast fordi det var laga påtynne metallplater. Av den grunnkunne det også bli sendt pr brev ogfikk på engelsk tilnamnet lettertypes.Biletane blei ofte lagt i små pappram-mer som vist på bilde SFFf-100499.222943.Teknikken ferrotypi var hovudsakelig ibruk frå 1856 til slutten av 1800-tallet.

Sjølv om ferrotypi var ein populærprosess som ofte blei brukt til spontanog uformell fotografering, viser bile-tane i Askevold si samling at besøkhos fotografen kunne vere ein veldigseriøs affære. Både barn og voksenblei prega av stundas alvor, kvar mansatt i sine finaste klede til fotografe-ring. Det er bare eit lite snev av smil

å sjå i bilde SFFf-100499.222989, detser nesten ut som om det er på trossav omstenda. Ein del av desse bile-tane har blitt handkolorert, noe somer tydelig å sjå på dei litt for storeraude flekkene på kinna.

Det er uvisst kven personane på bile-tane er, men bak bilde SFFf-100499.222943 står det ei innskriftsom antydar at dama på bilde er hans

andre kone Ingebjørg Olene, ogsåkalla ”Lina”. Mannen er mest sann-synlig Bernt Askevold sjølv.

Kjelder:Kjelda 3 – 2007, Arild Reppenhttp://en.wikipedia.org/wiki/TintypeMinnestein over Bernt Askevold,Hermund Kleppa. SFFkl-101758The Focal Encyclopedia ofPhotography

Ferrotypiene til Bernt Askevold_1. SFFf-100499.222949. Fotograf: ukjend.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:50 Side 28

29


Ferrotypiene til Bernt Askevold. SFFf-100499.222954. Fotograf: ukjend.




kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 29

30


Framveksten av den moderne crui-seturismen kan seiast delvis å hafunne stad i norske farvatn. På slut-ten av 1800-talet begynte nokre fåreiarlag å arrangere det som vartkalla ”pleasure cruises” til dei nor-ske fjordane. Ein av dei mest sen-trale aktørane i den nye næringavar britiske Orient Company, ogsåomtala som Orient Line.

Orient Steam NavigationCompanyOrient Company, med fullstendignamn Orient Steam NavigationCompany, vart grunnlagt i 1878.Selskapet vart danna gjennom saman-slåinga av selskapa Anderson,Anderson & Co. og Fredrick Green &

”With an Ocean Liner” – Orient Line og framveksten av den moderne cruiseturismen

Av Elin Østevik

Co. Båe desse to sistnemnde selskapadreiv skipsfart, og det nye selskapet,ofte omtala som Orient Line, haddeAustraliafarten som sin primæremarknad. Mellom anna var Orient,saman med selskapet P&O, ansvarlegfor transporten av post mellomStorbritannia og Australia.

Handelen med Australia var på sitttravlaste i perioden oktober til februar,og ut på 1880-talet vart det stadig vik-tigare for Orient Line å finne ein måteå tene pengar på også i lågsesongen.Lågsesongen for Australia-farten fallsaman med høgsesongen for ferierei-ser i Europa: I jakta på betre innteninginvolverer Orient Line seg i den fram-veksande cruisenæringa.

I 1880-åra er cruisebransjen heilt ioppstartsfasen. I 1884 arrangerteOcean Steam Yachting Company trecruise – eitt av dei til “nordlege breid-degradar”. Wilson Line og NorthCompany var to andre tidlege tilbyda-rar av ”pleasure cruises”. Frå 1887reklamerte også Bergenske Damb-skibsselskap og NordenfjeldskeDambskipsselskap for fjordreiser.Denne aktiviteten må likevel seiast åha vore sporadisk, og svært få cruisevar blitt arrangert når Orient i 1889sender to av skipa sine på cruise tilhøvesvis Middelhavet og Noreg.

Å reise på ferie sjøvegenNår Orient involverer seg i det sometter kvart blir cruisenæringa, er ideen

Orient Line sitt dampskip ”Ophir” på Nærøyfjorden. Fotograf: Philip Heywood Hadfield.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 30

31


om å reise på ein kortare ferie til sjøsi tråd med ein fastlagd timeplan eitheilt nytt konsept. Tidlegare hadde detå reise sjøvegen blitt sett på som bådeubehageleg, farleg og usikkert. Kviforvar det no mogleg å selje konseptet”kortare sjøreise for fornøyelsensskuld”?

Historikaren David Williams peikerpå ei rekke årsaker. For det første vartdet utvikla betre, meir effektive ogstabile båtar som gjorde det mogleg åsegle i tråd med ein fastlagd timeplan.Konkurransen selskapa i mellom førteogså til at kvaliteten på lugarane varthøgare. Vidare fann det stad ei vel-standsutvikling i samfunnet som gjor-de det mogleg for fleire samfunns-grupper å reise på ferie utanlands. Itillegg peiker Williams på to kulturel-le faktorar som bidrog til å fremjeideen om ”cruise som ferie”.

Kring midten av 1800-talet haddenemleg det å reise på cruise medeigen yacht utvikla seg som ei popu-lær rekreasjonsform blant dei høgastesamfunnssjikta. Samtidig hadde reise-byråa stor suksess med å selje gruppe-reiser til dei noko lågare, men fram-leis velståande samfunnssjikta. Åreise på cruise vart såleis oppfattasom attraktivt fordi det gav passasje-rane høve til å etterlikne livsstilen tilden rike eliten.

Engasjementet og konkurransen aukarOrient Line sine to cruise i 1889 varein suksess, og allereie året etter vartdet arrangert seks cruise til Noreg iperioden juni til august. Desse cruisamarkerte starten på eit vedvarandeengasjement, ikkje bare i cruisetrafik-ken til Noreg, men i cruisebransjengenerelt for Orient Line. Cruise-trafikken vart ei viktig inntektskjeldei tillegg til Australia-farten, og i løpetav få år tilbaud Orient Line cruiseåret rundt. Vinter og vår gjekk cruisatil varmare strok som Middelhavet ogKaribia, medan dei om sommarengjekk til Noreg og dei baltiske landa.

Orient Line sin suksess gjorde at ogsåandre selskap involverte seg i cruise-turismen for å utnytte ledig skipska-

pasitet. Innan 1900 tilbaud bådeOrient Line, P&O, Royal Mail,French Line, Norddeutsche Lloyd ogHAPAG sommarcruise til Noreg ogBaltikum i tillegg til cruise tilMiddelhavet og tropane. I tillegg inn-leia reisebyrået Thomas Cook samar-beid med Hurtigruta.

Orient sin suksessTil tross for den auka konkurransenklarte Orient å halde på posisjonensom ein leiande aktør innafor cruise-næringa i mange år framover. Ein avdei viktigaste grunnane til det var atselskapet var først ute med å organi-sere engasjementet sitt i cruisebran-sjen i eit langtidsperspektiv. Allereie inovember 1890 hadde dei til dømesklart tabellen for cruisa vår, sommarog haust 1891. Denne langtidsplan-

Fjord og fjell i vakre fargar – Orient Linevar ein pioner når det gjaldt å reklamerefor cruisereiser i form av fargeplakatar.Plakaten er designa av Odin Rosenvinge.

Passasjerane på Orient Line sine Vestlandscruise vart tilbydd å kjøpe både fotobøker oglanternefotografi (ein tidleg form for lysbilete) for å minnast turen på dei norske fjordane.Her ser vi eit handkolorert og teksta lanternefotografi frå Bryggen i Bergen.Fotograf: Philip Heywood Hadfield.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 31

32


legginga mogleggjorde ein langvarigmarknadsførings- og tingingsperiode– noko som var og er avgjerande for ålukkast i bransjen.

Orient Line var også på mange vis einpioner når det gjaldt marknadsføring.Selskapet var tidleg ute med å publisereillustrerte reklamar, og dei var også detførste cruiseselskapet som reklamertemed påkosta plakatar i fargar. Orient retta seg mot toppenden av

marknaden, og la stor vekt på denhøge kvaliteten på produktet dei til-baud i all marknadsføring. Skipa sinstorleik, si kraft og flotte interiør vartframheva; det same vart kvaliteten påmat og drikke og servicen ombord. Itillegg var Orient Line tidleg ute medå tilby kundane turguidar – allereie i1890 publiserte dei heftet ”PleasureCruises to the Land of the MidnightSun by the Orient Company’s SS”Garonne” and ”Chimborazzo””. Slik

bidrog Orient Line sterkt både til åskape biletet av cruisereiser som einluksuriøs ferieform og til suksessentil denne nye bransjen.

Fjord, fjell og – vikingar?Saman med Baltikum var Noreg dentravlaste og mest populære cruisedes-tinasjonen rundt førre århundreskifte.Kvifor var Noreg eit attraktivt reise-mål?

During the cruises the ”Ophir” willmake through the Norwegian Fiordsshe will introduce some hundreds ofpeople to the beauties of this wonder-ful land of quiet fiords and rushingrivers, precipitous mountains and syl-van declivities, and to a people who,for industry, self-respect, genuinepoliteness, and hospitality, are une-qualled by any other nation in theworld.

Slik innleiar Philip HeywoodHadfield, skipslege hjå Orient Line, siskildring av eit 14-dagars cruise tildei norske fjordane i 1910. Det eraltså både den ville, vakre naturen ogfolkeslaget som lever og bur i dettedramatiske landskapet som lokkarcruisepassasjerane til Noreg.

Sitatet ovanfrå er henta frå boka"With an Ocean Liner (Orient Co’s.

Hadfield si bok ”With an Ocean Liner..” må ha blitt godt motteken blant dei cruisereisande,for den kom nemleg i stadig nye utgåver utover 1900-talet. Her ser vi Fylkesarkivet si raude8. utgåve frå 1910 og artikkelforfattaren si blåe 10. utgåve frå 1922. Fotograf: Elin Østevik.

I fjordlandskapet kunne tidsepokane skli over i kvarandre: Her ser vi i Hadfield sine ord ”Afiord scene and a viking ship”. For ordens skuld – biletet er teke ca. 1900-1910 og vikings-kipet er ei sognejekt. Vikingtida danna for mang ein reisande eit til tider svært nærverandebakteppe for opplevinga deira av Noreg.

Slik kunne eit 14-dagars Vestlandscruisemed Orient Line arte seg. Tabellen er settopp med utgangspunkt i 1910-utgåva av”With an Ocean Liner..” av P. HeywoodHadfield.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 32

33


S.S. ”Ophir”) Through the Fiords ofNorway. A Photographic Memento ofa Fortnight’s Cruising” som Hadfieldbåde førde i pennen og illustrerte medsine eigne fotografi. Boka vart seldsom suvenir til Orient Line sine pas-sasjerar, og vi kan anta at det biletetHadfield skapar av Noreg og fjord-cruiset, samsvarer med det ”offisiel-le” biletet av Noreg som verksemdaOrient Line ønskte å promotera tilgamle og nye kundar.

Og det er som sagt dramatiskVestlandsnatur i form av bratte fjellsi-der, smale fjordar, fossefall og isbreardei britiske cruisepassasjerane blirservert – i tillegg til ein dose fascina-sjon for dei ”hardføre” nordmennenesom bur her. I Hadfield sin tekst ser vinemleg tendensar å setje likskaps-teikn mellom det norske og det norrø-ne, mellom bønder og vikingar, sog-nejekter og vikingskip.

A cruise to the fiords ofNorwayI løpet av eit 14-dagars cruise tilVestlandet får passasjerane i Hadfieldsine ord sjå ”the best of Norway“. Ogkva var det beste? Jo, det var fjordfyl-ka Hordaland, Sogn og Fjordane ogMøre og Romsdal. Tabell 1 syner rei-seruta for det fjorten dagar langefjordcruiset i 1910, medan kartetsyner reiseruta for eit 14-dagars crui-se i 1922. Det er som lesaren ser småvariasjonar mellom dei to reiserutene:Sognefjorden, Nordfjord, Geiranger-fjorden og Hardanger er hovudattrak-sjonane. Undervegs er det lagt innrom for å vitje isbrear, dalføre og fos-sefall, og ein kan også velje å reisenokre etappar til lands.

Desse såkalla ”overland” turane gavpassasjerane høve til å komme nærareinn på det norske landskapet. Cruiseti 1910 inkluderte ”overland”-etapparfrå Visnes (Stryn) til Geiranger, og fråOdda til Sand i Ryfylke. I 1922 varstoppestadane noko annleis, og passa-sjerane hadde tilbod om tre ulike”overland” turar: Visnes til Geiranger,Øie til Hellesylt, og Tysse tilNorheimsund.

Orient Line sine Noregscruise var einvarig suksess. Og sjølv om OrientLine forsvann som eige selskap i1965, kjem stadig nye cruisereisandetil dei norske fjordane på jakt etternettopp fjord, fjell og fossefall.

Kjelder:Hadfield, P. Heywood (1910), Withan Ocean Liner (Orient Co’s S.S.”Ophir”) Through the Fiords ofNorway. A Photographic Memento ofa Fortnight’s Cruising, 8th edition,The London Stereoscopic &Photographic Co. Ltd.

Williams, David M. (2000), “MarketPressures and Innovation: The OrientSteam Navigation Co. and theDevelopment of Pleasure Cruising,1888-1900”, The NorthernMariner/Le Marin du nord, X, nr.4:1-12.

Fotosamlinga SFFf-1992078

http://www.shipsnostalgia.com/gui-des/ST_Sunniva(1887), sist vitja16.06.09.

Reiseruta til Orient Line sitt 14-dagars Vestlandscruise i 1922. Bergen er første stoppestadpå vegen nordover mot Sogn, Nordfjord, Geiranger og Romsdalen. Hardanger er siste stop-pestad før turen går tilbake til Storbritannia.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 33

34


Bilfeber og turisthotellAv Håvard Kastet

Jostedalen var frå gammalt av eiavsides og isolert bygd. Kommunengrensa verken til fjord eller sjø.Dette var av betyding i ei tid dervatn og fjorden batt, i staden for åskilje. Dei fleste kjeldene somomtalar dalen legg vekt på koruframkommeleg det var. Veg-bygging i Jostedalen tok til motslutten av 1800 talet og i 1895 stodein hovudveg ferdig.

