4. Η διάδοση του Χριστιανισμού στους Μοραβούς και τους Βούλγαρους
Kierkegaard, Søren ~ Μια προσπάθεια για εξάπλωση του...
description
Transcript of Kierkegaard, Søren ~ Μια προσπάθεια για εξάπλωση του...
Εξάσκηση
στο
Χριστιανισmicroό
Μια προσπάθεια για εξάπλωση του
Χριστιανισmicroού στη Χριστιανοσύνη
Του Ιωάννη της αντί-Κλίmicroακος
Εκδότης Soslashren Kierkegaard
Κοπεγχάγη 1850
1
Π ε ρ ι ε χ ό micro ε ν α
Μέρος I
laquo∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶςraquo
Προς αφύπνιση και εσωτερίκευση 4
Πρόσκληση του Εκδότη 5
Κάλεσmicroα 6
Η Πρόσκληση 8
Αναστολή 23
I α Ποιος είχε πει εκείνα τα λόγια της πρόσκλησης 24
β Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την laquoΙστορίαraquo κάποιες γνώσεις για τον
Χριστό 26
γ Μπορεί κανείς να αποδείξει από την ιστορία ότι ο Χριστός
ήταν Θεός 28
δ Είναι τα αποτελέσmicroατα της ζωής του Χριστού σπουδαιότερα από τη
ζωή Του 34
ε Μια σύγκριση microεταξύ του Χριστού και ενός ανθρώπου τον οποίο
microεταχειρίζονται οι σύγχρονοί του όσο ζει όπως τον Χριστό 35
στ΄ Η κακοτυχία της Χριστιανοσύνης 38
ΙΙ Ο Προσκαλών 41
Α Το πρώτο microέρος της ζωής Του 45
Β Το δεύτερο microέρος της ζωής Του 62
III Ο προσκαλών και ο Προσκεκληmicroένος 67
IV Ο Χριστιανισmicroός ως το Απόλυτο 73
Το δίδαγmicroα 79
2
Μέρος II
laquoΜακάριός ἐστιν ὃς ἐὰν microὴ σκανδαλισθῇ ἐν ἐmicroοίraquo
Μία βιβλική παρουσίαση και ένας Χριστιανικός καθορισmicroός της έννοιας
∆ιάθεση 84
Το περιεχόmicroενο αυτής της παρουσίασης σε microια περίληψη 89
Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
A To ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού που δε σχετίζεται microε τον Χριστό ως Χριστό (τον Θεάνθρωπο) αλλά microrsquo Αυτόν ως απλά ένα και microόνο άνθρωπο ο οποίος συγκρούεται microε το κατεστηmicroένο 93
Β To ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού σε σχέση προς τη microεγαλοπρέπεια ότι ένας και microόνος άνθρωπος microιλάει και δρα ως να ήταν Θεός για τον εαυτό του λέει ότι είναι Θεός σε σχέση λοιπόν microε τον ορισmicroό Θεός στη σύνθετη λέξη Θε-άνθρωπος 104
Παράρτηmicroα 113
Γ Το ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού ως προς την κατεύθυνση της ταπεινότητας ότι εκείνος που λέει πως είναι Θεός εmicroφανίζεται σαν ένας ελάχιστος φτωχός πάσχων και στο τέλος αδύναmicroος άνθρωπος 115
Παράρτηmicroα 1 118
Παράρτηmicroα 2 119
Συmicroπέρασmicroα στο Β και Γ 137
Ο τρόπος microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται-συλλαmicroβάνει η σκέψη το
σκανδαλισmicroό αποτελεί τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό 139
1 Ο Θε-άνθρωπος είναι ένα laquoΣηmicroείοraquo 141
2 Η microορφή του δούλου (το inkognito) 146
3 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης 153
4 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης για τον Χριστό ως microυστικό των παθών Του 157
5 Το ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού έγκειται στην άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης 160
6 Η άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης σηmicroαίνει να προκαλέσεις την Πίστη 161
7 Το αντικείmicroενο της Πίστης είναι ο Θε-άνθρωπος επειδή ακριβώς ο Θε-άνθρωπος είναι το
ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού 164
3
Μέρος ΙΙΙ
Από το microεγαλείο Του θέλει να ελκύσει όλους προς Αυτόν
laquoΚἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑκλύσω πρὸς ἑmicroαυτόνraquo ( Ἰωάν 1232)
Χριστιανικές επεξηγηmicroατικές συζητήσεις 168
I 169 II 177 III 189 IV 206 V 231 VI 273 VII 306
4
Επίλογος του microεταφραστή
Η σπουδαιότητα του βιβλίου αυτού βρίσκεται στο εξής οι περισσότεροι
από εκείνους που ήρθαν σε επαφή microε τον Κίερκεγκωρ τον θεωρούν φιλόσοφο
Λιγότεροι αναγνωρίζουν ότι ο Κίερκεγκωρ ανέπτυξε τη φιλοσοφία ως
εργαλείο στην υπηρεσία της Θεολογίας εργαλείο όχι για να αποδείξει κάτι
υπέρ του Χριστιανισmicroού αλλά για να αποδείξει ότι η λογική της διαφώτισης ο
∆ιαφωτισmicroός κατήργησε το Χριστιανισmicroό Ελάχιστοι όmicroως είναι εκείνοι οι
οποίοι γνωρίζουν τον Κίερκεγκωρ ως ερmicroηνευτή της Αγίας Γραφής
Καθώς είναι γνωστό από την προσέγγιση την οποία κάνει ένας ερmicroηνευτής
στην Αγία Γραφή γίνεται φανερή και η θεολογία του 1 Έτσι θα έχουmicroε την
ευκαιρία στο έργο του αυτό το τελευταίο που είναι ερmicroηνευτικό να δούmicroε τον
Κίερκεγκωρ να microας γνωστοποιεί τις αποκρυσταλλωmicroένες2 απόψεις του για τον
Χριστό
Ένας ακόmicroα λόγος που κάνει απαραίτητη την microελέτη του έργου του είναι
το ότι ο Κιέρκεγκωρ είναι ο πρώτος βορειοευρωπαίος που καταδεικνύει το
αδιέξοδο του ∆ιαφωτισmicroού στη σχέση του microε το Χριστιανισmicroό Ο ∆ιαφωτισmicroός
τον κατήργησε καταντώντας τον έναν γεωγραφικό όρο τη Χριστιανοσύνη Έτσι
και εmicroείς οι Ορθόδοξοι στο βαθmicroό που επιτρέψαmicroε να επηρεασθούmicroε από τον
Ευσεβισmicroό της ∆ύσης συmicroβάλαmicroε στην αλλοίωση του Χριστιανισmicroού και
γίναmicroε κατ όνοmicroα Χριστιανοί και δίκαια microας ρωτούν κατά πόσο η καταγραφή
του θρησκεύmicroατός microας στην ταυτότητα ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα
1 Πρβλ Σ Αγουρίδη Ερmicroηνευτική των Ιερών Κειmicroένων ΟΕ∆Β Αθήνα 1984 σελ 5- Τονιστέον ότι όπως θα γίνει φανερό και στη συνέχεια της Εισαγωγής ο Κίερκεγκωρ δε θέλησε να δηmicroιουργήσει δική του Ερmicroηνευτική microέθοδο Ακολούθησε microία διαλεκτική τακτική 2 Ο Κ στα έργα του microε το ψευδώνυmicroο Climacus (Philosophische Brocken =Φιλοσοφικά Ψιχία-Κοmicromicroάτια Abschlieszligende unwissenschaftliche Nachschrift =Τελικό microη επιστηmicroονικό υστερόγραφο) εκφράζει απόψεις διαφορετικές από αυτές του Αnti-Climacus Ο Anti-Climacus (Die Krankheit zum Tode= Η θανατηφόρος ασθένεια Einuumlbung im Christentum= Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό) είναι ο Χριστιανός που ασκείται ήδη ώστε να γίνει σωστός Χριστιανός
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
1
Π ε ρ ι ε χ ό micro ε ν α
Μέρος I
laquo∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶςraquo
Προς αφύπνιση και εσωτερίκευση 4
Πρόσκληση του Εκδότη 5
Κάλεσmicroα 6
Η Πρόσκληση 8
Αναστολή 23
I α Ποιος είχε πει εκείνα τα λόγια της πρόσκλησης 24
β Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την laquoΙστορίαraquo κάποιες γνώσεις για τον
Χριστό 26
γ Μπορεί κανείς να αποδείξει από την ιστορία ότι ο Χριστός
ήταν Θεός 28
δ Είναι τα αποτελέσmicroατα της ζωής του Χριστού σπουδαιότερα από τη
ζωή Του 34
ε Μια σύγκριση microεταξύ του Χριστού και ενός ανθρώπου τον οποίο
microεταχειρίζονται οι σύγχρονοί του όσο ζει όπως τον Χριστό 35
στ΄ Η κακοτυχία της Χριστιανοσύνης 38
ΙΙ Ο Προσκαλών 41
Α Το πρώτο microέρος της ζωής Του 45
Β Το δεύτερο microέρος της ζωής Του 62
III Ο προσκαλών και ο Προσκεκληmicroένος 67
IV Ο Χριστιανισmicroός ως το Απόλυτο 73
Το δίδαγmicroα 79
2
Μέρος II
laquoΜακάριός ἐστιν ὃς ἐὰν microὴ σκανδαλισθῇ ἐν ἐmicroοίraquo
Μία βιβλική παρουσίαση και ένας Χριστιανικός καθορισmicroός της έννοιας
∆ιάθεση 84
Το περιεχόmicroενο αυτής της παρουσίασης σε microια περίληψη 89
Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
A To ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού που δε σχετίζεται microε τον Χριστό ως Χριστό (τον Θεάνθρωπο) αλλά microrsquo Αυτόν ως απλά ένα και microόνο άνθρωπο ο οποίος συγκρούεται microε το κατεστηmicroένο 93
Β To ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού σε σχέση προς τη microεγαλοπρέπεια ότι ένας και microόνος άνθρωπος microιλάει και δρα ως να ήταν Θεός για τον εαυτό του λέει ότι είναι Θεός σε σχέση λοιπόν microε τον ορισmicroό Θεός στη σύνθετη λέξη Θε-άνθρωπος 104
Παράρτηmicroα 113
Γ Το ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού ως προς την κατεύθυνση της ταπεινότητας ότι εκείνος που λέει πως είναι Θεός εmicroφανίζεται σαν ένας ελάχιστος φτωχός πάσχων και στο τέλος αδύναmicroος άνθρωπος 115
Παράρτηmicroα 1 118
Παράρτηmicroα 2 119
Συmicroπέρασmicroα στο Β και Γ 137
Ο τρόπος microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται-συλλαmicroβάνει η σκέψη το
σκανδαλισmicroό αποτελεί τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό 139
1 Ο Θε-άνθρωπος είναι ένα laquoΣηmicroείοraquo 141
2 Η microορφή του δούλου (το inkognito) 146
3 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης 153
4 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης για τον Χριστό ως microυστικό των παθών Του 157
5 Το ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού έγκειται στην άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης 160
6 Η άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης σηmicroαίνει να προκαλέσεις την Πίστη 161
7 Το αντικείmicroενο της Πίστης είναι ο Θε-άνθρωπος επειδή ακριβώς ο Θε-άνθρωπος είναι το
ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού 164
3
Μέρος ΙΙΙ
Από το microεγαλείο Του θέλει να ελκύσει όλους προς Αυτόν
laquoΚἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑκλύσω πρὸς ἑmicroαυτόνraquo ( Ἰωάν 1232)
Χριστιανικές επεξηγηmicroατικές συζητήσεις 168
I 169 II 177 III 189 IV 206 V 231 VI 273 VII 306
4
Επίλογος του microεταφραστή
Η σπουδαιότητα του βιβλίου αυτού βρίσκεται στο εξής οι περισσότεροι
από εκείνους που ήρθαν σε επαφή microε τον Κίερκεγκωρ τον θεωρούν φιλόσοφο
Λιγότεροι αναγνωρίζουν ότι ο Κίερκεγκωρ ανέπτυξε τη φιλοσοφία ως
εργαλείο στην υπηρεσία της Θεολογίας εργαλείο όχι για να αποδείξει κάτι
υπέρ του Χριστιανισmicroού αλλά για να αποδείξει ότι η λογική της διαφώτισης ο
∆ιαφωτισmicroός κατήργησε το Χριστιανισmicroό Ελάχιστοι όmicroως είναι εκείνοι οι
οποίοι γνωρίζουν τον Κίερκεγκωρ ως ερmicroηνευτή της Αγίας Γραφής
Καθώς είναι γνωστό από την προσέγγιση την οποία κάνει ένας ερmicroηνευτής
στην Αγία Γραφή γίνεται φανερή και η θεολογία του 1 Έτσι θα έχουmicroε την
ευκαιρία στο έργο του αυτό το τελευταίο που είναι ερmicroηνευτικό να δούmicroε τον
Κίερκεγκωρ να microας γνωστοποιεί τις αποκρυσταλλωmicroένες2 απόψεις του για τον
Χριστό
Ένας ακόmicroα λόγος που κάνει απαραίτητη την microελέτη του έργου του είναι
το ότι ο Κιέρκεγκωρ είναι ο πρώτος βορειοευρωπαίος που καταδεικνύει το
αδιέξοδο του ∆ιαφωτισmicroού στη σχέση του microε το Χριστιανισmicroό Ο ∆ιαφωτισmicroός
τον κατήργησε καταντώντας τον έναν γεωγραφικό όρο τη Χριστιανοσύνη Έτσι
και εmicroείς οι Ορθόδοξοι στο βαθmicroό που επιτρέψαmicroε να επηρεασθούmicroε από τον
Ευσεβισmicroό της ∆ύσης συmicroβάλαmicroε στην αλλοίωση του Χριστιανισmicroού και
γίναmicroε κατ όνοmicroα Χριστιανοί και δίκαια microας ρωτούν κατά πόσο η καταγραφή
του θρησκεύmicroατός microας στην ταυτότητα ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα
1 Πρβλ Σ Αγουρίδη Ερmicroηνευτική των Ιερών Κειmicroένων ΟΕ∆Β Αθήνα 1984 σελ 5- Τονιστέον ότι όπως θα γίνει φανερό και στη συνέχεια της Εισαγωγής ο Κίερκεγκωρ δε θέλησε να δηmicroιουργήσει δική του Ερmicroηνευτική microέθοδο Ακολούθησε microία διαλεκτική τακτική 2 Ο Κ στα έργα του microε το ψευδώνυmicroο Climacus (Philosophische Brocken =Φιλοσοφικά Ψιχία-Κοmicromicroάτια Abschlieszligende unwissenschaftliche Nachschrift =Τελικό microη επιστηmicroονικό υστερόγραφο) εκφράζει απόψεις διαφορετικές από αυτές του Αnti-Climacus Ο Anti-Climacus (Die Krankheit zum Tode= Η θανατηφόρος ασθένεια Einuumlbung im Christentum= Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό) είναι ο Χριστιανός που ασκείται ήδη ώστε να γίνει σωστός Χριστιανός
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
2
Μέρος II
laquoΜακάριός ἐστιν ὃς ἐὰν microὴ σκανδαλισθῇ ἐν ἐmicroοίraquo
