KORUMA POLİTİKALARI VE UYGULAMALARI

KENTSEL KORUMA POLİTİKLARININ TÜRKİYE VE İNGİLTERE

ÜZERİNDEN KARŞILAŞTIRMALI İNCELENMESİ

TUĞBA TUNCER

AMAÇ:

Kentsel koruma anlayışının gelişmiş olduğu kabul edilen İngiltere’deki koruma deneyimleri ışığında Türkiye’deki eksikliklerin/farklılıkların belirlenmesi.

KAPSAM:

Türkiye’de kentsel koruma alanındaki mevcut bürokratik işleyiş irdelenerek bu işleyiş içerisinde yaşanan sorunlar belirlenmiştir.İngiltere’de kentsel koruma için alınan önlemler açıklanmıştır.

YÖNTEM:

Çalışma literatür tarama şeklinde gerçekleştirilmiştir.Kentsel koruma kavramının ortaya çıkışı ve tarihi gelişimi irdelenerek İngiltere ve Türkiye'deki koruma anlayışındaki bürokratik işleyiş karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

İÇERİK1.Kavramsal Olarak Kentsel Koruma2.Kentsel Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi3.Türkiye’de Koruma Deneyimi3.1.Cumhuriyet Öncesi Dönem3.2.Cumhuriyet Dönemi3.3.1950-1980 Arası Dönem3.4.1980-2000 Arası Dönem3.5.2000’den Günümüze Kadar Olan Dönem

4.İngiltere’de Koruma Deneyimi4.1.18. ve 19.Yüzyıl da Yaşanan Gelişmeler4.2.1900-1960 Yılları Arası Yaşanan Gelişmeler4.3.1962 Tarihli İmar ve Planlama Kanunu4.4.1967 Tarihli Şehir Estetiği Yasası (Civic Amenities Act)4.5.1968 Tarihli İmar Kanunu (Town and Country Planning Act)4.6.1970’lerde Yaşanan Gelişmeler4.7.1990’lardan Günümüze Yaşanan Gelişmeler

5.Sonuç ve DeğerlendirmeKAYNAKÇA

Kentbilim sözlüğündeki koruma tanımı “Kentlerin belli kesimlerinde yer alan çağbilimsel (tarihsel) ve yapı tasarıcılık (mimari) değerleri yüksek yapıtlarla anıtların ve doğal güzelliklerin kentte bugün yaşayanlar gibi gelecek kuşakların da yaralanması için her türlü yıkıcı, saldırgan ve zararlı eylemler karşısında güvence altına alınması” şeklinde yapılmaktadır. 1

2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunun 3. maddesinde korumayla ilgili tanımlama şöyledir: "Koruma"; ve "Korunma"; taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleri; taşınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleridir. 2

Özetle, kültürel mirasın korunması söz konusu olduğunda, ‘geçmişten’ gelen değerleri, belirlenecek ilkeler ve hedefler doğrultusunda ‘geleceğe’ aktarmak amacıyla, ‘şimdi’ takınılacak tutum belirleyici rol oynamaktadır. Bu durum, koruma eyleminin her üç zaman kesitini de kapsadığına, bir başka deyişle korumanın ‘yaşatmak’ olduğunaişaret eder. 3

1.Kavramsal Olarak Kentsel Koruma

1 Ruşen Keleş, "Koruma", Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu, 1980, s.81.

2 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu. T.C. Resmi Gazete, Sayı: 18113, 23/7/1983, Madde 3. 3 KİPER, P., “Küreselleşme Sürecinde Kentlerin Tarihsel-Kültürel Değerlerinin Korunması: Türkiye-Bodrum Örneği”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004, Ankara.