Rutebilen kjem til JostedalVegbygginga markerte eit vende-punkt for dalen. Frå å vere ei bygd derein i dei fremste dalføra like godtkunne reise til Sjåk eller Nordfjordsom å reise ned mot fjorden, var detno vegforbindelse med resten av fyl-ket. Rutebilen som byrja å køyre i1916 gav folk nye moglegheiter, menbilkøyringa hadde ein trong start iJostedalen.

Det var ikkje slik at ein kunne køyrefritt om ein hadde bil. Ein Kongelegresolusjon frå 1913 forbaud køyringpå hovudvegane i Nordre Bergenhusamt, med mindre ein køyrde etterfaste rutetider med godkjenning fråheradsstyret. Sogns Automobil-selskap med eigar Per J. Næss i spis-sen, søkte formannskapet i Jostedalenom løyve til å køyre på bygdevegen i1916. Av heradsstyret si behandlingav kan vi lese følgande:

I den anledning fattedes sådanenstemmig uttalelse:Det anbefalles at Sogns Automobil-selskap faar erverve automobilfart iJostedalen fra den side veistyretbestemmer under betingelse av atkjøringen foregår efter fast rute, dertilstrekkelig bekjentgjøres og atindenbygdesfolk faar reise med sel-skabets automobiler for halv frakt.

(...)

Løyve blei gjeve under dei strengeføresetnadane som lova betinga.Køyringa måtte foregå etter fasteruter som var gjort godt kjende. Eitanna premiss for løyvet var at bygde-folket skulle få skyss for halv frakt.Slik kom den første bilruta i stand iJostedalen og det tok ikkje lang tidfør bygdefolket ville ut og køyre. I

Sogns Tiend den 10.07.1916, står detein artikkel om ein skuletur fråJostedalen:

Fraa Jostedalen var lærar Kronenmed 17 skuleborn ute paa ferd i fyrrevika. Dei gjekk fraa heimbygdi yverfjellet til Luster og saag sanatoriet,fylgde so baaten til Amble og saagmuseet der; kom so til Sogndal ogsaag seg um her. Og fraa Sogndalfekk dei so fylgja automobilen inn-over. Alle 17 born med læraren fekkso vidt plats.Dette maatte vera ein framifraa gild

tur, som serleg læraren bør ha takkfor. Desse borni høyrer til langt uppei Jostedalen, og dei fleste av deihadde ikkje set sjøen fyrr.

Det er tydeleg at det var både trong-are og meir stas med ein biltur i 1916enn kva det er i dag. Rutebilane var istarten opne bilar med opp til sju sete.Trafikksikkerheit låg mange tiår frami tid, og prinsippet var at ein stua bilenså full som råd. Bilturen vart også einny form for rekreasjon og tidtrøyte. Åreise med rutebilen var artigt. Einfekk sett mykje på kort tid, samtidig

Vegstandard anno 1926. Vegparti gjennom Gardsjølet, Kvennadalen og rundt Mauraneset.Fotograf: Anders Beer Wilse. År: 1926. Eigar: Norsk Folkemuseum.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 34

35


31

som doningen må ha vore spennandei seg sjølv. I ei tid da dei fleste dagle-ge gjeremål kravde arbeid, må biltu-ren ha vore ei stor fridomsoppleving.Vi ser her eit nytt fenomen som kommed biltrafikken - at turen, eller bil-turen, i seg sjølv blei målet med reisa.

Jostedalsbræens TuristhotelDet var stor interesse blant turistanefor ruta til Jostedalen, og P. Næss toketter kvart initiativ til å bygge eithotell i Jostedalen, nær Nigardsbreen.Sogns Tiend saksa dette stykket fråAftenposten i 1919.

Den for turisttrafiken altid interesser-te hoteleier P. Næss fra Sogndal erkommet til Kristiania sammen med etpar andre repræsentanter for auto-mobilselskapet i Indre Sogn. Herreneskal kjøpe en ny bil, som skal sættesind i de allerede populære ruterSogndal-Fortun, Sogndal-Jostedal.Disse ruter som fører gjennem Sognsmest storslagne partier, sættes i gang

fra midten av denne maaned.Reisetrafikken gjennem Jostedalenventes at ville faa en rask utvikling ide nærmeste aar. Paa Hoteleier Næssinitiativ og vistnok med økonomiskstøtte av det konsortium, som har sik-ret sig vasdragsrettigheterne i Dalen,bygges der nu et turisthotel oppe iJostedalen vis-a-vis Nigardsbreen, -hotellet faar en dominerende belig-genhet med udsigt til hele bræen. Frahotellet og bort til bræen kan manspadsere paa en halv times tid.Man er nu ifærd med at bygge grund-muren og selve hotellet ventes at væreunder tak til høsten, saaledes at detkan sættes i drift ved begyndelsen avnæste sæson. Bilerne kommer til atgaa helt frem til hotellet og næste aarkan man altsaa reise fra Kristianiaden ene formiddag og spise middagpaa Jostedalsbræen den næste."

Jostedalsbræens turisthotel, som detvart kalla, opna i juli 1920. SognsTidend publiserte ein liten notis 14.

Juli 1920 om at folk kappast om åvere fyrst til å skrive seg inn i fram-andboka (Gjesteboka). Fyrstemannvar overingeniør M. Rostad fråKristiania. Han var i Jostedalen isamband med befaring og stikking avJostedalslinja. Rostad, saman medfire andre ingeniørar, sjekka inn 6.juli 1920. Biltur til Jostedalen bleiumåteleg populært og det blei sattopp ekstraruter. Siste overnattings-gjesten forlot hotellet 12. september1920. Da hadde det vore 114 overnat-tingsgjester det året.

Flesteparten av desse var folk fråSogn, men det var rundt 25 fråKristiania og rundt 10 frå Bergen. Detvar også ein og annan frå Skien,Ringerike og Aker. Første utlendingskreiv seg inn 5. juli 1921, som førstegjest det året. Denne herren var fråUSA. Same året kjem det også turis-tar frå Danmark, England ogTyskland. Etter kvart vert det vanleg åsjå utlendingar frå Europa og USA på

Jostedalens turisthotel og Nigardsbreen anno1926. Wilse hadde ofte med personar i bileta sine. Fotograf: Anders Beer Wilse. År: 1926.Eigar: Norsk Folkemuseum.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 35

36


hotellet. Litt sjeldnare var asiatane,men det kom folk derifrå også. I 1923dukka det opp ein fyr frå India, ogåret etter kom det to frå Japan innom.Den eine frå Kobe og den andre fråJokohama.

Kven var turistenMellom gjestene finn vi også nokrekjende navn. Blant desse var SverreParelius Riisnæs som seinare bleiNS-medlem og utnemnt somJustisminister av nazistane under 2.verdskrig. Anders Beer Wilse var påvitjing i 1926. Wilse var fotograf ogtok nokre usedvanleg flotte bilde avforskjellige motiv i Jostedalen.Mellom anna hotellet ogNigardsbreen. Ludwig Wittgenstein,den austerriske filosofen, var og blantgjestene.

Den typiske bilturisten som vitjagammlehotellet på 1920-talet vargjerne lege, ingeniør, lærar eller lik-nande. Dei hadde ei stilling eller eityrke som gav dei nok midlar til åreise. Da reiste dei frå hotell til hotellmed bil i rutetrafikk. Typiske plassardei kom frå og reiste vidare til varSogndal, Marifjøra, Stalheim, Luster,Solvorn og så vidare. Alle desse plas-sane hadde hotell. Det var lettvint åreise rundt med bilen og dei fekk sjåmykje. Med bakgrunn i notisen iSogn Tidend som beskriv korleis folkkappast om å skrive seg fyrst inn iframandboka, er det også tenkeleg atturistane var opptekne av å holde redepå kor mange hotell dei hadde vitjaog samanlikne med andre om kvensom hadde vore flest stader og reistlengst.

Det var sjølve turen og opphaldet påhotellet som stod i fokus. Den fagreog spektakulære naturen blei ram-mene dette føregjekk i. Spaserturarbort til breen var ein del av dette ogiskollossen vakte stor begeistring.”Nigardsbreen er den vakreste i ver-den” skreiv ei tysk dame i 1926.Desse tidlege ”bilturistane” som komtil Jostedalen var fornøgde med åbetrakte naturen. Fyrst seinare, utover1940 og 50-åra, blei det vanlig å skri-ve i kommentarfeltet at dei haddevore på Lodalskåpa eller på breenshøgste punkt. Vi ser ei utvikling derfolk i større grad vil ut og opplevenaturen som eit mål i seg sjølv. Eigruppe med studentar frå Oslo skreivi 1964 som hensikt med oppholdet

”[å] Dette i ein bresprekk”. Andreskreiv ting som ”At oppleve fjellet”,eller liknande.

Det var likevel ikkje alle som kommed bil til å byrje med. Det var ofteraskare å gå over fjellet, enn å ta rute-bilen rundt – samtidig som det var einfin opplevelse. Det var mange somreiste over breen, kom over fjellet fråSjåk eller austfrå. Ein skreiv i ann-merkningsfeltet at dei prøvde åkomme seg frå Fåberg til Fortun, menat dei snudde på grunn av hagl oguver. Andre skreiv at dei gjekk på skifrå Fjærland, over breen og nedNigardsbreen. ”En interessant ogopplevelsesrik tur” skreiv dei.Nigardsbreen var nok ikkje berreenkel å ta seg ned i juli månad, så detmå vi tru dei på. Etter kvart blei flei-re turisthytter oppgjevne som forrigeog neste opphaldsstad. Stygge-vasshytta, Fjelli i Stryn, Bødalssæterog Turtagrø er døme på desse.Etterkvart var det også fleire somskreiv seg inn som førar eller patent-førar. Trafikken over breen var til sta-des frå starten og med tida blei det einstørre andel som kom over fjell ogbre. Denne andelen eksistera nok ivåre dagar også, men i ein forholdsvisliten grad.

Livet på hotelletServeringa på hotellet bestod av fru-kost, middag, smørbrød, kaffe, kakerog kveldsmat. Utover dette blei detservert øl, vin, mineralvann, sukker-vann, sigarer og sigaretter. Turistanesom vitja hotellet gav uttrykk for atdei var fornøgd med opphaldet ogoppvartinga. I feltet Anmerkning i

framandboka kan ein lese kommenta-rar som ”Utruleg hyggelegt”, ”herlegsted” og ”græpa godt”. Middags-maten fekk også mykje skryt. Dentypiske hotellgjesten var i godt humørog gav uttrykk for det: ”Godt øll”skreiv ein, ”kom saa og måtte des-værre reise igjen” skreiv ein annan.

BilfeberenVegen og bilen opna Jostedalen oggav grunnlaget for hotelldrift. Dettevar ei stor endring for bygda som førhadde vore så avsides og utilgjenge-leg. Folk reiste gjennom dalen førogså, men ikkje på langt nær i samemålestokk. I 1910 blei det behandla eisak i heradstyret der skysstasjonaneynskte å redusere hestehaldet pågrunn av liten trafikk. Vi snakkar sliksett om ein eksplosiv auke i turistra-fikken utover 1920-åra.Rutetilbudet vart utover i 1920-åra

Kongelig reolution av 1913. Frå Norsk Lovtiende. 2den aveling. Samling av love, resolutui-ner m.m. O.KR. Young. Kristiania. 1913.

Notis frå Sogns Tiend 14. Juli 1920, omåpninga av hotellet.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 36

37


utvida med lastebil og postruter fråGaupne. I 1928 blei bilforbodet avKongeleg resolusjon frå 1913 opphe-va og året etter bestemmte heradssty-ret at bilkøyringa skulle bli frigjeven.Dette gjorde dei med ” vissa [om] atso snart bilfeberen Kring bygdenegjev seg, vil bilkøyringa på Jostedalverta heller liti – utanom den naud-synlege trafikferdsla som bygditreng”. Med den vurderinga bommaheradsstyret stygt. Bilfeberen la segaldri, heller tvert imot. No om dagener bilkøying ein kvardagsleg ting ogpå rutebussen finn ein mest berreskuleungom. I dag er det eit hotell, tocampingplassar og eit herberge iJostedalen. Nigardsbreen har trukkeseg tilbake i lengde, men ikkje somhovudattraksjon. Turistane strøymerpå som aldri før.

Kjelder:Framandbok JostedalsbredensTuristhotell. 1920-29Framandbok JostedalsbredensTuristhotell. 1936-52

Jostedalsbrædens Turisthotel. SognsTiend 14.07.1920.Fraa Josetdalen. (skuleelevar på tur)Sogns Tiend 10.07.1916

Møtebok for formanskap og kommu-nestyre. Jostedalen kommune. 1907-191523.02.1910 sak nr. 4. Reduksjon ihestehaldet ved skyssatsjonane iJostedal.Møtebok for formanskap og kommu-nestyre. Jostedalen kommune. 1915-192517.05.1916 sak nr. 4 Søknad fråSogns automobilselskap om ruter iJostedal.Møtebok for formanskap og kommu-nestyre. Jostedalen kommune. 1925-193928.01.1928. Sak nr. 2. Køyring medautomobil i N.B. Amt (kgl res25.07.1913) utale.20.04.1929 sak nr. 2. Bilkøyring ijostedalen – ny førehaving.

Norsk Lovtiende. 2den aveling.Samling av love, resolutuiner m.m.O.KR. Young. Kristiania. 1912.Norsk Lovtiende. 2den aveling.Samling av love, resolutuiner m.m.O.KR. Young. Kristiania. 1913.