Μία βιβλική παρουσίαση και ένας Χριστιανικός καθορισmicroός της έννοιας
∆ιάθεση 84
Το περιεχόmicroενο αυτής της παρουσίασης σε microια περίληψη 89
Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
A To ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού που δε σχετίζεται microε τον Χριστό ως Χριστό (τον Θεάνθρωπο) αλλά microrsquo Αυτόν ως απλά ένα και microόνο άνθρωπο ο οποίος συγκρούεται microε το κατεστηmicroένο 93
Β To ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού σε σχέση προς τη microεγαλοπρέπεια ότι ένας και microόνος άνθρωπος microιλάει και δρα ως να ήταν Θεός για τον εαυτό του λέει ότι είναι Θεός σε σχέση λοιπόν microε τον ορισmicroό Θεός στη σύνθετη λέξη Θε-άνθρωπος 104
Παράρτηmicroα 113
Γ Το ενδεχόmicroενο του ουσιαστικού σκανδαλισmicroού ως προς την κατεύθυνση της ταπεινότητας ότι εκείνος που λέει πως είναι Θεός εmicroφανίζεται σαν ένας ελάχιστος φτωχός πάσχων και στο τέλος αδύναmicroος άνθρωπος 115
Παράρτηmicroα 1 118
Παράρτηmicroα 2 119
Συmicroπέρασmicroα στο Β και Γ 137
Ο τρόπος microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται-συλλαmicroβάνει η σκέψη το
σκανδαλισmicroό αποτελεί τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό 139
1 Ο Θε-άνθρωπος είναι ένα laquoΣηmicroείοraquo 141
2 Η microορφή του δούλου (το inkognito) 146
3 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης 153
4 Το αδύνατο της άmicroεσης microετάδοσης για τον Χριστό ως microυστικό των παθών Του 157
5 Το ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού έγκειται στην άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης 160
6 Η άρνηση της άmicroεσης microετάδοσης σηmicroαίνει να προκαλέσεις την Πίστη 161
7 Το αντικείmicroενο της Πίστης είναι ο Θε-άνθρωπος επειδή ακριβώς ο Θε-άνθρωπος είναι το
ενδεχόmicroενο του σκανδαλισmicroού 164
3
Μέρος ΙΙΙ
Από το microεγαλείο Του θέλει να ελκύσει όλους προς Αυτόν
laquoΚἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑκλύσω πρὸς ἑmicroαυτόνraquo ( Ἰωάν 1232)
Χριστιανικές επεξηγηmicroατικές συζητήσεις 168
I 169 II 177 III 189 IV 206 V 231 VI 273 VII 306
4
Επίλογος του microεταφραστή
Η σπουδαιότητα του βιβλίου αυτού βρίσκεται στο εξής οι περισσότεροι
από εκείνους που ήρθαν σε επαφή microε τον Κίερκεγκωρ τον θεωρούν φιλόσοφο
Λιγότεροι αναγνωρίζουν ότι ο Κίερκεγκωρ ανέπτυξε τη φιλοσοφία ως
εργαλείο στην υπηρεσία της Θεολογίας εργαλείο όχι για να αποδείξει κάτι
υπέρ του Χριστιανισmicroού αλλά για να αποδείξει ότι η λογική της διαφώτισης ο
∆ιαφωτισmicroός κατήργησε το Χριστιανισmicroό Ελάχιστοι όmicroως είναι εκείνοι οι
οποίοι γνωρίζουν τον Κίερκεγκωρ ως ερmicroηνευτή της Αγίας Γραφής
Καθώς είναι γνωστό από την προσέγγιση την οποία κάνει ένας ερmicroηνευτής
στην Αγία Γραφή γίνεται φανερή και η θεολογία του 1 Έτσι θα έχουmicroε την
ευκαιρία στο έργο του αυτό το τελευταίο που είναι ερmicroηνευτικό να δούmicroε τον
Κίερκεγκωρ να microας γνωστοποιεί τις αποκρυσταλλωmicroένες2 απόψεις του για τον
Χριστό
Ένας ακόmicroα λόγος που κάνει απαραίτητη την microελέτη του έργου του είναι
το ότι ο Κιέρκεγκωρ είναι ο πρώτος βορειοευρωπαίος που καταδεικνύει το
αδιέξοδο του ∆ιαφωτισmicroού στη σχέση του microε το Χριστιανισmicroό Ο ∆ιαφωτισmicroός
τον κατήργησε καταντώντας τον έναν γεωγραφικό όρο τη Χριστιανοσύνη Έτσι
και εmicroείς οι Ορθόδοξοι στο βαθmicroό που επιτρέψαmicroε να επηρεασθούmicroε από τον
Ευσεβισmicroό της ∆ύσης συmicroβάλαmicroε στην αλλοίωση του Χριστιανισmicroού και
γίναmicroε κατ όνοmicroα Χριστιανοί και δίκαια microας ρωτούν κατά πόσο η καταγραφή
του θρησκεύmicroατός microας στην ταυτότητα ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα
1 Πρβλ Σ Αγουρίδη Ερmicroηνευτική των Ιερών Κειmicroένων ΟΕ∆Β Αθήνα 1984 σελ 5- Τονιστέον ότι όπως θα γίνει φανερό και στη συνέχεια της Εισαγωγής ο Κίερκεγκωρ δε θέλησε να δηmicroιουργήσει δική του Ερmicroηνευτική microέθοδο Ακολούθησε microία διαλεκτική τακτική 2 Ο Κ στα έργα του microε το ψευδώνυmicroο Climacus (Philosophische Brocken =Φιλοσοφικά Ψιχία-Κοmicromicroάτια Abschlieszligende unwissenschaftliche Nachschrift =Τελικό microη επιστηmicroονικό υστερόγραφο) εκφράζει απόψεις διαφορετικές από αυτές του Αnti-Climacus Ο Anti-Climacus (Die Krankheit zum Tode= Η θανατηφόρος ασθένεια Einuumlbung im Christentum= Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό) είναι ο Χριστιανός που ασκείται ήδη ώστε να γίνει σωστός Χριστιανός
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
3
Μέρος ΙΙΙ
Από το microεγαλείο Του θέλει να ελκύσει όλους προς Αυτόν
laquoΚἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑκλύσω πρὸς ἑmicroαυτόνraquo ( Ἰωάν 1232)
Χριστιανικές επεξηγηmicroατικές συζητήσεις 168
I 169 II 177 III 189 IV 206 V 231 VI 273 VII 306
4
Επίλογος του microεταφραστή
Η σπουδαιότητα του βιβλίου αυτού βρίσκεται στο εξής οι περισσότεροι
από εκείνους που ήρθαν σε επαφή microε τον Κίερκεγκωρ τον θεωρούν φιλόσοφο
Λιγότεροι αναγνωρίζουν ότι ο Κίερκεγκωρ ανέπτυξε τη φιλοσοφία ως
εργαλείο στην υπηρεσία της Θεολογίας εργαλείο όχι για να αποδείξει κάτι
υπέρ του Χριστιανισmicroού αλλά για να αποδείξει ότι η λογική της διαφώτισης ο
∆ιαφωτισmicroός κατήργησε το Χριστιανισmicroό Ελάχιστοι όmicroως είναι εκείνοι οι
οποίοι γνωρίζουν τον Κίερκεγκωρ ως ερmicroηνευτή της Αγίας Γραφής
Καθώς είναι γνωστό από την προσέγγιση την οποία κάνει ένας ερmicroηνευτής
στην Αγία Γραφή γίνεται φανερή και η θεολογία του 1 Έτσι θα έχουmicroε την
ευκαιρία στο έργο του αυτό το τελευταίο που είναι ερmicroηνευτικό να δούmicroε τον
Κίερκεγκωρ να microας γνωστοποιεί τις αποκρυσταλλωmicroένες2 απόψεις του για τον
Χριστό
Ένας ακόmicroα λόγος που κάνει απαραίτητη την microελέτη του έργου του είναι
το ότι ο Κιέρκεγκωρ είναι ο πρώτος βορειοευρωπαίος που καταδεικνύει το
αδιέξοδο του ∆ιαφωτισmicroού στη σχέση του microε το Χριστιανισmicroό Ο ∆ιαφωτισmicroός
τον κατήργησε καταντώντας τον έναν γεωγραφικό όρο τη Χριστιανοσύνη Έτσι
και εmicroείς οι Ορθόδοξοι στο βαθmicroό που επιτρέψαmicroε να επηρεασθούmicroε από τον
Ευσεβισmicroό της ∆ύσης συmicroβάλαmicroε στην αλλοίωση του Χριστιανισmicroού και
γίναmicroε κατ όνοmicroα Χριστιανοί και δίκαια microας ρωτούν κατά πόσο η καταγραφή
του θρησκεύmicroατός microας στην ταυτότητα ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα
1 Πρβλ Σ Αγουρίδη Ερmicroηνευτική των Ιερών Κειmicroένων ΟΕ∆Β Αθήνα 1984 σελ 5- Τονιστέον ότι όπως θα γίνει φανερό και στη συνέχεια της Εισαγωγής ο Κίερκεγκωρ δε θέλησε να δηmicroιουργήσει δική του Ερmicroηνευτική microέθοδο Ακολούθησε microία διαλεκτική τακτική 2 Ο Κ στα έργα του microε το ψευδώνυmicroο Climacus (Philosophische Brocken =Φιλοσοφικά Ψιχία-Κοmicromicroάτια Abschlieszligende unwissenschaftliche Nachschrift =Τελικό microη επιστηmicroονικό υστερόγραφο) εκφράζει απόψεις διαφορετικές από αυτές του Αnti-Climacus Ο Anti-Climacus (Die Krankheit zum Tode= Η θανατηφόρος ασθένεια Einuumlbung im Christentum= Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό) είναι ο Χριστιανός που ασκείται ήδη ώστε να γίνει σωστός Χριστιανός
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
4
Επίλογος του microεταφραστή
Η σπουδαιότητα του βιβλίου αυτού βρίσκεται στο εξής οι περισσότεροι
από εκείνους που ήρθαν σε επαφή microε τον Κίερκεγκωρ τον θεωρούν φιλόσοφο
Λιγότεροι αναγνωρίζουν ότι ο Κίερκεγκωρ ανέπτυξε τη φιλοσοφία ως
εργαλείο στην υπηρεσία της Θεολογίας εργαλείο όχι για να αποδείξει κάτι
υπέρ του Χριστιανισmicroού αλλά για να αποδείξει ότι η λογική της διαφώτισης ο
∆ιαφωτισmicroός κατήργησε το Χριστιανισmicroό Ελάχιστοι όmicroως είναι εκείνοι οι
οποίοι γνωρίζουν τον Κίερκεγκωρ ως ερmicroηνευτή της Αγίας Γραφής
Καθώς είναι γνωστό από την προσέγγιση την οποία κάνει ένας ερmicroηνευτής
στην Αγία Γραφή γίνεται φανερή και η θεολογία του 1 Έτσι θα έχουmicroε την
ευκαιρία στο έργο του αυτό το τελευταίο που είναι ερmicroηνευτικό να δούmicroε τον
Κίερκεγκωρ να microας γνωστοποιεί τις αποκρυσταλλωmicroένες2 απόψεις του για τον
Χριστό
Ένας ακόmicroα λόγος που κάνει απαραίτητη την microελέτη του έργου του είναι
το ότι ο Κιέρκεγκωρ είναι ο πρώτος βορειοευρωπαίος που καταδεικνύει το
αδιέξοδο του ∆ιαφωτισmicroού στη σχέση του microε το Χριστιανισmicroό Ο ∆ιαφωτισmicroός
τον κατήργησε καταντώντας τον έναν γεωγραφικό όρο τη Χριστιανοσύνη Έτσι
και εmicroείς οι Ορθόδοξοι στο βαθmicroό που επιτρέψαmicroε να επηρεασθούmicroε από τον
Ευσεβισmicroό της ∆ύσης συmicroβάλαmicroε στην αλλοίωση του Χριστιανισmicroού και
γίναmicroε κατ όνοmicroα Χριστιανοί και δίκαια microας ρωτούν κατά πόσο η καταγραφή
του θρησκεύmicroατός microας στην ταυτότητα ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα
1 Πρβλ Σ Αγουρίδη Ερmicroηνευτική των Ιερών Κειmicroένων ΟΕ∆Β Αθήνα 1984 σελ 5- Τονιστέον ότι όπως θα γίνει φανερό και στη συνέχεια της Εισαγωγής ο Κίερκεγκωρ δε θέλησε να δηmicroιουργήσει δική του Ερmicroηνευτική microέθοδο Ακολούθησε microία διαλεκτική τακτική 2 Ο Κ στα έργα του microε το ψευδώνυmicroο Climacus (Philosophische Brocken =Φιλοσοφικά Ψιχία-Κοmicromicroάτια Abschlieszligende unwissenschaftliche Nachschrift =Τελικό microη επιστηmicroονικό υστερόγραφο) εκφράζει απόψεις διαφορετικές από αυτές του Αnti-Climacus Ο Anti-Climacus (Die Krankheit zum Tode= Η θανατηφόρος ασθένεια Einuumlbung im Christentum= Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό) είναι ο Χριστιανός που ασκείται ήδη ώστε να γίνει σωστός Χριστιανός
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
5
Σχετικά microε την ιστορία του βιβλίου όπως ήδη είναι γνωστό στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο Μιχαήλ Κίερκεγκωρ ο πατέρας του Ζοέρεν Κίερκεγκωρ3
στην παιδική του ηλικία είχε microια πολύ έντονη στιγmicroή στις σχέσεις του microε το Θεό
που τον συνόδεψε σrsquo όλη του τη ζωή Σε microια καταιγίδα στα βοσκοτόπια της
Γιουτλάνδης της ηπειρωτικής ∆ανίας όπου απασχολούνταν ως βοσκός ένιωσε
τη microοναξιά του σrsquo αυτό το καιρικό φαινόmicroενο που έmicroοιαζε microε το τέλος του
κόσmicroου σαν να τον εγκατέλειψε ο Θεός και αναφέρθηκε αρνητικά σrsquo Αυτόν τον
καταράστηκε Αργότερα η microοίρα του θέλησε να γίνει κληρονόmicroος ενός
microεγαλέmicroπορου θείου του στην Κοπεγχάγη Το γεγονός αυτό το ερmicroήνευσε σαν
σχέδιο του Θεού κατά τον τύπο του Ιώβ προκειmicroένου να τιmicroωρηθεί αργότερα
για την παιδική του συmicroπεριφορά Όταν άρχισε να χάνει ένα-ένα τα παιδιά του
θεώρησε ότι το θεϊκό σχέδιο έmicroπαινε σε εφαρmicroογή Ανάλογη ήταν γενικά και η
ζωή του Πάντα microελαγχολικός και ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στα παιδιά του
Σηmicroασία για το βιβλίο microας έχει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ είχε ως πνευmicroατικό ως
εξοmicroολόγο του τον Ι Μίνστερ ο οποίος αργότερα έγινε Eπίσκοπος στην
Κοπεγχάγη4 Ο Ζοέρεν Κίερκεγκωρ κρατούσε στα συρτάρια του επί τέσσερα
χρόνια τα χειρόγραφα του βιβλίου αυτού το οποίο πραγmicroατευόmicroαστε και το
λόγο τον microαθαίνουmicroε από τον ίδιο Τον είπε στον Επίσκοπο Μίνστερ όταν τον
συνάντησε Περίmicroενα να πεθάνει ένας από τους δύο microας πριν δοθούν τα
χειρόγραφα αυτά για έκδοση Σε τι οφειλόταν ο δισταγmicroός του να εκδώσει το
βιβλίο του αυτό Εmicroφανής είναι ο σεβασmicroός του στον εξοmicroολόγο του πατέρα του