2.Kentsel Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi

Korumayla İlgili Uluslar Arası Düzenlemeler ve Kuruluşlar

UNESCO’nun Kurulması 1933 Atina Tüzüğü 1964 Venedik TüzüğüAalborg Şartı Malmö Bakanlar Bildirgesi Rio Bildirgesi 1972 Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi 1975 Amsterdam Bildirgesi 1992 Avrupa Kentsel Şartı 1993 Dünya Mirası Kentleri Örgütü-Dünya Mirası Listesi 1999 ICOMOS Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü

Koruma Kavramını Ortaya Çıkaran Nedenler

Helen ve Roma eserlerine olan ilgi Fransız Devrimi1. ve 2. Dünya Savaşı Sanayileşme ModernizmTurizm Değeri

Alan Ölçeğinde Korumaya Geçiş

Hollanda……………….Anıt Yasası (1961)Fransa…………………..Malraux Yasası (1962)İngiltere………………..Şehir Estetiği Yasası (1967)İtalya……………………..Kent Planlama Yasası (1967)Türkiye…………………..Eski Eserler Yasası (1973)

3.1.Cumhuriyet Öncesi Dönem3.2.Cumhuriyet Dönemi3.3.1950-1980 Arası Dönem3.4.1980-2000 Arası Dönem3.5.2000’den Günümüze Kadar Olan Dönem

3.Türkiye’de Koruma Deneyimi

Türkiye

3.1.Cumhuriyet Öncesi Dönem

1846 yılında Tophane-i Amire Müşiri Fethi Ahmet Paşanın İstanbul, Aya İrini Kilisesini müzeye çevirmiştir.Bu Osmanlı döneminde açılan ilk müzedir.

Tarihi çevreyle ilgili tutum ve düzenlemelerin ilk örneklerinden biri olan ilki 1848 yılında yayınlanan “Ebniye Nizamnameleri”, büyük kentlerdeki ulaşım, yeni yapılaşma vb. konularda çağdaş tanım ve uygulamalar getirmeyi amaçlamakla beraber, yapılaşmış alanlardaki eski yapılara ilişkin bazı hükümler de içermektedir.

Yapı ve Yollar Nizamnameleri (1864) özünde, geleneksel konut dokusunu yok sayan hükümler içermektedir. Buna göre, sokaklar genişletilecek, bu genişletme için yolun bir ya da iki kenarındaki yapılar yıktırılacak, var olan yapılara onarım izni ise ancak yollar genişletildikten (yola terk işlemi gerçekleştikten) sonra verilebilecektir .

184818491864

1846 18691874

Doğrudan eski eserlerin korunması ile ilgili ilk yasal düzenleme ise 1869 yılında çıkarılan Asar-ı Atika Nizamnamesi (Eski Eserler Tüzüğü)’dir. Bu Nizamname özellikle yabancı ekiplerin Osmanlı İmparatorluğundaki arkeolojik kazı ve araştırma çalışmalarını denetlemeyi ve bazı taşınır kültür varlıklarına tanım getirmeyi amaçlamıştır.

Bu düzenlemenin arkasından 1874 yılında 2.Asar-ı Atika Nizamnamesi düzenlenmiştir.İkinci nizamname ile ilk nizamname genişletilmiştir. Bu nizamnamede arkeolojik kazılar sonucunda bu eserin mülk hakkını düzenleyici maddeler bulunmaktadır. Buna göre kazı sonucu bulunan eski eserin 1/3’ü eseri bulana, 1/3’ü kazının çıktığı arazi sahibine 1/3’ü devlete aittir. Burada getirilen en önemli hüküm ise eski eserlerin devlet malı olmasıdır.Bu kavram 1874 yılından günümüze kadar yapılan tüm yasal düzenlemelerde yer almıştır.

•İzmir’de çarşı içindeki eski Ok Kalesinin yıktırılarak, taşlarının gelir amacıyla satılması

•Eski ve Yeni Foça’da artan nüfus nedeniyle gerek duyulan altyapıyı sağlamak üzere çevredeki surun yıktırılarak arsasının satılması

•Niğde Kalesinin duvarlarının yıkılarak, taşları ile kaldırım yapılması ve bu yıkım için gerekli paranın da Kale arsalarının satışı ile karşılanması

•Konya’da, Yüksek Mezarlık- Meram Bağları arasındaki yolun kaldırım taşlarının çevredeki eski kaleden (bedelsiz olarak) sağlanması