Fylkesarkivet har nettoppmotteke ei stadnamnsamlingfrå Eivind Molde som overmange år har arbeidd medstadnamna på garden hankjem frå. Resultatet er blitteit hefte med ei verdfull dju-pinnsamling med stadnamnsom fortel kvardagshistoriefrå garden, ei historie som noforsvinn med endra arbeids-liv på garden.

Kvifor begynte du å samla innstadnamn?Dette er namn som har vore ibruk i svært lang tid. Mange avnamna har eg sjølv høyrt og brukti oppveksten. Men no er dei i ferdmed å gå i gløymeboka. Eg mei-ner namna har historisk verdi, oger viktige å ta vare på. Derforsette eg i gang.

Korleis får du presentert stad-namna på ulike vis i heftet?Alle namn er presenterte i tekst,på kart og på bilete. Kvart namnhar eit nummer som er sett inn påkarta og fotografia. Særleg biletaer viktige for å gjere det enkelt åoppfatte kvar staden er.Namnelistene inneheld også utta-le og ei forklaring som gjerneseier noko om bakgrunnen fornamnet og kva områda har vorebrukte til, t.d. korndyrking,skrapslått osb. Dei 168 namna erdelte inn i tre grupper – namn iinnmark, i utmark og på fjellet.Eg har også teke med namna pågardsbygningane, og lagt inninformasjon om kva funksjon deihar hatt, store ombyggingar osb.

Stadnamnsamling frågarden Molde i GulenIntervju med Eivind Molde

Av Randi Melvær

Kva tykkjer du er det viktigas-te med det arbeidet du hargjort?Det viktigaste er at namna ertekne vare på. Alle dei som harlevd og arbeidd på garden oppgjennom tidene, har hatt eit for-hold til desse namna. Dei er einviktig del av gardshistoria.

Kva for kjelder har du nytta,skriftlege og munnlege?Den viktigaste kjelda var far min,som var fødd og oppvaksen pågarden. Vi hadde mang eingjennomgang av namnelistene,og vi var ute i marka, der hanpeika ut kvar staden låg.Samtidig la eg vekt på å fangeopp det som var gjort av innsam-lingsarbeid tidlegare. Ein av brør-ne mine sat på ei handskrivenliste med namn som han haddefått frå bestefaren vår. Og så fekkeg tak i den samlinga som GustavIndrebø laga i samarbeid medskulane i 1932. Utskiftings-dokument og bygdebok haddeogså nyttig informasjon.

Har du gode råd og idear tilandre som kan tenkje seg ågjera eit liknande arbeid somdet du har gjort?Kvar og ein får gjere det på sinmåte, men ein må vere førebuddpå at det vil ta tid. Det er mangedetaljar som skal på plass. Og deter viktig å få namnesamlinga såkomplett som mogeleg. Det allerviktigaste er likevel å komme igang, å gjere det. Viss ikkje, kanein interessant del av historia gåtapt.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 37

38


1500 høgdemeter dei måtte opp meddenne kanoen, før dei så måtte buk-sere den ned i Stardalen.

Minneplaketten til Miles Gurzynski,som blei drepen i ei motorsykkeluluk-ke før turen, blei montert opp på top-pen av Gallen inst i Stardalen. Denneplaketten blir nok etter kvart eit kul-turminne den også, for i dag er det litetruleg at nokon får lov å sette opp slikeminne i nasjonalpark eller høgfjell. INoreg er det ein sterk tradisjon forsporlaus ferdsel og respekt for natu-ren. Ein kan vel seie at den britiskeekspedisjonen var eit uttrykk for eitenkning der naturen blir sett på somnoko som må overvinnast, medan dennorsk tradisjonen er at naturen skalopplevast, nytast og verdsettast. Sliksett, eit lite kulturminne på ein fjell-topp i Jølster.

Jostein Aasen i Norgesguidene haddenokre av ekspedisjonsmedlemmanemed på tur fra Flatbrehytta tilStardalen i august i år. Dette markerte25-års jubileet for 1984-ekspedisjo-nen. Aasen seier at dei tykte det varein flott tur og at det var fornuftig ågjere han utan kano. Dei tykte nok detvar slitsomt denne gongen også.Nokre hadde padla frå Gudvangen,men ingen tok heile turen frå Bergen.

Britisk Norgesekspedisjon 1984Av Håvard Kastet

Om du skulle vere på Gallen, fjelletinst i Stardalen på vestsida avJostedalsbreen, så kan det vere atdu finn ein minneplakett over einMiles Gurzynski. Denne stammarfrå ein britisk ”noregsekspedisjon”for 25 år sidan. I 1984 reiste ei grup-pe på 39 engelske ungdommar pånoregsekspedisjon. Miles skulle havore med, men blei drepen i eimotorsykkelulukke før turen.Minnet hans blei heidra på dennemåten.

Ekspedisjonen vart kalla AdventureDolphin Ice Cap Expedition 1984.Ekspedisjonen var delt i tre etappar.Første etappe var å padle frå Bergen tilBalestrand i kano. Denne etappenkalla dei for Nansen. Andre etappe varå gå fra Balestrand til Sandane. Dåmåtte dei over Jostedalsbreen viaFlatbrehytta i Fjærland, til Stardalen iJølster og vidare nordover tilOldedalen i Stryn. Denne etappenkalla dei for Shackleton. Siste etappevar padling tilbake til Bergen, kallaWatkins.

Det snodige var at engelskmennenehadde med seg ein kano over breen.For folk som er vande med breturar såer ikkje dette ein veldig logisk ting ågjere. Det byr på mykje ekstraarbeidog ein oppnår ingen ting med det, menei eller anna forklaring må ligge bak.På spørsmål om dette fortel turleiar

Christopher Blakey at heile turen varinspirert av ei interesse for Slingsbyog hans rolle i norsk tindehistorie, itillegg til eit ønske om å lage seg einutfordrande ekspedisjon for ei gruppepå 40 ungdomar.

Blakey fortel at dei ville prøve å dragenoko over breen på same måte som deigjorde i gamledager da folk forsertebreen med varer og fe. Dei var ogsåinspirert av fleire engelske polarek-spedisjonar. Spesielt Shackleton’sImperial Trans-Antarctic Expedition(1914 -1917) som endte med at skipetEndurance blei skrudd ned i isen ogShackleton med mannskap måttedrage livbåtane over isen i ein episkretur for å berge seg. Tanken var anta-keleg å kjenne litt på strabasane sjøl-ve. Dei vurderte å ta med alle kanoaneover breen, men sidan gruppa bestodav ungdomar så nøgde dei seg medden eine.

Dette interesserte aviser som VG ogBergens Tidende. Sistnevnte publiser-te ein artikkel 14. august i 1984 derdei fortel om kanoslepinga. ”Kanoenglei fint på slep, men det kosta littkrefter og evner til manøvrering oppog ned bratthenga”, sa Chris Blakey tilBT den gong. Det er ikkje utenkeleg atdette er ein av dei berømte britiske”understatementa”. Det var rundt

Minneplaketten til Miles Gurzynski. År:2004. Fotograf: Christopher Blakey.Eigar: Fyrda/Fylkesarkivet.

Postkort med Stardalen og Gallen som motiv. År: før 1926. Fotograf: Carl Normann.Eigar: Hermund Kleppa/Fylkesarkivet.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 38

39

BEDEHUS kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18

Hvor det er yndig at være,Og hvor hver tørstende synders sjælLæskes af lysets og livets væld.

Vogte da, Gud,Gjennem tiderne duHuset nu bygd til din ære!Uden al svigLyde ordet frå dig,Af dig velsignet det være!Vi dig anraaber, o, Jesus Krist.Komme dit rige baad’ her og hist!

Eldre og nyare delEin dag i oktober 2009 var eg innom påbedehuset på Hauge. Det ligg på nedsi-da av vegen eit kort stykke før handels-senteret når du kjem utover. Eksteriøretvitnar særs tydeleg om at her er eineldre del og ein yngre del. Ut frå nordreog vestre hjørne av den eldre huskrop-pen med møne, går den nyare delenmed flat tak. Eg hadde ordna meg avta-le med Audhild Elvevåg. Ho opnadørene og viste meg rundt.

Storsalen Storsalen er i den gamle delen. Her erhøgt under taket, golvfeltet med kom-fortable stolar går i vinraudt, veggeneer lyse i gult og øvste feltet i himlingenblåmåla. På opphøga felt framme ståreit inventarstykke som minner mykjeom altar i ei kyrkje, altarbord og altar-tavle. Biletet i ”altartavla” er Jesus ber-gar Peter i storm på Genesaretsjøen. Til

Hauge bedehus på BremangerlandetAv Hermund Kleppa

Bedehuset på Hauge er eit av dei eld-ste bedehusa i Sogn og Fjordane.Lærdal var først ute med bedehus ifylket. Me kjenner ikkje årstalet,men Lærdalsørens bedehus eksister-te i 1872. Dei neste var Førde (1881),Marifjøra (1888),Vik (1891), Sogndal(1895) og så kom tre i 1903: Luster(Dale), Nordstranda (Selje) og Haugebedehus på Bremangerlandet.

Gode kjelderHauge bedehus er historisk godt doku-mentert. Dei som bygde huset sytte forå notera utførleg i ein ”forhandlingspro-tokol”. Eg har diverre ikkje hatt høve tilfullt ut å nytta meg av protokollen fordenne vesle artikkelen. Stykket blirdifor berre eit riss, nokre få glimt.

”længe følt savnet”Første sida i Forhandlingsprotokol forBremangerpollens bedehus seier nokoom starten og føremålet: ”IBremangerpollen har man længe føltsavnet af et kristelig forsamlingshushvor man rummeligt og godt kundesamles om Guds ord. I en opbyggelse[møte] 3de febr. 1902 ledet af emisærFilip Skår, kom endel indremissions-venner overens om at vælge en komite,8 mænder skulde tage sagen under nær-mere overveielse.” Dette var tidleg pååret i 1902, og dei åtte mennene var”Forhenv. Lærer J. Høines, BirgerIgland, Gullak B. Hauge, Daniel O.

Førde Olai T. Senneset, Kristen M.Førde, Nils P. Klungresæt og KristofferK. Svarvestad.”

Ferdig i 1903Eitt trekk går ofte att ved bedehusa i fyl-ket: Det går lang tid frå tanken blirteken opp til huset står ferdig. Haugebedehus passar ikkje inn i dette mønste-ret. Det tok nokså nøyaktig eitt år fråbyggjekomiteen kom i arbeid til husetstod ferdig. Tomtespørsmålet vart løystved ”grundkontrakt”, datert 9. mars1903. To grunneigarar, Andreas H.Hauge og Søren J. Hauge, avstod ”udennogensomhelst godtgjørelse” kvar sittvesle ”arial” til bedehustomt. Anders K.Varpe bygde huset etter ei byggjekon-trakt på 4100 kroner. Trelasthandlar O.Roald i Ålesund leverte bygningsmate-rialen. Sluttrekninga kom på kr.3946,91.

HøvesongRasmus J. Grotle var kunnig i å formu-lera seg i vers. Han skreiv song til”Indvielsen af bedehuset paa Hauge”.Songen vart jamvel trykt opp på eigeark. Andre og siste verset av åtte lyderslik:

Her nu et husSig har reist af grus,Lys over bygd det skal bære.Gid det maa staaSom et hjem for Guds smaa

Hauge bedehus på Bremangerlandet 2009. Bedehuset stod ferdig i 1903. Tilbygget vart bygt i 1970-åra.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 39

40

venstre står talarstolen og til høgrepiano. Veggene er utsmykka med bro-derte bibelord i glas og ramme, både aveldre og nyare dato. På det eldste står eitord frå Johannes Openberring 22. kapit-tel 27 vers, i gammal, høgprosaiskform:

Aanden og BrudenSiger Kom! Og hvo somHører sige Kom! Og hvoSom trøster komme. OgHvo som vil tage Liv-Sens Vand uforskyldt!

Det same bibelverset lyder litt annleis idagens nynorske målform:Anden og brura seier: ”Kom!” Og densom høyrer det, skal seia: ”Kom!” Densom tørstar skal koma, og den som vil,skal få livsens vatn utan betaling.

Mange andre romDen gamle delen har elles ein småsal ogeit galleri. Det opphavlege galleriet vartein gong avdelt i to rom, kjøkken ogstove, og ei tid nytta som husvære. Noer stova møblert for smågrupper. Dennye delen, som vart oppført i 1970-åra,har stort rom og godt utstyrt kjøkken. Ikjellarhøgda er innreidd for ungdoms-aktivitetar.

Bruk”hvor man godt og rummeligt kunde

samles om Guds ord”. Det var føremå-let for dei som reiste bedehuset i 1903.Og det har vore tilfelle heile tida sei-nare, i vekslande omfang, og ulike for-mer, også irekna ein del sideaktiviteter.Ei annonse i Fjordenes Tidende, 7.november 1968 er eit godt døme:”Misjonssambandet. Møter iBremanger bedehus frå 5. – 9. nov. kl.20.00. Sundag 10. nov. festmøte kl.17.00. Tale, song og musikk.Lynutlodning av kaker m.m. Du er hjar-teleg velkomen til alle samvær. HelsingMisjonsambandets lag.”

Ei notis i Indremisjonsvarden, 23. april2005, i høve at Bremanger Indremisjonskulle arrangera krinsårsmøte, innheldog nokre opplysningar om aktiviteten.Det hadde vore drive Yngres sidan1943. Hillbjørg Grotle hadde vore leiargjennom 40 år. Det hadde vore skif-

kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18 BEDEHUS

Det er ”rummeligt” og høgt under taket i bedehuset på Hauge i ”Bremangerpollen”.