3 Ετυmicroολογικά Kirke-gaard σηmicroαίνει ο κήπος -τα χωράφια της Εκκλησίας Κατrsquo επέκταση το επίθετο Kirkegaard πήραν όλοι εκείνοι οι χωρικοί οι οποίοι ανήκον -κατοικούσαν και εργάζονταν και ζούσαν στα χωράφια του Πάστορα της Εκκλησίας της Ενορίας Το επίθετο του Soslashren Aaby -του συγγραφέα microας- έχει την ιδιαιτερότητα ότι κατrsquo εξαίρεση έχει ένα πρόσθετο e σrsquo αυτό (Ki-e-rke gaard) που δεν αιτιολογείται ούτε ιστορικά ούτε γραmicromicroατικά Kirkegaard σήmicroερα σηmicroαίνει Νεκροταφείο πράγmicroα το οποίο έγινε αρκετές φορές αιτία για πολλών ειδών παρεξηγήσεις Ως προς την ελληνική προφορά του ονόmicroατος η Σοφία Σκοπετέα η οποία ζει και εργάζεται στην Κοπεγχάγη και έχει ασχοληθεί και microεταφραστικά microε έργα του Κ το γράφει Σαῖρεν Κίρκεγκωρ Το S όmicroως κατrsquo επίδραση ίσως απrsquo τα Γερmicroανικά πριν από φωνήεν ακούγεται σαν το ελληνικό Ζ Εποmicroένως η ελληνική προφορά του είναι Ζαῖρεν Στο επίθετο ακούγεται ελαφρά και το πρόσθετο ε Στο τέλος του επιθέτου το ρ όπως σrsquo όλες τις λέξεις που λήγουν σε ρ ακούγεται σαν το γαλλικό ρ δηλ γ δηλ Ζαῖρεν Κίερκεγκωγ Τέλος για να ολοκληρώσουmicroε το θέmicroα του ονόmicroατός του στην καθοmicroιλούmicroενη δανέζικη η έκφραση αγανάκτησης For Soslashren σηmicroαίνει κάτι σαν το δικό microας άϊ στην οργή Γενικά το Soslashren σαν όνοmicroα είναι πολύ διαδεδοmicroένο πολύ κοινό 4 Ο Jakob Peter Mynster έγινε το 1828 πρωθιερέας και ιεροκήρυκας των Βασιλικών Ανακτόρων κατόπιν δε το 1834 επίσκοπος του νησιού Seeland στο οποίο βρίσκεται και η Κοπεγχάγη Πέθανε στις 30 Ιανουαρίου 1854 Τον διαδέχθηκε στο αξίωmicroα ο Martensen
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
6
Σαφώς επίσης έτρεφε σεβασmicroό στο πρόσωπό του επειδή δεν ήταν τυχαίος
Επίσκοπος Πρόκειται όmicroως και περί θεολογικής διαφοροποίησεώς του από τα
προτεσταντικά παραδεδοmicroένα Ποια ήταν όmicroως αυτά
Σχετικά microε το θέmicroα του βιβλίου
Τι είναι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό Είναι microια δυνατότητα εφαρmicroογής
του Χριστιανισmicroού Πρόκειται για microια βασική συmicroπεριφορά microια αναmicroονή
(προσδοκώ ανάστασιν νεκρών) -αν επιτρεπόταν να ερmicroηνεύσουmicroε κατrsquo αυτόν
τον τρόπο το νόηmicroα της πολυχρησιmicroοποιηmicroένης λέξης ύπαρξη- του
Χριστιανού δηλ microια απαίτηση του Χριστιανισmicroού σχετικά microε τη δυνατότητα
εφαρmicroογής του στη ζωή microε κατηγορηmicroατικό τρόπο και όχι microια λίγο ή
περισσότερο πλήρη γνώση του Χριστιανισmicroού Το τελευταίο microπορούν να το
κατακτήσουν και οι ειδωλολάτρες ∆ε θέλει ο Κ να συντάξει ένα νέο βιβλίο
διδασκαλίας και πολύ περισσότερο microια Κατηχητική Με άλλα λόγια δε θέλησε
τόσο να γράψει για το τι είναι Χριστιανισmicroός όσο για το πώς βιώνεται και
εφαρmicroόζεται
Πρόκειται για ένα φωτισmicroό της χριστιανικής ψυχής και όχι για ένα
πρόβληmicroα ή θέmicroα το οποίο θα microπορούσε κανείς να το εmicroπεδώσει καθαρά
διανοητικά
Ο Χριστιανισmicroός είναι γιrsquo αυτόν ένα ιστορικό ζήτηmicroα που απαιτεί και από
το Χριστιανό microια προσωπική επίδοση στους αγώνες του Επιπρόσθετα κατά τον
Κ είναι αδιάφορο το τι είναι ο Χριστιανός και το πού διαmicroένει όmicroως απαιτείται
microια ολοκληρωτική και αποκλειστική στράτευσή του
Θέλει να microεταmicroορφώσει τον άνθρωπο αυτόν που θεωρείται Χριστιανός και
συνυπολογίζεται microε τους Χριστιανούς θέλει να τον κάνει να ασκήσει να
αναπτύξει microια βασική συmicroπεριφορά η οποία τον microεταβάλλει σε αληθινό
Χριστιανό
Τα βασικά microέρη του βιβλίου γράφτηκαν το έτος 1848 έτος ανάφλεξης των
πολιτικών επαναστατικών κυmicroάτων-κινηmicroάτων εναντίον του κατεστηmicroένου στην
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
7
Ευρώπη Ταυτόχρονα είναι το έτος κατά το οποίο εξέδωσαν ο Μαρξ και ο
Εγκελς το κοmicromicroουνιστικό microανιφέστο τους το οποίο microεταφράστηκε και στα
δανέζικα Ο Κ γνώριζε ορισmicroένες πηγές του microαρξισmicroού -προ πάντων τον
Φόιερmicroπαχ και τον Εγελο αλλά είχε και τροmicroερή όσφρηση για όλα όσα
συνέβαιναν γύρω του Ετσι η Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό φαίνεται να είναι
ένα αντι-microανιφέστο το οποίο εισάγει microια άλλη τάξη πραγmicroάτων ευαγγελίζεται
microια άλλη πραγmicroατικότητα απαιτεί microια άλλη απόφαση Εξωτερικά τα δύο
microανιφέστα έχουν microια σειρά από κοινά σηmicroεία Μια αυστηρή ανάλυση της
αστικοποιηmicroένης Χριστιανοσύνης και microια ριζική κλήτευση για αγώνα η καθεmicroιά
φυσικά microε διαφορετικό στόχο Όmicroως και προ πάντων ο Κ δεν έγραφε για
όλους για το πλήθος για το σύνολο Αντίθετα γράφοντας στόχευε στον ένα και
microόνο5 τον χωριστό τον microεmicroονωmicroένο που microε ευγνωmicroοσύνη ονόmicroαζε
αναγνώστη του
Όταν κοιτάει κανείς τα γραπτά του Κ από ιστορικό πρίσmicroα το πρίσmicroα της
εποχής του αυτά βρίσκονται φυσικά καθώς στην ευρωπαϊκή επικαιρότητα
δέσποζαν η απόλυτη φιλοσοφία του Εγέλου και η φιλελεύθερη θεολογία σε
δεύτερο πλάνο Απέναντι σrsquo αυτά και προκειmicroένου να θέσει σε ισχύ την απόλυτη
και αυστηρή απαίτηση της χριστιανικής πίστης η οποία τοποθετείται microαζί microε το
παράδοξο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού αντέταξε την αποφασιστική πρόθεσή
του να κάνει αντίπραξη στην εισβολή της microοντέρνας ειδωλολατρίας ∆εν
υπάρχει ούτε στον ουρανό ούτε στη γη ούτε στα τάρταρα ούτε στην
παραπλάνηση της πλέον ευφάνταστης σκέψης η πιθανότητα microιας -microιλώντας
ανθρώπινα- περισσότερο παράφρονης σύνθεσης
Το ψευδώνυmicroό του είναι χαρακτηριστικό έναντι του Ιωάννη της
Κλίmicroακος των Φιλοσοφικών Ψιχίων και του Τελικού microη επιστηmicroονικού
υστερόγραφου εmicroφανίζεται ο Ιωάννης της αντί- Κλίmicroακος Πρόκειται για τη
5 Στο εξής τον Enkelte (δανέζ) Einzelne (γερmicroαν) = χωριστός microεmicroονωmicroένος θα τον αναφέροmicroε ως τον
ένα και microόνο Με την έννοια ότι ο κάθε ένας άνθρωπος είναι microοναδικός και ανεπανάληπτος αλλά και microοναδικός τελικά υπεύθυνος για την αυτοπραγmicroάτωσή του όπως υπεύθυνος και στη microέλλουσα κρίση Ο ΝΑ Νησιώτης (Υπαρξισmicroός και Χριστιανική Πίστις βrsquo έκδοσις Αθήναι 1969 σελ 296 υποσηmicro 3) microεταφράζει τον Einzelne Ο Είς και microόνος
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
8
θέση απόφαση εναντίον της φιλοσοφίας εναντίον της λογικής του
διαφωτισmicroού εναντίον της σκέψης που ολοκληρώνει το σύστηmicroα Θεού και
κόσmicroου πρόκειται για την εξάσκηση της χριστιανικής ύπαρξης
Η Χριστιανοσύνη στην πάροδο του χρόνου κατήργησε το Χριστιανισmicroό
Παρουσιάστηκε ένα ερώτηmicroα στα Φιλοσοφικά Ψιχία για ένα ιστορικό
γεγονός τη γέννηση του Χριστού γεγονός το οποίο ποτέ δε χάνεται δεν
εξαφανίζεται δεν απορροφάται εξ ίσου και όmicroοια microέσα στο σύνολο των
γεγονότων του παρελθόντος ή σrsquo όποιο χρονικό το οποίο ακολουθεί Αυτό
συmicroβαίνει διότι σηmicroαίνει την είσοδο του αιωνίου microέσα στο χρόνο ότι δηλ ο
Θεός έγινε άνθρωπος Αυτή η φιλοσοφικά άλυτη αυτή η ασύλληπτη για τη
λογική αντίφαση γίνεται για την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ερώτηmicroα
αποφασιστικής σηmicroασίας Μαζί του εmicroφανίζονται ιστορικοφιλοσοφικά και
ιστορικοθεολογικά ερωτήmicroατα που microόνον στην πίστη microπορούν να βρουν microια
απάντηση Ως εκ τούτου ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος δίνει την απάντησή του microε
το Απόλυτα Παράδοξο είναι επίπονο να ρωτάς για το πώς είναι δυνατό ο Θεός
να έγινε ο Υιός του ανθρώπου Συνέβη Η χρονική στιγmicroή της γέννησης και της
ζωής του βρίσκεται ιστορικά σε συγκεκριmicroένο ακριβώς σηmicroείο και ο θάνατός
Του επί Ποντίου Πιλάτου συmicroπεριλήφθηκε στο ντοκουmicroέντο της πίστεως για
όλους τους αιώνες Ως εκ τούτου κανείς δεν microπορεί να προσπεράσει αυτό το
παράδοξο εάν θέλει να γίνει Χριστιανός Οι συλλογισmicroοί του Κ συνδέονται microε
το χωρίο του Ματθ 1128 ∆εῦτε πρός microε πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ
πεφορτισmicroένοι κἀγὼ ἀναπαύσω ὑmicroᾶς Ποια αξία έχει αυτή η πρόσκληση
Εξέπεσε προ πολλού Είναι microια πρόταση της λογοτεχνίας ή ένα ευσεβές ρητό Η
απάντηση είναι δυνατόν να δοθεί microόνον όταν έχει κανείς προηγουmicroένως ρωτήσει
ποιος είναι αυτός που microας προσκαλεί Η ερώτηση αυτή προκαλεί microιαν αλυσίδα
νέων ερωτήσεων Μπορεί κανείς να αποκοmicroίσει από την ιστορία κάτι το
γνωστικό σχετικά microε αυτόν που προσκαλεί Μπορεί κανείς να αποδείξει από την
ιστορία ότι αυτός που προσκαλεί ήταν Θεός Είναι οι ιστορικές συνέπειες της
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
9
πραγmicroατικότητας της ιστορικής ζωής Του σπουδαιότερες από τη ζωή Του Είναι
οι βασικές ερωτήσεις οι οποίες τίθενται και στο πρώτο microέρος αυτού του βιβλίου
Το αποτέλεσmicroα των συλλογισmicroών του είναι Η Χριστιανοσύνη στην
πορεία της ιστορίας κατήργησε το Χριστιανισmicroό Εποmicroένως το καθήκον
σήmicroερα είναι να οδηγηθεί ο Χριστιανισmicroός και πάλι στη Χριστιανοσύνη ∆ιότι η
Χριστιανοσύνη έγινε πλέον ένας γεωγραφικός όρος
Τοποθετούmicroεθα πέρα από το παράδοξο του χαρακτήρα της ενανθρώπισης
του Θεού microε αποτέλεσmicroα η απόφαση της πίστης microας να έχει αντικατασταθεί microε
ένα ποσοτικό ορισmicroό ο Χριστός ως χρονική παρουσία στην ιστορική πορεία της
παγκόσmicroιας ιστορίας αντικαταστάθηκε από to ante στο post από αιώνιο σε
ιστορικό -χρονικό γεγονός Σαν να microπορούσε το Απόλυτο να διαφυλαχθεί από
την πτώση του microόνον microέσω της ανάmicroνησης Τι microεγάλη απάτη Έναντι του
Απολύτου υπάρχει microόνον ένας χρόνος Το παρόν Για όποιον δε ζει στο παρόν microε
το Απόλυτο γιrsquo αυτόν Αυτό δεν υπάρχει καν Το παρελθόν δεν είναι
πραγmicroατικότητα για εmicroένα microόνον το ταυτόχρονο είναι πραγmicroατικότητα για
εmicroένα Εκείνο microε το οποίο είσαι ταυτόχρονος είναι πραγmicroατικότητα για εσένα
Και κατrsquo αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος microπορεί microόνον microε τη στιγmicroή που ζει να
είναι ταυτόχρονος -αλλά τότε microόνον microε έναν άλλον microε τη ζωή του Χριστού πάνω
στη γη (Samtidhed med Christus6) Τούτο διότι η ζωή του Χριστού πάνω στην
γη δηλ η Ιερά Ιστορία βρίσκεται εντελώς microόνη καθότι αυτή βρίσκεται εκτός
της ιστορίας Η αποφασιστική απαίτηση εποmicroένως για το Χριστιανό είναι η
βίωση του Χριστού στο παρόν Η απώλεια αυτής της παροντικής βίωσης του
Χριστού είναι το βασικό άλγος της Χριστιανοσύνης Ως εκ τούτου εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει εξάσκηση στην παροντική βίωση του Χριστού
Ταυτόχρονος ακόλουθος του Χριστού γίνεται κανείς όχι microε την
αποστασιοποίηση των αιώνων αλλά microέσα στην αmicroεσότητα του παρόντος και της
παρουσίας Του Η ουσία του Χριστιανισmicroού δε συλλαmicroβάνεται microε τους όρους της
6 Ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microε τον Χριστό Το δαν Samtidhed και το γερmicro Gleichzeitigkeit
αποδίδονται πιο εύστοχα στα ελληνικά microε περίφραση Αλλιώς θα έπρεπε να αποδοθεί microε το αδόκιmicroο laquordquoταυτοχρονισmicroόςrdquo microε τον Χριστό
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
10
γενικής πολιτισmicroικής και θεωρητικής ιστορίας διότι η Ιερά Ιστορία λαmicroβάνει
χώρα σε microια άλλη διάσταση πέραν του χώρου και του χρόνου και εν τούτοις
εδώ και τώρα
Το Απόλυτα παράδοξο η Σχέση Προσώπων και το Inkognito του
Θεανθρώπου
Το επόmicroενο ζητούmicroενο είναι το κατά πόσον ο αναγνώστης είναι έτοιmicroος να
περάσει ένα συγκεκριmicroένο όριο microια ζώνη microια γραmicromicroή όπου microε βεβαιότητα θα
βίωνε ένα σεισmicroό Πρόκειται για τη σύγκρουση της αιωνιότητας microε το χρόνο Το
να αντέξει κανείς κάτι τέτοιο δεν είναι υπόθεση του καθενός Παρόλα αυτά το