188419061881 1914

1881 yılı koruma tarihi açısından bir dönüm noktası olarak değerlendirilebilir.Osman Hamdi Bey müze müdürü olmuş, arkeolojik kazılar, mevzuat, taşınmazların korunması gibi birçok konuda kalıcı ve kurumsallaşmaya yönelik girişimlerde bulunmuştur.Osman Hamdi Bey ülkemize, arkeoloji müzesi ile birlikte, bir arkeoloji kütüphanesi, Sanayi-i Nefise Mektebi kazandırmış ve eski eserlerin tahribini ve ihmalini önlemek üzere arkeoloji biliminin kurumsallaşmasını sağlamıştır.

İlki 1869 tarihinde olmak üzere toplamda 4 Asar-ı Atika Nizamnamesi düzenlenmiş, en geniş anlatımını 1906 tarihli nizamnamede bulmuştur. 1906 Nizamnamesi, yalnızca Türk-İslam çağı öncesi eserleri değil, tüm kültürlere ait değerleri eski eser kapsamına almıştır. Bununla korunması gerekli eserlerin çerçevesi genişletilmiş ve evrensel kültür anlayışı bağlamında önemli bir adım atılmıştır.Böylece 1973 yılına kadar yani 67 yıl bu mevzuat kullanılmıştır.

Eski Eserlerin yurt içinde tutulmaları, taşınır ve taşınmaz eserlerin tanımlarının ve uygulamada görecekleri muamelenin tespiti, devlet malı niteliklerinin vurgulanması ve teşkilatlanma gibi konularda önemli bir adım sayılabilecek bu Nizamname, bir tüzük olarak sayılsa da uygulamada kanun hükmünde işlev görmüş, Türkiye’de Eski Eser hukukunun modern anlamda ilk sistemli yasal metni olarak kendine önemli bir yer edinmiştir.

1914 yılında çıkarılan Muhafaza-i Abidat Nizamnamesi, sadece taşınmaz kültür varlıklarını içeren ilk mevzuattır.Bu tüzükte çeşitli nedenlerle yıkılması gereken anıtsal yapıların koşulları açıklanmıştır.

Sekiz maddeden oluşan Nizamname’nin 2. Maddesinde, eski eserlerin herhangi sebeple olursa olsun yağmalanmayacağıya da tahrip edilemeyeceği, buna başvuranların AAN 1906’nın 8. Maddesi hükümleri gereğince bir aydan bir yıla kadar hapis cezasıyla yargılanacakları belirtilmiştir.

3.2.Cumhuriyet Dönemi

193519331935193

3

1933’te Anıtları Koruma Komisyonu kurulmuştur.Adı geçen komisyon belgelemeden başlayarak röleve ve anıtların onarımına kadar uzanan koruma sürecine ilişkin programlar hazırlamıştır.Bu komisyon 1933-1935 yılları arasında 3500 kadar yapının tespit çalışmasını yapmış, onarım raporlarını hazırlamıştır.

Daha önce yabancılarca yürütülen arkeolojik kazılarda Türk bilim adamlarının yer alması da yine bu yıllara rastlamaktadır. 1935 yılındaki Alacahöyük Kazısı bunlardan birisidir. İstanbul Üniversitesi ile Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Arkeoloji Bölümleri açılarak yerli bilim adamlarının yetiştirilmesi amaçlanmıştır.

Cumhuriyet’in ilk kapsamlı imar mevzuatı 10 Haziran 1933 tarih ve 2290 sayılı “Belediye Yapı ve Yollar Kanunu”dur.Kanun, korunacak yapıların çevreleriyle ilgili de bir hüküm içermektedir.Buna göre, imar uygulamalarında, korunması gerekli “..abide ve mabetler..” in her tarafında 10 m.lik boşluk bırakılması gerekmektedir.Bu hükümler, “korumanın çevre boyutuyla ilgili ilk esaslar”dır.