Både storsalen og andre rom er utsmykka med broderte bibelmotiv/bibelord. ”Se, jeg staarfor Døren og banker!” er bodskapen på dette som heng i Storsalen.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 40

41

BEDEHUS kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18

tande frammøte, frå heilt nede i 2-3stykke til opp til 18-20. Fleire organisa-sjonar hadde halde møte, m.a.Indremisjonen, Misjonssambandet ogDen Indre Sjømannsmisjonen. Detkjem til uttrykk pessimisme medomsyn til rekrutteringa: ”Det er ikkjemange unge som kjem til, og difor vertdet dei same som står med år etter år.”

Kyrkjeleg bruk 1908-1914Det vart bygt ny kyrkje sør på Frøya i1864. Den gamle kyrkje på Grotle vartriven straks etter. Med eitt fekk folketrundt Torskangerpollen lang kyrkjeveg.Og rundt Novelandet kunne veret ståhardt på. Då bedehuset vart bygt i 1903,hadde det alt vore arbeidd fleire år for atbygda skulle få si eiga kyrkje. I 1903fekk søknad om eiga kyrkje støtte fråpresten, og i 1908 vart Bremanger-landet eige kyrkjesokn, men utan kyr-kje. Same året vart bedehuset vigsla tilkyrkjeleg bruk, og seinare brukt til kyr-kjelege handlingar til 1914 då den nyeBremanger kyrkje stod ferdig.

2009Me sat attmed eit bord i den store salen,like ved to hyller der det står eit sett avSangboken og fire kollektkorger, deneine masseprodukt i grå plast. Elvevågfortalde at det skulle vera konfirmant-førebuing klokka to. Dei skulle halda tili rommet i den nye delen. Elles fortaldeho at det er Normisjon (samanslutningav dei tidlegare Norsk LuteherskIndremisjonsselskap og Den norskeSantalmisjonen) som eig huset og at deter eitt styre for huset. Dei held møtemed tilreisande, og dei har ein årvissbasar siste søndag i advent og juletre-fest. Men dei har måtta slutta med søn-dagsskule og yngres/tysdagsklubb fordiframmøtet blei for lite. Huset blir ellesnytta til private tilstellingar; - gravferder,bryllaup og årmålsdagar. I 2009 fram-står bedehuset på Hauge som eit godt ogtenleg hus, både for å samlast om GudsOrd og for mange andre føremål.

Kjelder:Audhild Elvevåg: Munnleg informa-sjon.Møtebok for Hauge bedehus.

Eg kan berre seia det med eingong: 2009 blei ikkje det storeåret for Potts-poteten, korkje ikjerneområdet Osen i Gaular,eller på forsøksfelta på Henja-Røysa i Leikanger. Noko undermiddels er vel den mest korrek-te karakteristikken.

Olav Johan Mo, den store ogeinaste Potts-potet-dyrkaren i fyl-ket, forklarar det slik: Haddepotetene i jorda rundt 17. mai,som vanleg. Etter ein god startsette det inn med turke, noko somgjer ekstra utslag på den flate ogsandhaldig jorda i Osen. Vatningstrekte ikkje til. I slutten avvekstsesongen, frå slutten avaugust og utover i september, varvêret stikk motsett, med nedbørnesten kvar einaste dag. Radenestod i vatn. Tok opp først i okto-

Potts-poteten i Sogn og Fjordane 2009

Av Hermund Kleppa

ber. Avlinga var mindre enn nor-mal og i tillegg var det ein delskurv.

På forsøksfelta hjå HenningRivedal og Hermund Kleppafølgde folk spent med – nærastfrå dag til dag. Der og blei detvatna. Lauvet gav seg i tidlegastelaget. Men det blei Potts-poteter!I alle storleikar. Skurv her også,men Olav Johan forsikrar om atskurv på setjepotet ikkje er eins-betydande med skurv på nykoma-rane.

Kjerstin Risnes har laga potetka-ker av dei første dyrka Potts-potene i Sogn. Dei gav god deig.Og potetkakene smakte fortreffe-leg! Så no er overskotet sett tillagring og åling for ny forsøks-dyrking neste år.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 41

42

kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18 MINNESMERKET

Fylkesarkivet har som overordnamål å medverka til å ta vare på his-torie. Hovudregelen er: a) å ta handom, b) å ta vare på, og c) å formidla(historie, historisk kunnskap).Krigsgravene våre er ein spesiell delav den historiske arven. Her iKjelda har eg fleire gonger teke oppemnet krigsgraver. Eg er opptekenav at dei blir tekne vare på, og eghar eit ønskje: At alle krigsgravene i Sogn ogFjordane vert freda graver, at deifår status som verna graver som detoffentlege påtek seg eit overordnaansvar for med omsyn til stell ogvedlikehald. Grunngjevinga er fleir-delt: a) det vil sikra varig vernb) det vil sikra lik status frå stad til

stadc) det vil motverka gløymsle

KrigsgraverKva er ei krigsgrav – i vår saman-heng?

”Varig vern av alle krigsgraver”Av Hermund Kleppa

Firebinds-biografiverket Våre falne,som kom ut i åra 1948-1951, haromtale av fleire tusen falne. Ordetfalne omfattar fleire enn soldatareller krigsmenn som miste livet ikamp med våpen i hand.Redaksjonskomiteen hadde ei grun-dig drøfting på kven som skullekoma med i heiders-bokverket Vårefalne. Dei enda opp med fylgjanderetningslinje:

”... alle som døde under krigen, skalvære med, for så vidt som krigs-handlinger var årsaken eller envesentlig medvirkende årsak tilderes død.”

Biografiane er jamtover korte oginneheld berre viktige faktiske opp-lysningar: - yrke, bustad, fødselsda-ta, foreldre, deltaking (i forsvar,motstandskamp, sjøfart, osb.), hen-ding som førde til døden, dødsårsakog dato, og, kvar den falne eventueltligg gravlagd. (Dei fleste fekk aldri

ei grav, så som alle dei som kombort på havet.)

Ei krigsgrav er etter dette: grav tilein person som er omtala i bokver-ket Våre falne.

UnderlegNorske krigsgraver i utlandet erautomatisk freda etter ein interna-sjonal konvensjon om krigsgraver.Utanlandske krigsgraver i Noreg erautomatisk freda etter denne kon-vensjonen. Men norske krigsgraveri Norge er ikkje freda automatisk.Fredning av norske krigsgraver her ilandet må formelt gjerast av rettestyresmakter, dvs. dei kyrkjelegefellesråda som forvaltningsorganfor kyrkjegardane. Krigsgravene harulik status frå kommune til kommu-ne. I somme kommunar har krigs-gravene status som verna krigsgrav,i andre kommunar har dei ikkje det.Krigsgravene er ulike i så måte atgravutstyret (minnestein/gravstein/innskrift) i mange tilfelle i seg sjølvsignaliserer at dette er ei krigsgrav,medan andre ikkje gjer det. Det bør vera eit minstemål at allekrigsgravene vert varig verna. Deigravlagde vart alle offer for krig ogkrigshandlingar. Og dei kom allemed i minne-biografiverket Vårefalne.

Eg har skrive ein artikkel iKulturhistorisk Leksikon om mot-standsmannen Atle Svardal fråFlorø og om minna me har over/omhan av meir eller mindre allmennkarakter. Den artikkelen tykkjer eghøver godt som døme på det eg harskrive her om krigsgraver allment,grava til ein motstandsmann somfall for fedrelandet ved Breivik den13. mars 1945. Me skuldar AtleSvardal å ikkje gløyma han. Detmedverka Florø historielag til då deii september 2009 sette opp ei min-neplate der han fall, men likevel erdet grava hans som er det sterkasteog næraste minnet.

Krigsgrav i Florø. Det står på gravsteinen at Atle Svardal fall for fedrelandet 13 – 3 – 1945.Og så står fjerde verset i Laurence Binyon sitt dikt For dei falne innhogge. Det handlar omå ikkje gløyma. Grava til Atle Svardal er ikkje særskilt freda som krigsgrav. Eg har høyrt atdet var på nære nippet at grava vart sletta for eit par år sidan, fordi den ordinære fred-ningstida var ute.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 42

43

MINNESMERKET kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18

Tysdag 13. mars 1945 fall løytnantAtle Svardal i skotveksling medGestapo-menn og tyske soldatar.Han var vaktmann på ein illegalradiosendar i fjellsida eit kortstykke opp frå garden Breiviknord i Flora kommune. Svardalvart gravlagd frå Florø kyrkje iaugust. Det stod æresvakt vedbåra hans og fleire hundre men-neske fylgde fridomskjemparen tilsiste kvilestaden. Namnet hans ermed på fleire minnesmerke.

Omtale i Våre falneI åra 1948-19521 kom firebindsver-ket Våre falne ut. Her står det bileteog omtale av alle som miste livet ikrigsåra der krigshandling var eimedverkande årsak. Om AtleSvardal står det:

”ATLE SVARDAL, løytnant, Florø.Fødd 16. januar 1919 i Sogndal,Sogn og Fjordane, son til DanielSvardal, fødd 1887 i Kinn, og Gyrid,fødd Lunde, fødd 1890 i Aurland.Gift 1942 i Skottland med EdithJeanine Maigre, fødd 1918 iSydney, Australia. 1 barn [PatricAtle]. Mellomskule, handelsskule,befalsskule, politiskule.

Minne om motstandsmannen Atle SvardalAv Hermund Kleppa

Var med i krigen i Noreg våren 1940som sersjant. Var så ei tid i politiet,men drog til England våren 1941,der han fekk opplæring som radio-telegrafist og vart sett inn i etterret-ningstenesta. Var tre gonger iNoreg, hadde med sendar og senderapportar om konvoiar på kysten.

Fall i strid under rassia vedBreivika, nord for Florø, 13. mars1945. Gravlagd i Florø. St.Olavsmedalja med eikegrein,Krigsmedalja og DistinguishedService Cross. Omtala i FirdaFolkeblad 5. juni 1945.”

Frå omtalen i Firda FolkebladFredssommaren 1945 hadde fleirelokalaviser oppslag om fridoms-kjemparen Atle Svardal. Utanomomtalen Firda Folkeblad hadde 5.juni (stod også i Firda, Førde),hadde avisa også eit stykke omgravferda i august.

Første gongen Svardal var på opp-drag var hausten 1941. Han var dåsaman med Dagfinn Ulriksen, somogså var frå Florø. Dei opererteførst frå Solberg, ein gard like sørfor Breivik, men flytte etter kort tidover til den folketome Gåsøy somligg mellom øya Hovden og fastlan-det. Der var dei i 7-8 månader.

Andre gongen, i februar 1943, komSvardal saman med Eivind Vik fråUnneland ved Bergen. Dei kom tilBreivik og budde hjå Isak Bredvikdei fire første månadane, deretter iBlåura ovafor Husefestvatnet derdei bygde ei hytte. Dei stod i sam-band med Dagfinn Hjertenes iFlorø. I slutten av september reistedei attende til England.

Om den tredje gongen Svardal komtilbake, skreiv Firda Folkeblad ijuni 1945:

”I august 1944 kom Svardal att fortridje gong. Då var han i lag med

Fredrik Persen frå Bergen. Dei vartlandsett i Hovden denne gongen, ogkom roande inn til Breivika. Nobudde dei heile tidi i ei hytte i fjel-let ovafor Breivik. Hytta var det omlag uråd å sjå.

I fyrstningi av mars var dei ferdigemed arbeidet sitt og skulde attendeover Nordsjøen. Men før dei komavgarde vart dei overrumpla av tys-karane. Vi hugsar at dei hadde einsvær rassia på den tid, soleis var deioppe i fjellet ved Solberg og leita ogtysdag 13. mars stana dei fram påhytta til Svardal og Persen ovaforBreivik. Hytta var omringa, då deito nordmennene vart merksam pådei. Svardal forsvara seg, mendøydde. Persen måtte overgje seg,og fekk den mishandling som tyska-rane brukte til dei fekk offeret til åforklara seg.

Like etter arresterte tyskarane IsakBredvik, Dagfinn Hjertenes ogMagnus Uren. Bredvik hadde hattmykje med Svardal og kameratenhans å gjera dei to siste gongene hanvar her. Hjertenes hadde hatt sam-band med dei alle tre gongene, m.a.henta dei i motorbåten sin, og Urenhadde vore med og sett opp hytta.Magne Sørbotten hadde og voremed på å setja opp hytta, men hangreidde å koma seg vekk.

Sigrun Solberg hadde hatt sambandmed Englandsfararane alle gongene,og Gestapo kom og vilde hentahenne. Men ho greidde å røma, ogheldt seg vekke til freden kom.Gestapo sette gæveri på brystet tildei gamle foreldri hennar, og vildetruga dei til å seia kvar dotteri var,men dei sa ingen ting og tyskaranegav seg.”

Meir om hendinga 13. marsRadiostasjonen til Svardal og Persenovafor Breivik hadde kodenamnetRoska. Staden låg lagleg til for åobservera skipsfarten i den inn-

Atle Svardal (1919-1945) fall for fedrelan-det 13. mars 1945 ved Breivik.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 43

44

askjers hovudleia. Grytidleg ommorgonen 13. mars sette Gestapo igang ein stor aksjon med 30 solda-tar frå Husefest som ligg rett nor-dom Breivik. Svardal og Persen antefred og ingen fare. Dei heldt på åkoka kaffi og det var røyken somavslørte gøymestaden. Då trefningavar over, sette Gestapo fyr på hyttamed den døde, og folk blei nekta ågå opp til hytta.

Mellombels gravlagdEit par mann frå Florø tok seg like-vel fram til den nedbrende hytta.Dei hadde eit viktig ærend, å ta handom leivningane etter Atle Svardal.Dei fekk lagt han i ei sinkkiste deihadde med, og fann ein stad deikunne gravleggja han mellombels.Då dei kom attende frå oppdraget,hadde dei med seg ein stut i båten.Det var ærendet deira, å henta einstut, om nokon skulle spørja.