βίωmicroα αυτό η δοκιmicroή αυτή δε χαρίζεται Και όλοι microας πρέπει για να microπορέσουmicroε
να περάσουmicroε microε επιτυχία αυτή τη δοκιmicroή να θελήσουmicroε να βοηθηθούmicroε από το
Θεό Η εξάσκηση στη βίωση του παρόντος microε το Χριστό ακολουθεί σαν microια
πράξη αυτο(καθ)ορισmicroού και αυτοδιαπαιδαγώγησης την κατάσταση που οδηγεί
στη λήψη της απόφασης αν θα σκανδαλισθεί κανείς ή θα πιστέψει στο απέναντι
ευρισκόmicroενο δηλ microε την ένωση Θεού και του ενός και microόνον ανθρώπου
Αυτήν την τόσο απερίγραπτα αντιφάσκουσα ενότητα ονοmicroάζει ο Κ το απόλυτο
Παράδοξο7
Η εξάσκηση είναι αποτέλεσmicroα εποmicroένως όχι όπως γίνεται στα άλλα
αναπτυξιακά στάδια πάνω σε προϊόντα microόρφωσης και αντικείmicroενα διδασκαλίας
αλλά καθαρά προσωπικών σχέσεων ενέργειας σε microία σχέση προσωπικότητας η
οποία είναι προϊόν ανάπτυξης microιας ιστορικής κατάστασης και απαιτεί microια
ελεύθερη προσωπική απόφαση Να ζεις ταυτόχρονα το παρόν microε το Χριστό
σηmicroαίνει να προσπεράσεις τον ουσιαστικό σκανδαλισmicroό ο οποίος έγκειται στο
ότι ένας άνθρωπος ο Χριστός microιλάει και ενεργεί ως Θεός χαρακτηρίζεται ως
Θεός και ταυτόχρονα είναι ταπεινής καταγωγής φτωχός και πάσχων είναι
αδύναmicroος Εξάσκηση σrsquo αυτή την ταυτόχρονη βίωση του παρόντος σηmicroαίνει να
7 Das ist des Denkens das groumlszligte Paradox etwas entdecken zu wollen was selbst nicht entdeckt werden will
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
11
καταντήσεις να βρεθείς ο ίδιος στην αντίφαση γιατί ο σκανδαλισmicroός σχετίζεται
είτε microε το Χριστό είτε microε το ότι είσαι Χριστιανός
Η ιδιαιτερότητα αυτής της κατάστασης στην οποία πρέπει να
ακολουθήσει η εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό χαρακτηρίζεται από την αδυναmicroία
microιας άmicroεσης microετάδοσης Προκειmicroένου να διασφαλίζει την ελευθερία της
απόφασης του ανθρώπου ο Υιός του Θεού δεν εκφράζει άmicroεσα και microε ευκρίνεια
την Θεότητα του αλλά την κρύβει πίσω απ το Σηmicroείο-Σηmicroάδι της Αντίφασης
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος το ονοmicroάζει το Inkognito του Θεανθρώπου του
οποίου η παιδαγωγική σοβαρότητα ευρίσκει την έκφρασή της στο ότι αυτή η
απόκρυψη-υπόθαλψη είναι ταυτόχρονα το microυστικό του πάθους Του Ο Υιός του
ανθρώπου συνδέεται ο ίδιος κατά τέτοιον τρόπο microε αποτέλεσmicroα να αισθάνεται
θεϊκά συνδεδεmicroένος Τούτο δε διότι microόνον έτσι διασφαλίζει την προσωπική
ελευθερία του ανθρώπου Αυτή η αναγνώριση της προσωπικής αξιοπρέπειας του
ανθρώπου προϋποθέτει το Inkognito και microεταφράζει όλη την απ αυτόν
γινόmicroενη microετάδοση κατά έmicromicroεσο τρόπο ∆ιότι βέβαια δεν πρόκειται για την
αποδοχή microιας διδασκαλίας την κατανόηση microιας φιλοσοφίας αλλά για την
πραγmicroάτωση microιας ύπαρξης
Η microετάδοση της υπαρκτότητας απαιτεί έναν παραλήπτη της microετάδοσης
ο οποίος την microετάδοση αυτή τη διπλασιάζει microε την έννοια ότι αυτός όχι microόνον τη
δίδει από microόνος του microε το ότι αυτός όχι microόνον τη διδάσκει ή την ευαγγελίζεται
αλλά την αναπαριστά ο ίδιος και σ αυτό που αυτός καταλαβαίνει υπάρχει Ο
Κίερκεγκωρ επανειληmicromicroένα διασαφηνίζει και καθορίζει επακριβώς αυτή την
κατάσταση των πραγmicroάτων Την Αλήθεια του Χριστιανισmicroού δεν microπορεί να
αποδείξει κανείς άmicroεσα και δε θα microπορούσε αυτή να αποδειχθεί microέσω της
ιστορίας rdquoΜιλώντας ανθρώπιναrdquo microας την χρωστάει ο ίδιος ο Χριστός αυτήν την
απόδειξη ∆ε θα πρέπει κανείς να το κατανοεί αυτό σε αντίθεση προς την
Οmicroολογία Πίστεως της Καθολικής Συνόδου του Τριδέντου (ή Τρέντου 1545-
1563) ή άλλων εκδηλώσεων της Χριστιανοσύνης περί του βαθmicroού αληθείας της
χριστιανικής ιστορίας Ο microεγάλος ∆ανός microιλάει για υπαρξιακή αλήθεια και
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
12
αξιοπιστία Η χριστιανική ύπαρξη δεν είναι βέβαια το αποτέλεσmicroα ενός λογικού
συmicroπεράσmicroατος αλλά η συνέπεια προσωπικής αποφασιστικότητας Τούτο συν-
εξαρτάται microε το ερώτηmicroα της Αλήθειας πώς αυτή θα τεθεί και microε την οποία
εmicroείς θα ασχοληθούmicroε έχοντας υπόψη το τρίτο microέρος του βιβλίου
Η θέση του Κίερκεγκωρ για την αδυναmicroία της άmicroεσης microετάδοσης
βρίσκεται στο φόντο microιας microακράς και βαθιάς microελέτης του γενικά για τη
δυνατότητα της microετάδοσης Κατά το έτος 1847 σχεδίασε microαθήmicroατα για τη
∆ιαλεκτική της ηθικής και ηθικο-θρησκευτικής microετάδοσης στα οποία καθαρά
σκιαγραφείται αυτό που τώρα στην Εξάσκηση έρχεται συνεπώς να
εκτελεστεί Μπορείς να microεταδόσεις γνώσεις όλων των ειδών αλλά η microετάδοση
του ηθικο-θρησκευτικού δύνασθαι απαιτεί περισσότερα Εφόσον σύmicroφωνα microrsquo
αυτό microια γνώση πρέπει να microεταδοθεί προκειmicroένου να δώσουmicroε γενικά microια
έννοια περί αυτής περί τίνος πρόκειται microπορεί αυτή να microεταδοθεί άmicroεσα Όmicroως
την ηθική και θρησκευτική πράξη στην ηθική και θρησκευτική κατάσταση δε
microπορείς ποτέ να τη microεταδώσεις άmicroεσα διότι αυτό έχει για προϋπόθεση το
ελεύθερο το προσωπικό Ναι την υποκειmicroενικότητα Ενισχυmicroένο τούτο ισχύει
για την αποδοχή και πραγmicroατοποίηση του Χριστιανισmicroού Πρέπει να διδάξεις και
να ευαγγελιστείς τον Χριστιανισmicroό όmicroως αυτό είναι microόνον ένα πρώτο το κατrsquo
αρχάς Η κύρια άσκηση συνίσταται στο να microεταδώσεις τη ζωή του
Χριστιανισmicroού και τούτο microπορείς να το κάνεις microόνον έmicromicroεσα διότι η πράξη της
πίστης είναι microια προσωπική πράξη και microεταmicroορφώνει το πρόσωπο
Ο Κίερκεγκωρ ασχολήθηκε λεπτοmicroερώς microε το είδος του έργου στο οποίο
παιδαγωγοί και ιερείς θα microπορούσαν να συνεισφέρουν Με αρνητικό τρόπο το
οδήγησε στη συνέχεια σε κριτική του συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος
Από την εποχή του Ζ Κίερκεγκωρ υπάρχει ένα microεθοδολογικό πρόβληmicroα του
κηρύγmicroατος που ταυτόχρονα είναι ένα θεολογικό πρόβληmicroα πόσο microακριά
πηγαίνει η αυθεντία και η δοσmicroένη στον ιεροκήρυκα εξουσία ποια microέσα microπορεί
να χρησιmicroοποιήσει ώστε να παράσχει έmicroφαση στο κήρυγmicroά του Κατέστησε
σαφές ότι όλα τα υποκειmicroενικά microέσα που εmicroείς σήmicroερα υπό την έννοια των
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
13
δυνάmicroεων υποβολής θα microπορούσαmicroε να συγκεντρώσουmicroε-να ανακεφαλαιώ-
σουmicroε δεν είναι επιτρεπτά Επισήmicroανε επίσης τον ενδοιασmicroό για τεχνικά microέσα
προ πάντων όmicroως απέρριψε microε την επίκληση της φαντασmicroαγορικής ιστορίας του
Χριστιανισmicroού το να συλλέγονται αποδεικτικά microέσα για την αξιοπιστία και το
αξιοθαύmicroαστό τους Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δεν προσφέρει κανείς υπηρεσία στο
Χριστιανισmicroό αλλά microε την πάροδο του χρόνου τον καταργεί
Κατά συνέπεια σε όλη τη φιλοπονία όπως επίσης και τη ευαρέσκεια σε
ορισmicroένες παραδόσεις microέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας-Χριστιανισmicroού
ασκήθηκε εκ microέρους του microια έντονη κριτική Μετάδοση πίστεως δε σηmicroαίνει microια
αντικειmicroενική τοποθέτηση εκβιασmicroό κριτικής και αναγνώρισης Μετάδοση
πίστεως δε σηmicroαίνει να χαρίζεις ησυχία και συmicroφιλίωση microε τα πεπραγmicroένα του
ακροατή αλλά να θέτεις τον υποκειmicroενισmicroό στη διαρκή απόφαση υπέρ ή κατά
του Χριστού σε πλαίσια ελευθερίας να φέρνεις έναν άνθρωπο στο να αντέξει την
Αντίφαση η οποία έγκειται αφrsquo ενός στην ιστορική πραγmicroατικότητα ότι ο Υιός
του Θεού έλαβε τη φύση ενός και microόνου ανθρώπου ώστε να γίνει το ίδιο microε τον
ταπεινότερο και αφrsquo ετέρου ότι είναι δεδοmicroένο να τοποθετηθεί microε τον ιστορικό
Ιησού σήmicroερα τώρα στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος
δηλ να ριχτεί στην εκλογή microεταξύ Σκανδαλισmicroού και Πίστεως Αυτός θα ήταν ο
δρόmicroος για να εξασκήσει το Χριστιανισmicroό
Εκκλησία Ecclesia-passionis
Εδώ θα microπορούσε να ισχύσει microια κριτική που επανειληmicromicroένα έγινε στον
Κίερκεγκωρ ότι ο microεγάλος ∆ανός δεν είχε καmicroιά αποφασιστική Θέση-Εικόνα της
φύσης της Εκκλησίας Βεβαιότατα ο Κίερκεγκωρ στον αγώνα του εναντίον της
δανέζικης κρατικής Εκκλησίας από την άποψη της εξωτερικής εικόνας της
εmicroφάνισής της τελικά την διαζεύχθηκε και υπό την έννοια της Εξάσκησης
στο Χριστιανισmicroό δεν την αντιλαmicroβάνεται ως τη συναρίθmicroηση σε ένα σύλλογο
φορολογουmicroένων Ως προς το τελευταίο θα microπορούσε να του δώσει κανείς δίκιο
εάν σκεφθεί ότι κατά την εποχή του απουσίαζε σε microεγάλο βαθmicroό η
θεmicroελιωδέστερη προϋπόθεση για την Εκκλησία ως καθιδρύmicroατος του Ιησού
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
14
Τούτο δε διότι απουσίαζε από αυτήν όχι microόνον η ίδια η Εκκλησία αλλά προ
πάντων η πίστη στον Ιησού Χριστό ο οποίος την κουβαλάει Όmicroως και η χρήση
της γλώσσας που κάνει θα έπρεπε να microας καταστήσει προσεκτικούς επειδή δεν
επιτέθηκε ο ίδιος ποτέ κατά της Εκκλησίας ως τέτοιας ως καθιδρύmicroατος αλλά
εναντίον της Χριστιανοσύνης γενικά (Schein-Christianismus = του κατrsquo
επίφασιν Χριστιανισmicroού του φαινοmicroενικού Χριστιανισmicroού) ∆ιότι η Εκκλησία
σίγουρα δεν είναι microόνον ένα αντικειmicroενικό δεδοmicroένο το οποίο θα βρισκόταν
αποκλειστικά έναντι των Χριστιανών Η Εκκλησία θέλει να είναι ζωντανή microέσα
στην πίστη προϋποθέτει τη χριστιανική ύπαρξη του καθενός ή τη συ-σχετίζει
ουσιαστικά microε τη δική της ύπαρξη και τούτο ισχύει επίσης για την υψηλότερη
έννοια του Corpus Christi mysticum Το σώmicroα ζει και στα microέλη του και επειδή
εδώ σώmicroα και microέλος δεν είναι microόνον εργαλεία αλλά θα πρέπει να θεωρηθούν
ψυχές προσώπων δεν περιορίζονται ούτε τα microέλη σε λειτουργικά καθήκοντα
Είναι προσωπική πραγmicroατικότητα του σώmicroατος Εποmicroένως υπάρχει και microια
υποκειmicroενική πλευρά της έννοιας Εκκλησία ο καθένας Χριστιανός πρέπει να
συmicro-βιώνει τη ζωή του σώmicroατος σε ελεύθερη πράξη στο Ναι της Πίστης και
αυτό το γεγονός αυτό το συmicroβάν απαιτεί microια καθαρότητα της
υποκειmicroενικότητας Ως εκ τούτου για να είναι ένα microέλος της Εκκλησίας έγκυρο
πρέπει προηγουmicroένως να έχει καλυφθεί η προϋπόθεση της Πίστης Χριστιανική
ύπαρξη ως συmicroπαράταξη ως συστράτευση στην Εκκλησία σηmicroαίνει εποmicroένως
να ζει τη ζωή του Θεανθρώπου στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος που δε
βιώθηκε κάπου και κάποτε αλλά ιστορικά σε ένα microονοσήmicroαντο σηmicroείο τοmicroής
του χρόνου και της αιωνιότητας δηλαδή κάποτε πριν σήmicroερα και αύριο Ως
ανακεφαλαίωση των παραπάνω Ιστορία της Σωτηρίας ως ιστορία και της
Εκκλησίας σηmicroαίνει το συmicroβάν της Σωτηρίας από την Αιωνιότητα microέσω των
χρόνων προς την Αιωνιότητα Ο Χριστιανός στέκεται σrsquo αυτό το γεγονός ως
άνθρωπος περαστικός στο χρόνο που καταλήγει πάνω από την εξάσκηση της
ακολουθίας του Χριστού microέσω της ζωής Του των παθών και του θανάτου στην
Ανάσταση της αιώνιας ζωής Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό ταυτόχρονα επίσης
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
15
ως απαραίτητος όρος ζωντανής συmicromicroετοχής στα microέλη της στην Εκκλησία
σηmicroαίνει εποmicroένως τη θερmicroή και κατrsquo επανάληψη ανανεωmicroένη εσωτερίκευση
αυτής της πράξης στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος να
πιστεύεις στον ιστορικό Ιησού
Παρόλα αυτά microένει τουλάχιστον στην πολεmicroική που του ασκήθηκε για το
βιβλίο του αυτό της Εξάσκησης ανοικτό ένα θέmicroα κατά πόσον δηλ ο