19371936 1944

O yıllarda, daha çok yabancı uzmanlara hazırlattırılan planlarda da tarihsel-kültürel kimliğin korunmasına özen gösterilmiştir. İstanbul planlaması için ülkeye çağrılan Prost, 1936 yılında hazırladığı nazım planda, sur içi bölgesi için; “İstanbul’un siluetini oluşturan camiler önemli kent simgeleridir, bu nedenle yeni yapılacak yapıların yüksekliklerinin bu camilerin kubbelerinin altında kalması gerekmektedir” diyerek; 40 kotunun üzerinde kalan bölgelerde yapıların üç katı aşamayacağı koşulunu getirmiştir. İstanbul’un tepe noktalarında yer alan camilerin yarattığı kent siluetinin yeni yapılaşmalarla değiştirilmemesi ilkesi esas alınmıştır.

Kentsel korumaya karşı ilk gerçek yaklaşım 23 Temmuz 1932’de onaylanan H. Jansen’in hazırladığı Ankara İmar Planında görülmüş; imar planı raporunda kalenin ulusal yaşamın simgesi sayılarak korunması ve etraftan kolaylıkla algılanabilmesinin gereği savunulurken; 1937 yılında kale ve çevresi ilk kez protokol alanı olarak koruma kapsamına alınmıştır. İçişleri Bakanlığına bağlı “Belediyeler İmar Heyeti” ile, Bayındırlık Bakanlığına bağlı “Şehircilik Fen Heyeti”, bu dönemin uygulayıcı ve denetleyicisi olan kurumlardır.

Antikiteler ve Müzeler Müdürlüğü yerine Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü kurulmuştur.1944 yılında Eski Eserler ve Müzeler Birinci Danışma Komisyonu toplantısında kentlerdeki imar etkinlikleri ve koruma konuları tartışılmıştır. Bu kentsel çevre bağlamında koruma konularının tartışıldığı ilk toplantıdır.

19541951 1957

3.3.1950-1980 Arası Dönem

Temmuz 1951 tarihinde 5805 sayılı “Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Teşkiline ve Vazifelerine Dair Kanun”un yürülüğe girmesiyle birlikte anıtlar ve taşınmaz eski eserlerle ilgili her türlü konu ve uyuşmazlık üzerinde bilimsel görüş bildirmekle yükümlü Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) kurulmuştur.

Bu yıllarda aldığı önemli kararlar arasında eski eserleri yaşatmak için bunlara bir işlev verilmesi, eski eserlerin çökme tehlikesi olsa da yıkılmayıp onarılması, Kurul tarafından korunmaları gerekli görülmeyen yapıların yıkılmadan önce rölövelerinin kurula gönderilmesi, İstanbul surlarının ve İstanbul sahil surlarının korunması konuları sayılabilir.

Önemli gelişmelerden biri de 1954 yılında 6235 sayılı yasa ile “Türk Mühendis ve Mimar Odaları”nın kurulmasıdır. İlerleyen zamanda koruma konusunda da önemli bir rol oynayan bu sivil toplum kuruluşunun kurulması ile kurumsal yapıda önemli adımlardan biri atılmış olmaktadır.

Kurul, 1957 yılına kadar, sadece taşınmaz eski eserler ile ilgili konularda karar alabilmekteydi.Bu yıl çıkan 6785 sayılı İmar Yasası, Kurul’a tarihsel çevre ölçeğinde de bazı yetkiler vermiştir.Bu yetki, Kurul’un giderek “sit” tanım ve kavramlarıyla ilgilenmesi, özellikle “kentsel sit”e yönelik olumlu girişimlerde bulunması sonucunu getirmiştir.

19731960 1978

1960’lardan sonra koruma konusunda dünyada yaşanan gelişmelere paralel olarak Türkiye; Venedik Sözleşmesi, Doğal ve Kültürel Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme, ICOMOS ve ICOM (Uluslararası Müzeler Konseyi) gibi sözleşme ve kuruluşlara taraf olmuştur.