GravferdaTysdag 5. juni 1945 hadde FirdaFolkeblad dødsannonse: ”… løyt-nant Atle Svardal falt ved Florø ikampen for fedrelandet 13. mars1945, 26 år gammel ..” Og i augusthadde same avisa gravferdsannonse:”Gravferd. Atle Svardal vert grav-lagt frå Florø kyrkje tysdag 14.august, kl. 14. Familien”

Kyrkja var ”heilt sprengt”, skreivFirda Folkeblad, ”visseleg den stør-ste gravferd som har vore her.”Mange militære var komne langvegsifrå, og englandsfarar stod æresvaktved båra. Båra var dekt av det nor-ske flagget.

Sokneprest Hjalmar Tjelta gjordeteneste. Han tala ut frå bibelordetom kveitekornet som må i jorda ogdøy for at det skal gje grøde. Detvart lagt ned ei rekkje kransar. FirdaFolkeblad rekna opp alle:

”Frå dei næraste ved Maria Hødal,frå befal og mannskap i 4. bataljonved løytnant Sletten, fråSjøforsvarets Overkommando vedløytnant Lammethun, frå offiserarog mannskap på ”shetlandsbussen”

Vigra, frå avdelingskamerater iSecret Service, frå Heimestyrkane,frå fenrik Dagfinn Ulriksen og fråHarald Svindland (..), frå klasseka-meratar i folkeskulen ved lærarLothe, frå Florø by ved ordførarSolheim, frå Florø turn- og idretts-forening ved kontorsjef Sunde.Fenrik Persen som var saman medSvardal då dei vart overfalne av tys-karane, la ned krans frå seg og takkafor tida dei var saman.”

Til slutt vende sokneprest Tjelta segtil kona til Atle Svardal, EdithJeanine Maigre frå Australia. Påengelsk gav soknepresten uttrykkfor at alle var stolte av mannen hen-nar og innsatsen han hadde gjort.

Dei fire som stod æresvakt og to avbrørne til Svardal bar båra til grava.Ei militæravdeling gjekk først i detstore gravferdsfølgjet.

Namnet skrive i stein fleirestaderTo fridomskjemparar frå Florø vartgravlagde i august 1945, - flymeka-nikar Erling Vårdal, måndag 13.august og løytnant Atle Svardaldagen etter. Begge gravferdene ”varsyrgjehøgtider som folk seint vilgløyma” (utheva her), skreiv FirdaFolkeblad.

Atle Svardal har namnet sitt skrivefleire stader: a) på gravminnet pågrava hans på kyrkjegarden i Florø,b) på krigsminnesmerket ved Florøkyrkje, c) i berget oppom Breivikder han fall og d) på ein minnepla-kett i metall same staden.

Namnet hans på gravaAtle Svardal vart gravlagd på kyr-kjegarden i Florø. Grava hans ermarkert med ein liggjande stein.Grava har (2009) ikkje status somvarig verna krigsgrav. På steinenstår skrive:

LØYTNANTATLE SVARDALFØDT 16-1-1919FALL FOR FEDRELANDET13-3-1945 VED BREIDVIK

THEY SHALL NOT GROW OLDAS WE THAT ARE LEFT GROWOLD AGE SHALL NOT WEARY THEM NOR THE YEARS CONDEMNAT THE GOING DOWN OF THESUNAND IN THE MORNINGWE WILL REMEMBER THEM

Orda på engelsk er 4. verset i diktetkalla For dei falne av LaurenceBinyon. Bodskapen er at han, som mangeandre, fall for fedrelandet i ungalder, - han og dei skal ikkje bligamle, slik som vi som lever att vertgamle, og vi skal ikkje gløyma dei,vi skal minnast dei, alltid.

Namnet hans på krigsminnes-merke ved Florø kyrkjeI parken ved Florø kyrkje står detstore krigsminnesmerket over falnefrå Flora i krigen 1940-1945. "Vårefalne fortener eit verdig minnesmer-ke", stod det i oppropet til folk om åyta pengar sommaren 1945,

kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18 MINNESMERKET

Krigsminnesmerket i Kyrkjeparken vedFlorø kyrkje. ”Ungdom tek opp arven” vartittelen på eit stykke i Firdaposten 6. mai2000. Iris Kvellestad talte ved minnesmer-ket.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 44

45

MINNESMERKET kjelda, nr. 3 – 2009, årgang 18

"komande ætter må minnast (uthevaher) det dei gjorde og manast tildåd." Minnesmerket vart avduka einsøndag i august 1946 med kring1500 menneske til stades.

Det står 33 namn på minnesteinen.18 høyrde heime i Florø, 11 i Kinn,3 i Bru og 1 i Eikefjord. Dei 18 fråFlorø var: Atle Svardal (uthevaher), Malvin Johan Aas, Olav Aas,Odd Batalden, Ansgar Broholm,Alexander Eikevoll, TrygveEikevoll, Nils Jørgen Fuglesang,Hans Joakim Hatlø, RudolfJohannessen, Nils Johan Kittang,Jostein Julius Knapstad, MathiasAndreas Midtbø, Erling Olsen, LeifAnton Pettersen, Sigfred Sandvik,Arvid Steinhovden og Erling JohanVårdal.

Namnet hans to gonger derhan fallI september 2009 skipa Florø histo-rielag til ei minnestund på stadender Atle Svardal fall. Det lokalegrendelaget rydda og merka ein stifram til bergskorta det Svardal ogkollegaen hans heldt til med radio-stasjonen sin. Det vart festa ei min-neplate i bergveggen. På plata stårskrive:

ROSKAPå denne staden låg radiostasjonenRoska under 2. verdskrig.Motstandsmannen Atle Svardal fråFlorø fall her i kamp med Gestapoden 13. mars 1945. Den andre agen-ten som var Fredrik Persen fråBergen, blei teken til fange. Denne

plaketten blei sett opp av Flora his-torielag den 6. september 2009.

Men det står ei anna innskrift i ber-get også. Ein gong har nokon rissainn namnet hans og datoen: ATLE SVARDAL15 - 3 - 1945

Prenta kjelder:Firda Folkeblad, 05.06, 17.08.1945.Firda, 09.06.1945.Firdaposten, 03.09.2009Eithun, Grethe o.fl.: krigsår. Liv oglagnader i Sogn og Fjordane 1940-1945.

Uprenta kjelder:Informasjon frå:Kinn kyrkjelege fellesråd.Bjarne Haugnes, Florø.

Minneplaketten som blei sett opp i september 2009. Til venstre skimtar me namnet ATLE SVARDAL og datoen 15 - 3 - 1945 innhogge i ber-get.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 45

46


Opp gjennom åra har kommunesty-re og formannskap i Sogn ogFjordane måtte uttale seg om eirekkje saker: om presteløner,dampskipsfart, konventikkelplaka-ten, månadsting, hestebeiting, tran-koking av sommarsild, sjukehus ogmykje meir. I mange av svara liggdet spanande informasjon om ymsesider ved tidlegare samfunn – somtil dømes fiske i Ytre Sogn for over150 år sidan.

At embetsmenn søkte råd og opply-singar i lokalsamfunna var ikkje nytt.Det hende ofte at sorenskrivar og futhenta informasjon frå ålmugen påbygdetinga. Også kyrkjebakken vartbrukt til same føremålet. Men medformannskapslovene frå 1837 bleihøyringsfunksjonen institusjonalisert,og pålagt kommunane som ei av fleireoppgåver dei skulle stelle med.

At bistaa Øvrigheden med Oplysninger ogBetænkninger – kommunane som høyringsorgan oginformasjonsleverandørar

Av Per Olav Bøyum

Spørsmål frå styresmakter og embets-menn fall i tre grupper (Steen1968:38). For det fyrste galdt detreine rutinesaker, som til dømesgjennomsnittsprisen på korn for utar-beiding av kapiteltaksten. Ein annatype spørsmål sprang ut av saker forein særskild kommune. Ofte villeamtmenn ha formannskapet si mei-ning om nye bygdevegar, opprettingav landhandel med meir. Ein tredjekategori var uttalar om lovforslag somregjeringa ynskte å få inn før endelegavgjerd i Stortinget.

I aukande grad vart òg dei kommuna-le organa nytta av ålmugen til å frem-ja eigne interesser. Det er mangedøme på at einskildpersonar bad for-mannskap og kommunestyre omerklæringar, gjerne om dugleik ogarbeidserfaring.

Det var formannskapet som i hovud-sak var tiltenkt rolla som lokalekspertise, men også representantanemåtte av og til uttale seg i saker.Stundom hende det òg at ordførarengav erklæring utan å rådføre seg meddei andre folkevalde.

Fiske i Eivindvik prestegjeldEit eksempel frå Eivindvik preste-gjeld viser kor detaljrik ein uttalekunne vere. I 1841 fekk formannska-pet ei rad spørsmål om fiskeria i kom-munen. Svara inneheld forvitneleginformasjon om korleis dennenæringa vart driven i Ytre Sogn motmidten av 1800-talet. Om fiske ettertorsk vart det opplyst at:

Torsk fiskes med Snøre i MartiiMaaned langs hele Kysten, naar detteFiske slaar ret til, hvilket neppe harværet Tilfældet siden 1788 i nogen

Sildeopptak ved Nautøy i Solund vinteren 1928-29. Det er not- laget til Oluf Trovåg frå Solund som haustar ”havets sølv”. Med i notlagetvar folk både frå Solund, Gulen og Hyllestad. Mennene turkar opp nota og rimmar silda inn i dei større notbåtane. Så ror dei bort tilføringsfartyet og leverar. Folk som er med på biletet er ma. Lasse, Frid og Ingvald Rysjedal frå Hyllestad, Olav Breidvik og Ingar Hjartåsfrå Gulen, Mons Breidvik. Fotograf: Kverhellen.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 46

47


synderlig Mængde, men senere kun afog til i faae Døgn under Utvæhr,Notøe, Indrevæhr, Gaasvæhr, og alle-vegne undenfor Strømsfjorden lige tilIndreøe og Laagøe, samt ogsaa iBirkenæshavet. Dette Fiske foregaaeroftest paa de almindelige Skalder,Banker, eller Fiskemed, i kortere oglængere indtil 1 Miil Afstand fraLand, og alene i de store Fiskeaar for-gik dette Fiske nær under Land og indi Bugter og Fjorde.

Seif isket blei grundig beskrive.Formennene delte dette fisket inn ifire kategoriar, avhengig av både stor-leiken på fisken og årstida den bleifiska: sei, småsei, pale (også kallasmåsei) og mort. Om småseifisketkom fylgjande fram:

[…] den mindre Sei, kaldet Smaasei,fiskes med Søkkenøder Sommer-maanederne især Juni og Julii paavisse saakaldte Skalde eller Grundelangs Havkysten, saasom især underUtvæhr Indrevæhr fornemmelig paaden saakaldte Gjønnevaag – Flueunder Gjønnevaag, og flere Steder,saavidt vides alene i UtvæhrSkibrede, fra Notøe Utvæhr Indrevæhr

og allesteds udenfor Strømsfjordenunder Yttrø, og til dels i Indresulen fraRavnøe, Olderkalv og Laagøe,Stensund, Raake og flere Steder. DetteFiske var aldeles ukjendt her i Egnenindtil afgangne Kjøbmand LyderNicolaisen, afdøde NicolaiNicolaisens Fader hentede et parSøndmøringe til samme Fiskevæhrpaa Indrevæhr og lod dette Fiskebringe i Gang med at anskaffe de saa-kaldte Søkkenøder, som er bundne i enfuldkommen Firkant og sænkes nedpaa de mindre dybe Grunde ellerFluer samt derfra fra alle 4 Hjørnereller Ører optrækkes med 1 eller 2Baade paa hvert Øre og saaledes dan-ner en Sæk hvori Fisken findes ofte istor Mængde indsluttet […]

I 1841 dreiv sønene til dei to sunnmø-ringane framleis med rettleiing forsulingane om korleis dei skulle fiskesei med søkkenot. Vidare vart detgjort greie for fiske etter pale:

Pal eller Smaaseifiske med saakaldtDorg eller som det paa nogle Stederdrives med Troe det er Stang, underti-den med Snøre under bestandig Roenfremmad allevegne foregaar ligefra

tidlig om Foraaret til ud paa Høstendog mest om Foraaret og ud paaSommeren. Dette Fiske drives alle-vegne dog mest langs den heleHavkyst, især ude med de saakaldteSvaber ved udløbet af Sognefjorden tildels længere ind i Sognefjorden ligetil den saakaldte Liehelle og Lihestenunder Falbøen og flere Steder længereind i Fjorden. Ogsaa dette fiske ersaare fordelagtigt, især for mindreFormuende, da Fiskeredskabet er lidetbekosteligt Aarstiden saare beqvem,men jordbrugende Bønder spilde oftemegen Tid derved, da Fiskeriet oftestforegaar om Natten og derved gjørFolket uskikket at arbeide om Dagen.Derfor blev dette Fiske i Fortiden dre-vet meget hyppigere, da Jorddyrk-ningen stod langt længere tilbage endnu. Dette Fiske tjener især tilHusbrug, men ogsaa sjelden til Salgisær Tuskhandel inde i landet.

Fiske etter mort vart beskrive slik:

Den fjerde Sort Sei er den almindeli-ge Høstmort som er Seiens egentligeførste Stadium eller første Størrelsetil Afbenyttelse; den fiskes oftest medsmaae Kastenøder […] Den fiskes

Seifiske i Nordfjordeid. Datering: 1895-1930. Fotograf: Isak I Hellebust.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 47

48

allevegne baade yttre on indre ognæsten til enhver Tid af Aaret i størreog mindre Mængde, dog Langt fra isaa stor Mængde som Sommersildenog tjener ligeledes til Husbrug som ogtil Salg eller Tuskhandel inde iLandet, mest saltet.