Κίερκεγκωρ θέλει να ισχυρισθεί ότι στο πέρασmicroα των αιώνων είχε χαθεί εντελώς
η ταυτόχρονη βίωση του Ιησού στο παρόν Τότε δε θα είχε βέβαια υπάρξει ούτε
και η ιστορική πραγmicroατικότητα της Εκκλησίας Από πολλά έργα του εξάγεται
αλλά και ονοmicroαστικά αναφέρεται στις σηmicroειώσεις των επιστηmicroονικών
ηmicroερολογίων του ότι ήταν εναντίον microιας τέτοιας τοποθέτησης Η έντονη
κριτική του Κίερκεγκωρ κατευθυνόταν ενάντια στην κατάσταση της
Χριστιανοσύνης της εποχής του όχι όmicroως ενάντια στην ιστορία της
Χριστιανοσύνης στην ολότητά της Βέβαια βλέπει την ιστορία του
Χριστιανισmicroού κυρίως microόνον ως ιστορία χωριστών microεmicroονωmicroένων8 Χριστιανών
(ίσως ως το δικό microας ιερό λείmicromicroα) οι οποίοι οmicroολόγησαν στην ακολουθία του
Χριστού στην κατάσταση της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος τους Αλλά δε
θα πρέπει να εξάγει από αυτό κανείς το συmicroπέρασmicroα ότι αυτή η κοινότητα θα
έπρεπε να εννοηθεί ως σύνολο αποmicroονωmicroένα στεκόmicroενων προσωπικοτήτων
Τούτο θα σήmicroαινε παράβλεψη του ποιοτικού ορισmicroού της ταυτόχρονης βίωσης
του παρόντος η οποία βέβαια προωθεί microια σχέση των Χριστιανών microεταξύ τους
ως προς τη σχέση τους microε το Χριστό όχι του ενός δίπλα στον άλλο αλλά του
ενός microε τον άλλο (η σχέση που λέmicroε εmicroείς στην Οικουmicroενικότητα)
Τι είναι Αλήθεια
Κανένας άνθρωπος εκτός από τον Χριστό δεν είναι η Αλήθεια (σελ 225)
8 Πληθυντικός του rdquoενός και microόνουrdquo στα ελληνικά γραmicromicroατικά δεν υπάρχει προκειmicroένου να βοηθηθεί η
έννοια του δανέζικου όρου rdquoEnkelterdquo και γερmicroανικού rdquoEinzelnerdquo και να microην παρεξηγηθεί microια έκφραση που θα κάλυπτε περισσότερους του rdquoενός και microόνουrdquo
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
16
Ήδη σε ηλικία 27 ετών ο Κ έγραφε στον τόπο της διαφυγής του στον
τόπο των διακοπών του στο βόρειο άκρο του νησιού Ζιέλαντ στο Γκιλελάι Τι
άλλο είναι η Αλήθεια από microια ζωή για microια ιδέα
Πολλοί καταλογίζουν στον Κ microια υποκειmicroενικότητα πέρα από την
ατοmicroοκρατία και σαν παράδειγmicroα φέρνουν τις απόψεις του για την Αλήθεια
Χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσοχή όmicroως στις σκέψεις του πάνω στο θέmicroα
αυτό περί της Αλήθειας που παρατίθενται στο ανά χείρας βιβλίο και γίνεται
φανερό ότι στην ουσία οι απόψεις του δε διαφέρουν καθόλου απrsquo αυτό που
έγκριτοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι Θεολόγοι ονοmicroάζουν υποκειmicroενική
πραγmicroατικότητα
Πόσοι από τους δικούς microας ορθοδόξους πνευmicroατικούς ηγέτες δεν έφθασαν
στο πραγmicroατικά ακραίο σηmicroείο να περιορίζουν τον Παράδεισο στον αριθmicroό
microόνον των δικών τους οπαδών επειδή είδαν ότι ακόmicroα και οι Έλληνες είναι
microόνον κατrsquo όνοmicroα Χριστιανοί
Ποια είναι λοιπόν σrsquo αυτό το παιδαγωγικό φαινόmicroενο της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό η microεγάλη τελική εξέταση Σrsquo αυτή την ερώτηση απαντάει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στις επτά οmicroιλίες του τρίτου microέρους Τη συνοψίζει σε
microία πρόταση όποιος θέλει να γίνει Χριστιανός πρέπει να παραδοθεί στον
Χριστό διότι από το microεγαλείο του θα ελκύσει τους πάντες προς Αυτόν Αλλά
αυτή η πράξη της αυτοάσκησης είναι συνδεδεmicroένη microε microια προηγούmicroενη
αυτοδιαπαιδαγώγηση χωρίς την οποία δε microπορεί κανείς να γίνει Χριστιανός Ο
Κίερκεγκωρ επεκτείνει ερmicroηνευτικά το χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς πάντας ἑλκύσω πρός ἐmicroαυτόν (Ιωάν 12 32)
microέσω του ορισmicroού του στrsquo αλήθεια να ελκύσει πρός Αυτόν Ο Χριστός
εποmicroένως φέρνει την εξέλιξη της διαπαιδαγώγησης microόνον τότε σε πέρας όταν
προηγουmicroένως ο microαθητής έχει έρθει στην Αλήθεια Μrsquo αυτό υποδεικνύεται η
αναγκαιότητα ότι θα πρέπει να έχει έρθει κανείς πρώτα στον εαυτό του
Στο σηmicroείο αυτό πρέπει να δοθούν απαντήσεις σε δύο ερωτήmicroατα που
αφορούν την κατανόηση αυτής της πορείας Τι εννοεί ο Κίερκεγκωρ microε το
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
17
Εαυτό και τι σηmicroαίνει εδώ Αλήθεια Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση microας
οδηγεί στο microέσο της προβληmicroατικής της microοντέρνας υπαρξιστικής φιλοσοφίας
ένας εαυτός είναι ένας διπλασιασmicroός είναι Ελευθερία Ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος φέρνει ως παράδειγmicroα προς κατανόηση του θέmicroατος την εικόνα του
microαγνήτη Το ότι ο η το ελκυόmicroενο από το microαγνήτη δεν έχει καmicroιά επιλογή
πρέπει να είναι συνέπεια της δύναmicroης έλξης του microαγνήτη Ο άνθρωπος όmicroως
microπορεί να αντισταθεί σε κάθε έλξη είναι ελεύθερος microπορεί να διαλέξει Όταν
ένας άνθρωπος χωρίς να έχει την εmicroπειρία αυτής της ελευθερίας χωρίς τη
δυνατότητα της επιλογής έλκεται από οτιδήποτε τότε αυτή η έλξη δεν είναι η
σωστή διότι η Αλήθεια πάνω στον εαυτό είναι η Ελευθερία του Εάν κανείς
παρατηρούσε αυτήν την πρόταση καθrsquo εαυτή θα microπορούσε να πει ότι προέρχεται
απrsquo ευθείας από ένα έργο του Σαρτρ (lrsquo homme est liberteacute) Μόνον όταν πρώτα
έχει κατανοήσει κανείς το βάθος αυτής της Ελευθερίας microέσω του οποίου βάθους
η διαλεκτική της Ελευθερίας λαmicroβάνει την κύρια έντασή της ότι δηλ ο Θεός
είναι η απόλυτη Ελευθερία και ότι η Ελευθερία του ανθρώπου γνωρίζει εξ αυτού
τούτου τον ποιοτικό ορισmicroό της τότε microπορεί να κρίνει κανείς τη διαφορά και το
βαθmicroό της απόστασης microεταξύ του Κίερκεγκωρ και των microοντέρνων υπαρξιστών
φιλοσόφων Ο άνθρωπος είναι ελευθερία -πρέπει να είναι ελεύθερος και είναι
ελεύθερος για να microπορέσει να βρει microια ποιοτική σχέση προς το Θεό Εξάσκηση
στο Χριστιανισmicroό σηmicroαίνει να συγκατατεθείς στο Θεό ελεύθερα Γιrsquo αυτό λέγει ο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος ότι ο Χριστός microόνον τότε ελκύει έναν άνθρωπο όταν
αυτός προηγουmicroένως έχει γίνει ελεύθερα ο εαυτός του Ο Χριστιανισmicroός
κατανοούmicroενος ως microια θρησκεία της ελευθερίας έχει ως τη microεγαλύτερή του
εξαγγελία την ακόλουθη Θέλει να ελκύσει τον άνθρωπο προς αυτόν Για να
microπορέσει όmicroως να τον ελκύσει στrsquo αλήθεια θέλει να τον ελκύσει microόνο ως
ελεύθερο ον και microάλιστα microέσα από microια επιλογή
Ο άνθρωπος στέκεται προς το Θεό σε microια προσωπική σχέση Αυτή είναι
η τάξη η οποία όmicroως δε γίνεται αντιληπτή microε οντολογικές κατηγορίες Η σχέση
αυτή στέκεται τότε στrsquo αλήθεια όταν διάφανα θεmicroελιώνεται σrsquo αυτόν που
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
18
νοmicroοθέτησε αυτή τη σχέση λέγει στο βιβλίο του Η προς θάνατον ασθένεια9
Από τη σχέση αυτής της έντασης microεταξύ προσώπου (ανθρώπου) και προσώπου
(Θεού) εξαρτάται κατά πόσον εmicroείς κατανοούmicroε το punctum saliens της
εξάσκησης στο Χριστιανισmicroό Ο προσωπικός άνθρωπος κατόπιν έχει να επιτύχει
την εσω-προσωπική διαλεκτική -εσωτερική διαλεκτική δηλ να έρθει στον εαυτό
του σrsquo αυτόν που ο Θεός πάντοτε είναι σrsquo αυτόν και γιrsquo αυτόν Μόνον σrsquo
αυτήν την αλήθεια της ύπαρξης εξ αυτού του λόγου και αιτίας θα microπορούν
άνθρωπος και Θεός να έρθουν ο ένας στον άλλον στην Ελευθερία Τίποτα άλλο
δε microπορεί να ελκύσει το πνεύmicroα προς αυτό παρά microόνο άλλο πνεύmicroα Η πράξη της
Εξάσκησης προϋποθέτει λοιπόν την ελεύθερη πλαστικότητα Μrsquo αυτό
αποmicroακρύνεται ο Κίερκεγκωρ από microεταβιβασmicroένες παραστάσεις της διδασκαλίας
της Χάριτος δια του οποίου ταυτόχρονα κάνει ξεκάθαρα τα σύνορα του
παιδαγωγού Η διαπαιδαγώγηση βλέπει τα όριά της στην ελευθερία του
ανθρώπου που είναι δεδοmicroένα microε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο
Η Χάρις ως παιδαγωγική δύναmicroη του Θεού ενεργεί ως εκ τούτου όχι
όπως microια φυσική βία Και αυτή πάλι δεν microπορεί επίσης ούτε να συνδεθεί microε
απλή φύση διότι πρέπει να προϋποθέσει το προσωπικό Ναι του εαυτού του
προσώπου Η Χάρις ενεργεί προσωπικά και οικοδοmicroεί πάνω στην ελευθερία του
ανθρώπου στrsquo αλήθεια και microέσω της προσωπικής απόφασης στην κατάσταση
της ταυτόχρονης βίωσης του παρόντος microε το Χριστό καταλήγει και φθάνει στον
υψηλότερο σχηmicroατισmicroό του εαυτού του ∆ηλ η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
Ο αναγνώστης δε θα πρέπει να δυσκολευτεί να το κατανοήσει Η Χάρις
προϋποθέτει την Ιερά Ιστορία και την ύπαρξη του ανθρώπου στην ταυτόχρονη
βίωση του παρόντος microε το Χριστό Η microεσαιωνική σκέψη διέκρινε βέβαια τη
Φύση από τον άνθρωπο αλλά χρησιmicroοποιούσε επίσης και την έννοια laquoΦύσηraquo σε
γενικότερη και περιεκτικότερη σηmicroασία Επειδή όmicroως όλη η ιστορία στέκεται
υπό την κρίση της αλήθειας και microόνον microία αλήθεια υπάρχει ο Χριστός γιrsquo αυτό
microπορεί κανείς σίγουρα να rsquoπει ότι η Χάρις προϋποθέτει την ιστορία
9 Ή αλλιώς rdquoΗ θανατηφόρος ασθένειαrdquo
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
19
Ετσι ερχόmicroαστε στην απάντηση της δεύτερης ερώτησης τι είναι Αλήθεια
Ο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος στρέφει αυτήν την ερώτηση στα υπαρξιακά (αντί
του τι είναι λέει ποιος είναι) ποιος είναι η Αλήθεια ∆εν πρόκειται για microια
γνώση microια συναίσθηση microια ιδέα ή για microια ακόmicroα ωραία σκέψη αλλά για microια
Αλήθεια της συγκεκριmicroένης ιστορικής ζωής ο Χριστός είναι Αλήθεια Η
ερώτηση του Πιλάτου ξεσκεπάζεται σαν microια τρέλα στην οποία η τρέλα της
φιλοσοφίας ξανοίγεται διότι η Αλήθεια είναι όχι ένα σύνολο από δόγmicroατα όχι
ένας ορισmicroός microιας έννοιας και τα παρόmicroοια αλλά microια ζωή η ζωή του Χριστού
Εποmicroένως δεν εξαρτάται από το να ξέρουmicroε την αλήθεια αλλά να
πραγmicroατώσουmicroε την Αλήθεια να ζήσουmicroε την Αλήθεια Η αντίθεση γνώσης και
Πίστης είναι εποmicroένως στην ουσία η αντίθεση Γνώσης και Ύπαρξης Μεταξύ
Αληθειών και της Αλήθειας ως ζωντανής Πραγmicroατικότητας υπάρχει microια
άπειρη10 διαφορά Όταν λέει ο Σχολαστικισmicroός ότι την Αλήθεια πρέπει να την
τοποθετούmicroε στο υψηλότερο περιεκτικότερο σηmicroείο και στην πρώτη
διαmicroόρφωση-ανάπτυξη δηλ στο Θεό (Deus est veritas et quidem summa
maxima et prima) τότε η παράσταση αποδίδεται στο intellectu Dei (proprie et
primo) την βρίσκουmicroε τρόπον τινα σαν ένα τελικό αποτέλεσmicroα όλων των
Αληθειών Γνωρίζουmicroε ότι αυτή η ερmicroηνεία βέβαια είναι πολύ στενή και στην
ουσία είναι και λανθασmicroένη Όmicroως ο κίνδυνος που βρίσκεται εδώ πρέπει να
προσεχθεί διότι προκάλεσε εν τούτοις microερικές συmicroφορές Η Εκκλησία ως θεϊκό
καθίδρυmicroα θα γίνει τότε πολύ εύκολα απλό δοχείο όλων των Αληθειών διότι
θα αποδώσει στο Θεό ένα σύνολο από Αλήθειες Ο Κίερκεγκωρ στρέφεται
γεmicroάτος πάθος εναντίον αυτής της παρεξήγησης Ο Χριστός είναι η Αλήθεια την
εκφράζει microέσα από την Ύπαρξη του Και ο Χριστιανισmicroός δεν microπορεί να είναι
εποmicroένως η Αλήθεια microε την έννοια ενός αποτελέσmicroατος αλλά βιώνει την
Αλήθεια ως οδό ως γεγονός της Σωτηρίας στην ακολουθία του Χριστού
Εάν παραβλέψεις αυτές τις βασικές διαφορές δε θα καταλάβεις στο βάθος
της την κριτική που κάνει ο Κίερκεγκωρ στο αυτονόητο της Χριστιανοσύνης
10 Πρβλ την κατωτέρω υποσηmicroείωση Νο 11 καθώς και το σχετικό σχόλιο στο Λίγα λόγια για την ταυτότητα
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
20
Λέει Ο Χριστιανισmicroός είναι το απόλυτο έχει microόνον ένα Είναι δηλ είναι το
Απόλυτο Εάν δεν είναι Απόλυτο τότε καταργείται Στο Χριστιανισmicroό ισχύει ένα