I tillegg kjem det fram at ymse fiske-artar vart tekne på større djupne, ogmed tjukkare line og større onglar:

Qveiter Helleflyndre Brosme Langeog Torsk ere de Fiskearter som fangespaa denne Maade, helst høiesteSommer, skjøndt ogsaa til andreAarets Tider. Dette Fiske driverAlmuen af Utvæhr Skibrede og endeelaf Øeboerene i Gulen Skibrede isærQværsøe Kokøe og Hille med særde-les Fordel, der afsættes vedTuskhandel med Korn og Poteter ogalle slags Sulvarer i Sogn medUndtagelse af tørret Lange som afsæt-tes i Bergen og paa Handelsstederne.For Utvæhr Skibredes Almue er detteFiske i umindelige Tider været denaller fordelagtigste Erhverskilde ogforskaffet dem det væsentligste LivsOphold, men den fordærveligeBrændeviinsbrænden og Sogns der afflydende Forarmelse, har nu for enstor Deel lukket dette farligeSpiskammer for Sulingerne, thi enbydes ofte Brændeviin i stedet foruunværlige Producter til LivetsOphold.

Fråsegna til formennene i Eivindvikgår over 11 sider, og er såleis ikkjerepresentativ for denne typen saker.Det skil seg ut som eit svært vidløftigsvar, noko som sjølvsagt heng samanmed at fiske var ein viktig næringsvegi prestegjeldet, særleg i Utvær. Dettevar såleis eit område formennene iEivindvik, særleg dei som kom frå deiytre øyane, hadde inngåande kunn-skap om.

At mange av uttalane frå Eivindvikvar omfangsrike kan òg ha samanhengmed at kommunen på 1840-talethadde ein ordførar, prost Dahl, somvar nidkjær i arbeidet, kunnskapsrikog dessutan ein mann med meiningarom mangt.

Det var ikkje alltid kompetansen tilformennene strakk til. Då formann-skapet i Luster skulle uttale seg om einy lov om brennevinsbrenning i 1843,orsaka dei sine ”ringe Evner”, og opp-

lyste at ”Formandskabets Medlemmerkun bestaaer af Mænd af Lægklassen,der som saadan ei ere saa lykkelige atvære i Besiddelse af de til omhandle-de Hvers Udførelse fornødneKundskaber”.

Tilbakemeldingane amtmenn ogregjering fekk kunne vere både knap-pe og inkjeseiande, og særleg galdtdet lovforslaga (Hovland 1987:58 ogSteen 1968:41). Men om mange avuttalane var korthogne og lite opply-sande, så utgjer likevel fråsegnene tilformannskap og kommunestyre samlasett eit nyttig informasjonstilfang omymse tilhøve i lokalsamfunna i Sognog Fjordane.

Tilgjengeleg på InternettFylkesarkivet har gjort eit krafttak forå gjere tilgjengeleg saker frå for-mannskap og kommunestyre, heiltattende til 1837. Til no er det regis-trert om lag 80 000 saker i ein databa-se som er søkbar på Internett. Sjølvom registreringa på langt nær er kom-plett, vil denne tenesta vere ein fram-ifrå inngangsport til ein viktig del avlokalhistoria i fylket.

I tillegg har me digitalisert fleire avformannskapsprotokollane. Det betyrat det er mogeleg å gå frå ei sak imøtebokregisteret til den originalekjeldekopien. Med andre ord kan dulese om kva dei folkevalde i Sogn ogFjordane har meint om stort og smått– heime i di eiga stove.

Kjelder:Gulen kommune. Formannskapet.Møtebok 1837-1885Luster kommune. Formannskapet.Møtebok 1838-1857

Litteratur:Hovland, Edgar: Grotid og glanstid :1837-1920. I: Folkestyre i bygd og by: norske kommuner gjennom 150 år.Oslo: Universitetsforl., 1987Steen, Sverre: Lokalt selvstyre iNorges bygder : første fase. Oslo:Cappelen, 1968Steinsund, Hans H.: Fiskeméda -nøklar til havsens grøde. 2001. URL:http://www.sffarkiv.no/sffbasar/default.asp?p=result&db=dbatlas_leks&art_id=2&spraak_id=1&ptype=single


Frå møtebokregisteret. Dei nyskipa formannskapa måtte frå starten av uttale seg om ei rek-kje saker.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 48

49


I 1860 fekk vi ei ny skulelov, ”Lovom Almueskolevæsenet paaLandet”. Som ein verknad av dennelova, gjekk skulane i stor grad overfrå å vera omgangsskular til å blifastskular. ”Forsaavidt Bostederneligge saa nær sammen at et Antal afmindst 30 skolepliktige Børn fraHjemmet hver Dag kunne søgesamme Skole, holdes denne i egetdertil opført eller leiet hensigsmæs-sigt Locale.” Lova gav kommunanerett til statlege tilskot dersom deigjekk ut over lova sine minimums-krav til skulehald. (Myhre, s. 47-50)Dette blei ein viktig motivasjon forkommunane til å satsa på skulen.Skulehuset på Njøs var ei av fleire”Skolestuer” eller ”Rodestuer” somblei tekne i bruk i dei næraste åraetter at lova var innført.

”Skolestue paa gaarden NedreNiös”I kommunestyret i Leikanger kommu-ne blei det i 1861 handsama fleiresaker som hadde med skulane å gjera.Første gong vi finn noko om skulen påNjøs i møteboka for kommunestyreter våren 1861. I møte 14. mars tokkommunestyret opp bygging av trenye skular. I ”Legangers Sogn” var detskulen på Nedre Njøs dei ville byggja.

Nøyaktig skildringSkulekommisjonen – dvs. skulestyretkom med framlegg om korleis skulaneskulle sjå ut. Dette finn vi i kommune-styreprotokollen. Her er skulehusaomtalt nøyaktig med mål på romma,tal på vindauge og høgd under taket.Dersom ein i dag ser på skulehuset påNjøs, vil ein sjå omlag dei same vind-auga og og den same rominndelinga.Framlegget til vedtak var slik: Underlemmen skulle skulestova ha ei høgdpå fire alner. (0,6275m x 4=2,51m)Skulestova skulle vera åtte alner langog ni alner brei (5,02m x 5,64m). I til-legg til skulestova skulle det vera eitkammers på fire alner i innvendiglengde og fem alner i innvendig breid-

Gamleskulen på Njøs i LeikangerAv Randi Melvær

de. Kammerset skulle ha dør inn tilskulestova. I tillegg skulle det vera eingang på fire alner i firkant, med skor-stein og dør inn til skulestova. På lang-sida av skulestova skulle det vera tovindauge og på kvar av kortsidene eittvindauge. I kammerset skulle det veraeitt vindauge. På taket skulle det leg-gast ”Taksteen”. I nærleiken av skulenskulle det settast opp eit ”simpeltWandhuus”, dvs. ein enkel utedo.Kommunestyret gjorde vedtak omhøgda under lemmen skulle verahøgre enn framlegget, 4,5 alner, og detvedtok og eit minstemål på vindaugo.

Etter dette gjekk det åtte månader førsaka med skulen fekk vidare framdrifti kommunestyret. Den 21. novembervalde kommunestyret to menn til å haoppsyn med bygginga av skulen påNjøs. Dei to valde var”Gaardmænderne Niels JohannessenNiös og Anders Olsen Niös”.

Tilbod om leige og kjøp av husMen, like etterpå fekk kommunen inneit tilbod om å leiga eit lokale til sku-lebruk, og saka tok ei ny vending.Tilbodet kom frå Niels Jörgensen

Niös. Lengda på leigetilbodet var fråførst i januar til 24. juni. Dette skullekosta fire Speciedalar ”foruden” ved.Utleigar var og interessert i å seljahuset til skuleføremål. Framlegget tilkjøpekontrakt innsendt til formann-skapet lød slik:

Vi undertegnede sælger og affhænderdet os tilhørende Huus forhen tilhø-rende John Monsen Njøs, bestaaendeaf Lemstue, Kammer med Kjøkken,med tilhørende Tomt, for denKjøbesum 200 – to hundrede –Speciedalere, der udbetales os detHalve til 14de April og Resten til 20deSeptember dette Aar.

Kommunestyret kjøpte huset av NielsJørgensen og medeigarane AnfindAnfindsen og Tomas JohannessenNiøs. Med dette veit vi at gamleskulenpå Njøs opprinneleg var bygd for annaføremål enn skuledrift, truleg bustad-føremål. Sidan skulehuset blei kjøptferdig, veit vi ikkje den nøyaktigealderen på huset. Det einaste vi veit erat det må vera eldre enn frå 1861.

Vilkåret for kjøpet var at selgarane

Her ser vi gamleskulen i dag, midt mellom ein plommehage og ein eplehage. Dei to vindau-ga til venstre går inn til skulestova og vindauget til høgre går inn til kammerset. Huset erteke godt vare på. Foto: RME 2009.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 49

50

skulle gjera til dels store endringar påhuset, slik at det samsvarte med sku-lestova som blei skildra på møtet 14.mars 1861. Kommunen skulle betala200 Speciedalar og selgarane skullegjera desse endringane på huset:

1. Forhøielse af lemmen efter Anvisning

2. Gadedøren til Stuen udtages og Indgangen tilbygges

3. Brandmuren forhøies og Peisen tilmures

4. Forhøielse af vinduerne og et nyt Fak vinduer indsættes

5. Forsvarlig bordklædning omkring hele Huset

6. Taget afftages og paalægges forsvarligt

Vi veit ikkje akkurat når dei tok skule-huset i bruk, mellom 1862 og 1864eingong? Eigarane var vel interessertei å gjennomføra endringar og sal såsnøgt som råd?

Vidare oppussing og tilstellingSkulehuset blei pussa opp utetter1860/70-åra. I 1863 Kom skulestyretmed eit framlegg om å bordkle nord-veggen på skulehuset innvendig. Detteblei vedteke av kommunestyret 25.

februar. Huset blei måla i 1864 og i1876. Stiftsdireksjonen (Stiftet var detvi i dag kallar bispedømmet. Stiftethadde oppsyn med skulane.) stilltekrav om måling av skulehusa.Kommunestyret ville bruka ein raudfarge rundt vindauga utvendig, og einkvit oljemåling til vindauga og døreneinnvendig. Kommunestyret løyvde 12Specidaler for kvart av skulehusa. 4.april 1876 valde kommunestyretrepresentantar ”der i Lóbet afSommeren har at faa Skolehusernemalet med Tjære og Venetiansródt.”For Njøs var det Nils OlsenBakkegaard som blei vald. Tjære måha vore til utvendig måling.

Pulter med Bænke, Kateter ogVæggtavleSkulehuset måtte ha inventar for åkunna brukast. Hans Hansen Njøs ogNiels Johannesen Njøs skulle sørgefor at dette blei klart innan 1. januar1864. Snikkar Ferdinand O. Kammenfekk kontrakt på dette arbeidet ogleverte rekning 18. mars året etter. Dåmå vi rekna med at pultar og det andrevar på plass. I 1865 i møte 9. desem-ber blei to mann valde av kommune-styret til å skaffa omnar og beslag tilvindauga.

Endring av skulekrinsaneAllereie i 1878 kom det eit framleggfrå ”Skolekommissjonen” om endringav skulekrinsane i hovudsoknet og itillegg tilsetja ein lærar til.Kommunestyret bad kommisjonen omå omgjerda vedtaket om krinsar, menstøtta utsegna om å tilsetja ein lærartil. Vedtaket blei utforma slik:”1) En tredeelt Skole paa Njös med 27Uger (undervisning) og Forpligtelsefor Læreren at læse paa Borlaug saa-mange Uger som Skolekommissjonenmaatte bestemme.”

Med dette vedtaket fekk kommunenmotstand frå lærar Olav Sande, somunderviste på Njøs men som ikkjeville undervisa på Borlaug (på sørsidaav Sognefjorden). Året etter blei ved-taket om undervisning på Sørsidautsett eventuelt til læraren flytta.

Motstand mot å legga ned skulen Den vesle skulen innfridde trulegikkje krava som kom til skulane oguteområda etter kvart. Skulen på Njøsvar tredelt. 1. klasse var småskule, 2.og 3. klasse var storskule. Frå 1891 til1895 sank elevtalet frå 74, til 63.(Beretning om Leikangers folkeskoler


Eit oversiktsfoto frå tidlegare tid, teke av Håkon Njøs. Her ser vi skulestova og landskapet omkring. Vi ser gardane på Nedre Njøs og iGjerdet. I bakgrunnen ligg Henja, Røysa og Dalen. Fotograf: Håkon Njøs

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 50

51


for 5-aaret 1891/95) I 1892 ba skule-styret heradsstyret om støtte til å utset-ta samanslåing av Njøs og Hallandskulekrinsar til Nybø krins i tre år. Detvar ”kirkedepartementet” som haddevedteke samanslåinga. Denne saka varoppe i kommunestyret 6. desember.Tidlegare på året handsama og kom-munestyret ei sak om dei to skulekrin-sane, men då var framlegget frå over-tilsynet og amtsskulestyret at einmåtte byggja tre nye skulehus, og detsåg ikkje kommunestyret seg i standtil å gjera. (Vedtak i møte 11. mars).

Lokalt engasjementI våre dagar er det ofte stor lokal mot-stand mot å legga ned skular. Det vardet for skulen på Njøs og.Oppsitjarane fann fleire føremunerenn ulemper med å halda fram medskule på Njøs. I 1893, engasjerte folkpå Halland og på Njøs seg for å behal-da skulehusa sine. Kommunestyretstøtta oppsitjarane og skulestyret sittvedtak. Dette vedtaket skulle gå til”Det kongelige kirke- og undervis-ningsdepartement”. Også det nesteåret, i 1894, handsama kommunesty-ret ei liknande sak. Kommunestyretstøtta ”fællesmøde af Hallands ogNjøs’s skolekredse” i utsetting avsamanslåing.