Απόλυτο Είτε-Είτε Σrsquo αυτήν τη διάζευξη υπάρχει πίεση και ήταν ένα
επικίνδυνο τόλmicroηmicroα να γίνεται λόγος για την επιείκεια του Χριστιανισmicroού Και
ακόmicroα πιο επικίνδυνο ήταν να παριστάνεται ο Χριστός σαν ο microεγαλύτερος
διανοούmicroενος και η διδασκαλία του να φυλάσσεται σαν ένας θησαυρός από τα
επιτόκια του οποίου θα microπορούσες να ζήσεις
Και έτσι ακολουθεί τότε η περιβόητη επίθεση του Κίερκεγκωρ κατά του
συνηθισmicroένου χριστιανικού κηρύγmicroατος στο οποίο όλο και περισσότερο
απέκλειε κανείς το προσωπικό Εγώ και στο οποίο τότε χανόταν και το
προσωπικό Εσύ Ο Χριστός γινόταν ένα αντικείmicroενο θαυmicroασmicroού όπου όλο και
περισσότερο έχανε την σηmicroασία της η απαιτητική αξίωση της ακολουθίας δηλ
της υπαρξιακής πραγmicroάτωσης στην ταυτόχρονη βίωση του παρόντος microαζί Του Η
ειδική αmicroαρτία της Χριστιανοσύνης είναι το ότι αντικαταστήσαmicroε την
Ακολουθία microε το Θαυmicroασmicroό και τη Συγκινητικότητα πράγmicroα το οποίο
είναι ένα νέο είδος ειδωλολατρίας Ήδη ο Ιούδας και ο Νικόδηmicroος υπήρξαν
τέτοιου είδους θαυmicroαστές Ο ένας τον εγκατέλειψε microε φρίκη από την
ακολουθία καθώς τούτο γινόταν σοβαρό ο άλλος microετατοπίστηκε στη
microυστικότητα και στην ήρεmicroη αναγνώριση Κατά παρόmicroοιο τρόπο θα υπήρχε και
στη Χριστιανοσύνη microια κρυmicromicroένη εσωτερικότητα η οποία θα αρκούνταν σε
ψυχικές διαθέσεις
Από microια microεγάλη παρεξήγηση θέλησαν συχνά να κάνουν τον Κίερκεγκωρ
ακριβώς εκπρόσωπο αυτής της microορφής του Χριστιανισmicroού Στο προκείmicroενο
αυτός χύνει πικρή ειρωνεία πάνω σrsquo αυτό το είδος της ακολουθίας της οποίας
η θρησκευτική πράξη βρίσκει την εξαντλητική της έκφραση στην παρατήρηση
Λέει Μrsquo αυτόν τον τρόπο έγινε η καθεστηκυία Χριστιανοσύνη microια συνέλευση
από τέτοιους τους οποίους θα microπορούσε κανείς να ονοmicroάσει Χριστιανούς ετ
της microετάφρασης σελ 3εξ
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
21
(επί τιmicroή) microε την ίδια έννοια που microιλάει κανείς για επίτιmicroους διδάκτορες οι
οποίοι βέβαια κερδίζουν το βαθmicroό χωρίς να έχουν φιλονικήσει ανταγωνιστεί
Όmicroως η microεγαλύτερη παραπλάνηση προξενήθηκε απrsquo το ότι στη
Χριστιανοσύνη ξεσηκώθηκαν επονοmicroαζόmicroενοι ελευθερόφρονες οι οποίοι
ειρωνεύθηκαν το Χριστιανισmicroό τον χλεύασαν και επιτέθηκαν σrsquo αυτόν χειρότερα
απrsquo ότι ποτέ οι χειρότεροι ειδωλολάτρες είρωνες Εξ άλλου παρέλειψαν να
αναφέρουν την αποφασιστική διαφορά Τους ονόmicroασαν αναληθείς ελάχιστους
Χριστιανούς αλλά παρόλα αυτά Χριστιανούς διότι ποιος θα το διακινδύνευε
να τους αmicroφισβητήσει αυτόν τον τίτλο αφού δεν έβλεπαν τη διαφορά που θέτει
η Ακολουθία Εmicroφανίστηκε microια σπάνια microετατόπιση Τώρα έγινε ο θαυmicroαστής
αληθινός Χριστιανός και οι αρνητές του Χριστιανισmicroού έγιναν επίσης ένα τέτοιο
είδος Χριστιανών ναι microεν όχι αληθινοί Χριστιανοί -διότι βέβαια οι θαυmicroαστές
του Χριστιανισmicroού έγιναν αληθινοί Χριστιανοί τι διπλή παραπλάνηση τι
βάραθρο της σύγχυσης Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε χωρίς να αναχαιτισθεί από
κάτι σε microια όλο και microακρύτερα κατευθυνόmicroενη εκκένωση και ισοπέδωση της
οποίας το τέλος σήmicroερα βρίσκεται microπροστά microας ο Χριστιανισmicroός καταργήθηκε
Αλλά όmicroως η εποχή microας προχώρησε καθόλου από τότε Έχουmicroε ακόmicroη
να κάνουmicroε microε Παρατηρητές Θαυmicroαστές Είρωνες και Ελευθερόφρονες Λέει
Βρισκόmicroαστε ή όχι ακόmicroα ως Χριστιανοσύνη σε microια παραλυσία Και δεν είναι
ακόmicroη η Χριστιανοσύνη σαν γεωγραφικός όρος ήδη microια παραίσθηση ∆ε
βρίσκεται ο λαός του Χριστού στη διασπορά στην εξορία στην εκδίωξη ∆εν
ξεπερνάει ο microηδενισmicroός των ηmicroερών microας τον απλό αθεϊσmicroό και την εχθρότητα
εναντίον του Χριστιανισmicroού Είναι ο Χριστός αν το σκεφθεί κανείς ακόmicroα microια
ερώτηση Και ποια ευθύνη έχει η Χριστιανοσύνη γιrsquo αυτό το συmicroβάν Είχε δίκιο
ο Κίερκεγκωρ όταν έλεγε επίσης ότι αυτή η ίδια κατήργησε το Χριστιανισmicroό Η
ερώτηση απευθύνεται στον καθένα από εmicroάς Θα πρέπει να αφήσουmicroε την
απάντηση στον αναγνώστη να δώσει τη δική του απάντηση
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
22
Η καθηmicroερινότητα του συγγραφέα την εποχή της σύνταξης του βιβλίου
Πρέπει να αναφερθεί ένα προσωπικό γεγονός του συγγραφέα
αποφασιστικής σηmicroασίας που τον επηρέασε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου
Την Μεγάλη Τετάρτη του Πάσχα του 1848 ζώντας ο Κ έναν εσωτερικό
σεισmicroό έγραφε στο ηmicroερολόγιό του Ολόκληρη η ύπαρξή microου έχει αλλάξει Η
εσωστρέφεια και η κρυψίνοιά microου έχουν σπάσει -πρέπει να microιλήσω
Μεγάλε Θεέ ελέησέ microε
Στις σειρές που ακολουθούν στο γραπτό του λέει ότι πιστεύει πως microε τη
χάρη του Χριστού θα microπορούσε να νικήσει τη microελαγχολία του και παίζει microε
την σκέψη να γίνει ιερέας Τούτο όmicroως θα σήmicroαινε ότι θα έβγαινε από την
εmicromicroεσότητα των ψευδωνύmicroων και θα δρούσε δηmicroόσια Ίσως είχε ο Κ για microια
στιγmicroή την ιδέα ότι microόνον έτσι θα microπορούσε να αποτρέψει την καταστροφή
του Χριστιανισmicroού Αλλά παίζουν στη σκέψη του microαζί microε όλα τα άλλα και
ορισmicroένοι εντελώς χειροπιαστοί λόγοι ένα σηmicroαντικό ρόλο οι οποίοι
αργότερα ακούγονται πολύ απόmicroακροι Βλέπει ξεκάθαρα ότι οικονοmicroικά δε θα
microπορέσει να αντέξει για πολύ καιρό ακόmicroα Η συγγραφική του δραστηριότητα
δεν ήταν βέβαια και καmicroιά φθηνή επιχείρηση ∆εν είχε από αυτήν κανένα άξιο
λόγου κέρδος αλλά έπρεπε τα έξοδα της εκτύπωσης στο microεγαλύτερο microέρος ο
ίδιος να τα καλύπτει Πλην όmicroως ήδη τη δεύτερη microέρα του Πάσχα η απόφασή
του κλονίζεται κατά πόσον αυτός θα επιτρέπονταν να προχωρήσει επιθετικά
στο έργο Μετά από πολλές βασανιστικές σκέψεις ρίχνεται στα χέρια του
Θεού ώστε από εκεί και πέρα να του δείχνει το σωστό δρόmicroο για όσο
διάστηmicroα αυτός ακόmicroη θα είχε να κουβαλήσει τα πάθη του microελαγχολικός και
κλεισmicroένος στον εαυτό του Σ αυτήν την οικειότητα microε τον Θεό αναφωνεί ότι
είναι τόσο απερίγραπτα ευτυχής και microακάριος στη δράση του πνεύmicroατος
που τόσο πλούσια και ευσπλαχνικά ο Θεός του κάνει χαλάλι Αmicroέσως microετά
από αυτό το γεγονός προχώρησε ο Κ στη συγγραφή της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό τη γέννηση της οποίας δηλ ουσιαστικές ωθήσεις χρεωστά
στα βιώmicroατα του Πάσχα του έτους 1848
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
23
Μέχρι τα τέλη Ιουλίου εργαζόταν στο πρώτο microέρος αυτού του όχι εκ των
προτέρων ως ενότητα microορφοποιηmicroένου βιβλίου Το δεύτερο microέρος ετοιmicroάστηκε
τον Αύγουστο και το τρίτο microέρος τον Ιανουάριο του 1849 Το ουσιωδέστερο
microέρος της δουλειάς πραγmicroατοποιήθηκε δηλ το έτος 1848 πράγmicroα το οποίο
βέβαια προκύπτει και από το Πρόλογος του Εκδότη Ζ Κίερκεγκωρ Ο στόχος
να ανακεφαλαιωθούν αυτά τα τρία microέρη σε ένα βιβλίο εmicroφανίστηκε κατά την
εργασία στο τρίτο microέρος στο οποίο βρίσκεται ένα κήρυγmicroα που το είχε κάνει και
δηmicroόσια Σ αυτό βλέπει κανείς ότι ο Κ microόνον βήmicroα προς βήmicroα ελευθερώνονταν
από τις σκέψεις microιας δηmicroόσιας δράσης
Επίσης γιrsquo αυτό και αmicroφιταλαντεύονταν για microακρό χρονικό διάστηmicroα εάν
το βιβλίο θα έπρεπε να το εκδώσει microε το όνοmicroά του ή microε ένα ψευδώνυmicroο Μετά
τον Οκτώβριο του 1849 ήταν φανερά βέβαιο ότι θα το εξέδιδε microε το ψευδώνυmicroο
Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος που το είχε χρησιmicroοποιήσει και στο ακριβώς τότε
εκδοmicroένο έργο Η ασθένεια προς θάνατον Οι λόγοι γι αυτήν την απόφαση
προέρχονται από τις ακόλουθες σηmicroειώσεις του ηmicroερολογίου που οι ίδιες
ταυτόχρονα εξηγούν το ψευδώνυmicroο Το σύγγραmicromicroα Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό έχει για rsquomicroένα προσωπικά microεγάλη σηmicroασία Συνεπάγεται ότι θα
πρέπει να το γνωστοποιήσω αmicroέσως Ίσως είmicroαι ένας από τους λίγους οι οποίοι
χρειάζονται τόσο σκληρά microέσα Κιrsquo εγώ θα rsquoπρεπε κατrsquo αυτόν τον τρόπο αντί
να έχω χρησιmicroότητα απ αυτό και να ξεκινήσω micro αυτό να γίνοmicroαι δηλ ο ίδιος
ένας ορθός Χριστιανός θα έπρεπε πρώτα να το κάνω γνωστό Φαντασιώσεις -
Το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της αντί-Κλίmicroακος σηmicroαίνει σrsquo αντίθεση προς τον
Ιωάννη της Κλίmicroακος που λέγει ότι δεν είναι Χριστιανός ο Ιωάννης της αντί-
Κλίmicroακος είναι το αντίθετο άκρο είναι ένας Χριστιανός σε έκτακτο βαθmicroό -
απλώς ότι εγώ ο ίδιος απέχω πολύ από του να είmicroαι ένας απλός Χριστιανός
Νηφάλιος και ειλικρινής εκτιmicroά για τον εαυτό του ο Κ ότι απέχει πάρα πολύ από
το να επαίρεται κατά φαρισαϊκό τρόπο ότι είναι ο ίδιος τέλειος Ήταν ένας
άνθρωπος microε όλες τις αδυναmicroίες του αλλά και γι αυτό ήξερε και εργάζονταν
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
24
ακούραστα microε τον εαυτό του Τα ηmicroερολόγιά του δίνουν microια ζωντανή εικόνα
αυτής της αδιάκοπης αυτοδιαπαιδαγώγησης
Εδώ είναι το microέρος για να κλείσουmicroε microε microια παρεξήγηση που στην τόσο
ευαίσθητη κοινωνικά εποχή microας πρέπει να διαπιστώνει κανείς επανειληmicromicroένα
Επέρριψαν την κατηγορία στον Κ ότι θα microπορούσε microε τη microεγάλη κληρονοmicroιά
του χριστιανικά βέβαια να επιδράσει κάπως εντελώς διαφορετικά Αλλά
λησmicroονείται ότι αυτός ζούσε σε microια χώρα εντελώς καλοθρεmicromicroένη όπου η
κοινωνική ανάγκη δεν απαιτούσε και τόσο πολύ τη χριστιανική αγάπη για τον
πλησίον όπως σ άλλες χώρες της εποχής εκείνης Σίγουρα υπήρχαν και στην
Κοπεγχάγη φτωχοί άνθρωποι Αλλά microπορούmicroε να υποθέσουmicroε ότι ποτέ κάποιος
που χτύπησε την πόρτα του έφυγε microε άδεια χέρια Από την άλλη πλευρά είναι
εκπληκτικό ότι ένας άνθρωπος τοποθετεί ολόκληρη την περιουσία του για να
φέρει σε πέρας ένα πνευmicroατικό έργο Πόσο απερίσκεπτα υποτίθεται συχνά ότι για
τον σκοπό αυτό δε θα χρειαζόταν κανένα microέσο ∆ε θα πρέπει ως εκ τούτου να
απορεί κανείς ότι εδώ τόσο κοσmicroικές δηλ οικονοmicroικές ερωτήσεις θεωρούνται
σε άmicroεση σχέση προς κατανόηση της πρόβλεψης Ο Κ είναι το πρότυπο microιας
πνευmicroατικής -θα λέγαmicroε σχεδόν microιας διανοητικής- ύπαρξης Γι αυτό ακριβώς
είναι αυτή γνήσια διότι χρησιmicroοποίησε την περιουσία του χωρίς να σκεφθεί την
αποδοτικότητα Την microεγάλη του κληρονοmicroιά σύmicroφωνα microε την αστικο-
καπιταλιστική σηmicroασία της εποχής του (Προτεσταντισmicroός Max Weber τόκοι και
επενδύσεις) τη σπατάλησε και δεν την επένδυσε παραγωγικά Ακόmicroα και micro
αυτήν την έννοια στέκεται ενάντια στην εποχή του αλλά εντελώς στην υπηρεσία
της Ιδέας
Για την πρώτη έκδοση του βιβλίου του που ακολούθησε τον Σεπτέmicroβριο
του 1850 προστέθηκε ο Πρόλογος του Εκδότη και το ∆ίδαγmicroα στο τέλος του
πρώτου microέρους του υπάρχοντος χειρογράφου Προηγουmicroένως είχε σβήσει όλες
τις προσωπικές παρατηρήσεις και προτάσεις που είχαν γραφεί στην microορφή του
πρώτου προσώπου προκειmicroένου να δώσει στην ψευδωνυmicroία έναν ορισmicroένο
βαθmicroό γνησιότητας Την 16 Μαΐου 1855 καθώς ο Κ επιτέθηκε στην δανέζικη
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
25
κρατική Εκκλησία και χαρακτήρισε σαν microη χριστιανικό τον επαινετικό λόγο για
τον κεκοιmicroηmicroένο Επίσκοπο Μίνστερ ανακάλεσε αυτές τις προσθήκες της πρώτης
έκδοσης καθώς επίσης και το ψευδώνυmicroο Μ αυτόν τον τρόπο ανέλαβε το
πλήρες βάρος της επίθεσής του Μ αυτήν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης
για τις σκέψεις του βιβλίου του παραιτήθηκε από κάθε δεσmicroευτική και
αmicroβλύνουσα την οξύτητα υποχώρηση της εποχής Στον αγώνα λοιπόν που
ακολούθησε είχε εποmicroένως σύντοmicroα microατώσει και ήδη την 11 Νοεmicroβρίου της
ίδιας χρονιάς τον πήρε ο Θεός microαζί Του αφού αυτός προηγουmicroένως σωmicroατικά
αναλώθηκε πλήρως όπως και οικονοmicroικά επίσης Αυτός ο επιθανάτιος αγώνας
άρχισε microε το βίωmicroα του Πάσχα που προαναφέραmicroε
Πώς αποδέχτηκε το κοινό της εποχής εκείνης το βιβλίο αυτό
Καθώς ο Κ δηmicroοσίευε το έτος 1848 την Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό
ζούσε η χριστιανική Εκκλησία της ∆ανίας microε τη συνείδηση της απόλυτης
αυτοϊκανοποίησης για τα δίκαιά της Εκείνη την εποχή είχε γίνει κρατική
Εκκλησία Οι πάστορες απολάmicroβαναν ένα σίγουρο microισθό αντιστοιχούσαν ένας
πάστορας για χίλιους πιστούς και οι πολίτες όπως και το κράτος ήταν
πεπεισmicroένοι ότι είχαν κάνει τα πάντα για το Χριστιανισmicroό Ακόmicroα και η διοίκηση
της Εκκλησίας προ πάντων ο πολύ ευυπόληπτος και επίσης και από τον Κ
εκτιmicroώmicroενος Επίσκοπος Μίνστερ ζούσε στην βεβαιότητα ότι όλα ήσαν εντάξει
Η δηmicroοσίευση αυτού του βιβλίου σε microια τέτοια ατmicroόσφαιρα θα πρέπει να
λειτούργησε σαν δολοφονική απόπειρα Η Εκκλησία της ∆ανίας δεν το
συγχώρησε αυτό στο συγγραφέα του για πάνω από 100 χρόνια Μόλις microετά
αφού πήρε ο Κ microεγάλη σηmicroασία και αξία microέσω της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
ατόνησε αυτή η εχθρική διάθεση
Πώς υποδέχθηκε λοιπόν το αναγνωστικό κοινό την Εξάσκηση Το βιβλίο
δεν είχε σε καmicroιά περίπτωση ένα τέτοιο αποτέλεσmicroα που ο συγγραφέας του ίσως
περίmicroενε ∆εν κατάφερε να συγκλονίσει τη χορτάτη αταραξία των χριστιανών
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
26
πολιτών της ∆ανίας και τη γεmicroάτη αυτοπεποίθηση της εκκλησιαστικής εξουσίας
Η πρώτη ένσταση που τα ηmicroερολόγια σηmicroειώνουν ήρθε φυσικά από
ορισmicroένους πάστορες δεν microπορεί κανείς να το κηρύξει στην ενορία Ο Κ
απαντάει πάνω σ αυτό Τότε είναι και για τους κληρικούς και συνεχίζει
Αλλά τόσο βαθειά πηγαίνει η παραπλάνηση στην εποχή microας ώστε σ όλους
παρουσιάζεται σαν αυτονόητο ότι οι πάστορες είναι ήδη από microόνοι τους
Χριστιανοί Καταπίνεται σαν ένα αξίωmicroα Κιrsquo αν ήθελε κάποιος να ισχυρισθεί ότι
θα υπήρχε ένα ολόκληρο τmicroήmicroα της ενορίας οι οποίοι δεν είναι Χριστιανοί τότε
αυτό θα φαινόταν εύλογο Αλλά οι πάστορες -απαραίτητα εντελώς κάθε
πάστορας- να microην είναι Χριστιανός αυτός που είναι δάσκαλος στο
Χριστιανισmicroό το microισθό του τον παίρνει ως δάσκαλος- και να microη ξέρει τι είναι ο
Χριστιανισmicroός Ναι θα ήταν τότε επικίνδυνο φυσικά -κυρίως για εκείνους οι
οποίοι φροντίζουν χωρίς κάτι το ιδιαίτερο το διορισmicroό τους Και σε ένα άλλο
σηmicroείο σηmicroειώνει Θα πει κανείς Είναι άδικο ακριβώς σε microια τέτοια στιγmicroή
που ο κλήρος είναι αρκετά στενοχωρηmicroένος να κερδίσει κάτι τέτοια ή και
παρόmicroοια Αλλάhellip τότε χτυπάει ο αmicroαξάς το άλογο όταν ακριβώς τις
περισσότερες φορές δεν προχωράει -Θα πει κανείς ο κλήρος βέβαια τώρα
microόλις στάθηκε στα πόδια του Ναι καλά ευχαριστώ Πώς είπατε ότι στάθηκε Σε
καθαρά κοσmicroικούς αγώνες για αξίωmicroα και εξασφάλιση Ακριβώς γι αυτό ήταν
σπουδαίο που ακριβώς αυτή τη στιγmicroή θα έπρεπε να ακουστεί η απαίτηση από
microια άλλη οπτική γωνίαhellip Την εικόνα του αmicroαξά που microαστιγώνει την
αναπτύσσει ακόmicroα περισσότερο Το ότι ο αmicroαξάς βαράει microπορεί να σηmicroαίνει
ακριβώς το αντίθετο microπορεί να σηmicroαίνει ότι τα άλογα πρέπει να τρέξουν αλλά
επίσης ότι πρέπει να σταmicroατήσουν ∆εν πρέπει να ξεχάσουmicroε την τελευταία
σηmicroασία Φαίνεται σχεδόν έτσι σαν να είχε microείνει ακίνητος προς στιγmicroή ο
δηmicroόσιος βίος της Κοπεγχάγης προ πάντων όmicroως ο κλήρος
Η κύρια ένταση σχέσεων όmicroως την οποία εκπλήρωσε ο Κίερκεγκωρ δεν
απευθύνονταν σ όλο γενικά το Ιερατείο αλλά στον καθένα ξεχωριστά Τι θα
έλεγε ο προαναφερθείς Επίσκοπος Μίνστερ Πέραν τούτου φοβόνταν ευκαιριακά
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
27
και δυσκολίες από κρατικές θέσεις Τελικά συγκαταλέγονταν και ο συγγραφέας
microας στην τάξη των πατρικίων της Κοπεγχάγης και ήταν ευκαιριακά και
επισκέπτης του Βασιλιά Αλλά από αυτήν την πλευρά δε συνέβη τίποτα και ο
επίσκοπος Μίνστερ είχε microόνον microια προσωπική και microυστική συνοmicroιλία πάνω στο
θέmicroα του βιβλίου Την microετέφερε στον Κ ο σύζυγος της κόρης του Επισκόπου ο
πάστορας Παύλος λέγοντας Το βιβλίο microε πίκρανε πολύ παίζει microε τα άγια Ο
Παύλος κατόπιν τον ενηmicroέρωσε ότι ο Επίσκοπος περίmicroενε microια επίσκεψή του για
να του τα πει τότε ο ίδιος Ο Κ αποδέχθηκε την πρόκληση και ήδη την επόmicroενη
microέρα τον επισκέφθηκε Αυτή η εξιστόρηση κάνει φανερό ότι ο Επίσκοπος δεν
άφησε να εκραγεί ιδιαίτερα έντονα Κυρίως τον εξόργισε το θέmicroα που
διαπραγmicroατεύονταν στις Παρατηρήσεις και οι οποίες πίστευε ότι αναφέρονταν
σ αυτόν Ο Κ ο οποίος συνήθως επισκέπτονταν τα κηρύγmicroατα του Επισκόπου
στην Κοπεγχάγη είπε microια φορά ότι microόλις και microετά βίας θα microπορούσε κανείς να
microαζέψει τα δάκρυα της συγκίνησης στον άmicroβωνα Βέβαια micro αυτό ήθελε να
κριτικάρει τον Επίσκοπο αλλά εν τούτοις ήταν χαρούmicroενος διότι η συνοmicroιλία
τους δεν οδήγησε σε ένα τελειωτικό ρήγmicroα
Αυτό είναι ψυχολογικά πολύ διδακτικό Εάν το θέmicroα έρχονταν έτσι ώστε
να ληφθούν δηmicroόσια microέτρα τότε θα έβλεπε τον εαυτό του να πιέζεται να
παρουσιασθεί ακόmicroα και από microόνος του δηmicroόσια Γιrsquo αυτό φαίνονταν
αποθαρρυmicroένος επειδή δεν ήθελε να γίνει ένας αιρετικός ή microάρτυρας των
νεότερων χρόνων Αντιλαmicroβάνονταν να συγκρατείται από την σχέση του microε το
Θεό να αποφύγει κάθε αυτοδύναmicroη ισχυρογνωmicroοσύνη και κάθε είδος
ειδωλολατρικής αυτοαναγνώρισης Ο Θεός έπρεπε να τον καλέσει όχι η
προκλητική διαmicroαρτυρία του κόσmicroου ή η διοικητική εξουσία του στους οποίους
συνυπολόγιζε και την διεύθυνση της ∆ανέζικης Εκκλησίας
Η τελική πράξη σrsquo αυτό το δράmicroα προκλήθηκε microε το θάνατο του
Επισκόπου Μίνστερ και microια επικήδεια οmicroιλία στην οποία ο διάδοχός του ο
Επίσκοπος Μάρτενσεν γιόρτασε το θανόντα Επίσκοπο σαν microάρτυρα της
Αληθείας Μέσα από ένα άρθρο στην εφηmicroερίδα Faedrelandet στο οποίο ο
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
28
Κίερκεγκωρ εξηγούσε το αβάστακτο microιας τέτοιας microαρτυρίας έλυσε την ήδη από
παλιά απειλούσα καταιγίδα της οργής που απαίτησε τις τελευταίες δυνάmicroεις του
και τον προέτρεψε στο να εκδώσει microε το όνοmicroά του την Εξάσκηση στο
Χριστιανισmicroό χωρίς Πρόλογο και χωρίς το παρεmicroβεβληmicroένο ∆ίδαγmicroα
(Moral) δηλ αφκιασίδωτη ∆ιότι στο εξής θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο ότι εδώ
η απαίτηση της Εξάσκησης ωθηθείσα microέχρι το ύψιστο βαθmicroό της ιδανικότητας
γινόταν όχι από ένα ψευδώνυmicroο και ότι τα λεχθέντα από αυτόν δεν εννοηθήκαν
σαν να είχαν λεχθεί microόνον σε rsquomicroένα αλλά το ποιον ακριβώς αφορούσαν ήταν
τώρα ξεκάθαρα εmicroφανές Εννοούνταν η Χριστιανοσύνη της εποχής του και η
Εκκλησία της ∆ανίας κυρίως Ο κύβος είχε ριφθεί
Σε σύνδεση microε την προαναφερθείσα συνοmicroιλία microε τον Επίσκοπο Μίνστερ
κατά το έτος 1850 αναφέρει ο Κίερκεγκωρ ότι τότε φοβόταν πως θα microπορούσε ο
Επίσκοπος να φέρει την συζήτηση στα υπαρξιστικά Εκείνη την εποχή δεν ήταν
ο Κίερκεγκωρ έτοιmicroος να επαγγελθεί την απαίτηση της Εξάσκησης στο
Χριστιανισmicroό ως δική του απαίτηση διότι τούτο θα σήmicroαινε ότι ο ίδιος
βρίσκονταν στην τέλεια εξάσκηση Εκείνη την περίοδο βέβαια δε θα microπορούσε
να έχει πολλές πειστικές δικαιολογίες για το ότι το ψευδώνυmicroο φέρει την
υπευθυνότητα ότι δηλ ο Ιωάννης της αντι-Κλίmicroακος είναι υπεύθυνος Το βιβλίο
κρύβει προς τα έξω αυτό το υπαρξιστικό τη σχέση του συγγραφέα microε το έργο
του microε την έννοια της συmicroφωνίας Σκέψης και Είναι και ρίχνει επίσης ένα πέπλο
πάνω στην επίθεση εναντίον του κατεστηmicroένου Θα πρέπει ο αναγνώστης να τα
προσέξει αυτά
H Εξάσκηση στο Χριστιανισmicroό είναι ένα έργο της έσχατης κρίσης δηλ
της απόφασης Είναι το τελευταίο microεγαλύτερο έργο του Κίερκεγκωρ γενικά το
οποίο τελειώνει τη φιλοσοφικο-θεολογική δηmicroιουργία του στη στενή έννοια
Μοιάζει να είναι ένα αποκόρυφο και όχι microόνο διανοητικά αλλά και υπαρξιστικά
που microας οδηγεί στην εποχή microας αλλά και σε κάθε εποχή Θα ήταν λάθος να
εξετασθεί αυτό το έργο από τη θεολογική του σκοπιά ή σε κάθε περίπτωση να
ερευνηθεί στις λεπτοmicroέρειες προκειmicroένου να αποκοmicroίσει κανείς αφορmicroές για
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
29
διατύπωση συmicroπερασmicroάτων όπως κατά πόσο ο συγγραφέας microε αυτήν ή την άλλη
θεολογική κατεύθυνση καλύπτεται ή διαφοροποιείται Ο Κίερκεγκωρ γράφει ως
Χριστιανός Τίποτα δεν του ευρίσκετο περισσότερο microακριά από το να ιδρύσει microια
ορισmicroένη θεολογία Εποmicroένως δε θα πρέπει να τοποθετηθεί σε microια ορισmicroένη
θεολογία Μπορεί κανείς να διαβάσει σrsquo αυτόν ένα πλήθος από θεολογικές
σκέψεις Ακριβώς έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι γίνεται ριξηκέλεφθος ως προς τις
δογmicroατικές διδασκαλίες ώστε να οδηγήσει στην καρδιά του Χριστιανισmicroού
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Γιώργος Αθαν Ρούκαλης Μγστρ Θεολ ∆ρ Θεολ
Βιβλιογραφία
Gerdes Hayo Das Christusverstaumlndnis den jungen Kierkegaards Verlag Die Spur
Gerdes Hayo Das Christusbild Soumlren Kierkegaards Vergliechen mit der Christologie Hegels und
Schleiermachers Eugen Diederichs Verlag 1960
Holenberg J Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler
Basle-Switzerland 1949
Malantschuk Gregor Begreberne Immanens og Transcendens hos Soslashren Kierkegaard Kierkegaardiana IX 1974
Schaumlfer Klaus Hermeneutische Ontologie in den Climacus Schriften S Kierkegaards (∆ιδακτορική ∆ιατριβή)
Koumlsel Verlag Muumlnchen 1968
Przywara Erich SJ Das Geheimnis Kierkegaards Muumlnchen u Berlin 1929 Verlag von R Oldenbourg
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
30
Λίγα λόγια για την ταυτότητα της microετάφρασης
Η laquoΕξάσκηση στο Χριστιανισmicroόraquo εγράφη όπως ήδη σηmicroειώθηκε από
τον Ζ Κίερκεγκωρ το 1848 microε το ψευδώνυmicroο laquoΙωάννης της αντι-Κλίmicroακοςraquo
και εκδόθηκε τον Σεπτέmicroβριο του 1850 Επανεκδόθηκε τον Μάιο του 1855
χωρίς καmicroιά τροποποίηση
Η παρούσα microετάφραση έγινε από τα Γερmicroανικά Λεπτοmicroερέστερα
Είχαmicroε ως βάση τη γερmicroανική microετάφραση των Gottsched και Chr Schrempf
(laquoEinuumlbung im Christentumraquo mit Nachwort von Chr Schrempf zweite Auflage Eugen Diederichs in Jena
1924)11 και του Hans Winkel (S K laquoEinuumlbung im Christentum und anderesraquo Unter Mitwirkung der
Kopenhagener Kierkegaard Gesellschaft heraugegeben und eigeleitet von Walter Rest Bei Jakob Hegner Koumlln
und Olten MCMLI 1951)12 Πάρα πολύ καλές microεταφράσεις Επειδή και οι δύο
microεταφράσεις όmicroως πολλές φορές αυθαιρετούν η πρώτη θετικά τη διακρίνει
το ελεύθερο ανάλαφρο πνεύmicroα του τέλειου γνώστη της γλώσσας αλλά
κυρίως όπως ο ίδιος πιστεύει του πνεύmicroατος του Κίερκεγκωρ που ίσως αυτό
του laquoεπιτρέπειraquo να microη συmicroπεριλαmicroβάνει ολόκληρες παραγράφους ή και να
προσθέτει -ανύπαρκτες στο πρωτότυπο- προτάσεις και παραγράφους (καθαρά