Ingen veg utanomMen så hadde tida løpt frå det vesleskulehuset på Njøs. Teikningar for nyttfelles skulehus for dei to krinsaneHalland og Njøs skulle leggast framfor oppsitjarane. Skulestyret sin for-mann fekk i oppgåve å kontakta opp-sitjarane om val av tomt og om dei varviljuge til å ta på seg ein del utgiftermed transport av materiale til den nyeskulen. Dette var truleg ei utfordringnår oppsitjarane helst ville bruka deiskulehusa dei allereie hadde.

Det nøyaktige året elevane frå Njøsflytte ut i Nybø skule veit eg ikkje. Ifemårsmeldinga for perioden 1896-1900 er det ikkje oppført nokon skulepå Njøs, og Nybø skule hadde så høgt

elevtal som 171 (i 1896). Det kan joha vore ein samansåing av skulekrin-sar, og at elevane i praksis blei flyttaseinare enn 1896. I alle høve var deipå plass på Nybø skule i 1900. IFemårsmeldinga for 1895-1900 stårdet slik: ”I femaaret er Njøs ogHalland skular samanslegne til einsjaudelt skule. Alle born yver 8 aargjeng i skule – undanteke 2 som erfaamingar. – ”

Sal av skulestovaPå møte 13. desember 1899 valdekommunestyret ein komité som skullestå for salet av skulestova på Njøs medtomt. Dei som vart valde var Jens A.Henjum, Schak Henjum og Hans I.Njøs. Salet av skulehuset gav kommu-

Formannskaps- og kommunestyreprotokol-len for Leikanger i 1857-1865.

”Lov om Almueskolevæsenet paa Landet. Stockholms Slot den 16de Mai 1860”.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 51

52

nen til saman 690 kr. Huset gjekk for660 kr til Johannes L. Njøs, ”Privetet”(utedoen) gjekk til P. Handal for 15 kr,og to ovnar blei selde for tilsaman 15kr til Hans I. Njøs og H. M. Knudsen.”Kommunen udreder de med skyld-sætningsforretningen forbundneudgifter.” Amtsskulestyret (fylkessku-lestyret) skulle godkjenna salet etter-på.

Heilt ferdige med salet av skulestovavar dei likevel ikkje med dette. Saletav huset og tomta var i orden, menkommunen eigde ikkje grunnen tilveg, og denne måtte oreignast. Dette

blei ordna i 1901 og i 1902, dåJohannes Th. Njøs fekk utbetalt 120 krfor å avstå grunn til veg, tilvist i møte26. juni. Med dette var skulestova blittprivat bustadhus med tomt og veg,som ho er den dag i dag.

Kjelder:Leikanger kommune: kommunestyre-protokollane for 1857-1865, 1866-1884 og 1884-1902Femårsmeldingane:Beretning om Leikangers folkeskolerfor 5-aaret 1891/95Melding um folkeskulen i Leikanger,Sogn 1896-1900

Lov om Almueskolevæsenet paaLandet 1860.Myhre, Reidar: Den norske skolesutvikling : ide og virkelighet.Fabritius, 1976.Njøs, Odd: Litt om gamle skulehus påSystrond. Artikkel i Systrendingen1/2003.Aas, Sverre: Olav Sande eit liv i ordog tonar 1850-1927 : skulemann, fol-keminnesamlar, diktar og toneskald.Systrond sogelag 1998.Lothe, Anders A.: Målreisingssoga iSogn og Fjordane. Firda lærarlag1950.


I perioden 1889-1914 var den tyske keisar WilhelmII på årvisse vitjingar i Noreg. No skal SveinSkotheim følgja i kjølvatnet hans, og skriva bok.Skotheim var nyleg innom på Fylkesarkivet for åhøyra om Fylkesarkivet har kjeldemateriale.

Skotheim er på jakt etter fotografi, skrivne ting itrykte kjelder, noteringar i brev, anekdoter, ja, kva

I kjølvatnet til keisar Wilhelm IIAv Hermund Kleppa

det måtte vera. Dersom nokon ”der ute” veit noko,har tips, som kan vera til nytte for Svein Skotheim,kan dei melda frå til Fylkesarkivet. Kulturhistoriskleksikon har to artiklar med tilknytning til keisarWilhelm II, den eine om då keisaren i 1911 varbrannsjef i Balestrand, den andre om ein marinegastsom miste livet i Fjærland.

Keisarskipet ”Hoenzolleren” for anker ved Holmen i Balestrand ein gong i åra 1910-1914. Fylkesarkivet har ei fotosamling som gir inn-blikk i keisar Wilhelm sine ferieturar til Balestrand. Fotografia er tekne av Magdalena Gran, som nærast var fast sommargjest påKviknes Hotel i åra 1910-1915. Magdalena Gran kom frå ein velståande Bergensfamilie og fekk innpass i keisaren sin omgangskrets iBalestrand. Fotograf: Magdalena Gran.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 52

53


Det er 150 år sidan Noreg sin førstekvinnelege bilethoggar kom tilverda. Ho blei fødd i Ålesund, stu-derte og arbeidde mange år i utlan-det og budde fast i Bergen frå 1910."Ambrosias hender udødeliggjordenoen av tidens største menn ogkvinner," skreiv Bergens Tidende ieit stort jubileums-oppslag, laurdag31. januar. I Sogn og Fjordane harme minst seks kunstverk avAmbrosia Tønnesen (1859-1948).

Eitt av hovudverka til AmbrosiaTønnesen er statuen av J.C. Dahl overinngangen på kunstmuseet Perma-nenten i Bergen. Utanom Dahl-statuen"finnes det mange andre spor etter frø-ken Tønnesen i Bergen, og enda flereute", skreiv BT. Dei seks "spora" iSogn og Fjordane me tek fram her, erseks portrett-relieff i bronse på femminnesteinar:

a) to i Askvoll (kunstmålaren AndersAskevold og den norsk-amerikanskepresten Bernt Askevold),

Ambrosia Tønnesen:Minst seks kunstverk i Sogn og Fjordane

b) eitt i Høyanger (skulemannenAndreas Vamraak), c) to i Sogndal på ein minnestein (fol-kehøgskule-byggjarane Henrik Dahlog Mette Dahl) og d) eitt i Luster (ungdomslagsmannenog militærmannen Henrik AugustAngell).

Ambrosia Tønnesen la stor vekt påportrett-likskap. Likskapen mellomportrettet av kunstmålaren AndersAskevold (1834-1900) i denne strek-teikninga og portrett-relieffet på min-nesteinen i Askvoll er eit illustrerandedøme.

Ein dag i slutten av mai fekk me e-postfrå Bjørghild des Bouvrie i Bergen, eigrandniese til kunstnaren. Ho haddesett artikkelen vår i Kulturhistoriskleksikon om Ambrosia Tønnesen si J.C.Dahl-statue i Bergen og lagt merke tilat me der har eit foto av ein svært dår-leg avisoriginal. Bjørghild desBouvrie sende oss kopi av eit original-foto til erstatning. Det sette me storpris på og kvitterer med nytt bilete iKulturhistorisk Leksikon og attgjevingav same biletet her i Kjelda.

Natronkake

Desse kakene var brukt til

frukost og til non i fire-tida.

Kaffi og mjølk var drikke til.

Kakene er lite laga i dag,

men var brukt i Holsen og

bygdene rundt.

1/2 kg kveitemjøl

1/4 kg grov kveite

1/2 ts salt

2 matskeier sukker

2 teskeier natron

Kefirmjølk eller kulturmjølk

til deigen er passleg å kjevla

ut

Elt alt godt saman og bak ut

med kjevle til ein leiv som er

6-7 mm tjukk. Stikk ut med

eit lokk i passe storleik. Steik

på takke eller steikepanne

med middels varme. Er best

nysteikte med meierismør og

sukker eller brunost.

Desse kakene var brukte i

heimbygda mi i staden for

vanleg brød, frå før steikeom-

nen si tid.

Denne oppskrifta har

Fylkesarkivet fått inn i 1992

frå Aslaug Bøyum, Kirkeveien

28 b, 6800 Førde. I samlinga

vår har den fått nummer

MAT 920123.

Av Hermund Kleppa

Portrett av Anders Askevold på minnesmer-ket i Askvoll er laga av Ambrosia Tønnesen.Minnesmerket vart avduka 1. juledag 1934,100 år etter at Askevold vart fødd.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 53

54


Da va temmale hare diskusjonom dei skulde innføra landsma-ol i kyrkjao pao Nese. Dei mek-tige vilde ha da slik som dahadde vå. Ein ao dei røyste seg ikyrkjao unde debatten:

”Viss de ikkje teke te vit no, soæ da ikkje leinje før satan sjøllestaor i døri.”

Ei gamadl kona røyste seg ogstøtta han:

”Eg meina da æ beste at mehelde pao da spraokje so Lutherbrukte.”

Frå Illustrert tyleskap, 9.aorgaong.Jens BrekkeHeimastølen forlag, Vik 2009

Maolkamp i kyrkjao

Sogn og Fjordane har i haust vorevitne til eit eineståande fenomen, -ein aksjon for å få behalda eit rede-riflagg. Den 27. november heldtaksjonen markering på Hella fer-jekai med T-skjorteslepp (T-skjor-ter med Fylkesbaatane-flagget påbrystet, appell og Fanevagt, fram-ført av Leikanger Mannskor.Vestlandsrevyen var tilstades ogdekka hendinga. Aksjonen Vil haFylkesbaatane-flagget tilbake! er ivid tyding ein aksjon for å ta varepå og gjera seg nytte av tradisjonog historie. Her er nokre klipp fråappellen:

Vel møtt! – til ferjer, bilar og folk!Datoen er 27. november 2009. Me ersamla om - og rundt Flagget tilFylkesbaatane, - her på Hella ferje-kai. Me har to ferjer med oss, Seljeog Lærdal, ei på kvar side. (..)27. november er ein sterk dato forflagget til Fylkesbaatane. Det varden 27. november 1857 – det åretogså på ein fredag - at fylkesmannAubert, - sokneprest Sverdrup - ogfylkestinget i Sogn og Fjordane, -kom saman til ekstraordinær tingsetei Førde og fatta det dristige og fram-tidsretta vedtaket - om å gå i gongmed fylkeskommunal dampskipsdrift! (..)Det overordna målet forFylkesbaatane var: Å skaffa regel-messig transport for folket i Sogn ogFjordane, slik at fylket vårt kunnefølgja med i utviklinga! Framnæs og Fjalir gjekk i rutene sinetil langt inn på 1900-talet. Etter kvartkom fleire til – med det same føremå-let – og under det same flagget:Hornelen, Sogn, Kommandøren,Stavenes, Atløy, gode, gamle,Fanaraaken og alle dei andre.(..)Flagget til Fylkesbaatane vart etterkvart eit kraftsymbol på eit folkeeigdog folkestyrt transportselskap - som

Vil ha Fylkesbaatane-flagget tilbakeAv Hermund Kleppa

gjennom generasjonar skapte - ogskaffa framgang og utvikling - i Sognog Fjordane. Det er detteFylkesbaatane-flagget står for.

Og det er dette flagget Fjord1Nordvestlandske AS har vraka. Deter dette flagget mannskapa på Fjord1Fylkesbaatane sine ferjer og båtarblei pålagde å fira for godt den 10.oktober i haust. - Det var vemodig,uttalte Stig Kristoffersen, - men memåtte gjera det som var bestemt. Einav mannskapa på ei av ferjene her, sadet sterkare: Det var galskap.

Sjå på flagget her. Det er på land. Mevil ikkje ha Flagget til Fylkesbaatanepå land, eller i glas og rame i eit sty-rerom. Me vil ha det tilbake der dethøyrer heime, på ferjene her i Hella-Dragsvik-Vangsnes-sambandet og påalle dei andre Fjord1 Fylkesbaatane-fartøya, i vind og sjøsprøyt, som PerJon Oden sa det i rikskanalen P2nyleg. (..)Og til slutt: La markeringa i dag -også vera ein heider til dei folkevaldesom for 152 år sidan - sette startenfor Fylkesbaatane - og flagget til

Fylkesbaatane. Vår melding til dei ogalle andre er: Me Vil haFylkesbaatane-flagget tilbake – og –me kjem ALDRI – til å stryka det.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 54

55


Det var ungdom frå vanskelege hei-mar som hadde påtakeleg få interes-ser som sto bak Rock’n Roll-oppstyreti Oslo i fjor, går det fram av ei sosiolo-gisk etterrøkjing.

Dei 80 som vart arrestert kom frå allestrok av Oslo. Svært få var skulegutar,dei fleste læregutar. Dei fleste varmellom 13 og 18 år, nokre mellom 19 og25, etter måten få over 25 år.

Dei aller fleste har vore oppe i bråk tid-legare. Men berre nokre få var påverkaav alkohol.

Eit av dei mest markante drag i biletet erat dei heimane gutane kjem frå, avvik fådet normale, men andre ord heimar derkonflikter er dagleg kost.

Berre nokre få av dei unge dreiv sporteller las noko anna enn dårleg litteratur.

Frå Fjordabladet 9. juli 1957

Foreldre på tiltalebenkenBakgrunnen for Rock’n Roll-oppstyret

Dei dreiv tida mest med å rekja gatelangog på kino.

Det er dei relativt få aggressive som dreghopen med i bråket, dei aller fleste komberre for å sjå.

Nett før resultatet av denne etterrøkjingavart lagt fram hadde Oslo-journalistenHenry Holm, som har gjort mykje for åhjelpe unge lovbrytarar og kjenner deirapsyke ut og inn eit radiokåseri i ”Foreldrepå tiltalebenken”.

Det ser ut til å vera så alt for rett at einheil generasjon og det samfunn han harvore med på å prega, har eit alvorlegansvar for den yngste generasjon siutvikling. Kva kulturelle og åndelegeverde har vi lært dei å respektere, kvaskjønsæmd har vi gjeve dei av ansvar ogplikter, i privatliv og i samfunnet, kvainteresser har vi lært dei å sette pris på?

Kommunane i Sogn og Fjordane er i ferd med ågå over til fullelektroniske arkiv. Dette er ein delav utviklinga med stadig meir elektronsike sys-tem i sakshandsaminga. Dette gjev oss nye utfor-dringar med å bevare arkiva.

I staden for å flytte kasser med arkivmateriale tilFylkesarkivet må det produserast eit uttrekk avdatabasen, dette må kvalitetssikrast slik at dataikkje går tapt. Ein del av denne prosessen er også åkonvertere uttrekket til eit format som står seg overtid. XML er eit ISO-standardisert format og passartil dette formålet. Dataverda utviklar seg raskt ogdataformat kan bli forelda over nokre få år.

Med bakgrunn i denne problematikken har fleirekommunearkivinstitusjonar difor teke initiativ til åetablere eit kompetansesenter som heiterKommunearkivinstitusjonenes digitale ressurssen-ter, eller KDRS i kortform. Dette ressusrssenteretskal jobbe med metodeutvikling i forhold til elek-

Ressurssenter for elektroniskearkiv

Av Håvard Kastet

troniske arkiv. Utfordringane vi står ovanfor beskri-vast godt i uttala frå Riksarkivaren:

"Inntil vår tid har det stått som mer eller mindregitt at arkiver akkumulerer og bevarer seg selv.Overgangen til elektronisk arkivering gjør bildet ethelt annet. Elektronisk arkivert informasjon erinformasjon som går naturlig til grunne etter få århvis det ikke gjøres noe aktivt for å bevare den.”

Elektroniske arkiv representerer eit nytt fagfelt somer under utvikling. Ei utfordring er å bygge oppnaudsynt kompetanse. KDRS skal vere eit nasjonaltkompetansesenter. Dei vil tilby metodesett, kompe-tanse og opplæring og vil vere til stor nytte for kom-munearkivinstitusjonane. KDRS vil også tilby eitfjerndepot for elektronisk arkivmateriale.Fylkesarkivet ser på KDRS som eit viktig initiativog vil difor gå med i samarbeidet når det vert eta-blert om eit til to år.

Av Karianne Schmidt Vindenes

Det er vel snautt tvil om at mellomgene-rasjonen i dag – foreldra til dei yngsteunge – har vore sterkt opptekne av sitteige velvære og sin eigen framgang, avsin eigen levestandard. Det har vore eingenerasjon sterkt prega av matrialisme,av ynskjet om å nyte livet. Og borna gårvidare i dei spor som er dregne opp fordei. Dei unge dreg ut på måfå frå heimarder egoisme og manglande vilje til å taomsyn til andre har skapt konflikter somkastar djupe skuggar over familielivet.Rotlause og misnøgde, utan å ha lærtnoko ideal, dreg dei ut på gata. Og så rekdei gatelangs, stikk innom kinoen, rasaravgarde på motorsyklen – eller stikkinnom ein kafe eller eit danselokale.Kjem dei heim er det for å få mat ogsluke kulørte blad og bøker. Brøl og brakvert deira form for fest – eit verkeleg fri-luftsliv eller hard og utviklande idrott-strening er framand for dei, like einskunsten og bøkene si eventyrverd.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 55

56


I november 2009 markerte viavslutninga på eit prosjekt somhar vart i tre år. I 2006 opnaFylkesarkivet eit nytt depot. 22kommunar har depotavtale somseier at vi skal oppbevare papir-arkiva deira. I tillegg er allekommunane med i ei ordningmed depot for elektroniskearkiv. Prosjektet som no eravslutta er innhenting av papir-arkiv frå om lag 1837 til 1964.Avslutninga vart markert medavlevering av arkiv frå Aurland13. november. Tidlegare samemånad fekk vi også inn arkivfrå Jølster kommune.

Avlevering av arkiv fråJølster kommuneTorsdag 5. november sendeJølster kommune 13 pallar meddei eldste kommunale arkivamed lastebil til Hermansverk.Arkiva inneheld historisk verdi-full dokumentasjon frå Jølstervart eigen kommune i 1837 framtil kommunereguleringa i 1964.

Sjølve pakkinga av arkivmateria-let var det arkivleiar SvanhildRøkenes, Liv Marie Årdal frå

Avlevering av eldre kommunale arkivAv Karianne Schmidt Vindenes

tenestekontoret og feiar og vakt-meister på kommunehuset ArveDvergsdal som stod for. Deihadde gjort ein grundig jobb,slik at flyttinga og oppstilling imagasinet har gått greitt for ossher på Fylkesarkivet. Etterkvartvil vi ordne arkiva, og gjere deienda betre tilgjengeleg for publi-kum gjennom digitalt innhald påInternett, gode arkivkatalogar ogartiklar i Kjelda og på Internett.

Avlevering av arkiv fråAurland kommune13. november avleverte Aurlandkommune 10 pallar med eldrekommunalt arkivmateriale.Arbeidet med pakking og klar-gjering av arkivmaterialet harblitt gjort av arkivmedarbeidar ikommunen, Solfrid LølandBorlaug. Arkivet vert no sett oppi Fylkesarkivet sitt magasin. Vivil skrive lister over alt materia-let som no er oppbevart hjå oss.Når det arbeidet er ferdig vil

arkivet vere tilgjengeleg forbruk.

Oppsummering av arbeidetmed avleveringaneDen kommunen som var først utemed å avlevere sine eldste arkivvar Naustdal. Kommunen vartvalt først fordi dei ikkje haddeveldig store mengder med arkiv,at arkivet var godt ordna ogmerka og fordi avleveringa villeinnehalde arkiv frå to kommunar,Vevring og Naustdal. Vi bruktenemninga prøveavlevering ognytta høvet til å teste ut praktiskeproblemstillingar og korleis ruti-nane våre fungerte. Vi gjorde ossnyttige erfaringar og justerteogså rutinane våre noko i høvedei kommunane som stod att.

Før kvar avlevering har vi hatt eitavleveringsmøte i kommunen.Der har vi hatt møte med dei somskal vere ansvarlege for avleve-ringa og pakkinga. Vi har gått

Tilsette i Jølster kommune er ferdig medarbeidet med å klargjere dei eldste arkivafor avlevering. Her ved Arve Dvergsdal,Svanhild Røkenes og Liv Marie Årdal.

Arkivmaterialet frå Aurland klart til å bli plassert inn i Fylkesarkivet sitt magasin.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 56

57


gjennom rutinane våre og disku-tert praktiske problemstillingar.Dette er ein metode vi er godtnøgde med og som vi ser fører tilat kommunane vert godt føre-budd på den jobben dei skalgjere og at kvaliteten på arbeideti kommunane er høg.Avleveringsdagen er også detpraktiske på plass, og bering,lasting på pallar og på bil hargått veldig effektivt og greitt.

Ved ei avlevering er det mykje vikan planlegge, men det er alltidnokre usikre faktorar. Mellomanna véret. I omtrent alle kom-munar har vi måtte ta materialetut i friluft. Tilhøva i kommunanehar gjort at vi fleire stader harpakka på pallane utandørs.

Andre stader har vi kunne pakkapå pallane inne for så å trille pal-lane ut i bilen. Spesielt der vi serat pallane måtte pakkast utan-dørs har vi vore spente på véret.Heldigvis var det berre ein gongelementa ikkje var heilt på vårside. Det var i Måløy, ein august-dag i 2007. Det var meldt regnog vi hadde presseningar klare tilå dekke arkivmaterialet. Vi komnesten i mål, men då vi var klaretil å laste den siste pallen på las-tebilen, kom styrtregnet. Vi klar-te heldigvis å få pallen på bilenutan at arkivmaterialet blei vått.

Den største avleveringa vi haddevar frå Flora kommune. I mai2008 fekk vi avlevert arkiv fråFlorø, Kinn, Bru og Eikefjord.For å frakte alt materialet trengtevi ein semitrailer og vi måtte hatruck for å laste pallane på og avbilen. På grunn av mengda vardette ei spanande avlevering åplanlegge. Dei som arbeidde ikommunen var veldig strukturer-te og gjorde eit godt arbeid medpakkinga. Korleis er det mest praktisk å stable kassene på pallar? Dette var noko av det vi lærte under

prøveavleveringa i Naustdal.

Striregn i Måløy medan vi lastar den siste pallen på lastebilen. I Måløy måtte vi pakke pal-lane ute, men hadde plastikkpresenningar klare i tilfelle regn. Vi såg at dei mørke skyenekom stadig nærmare og skunda oss for å bli ferdig. Det heldt nesten, men også den sistepallen kom trygt på plass i lastebilen.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 57

58


Når vi no har alle avleveringanepå plass har vi reflektert over detarbeidet som har blitt gjennom-ført. Prosjektet har medført eitstort løft for kommunearkivord-ninga og Fylkesarkivet. Vi harfått ny kompetanse og eit betretilbod til brukarane våre. Vi harno gode moglegheiter til å drive

aktiv formidling og legge til rettefor forsking på dei kommunalearkiva. Det viktigaste er likevelat materialet er sikra ei tryggoppbevaring.

Vi som arbeider på Fylkesarkiveter imponert over det gode arbei-det som har blitt gjort i kommu-

nane. Utan det strukturerte oggode arbeidet som arkivleiaraneog deira medarbeidarar har gjort,ville ikkje arbeidet med å henteinn og plassere arkivmaterialetgått så bra. Vi vil rette ein stortakk til alle som har vore med påarbeidet i kommunane.

Ein nøgd gjeng som arbeider med avleveringa frå Flora. Frå venstre Marit Anita Skrede frå Fylkesarkivet, Jan Osa, Grethe Whitehead,Inger Eide Haukås og Gunnar Frøland frå kommunen og Sturla Binder frå Fylkesarkivet. I bakgrunnen kan vi sjå trucken som lastar arkiv-materialet inn på bilen.

Det nærmar seg byjubileum i Florø.Byen vart grunnlagt ved kongeleg”proposition” 25. februar 1860.Kultursjef og jubileumsgeneral EdvinHelgheim har opplyst at det vil bli”storslagne arrangement heile året”. Eitanna stort jubileum nærmar seg også. I2013 fyller Sogn og Fjordane fylke 250år.

Jubileumsfrimerke er god reklame. I1998 feira Egersund 200 års-jubileum.Eitt av jubileumstiltaka til Egersund vareigne jubileumsfrimerke. Motiva varhamnebilete og produkt frå Egersundfajansefabrikk.

Jubileumsfrimerke i høve Sogn ogFjordane fylke 250 år vil vera ei fin-finsak. Men då må det fråoffisielt hald sendast einsøknad i ein rasande fart.Nålauga for å få tildeltsærfrimerke er trangt, ogmange prøver seg.Frimerke til eit fylkesjubi-leum skulle liggja godt an.Medan Posten har gitt utfleire byjubileums-frimer-ke, har det aldri kome fri-merke i høve fylkesjubi-leum, - kanskje fordiingen har kome på å søkja.

2013 – Sogn og Fjordane fylke 250 år – jubileumsfrimerke?

Sogn og Fjordane-frimerka her kom utsom Fylkesarkivet sin aprilspøk i 2009.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 58

59


"Julaftan hjå Bjørn og Aase Udberg i 1949.Furua er henta inn og ferdig pynta." Foto:Aase Udberg, SFFf-1996079.0039

God Jul og godt nytt år!

Wittgenstein-spor i Drægni-arkivAv Hermund Kleppa

- Enorm respons på aksjonfor å byggja opp att hyttatil den verdskjende filoso-fen Ludwig Wittgenstein(Sogn Avis 5.12). Hyttastod avsides på nordsida avEidsvatnet i Skjolden. Deter David Connearn somstår bak aksjonen. SognAvis følgjer opp og etterly-ser alle slags spor knytta tilWittgenstein-hytta. (Lesmeir)

Fylkesarkivet kan by på eitinteressant spor, i ein proto-koll ført i penn av HalvardDrægni (1869-1950).Halvard Drægni dreiv assor-tert landhandel i Skjolden då

Wittgenstein bygde hytta si i 1914.Rekneskapsbøkene til Drægni viserat Wittgenstein handla hjå Drægni,og i 1914 finn me notert spikar, bol-tar og mykje anna som trongst til åbyggja hytta hans.

Kulturhistoriske Leksikon har einartikkel om Wittgenstein-minnes-merket som står på ei utkøyrsle påriksvegen mellom Skjolden ogFortun. Ein av illustrasjonane er eifaksimile frå ei rekneskapsbok iDrægni-arkivet. (Les artikkelen -Lenkje til artikkelen)

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 59

Retur:

FYLKESARKIVETAskedalen 2

6863 Leikanger

ISSN 0803-9682

Over: Det originale Baldisholteppet, funne 1879 i Baldishol kyrkje påNes i Hedmark, no i nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design iOslo. Foto: copyright Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design

Under: Kopi av Baldisholteppet i Det Kvite Hus, Washington. Teppeter laga av Kristi Meland og blei gjeve til Det Kvite Hus i 1926. Foto: By courtesy The White House. (Les om Baldisholteppet i DetKvite Hus på sidene 23-27).

Om Baldisholteppet i Norsk Kulturhistorie (1979):Baldisholteppet er vevd i gobelinteknikk, det er vel 2 m langt og 1,18 mhøyt. Materialet er ull som er plantefarget i klart rødt, gult, grønt, mør-keblått og lyrere blått i flere nyanser. Det er mulig motivet i venstre feltsymboliserer april måned (etter bokstavene i arkadebuene å dømme) ogat rytteren til høyre representerer mai. Kanskje har flere stykker – som viikke kjenner – vært sammensatt til en “årskalender”. Forskerne tror atteppet er vevd i første halvdel av 1200-årene, kanskje noe senere, anta-gelig i Norge.

kjeldanr03-2009 14-12-09 09:51 Side 60

Kjelda nr. 3 2009

Documents

Transcript of Kjelda nr. 3 2009