επεξηγηmicroατικές13) η δε δεύτερη (γραmicromicroένη microετά από τριάντα περίπου χρόνια)
όχι τόσο θετικά ο συντάκτης της θυmicroίζει ένα από εκείνα τα άριστα
κολεγιόπαιδα που θεωρώντας ύβρη να απαλειφθεί και ένα laquoγιώταraquo από το
laquoιερόraquo πρωτότυπο φτιάχνει δαιδαλώδεις προτάσεις laquoκατά λέξηraquo ορθές οι
οποίες είναι δυσνόητες τελικά Το χειρότερο όmicroως στη δεύτερη είναι ότι
δίνει και την αίσθηση προτεστάντη laquoζηλωτήraquo Στη laquomicroεγάλη κουβένταraquo αυτή
microας οδήγησε κυρίως ένα χοντρό microεταφραστικό έγκληmicroα (σrsquo αυτό
11 Καθώς σηmicroειώνει ο Chr Schrempf στον laquoΕπίλογόraquo του (σσ 232-246) η πρώτη microετάφραση αυτού του
έργου στα Γερmicroανικά έγινε από τον A Baumlrthold κάπως συντοmicroευmicroένη και απλοποιηmicroένη Κατόπιν microεταφράστηκε ολοκληρωmicroένα από τον H Gottsched Τη microετάφραση του τελευταίου επεξεργάστηκε πλήρως ο Chr Schrempf Στο πνεύmicroα αυτής της επεξεργασίας του έργου παράφρασε όπως ο ίδιος λέει laquoγια το ενδιαφέρον του θέmicroατοςraquo ορισmicroένα microικρά τmicroήmicroατα και παραγράφους Σηmicroειώνει επίσης ότι δε συmicromicroερίζεται ορισmicroένες δογmicroατικές προϋποθέσεις του Κίερκεγκωρ και γιrsquo αυτό άφησε τον Κ να rsquoπει (microεταφράζει από τον Κ) microόνον εκείνα τα οποία αυτός αφrsquo εαυτού του θα microπορούσε ή θα όφειλε να πει (Da ich die dogmatischen Voraussetzungen von denen Kierkegaard ausgeht nicht teile bestrebte ich mich hierbei um so mehr Kierkegaard nur sagen zu lassen was er von sich aus haumltte sagen koumlnnen oder sollen) 12 Πρόκειται για την πλέον γνωστή microετάφραση στα Γερmicroανικά Ανήκει σε ολοκληρωmicroένη σειρά microεταφράσεων
όλων των έργων του Κ 13 Όρα σελ 250 υποσηmicro 6 όπου προσθέτει ορισmicroένα σχόλια για την ανυπαρξία ιερωmicroένων στην
Προτεσταντική Οmicroολογία τα οποία δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
31
συmicroπαρασύρεται ως υπεύθυνος και ο εκδότης και προλογίζων την
microετάφραση Walter Rest) πρόσθεσης στο κείmicroενο της microετάφρασης
ανύπαρκτης έκφρασης (Κ rdquoγια να σώσει όλους τους ανθρώπουςrdquo Πρόσθεση
microεταφραστή όσους είχε προεπιλέξει) microε δογmicroατικό περιεχόmicroενο
αντίθετο από τις απόψεις του Κίερκεγκωρ14 υπήρχε ∆όξα τῷ Θεῷ και η λύση
του πρωτότυπου Αλλιώς microπροστά στα διλήmicromicroατα που έθεταν οι δυο
προαναφερθείσες microεταφράσεις δε θα αναλαmicroβάνονταν το εγχείρηmicroα Τελικά
είναι πάρα πολλές οι προϋποθέσεις για microια τέτοια microετάφραση αλλά η
πρόκληση ανάλογα microεγάλη Το κείmicroενο απαιτεί την αναζήτηση και άλλων
βοηθηmicroάτων ώστε να laquoελπίσειraquo κατόπιν ότι θα αποδώσει κάτι από την
οmicroορφιά της σκέψης αυτού του microεγάλου αγωνιστή Το κείmicroενο του
πρωτότυπου λοιπόν (στην γνωστή έγκυρη laquoδεύτερηraquo έκδοση laquoS Ks Samlede Vaeligrker udgvne af
AV Drachmann FL Heiberg og HO Lange Anden Udgave Tolvte Bind Kjoslashbenhavn Gyldendalske
Boghandel Nordisk Forlag Bianco Lunos Bogtrykkeri 1929raquo την οποία είχε ως κείmicroενό του ο δεύτερος
Γερmicroανός microεταφραστής που προαναφέραmicroε) ορθοτοmicroούσε πρόταση προς πρόταση το
ξεδίπλωmicroα των σκέψεων του Κ παράλληλα προς τις Γερmicroανικές
προσεγγίσεις
Στα σχόλια που παραθέτει στο τέλος κάθε τόmicroου η προαναφερθείσα
δεύτερη δανέζικη έκδοση των απάντων του Κ προσθέσαmicroε και άλλα όχι
πολλά όmicroως βασικά από τα συγγραφικά laquoηmicroερολόγιαraquo του Κ
Λίγα λόγια για τις ιδιαιτερότητες της microετάφρασης
Ποιοι ήσαν οι εκπρόσωποι του Προτεσταντισmicroού την εποχή εκείνη στην
∆ύση
Κατά τη διάρκεια των 150 περίπου χρόνων που παρήλθαν από τότε
καmicroία πλευρά -Ευαγγελικοί και Καθολικοί- δεν το έλαβαν αυτό υπ όψη
Αντίθετα έχουν γραφεί πάρα πολλά βιβλία τουλάχιστον 15 χιλιάδες microε
θέmicroατα όπως πχ η Χριστολογία του Κ η ανθρωπολογία του Κ η σχέση του
14 Ο Κ έλεγε για τη microετάφραση και το microεταφραστή Είναι σαν να στέκεται ένας πίθηκος microπροστά στον καθρέφτη και περιmicroένει να δει σε αυτόν το είδωλο ενός αγγέλου Μεταφραστής σηmicroαίνει συνεργός
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
32
microε το Λούθηρο microε τον Εγελο το Σλαϊερmicroάχερ το Σέλλιγκ microε την Εκκλησία
κλπ
Πολλοί Προτεστάντες προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον
Κίερκεγκωρ δια της σοφιστικής microεθόδου της συγκρίσεως -και συσχετίσεως-
εκείνων εκ των έργων του που είχαν το ψευδώνυmicroο Ιωάννης της Κλίmicroακος και
του Σλαϊερmicroάχερ
Αλλοι Προτεστάντες microη δεχόmicroενοι την προσπάθεια των Καθολικών να
τον προσεταιριστούν -microιας και οι ίδιοι οι καθολικοί τον ανακάλυψαν microε τον
αυστριακό Ιησουίτη Θ Χαίκερ (Theodor Haecker) αλλά και τον
αποκαθήλωσαν microε τον Hans Urs von Baltasar τον Erich Przywara τον
Romano Guardini κά microολονότι και αυτοί οι προτεστάντες επί εβδοmicroήντα
τουλάχιστο χρόνια τον είχαν σκοπίmicroως θαmicromicroένο έξω από τη microνήmicroη των
πιστών της ∆ανίας λένε ότι δια microέσου της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας
αποκαταστάθηκε η αξία του έργου του Κίερκεγκωρ αντιφάσκουν όmicroως προς
τον εαυτό τους διότι και οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο Κίερκεγκωρ δεν έχει
σχέση microε την ∆ιαλεκτική Θεολογία του Ρ Μπούλτmicroαν και του Κ Μπάρτ
Ο λυρισmicroός
Πολλά έχουν λεχθεί για το βαγκνερικό ύφος των κειmicroένων του15 Οι
έντεχνες ρυθmicroικές επαναλήψεις του των ευαγγελικών κελευσmicroάτων ηχούν σαν
αρχαίες σάλπιγγες-τροmicroπόνια (Posaune) όπως αυτά που χρησιmicroοποιήθηκαν
στην πτώση των τειχών της Ιεριχούς Ο ίδιος ο Κ παρακαλεί τον αναγνώστη
του να διαβάζει τα βιβλία του φωνακτά16 Η τοποθέτηση των επιθέτων
συντακτικά στη θέση των ρηmicroάτων και ο κατrsquo αυτόν τον τρόπο τονισmicroός τους
τα rdquoτρικrdquo του ποιητή17 που τον κατέστησαν έναν από τους τέσσερις
microεγαλύτερους γλωσσοπλάστες του κόσmicroου (Πλάτωνα Λούθηρο Νίτσε) και
15 Πρβλ J Holenberg Eine Biographie S Kierkegaards Uumlbertragung aus dem Daumlnischen von Maria Bachmann-Isler Basle-Switzerland 1949 σελ 391 16 Πρβλ S Kierkegaard Entweder-Oder Deutsche Taschenbuch Verlag No 6043 Deutsche Uumlbersetzung von Heinrich Fauteck 1975 Πρόλογος
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
33
έκαναν τη rdquoφτωχήrdquo δανέζικη γλώσσα rdquoWeltspracherdquo αυτή η οmicroορφιά
αυθορmicroητισmicroός λυρισmicroός κά microοιραία δε συνοδεύουν τη microετάφραση
Ποια ήταν η ερmicroηνευτική microέθοδος του Κίερκεγκωρ
Σηmicroειώσαmicroε ήδη ότι η πρόθεσή του δεν ήταν να δηmicroιουργήσει κανενός
είδους σύστηmicroα είτε φιλοσοφικό είτε θεολογικό είτε ερmicroηνευτικό
rdquoΕρmicroηνευτικάrdquo λειτούργησε microε microια rdquo∆ιαλεκτική τακτικήrdquo microε τη σωκρατική
microαιευτική (microε τεχνικά χαρακτηριστικά η Γραφή δια της Γραφής και της
ακολουθίας της γλωσσικής φιλοσοφίας) Οmicroως πράγmicroα το οποίο επίσης
σηmicroειώθηκε πιο πάνω το γεγονός ότι τοποθετείται εκτός της λογικής του
∆ιαφωτισmicroού ότι στα ηmicroερολόγιά του ανατρέχει εξ υπαρχής στον Πλάτωνα
και τους αρχαίους φιλοσόφους προς επανερmicroηνεία και επαναπροσδιορισmicroό
των όρων σηmicroαίνει ότι κάτι νέο παρουσιάζει αν και τούτο δεν είναι καθαρώς
οντολογικό όπως πολλοί ερmicroηνευτές του επιmicroένουν σrsquo αυτό να αναζητούν Το
νέο ευρίσκεται στη laquoστάσηraquo και στην laquoκίνησηraquo του laquoενός και microόνουraquo laquoπιστού
απέναντι στο laquoΘε-άνθρωποraquo Χριστό Στη laquoσυνάντησηraquo αυτών των δύο Του
αιωνίου microε το χρονικό Καθώς επίσης και στο αποτέλεσmicroα της laquoκλήσηςraquo και
του laquoάλmicroατοςraquo Σrsquo αυτό το σηmicroείο microπορεί να αναζητηθεί η προσέγγιση του Κ
στην Ορθοδοξία Τις υπαρξιστικές του εποmicroένως τοποθετήσεις τις συνδέει microε
χωρία της Γραφής και κατrsquo αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να αφυπνίσει τις
χριστιανικές συνειδήσεις
laquoΆπειρηraquo διαφορά
Η microετάφραση στα ελληνικά του γερmicroανικού όρου laquoUnendlichraquo (και
δανέζικου Uendelig) ως laquoάπειρος -η -ονraquo δεν πρέπει να θεωρηθεί εύστοχη
διότι δηmicroιουργεί εντυπώσεις διαφορετικές του επιδιωκόmicroενου Η ορθή λέξη
που αποδίδει το πνεύmicroα του συγγραφέα κατά τη γνώmicroη microας εάν κρίνουmicroε από
τη σωρεία των αναφεροmicroένων περιπτώσεων και τη χρήση του όρου πχ στο
ανά χείρας βιβλίο είναι ο σχετικοποιηmicroένος όρος laquoατελείωτηraquo microε την έννοια
του δυσκατόρθωτα επιτυγχανοmicroένου στόχου που απαιτεί microια σχεδόν
17 Πρβλ Eduard Geismar Soslashren Kierkegaard Livsudvikling og Forfattervirksomhed GEC GADS Forlag
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303
34
υπεράνθρωπη προσπάθεια (Εποmicroένως εάν ένας άνθρωπος ο οποίος παρόλα αυτά θέλει το
Αγαθό σrsquo ένα ψηλότερο βαθmicroό δε microπορεί όmicroως να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό για σχεδόν υπεράνθρωπη
υπεροχή (σελ 138)) Παραδείγmicroατα
∆εν υπάρχει αγεφύρωτη άπειρη αντίθεση microεταξύ του Χριστιανικού και του κοσmicroικού ο κίνδυνος του
σκανδαλισmicroού δε σηmicroαίνει τελικά κάτι το υπερβολικά φοβερό -περίπου το ίδιο όπως και η ίδια η microακαριότητα
(σελ 128)
∆εν υπάρχει κανένα προς τι διότι υπάρχει ένα άπειρο προς τι (σελ 139)
hellipαν επιλέξεις το άπειρα υπέροχο να θέλεις να ζήσεις για το Απόλυτο (σελ 140)
η ζωή του Χριστού το ότι αυτός έζησε είναι άπειρα σπουδαιότερο απrsquo όλα τα αποτελέσmicroατα της
ζωής του (σελ 143)
Αυτό σηmicroαίνει ο Χριστιανισmicroός δίδει άπειρη έmicroφαση στην είσοδο στη ζωή στην αιώνια
microακαριότητα σαν το απόλυτο Αγαθό και γιrsquo αυτό πάλι άπειρη έmicroφαση στην αποφυγή του σκανδαλισmicroού
(σελ 119)
Ο Θεάνθρωποςhellip διότι είναι ποιοτικά διαφορετικός απrsquo τον άνθρωπο (σελ 164)
Επίσης σσ 136 138 235 252 κά
Η άστοχη αυτή microετάφραση ενός τόσο σηmicroαντικού όρου (που δεν είναι η
microοναδική περίπτωση18) από πλευράς της ∆ιαλεκτικής Θεολογίας οδήγησε σε
παρεξηγήσεις microε αποτέλεσmicroα τουλάχιστον στις περιπτώσεις αυτές να
παρεξηγηθεί ο Κίερκεγκωρ και από πλευράς Ορθοδόξων Θεολόγων19 και
microάλιστα σε θέmicroατα τα οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ της θεολογίας και της
πίστεως του Κ όπως είναι η περίπτωση της συναντήσεως του αιωνίου microε το
χρονικό δηλ του Χριστού καθώς προηγουmicroένως αναφέραmicroε
Koslashbenhavn τόmicroοι I - VI MCMXXVI ndash MCMXXVIII 18 Κλασικό παράδειγmicroα είναι η περίπτωση της microεταφοράς στην ελληνική γλώσσα -σε διδακτορική διατριβή- του λατινογενούς laquoAbsolutraquo ως laquoάνευ όρωνraquo Οι microεταφράσεις των έργων του Κ στα Γερmicroανικά κατά την διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισmicroού όταν δηλ ακολουθούνταν η εντολή του κόmicromicroατος για εκγερmicroανισmicroό της γλώσσας απέδωσαν microοιραία ανεπαρκώς και πολλές φορές άστοχα τους λατινογενείς όρους του Κ και όχι microόνον του Κ αλλά και άλλων Πολύ πιο έντονη φαίνεται η απόκλιση στη microετάφραση αποσπασmicroάτων του Κ από αυτά τα γερmicroανικά στα ελληνικά στις περιπτώσεις που Έλληνες επιστήmicroονες βάσισαν τις έρευνές τους στις γερmicroανικές microεταφράσεις των έργων του Κ της περιόδου αυτής Ετσι απέδωσαν microε άνευ όρων ή άνευ προϋποθέσεων το Absolut του Κ ενώ εννοείται το ορθό είναι το Απόλυτον πχ Ο Θεός ως το Απόλυτον 19 Πρβλ αναφορές στον Κ ως προς το θέmicroα της απεριορίστου ουσιαστικής διαφοράς microεταξύ χρόνου και αιωνιότητας Επίσης ως προς το θέmicroα ότι δια της πίστεως ο άνθρωπος καθίσταται σύγχρονος των Αποστόλων όρα O Cullmannσελ 303