1973 yılında Cumhuriyetin ilk koruma yasası olan 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu yürürlüğe girmiştir.Böylece GEEAYK’nın çevre ölçeğindeki korumayla, bu kez yasal dayanakları çok daha kuvvetli olarak ilgilenmesini sağlanmıştır.Bu yasa taşınmaz kültür varlıklarının korunmasında tek tek yapıların ele alınmasının yanı sıra, bu yapıların bir araya gelerek oluşturdukları çevrenin bir bütün olarak korunması, sağlıklaştırılması ve değerlendirilmesi gereğini ortaya koymuş, korumanın planlama boyutuna ilişkin hükümler getirmiştir.

1978’li yılların sonlarına doğru GEEAYK yaklaşık 30 kadar kentte sit koruma kararları almış ve imar planı uygulamasını durdurmuştur. Plan uygulaması durdurulan yerlerde “Sit Koruma-Geliştirme Planları” yapılıncaya kadar tek tipte “Geçiş Dönemi Yapılanma Koşulları” adı altında bir tür geçici yönetmelik hazırlamaya başlamıştır.Bu uygulamaya göre sit içinde ruhsat almak için geçiş dönemi yapılanma koşullarına göre hazırlanan projeler Kültür Bakanlığının izni ile Belediye denetiminde uygulamaya konmuştur.

1983

3.3.1980-2000 Arası Dönem

2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 1983 yılında yürürlüğe girmiş ve 3386 sayılı Kanun ile bu yasanın bazı maddeleri değiştirilmiştir. 2863 sayılı yasa ile GEEAYK’ın kaldırılarak Koruma Bölge Kurullarının oluşturulması ile korumaya yönelik bölge ölçeğinde örgütlenme başlamıştır.Yeni düzenlemelerle oluşturulan Koruma Yüksek Kurulu ilke kararlarını oluşturmakla ve korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarının tescilini yapmakla; Koruma Bölge Kurulları ise uygulamaya yönelik karar almakla görevlendirilmişlerdir.2863 sayılı Kanun, tarihi ve kültürel değerlerin korunması konularında temel yasa olup, bu konularda yetki ve sorumluluğu Kültür Bakanlığı’na vermektedir.

2863 sayılı Yasa dışında; 2831 sayılı Orman Kanunu, 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu, 2872 sayılı Çevre Kanunu, 383 sayılı Başbakanlık Özel Çevre Koruma Kurumu Kurulmasına Dair KHK., 3621 sayılı Kıyı Kanunu, 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu ve 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu ve bunların ilgili yönetmelikleri ile Tarım Alanlarının Tarım Dışı Gaye ile Kullanılmasına Dair Yönetmelik

UNESCO tarafından hazırlanan Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme ülkemizce de kabul edilerek 20.4.1982 gün ve 17670 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmasıdır. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesine göre oluşturulan Dünya Mirası listesinde ülkemizden 9 yer girmiştir. Bunlardan; 1985 tarihinde İstanbul’un Tarihi Alanları ile Divriği Ulucami ve Darüşşifası, Göreme Milli Parkı ve Kapadokya, 1986 tarihinde Hattuşaş, 1987 tarihinde Nemrut Dağı, 1988 tarihinde Xanthos- Leton, Hieropolis-Pamukkale, 1994 tarihinde Safranbolu kenti, 1998 tarihinde Truva Arkeolojik Kenti, doğal ve kültürel değerler olarak listeye alınmıştır.

198219981980’ler

20112004

3.3.2000’den Günümüze Kadar Olan Dönem

2863 sayılı Yasa, yaşanan aksaklıkların ortadan kaldırılması ve eksikliklerin giderilmesi amacıyla 5226 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile değiştirilmiştir .

Bu kanun koruma çalışmalarında, “Katılımcı Alan Yönetimi Modeli” ile yeni kaynak imkanı sağlaması, örgütlenme modelleri üretmesi, planlama etapları ile uygulamada görev alacak sorumlulukların belirlenmesi ve kullanıcı katılımı sağlanarak sürdürülebilir bir yönetim modeli elde etmeye çalışması açısından bugüne kadar çıkarılan koruma yasalarından ayrılmakta ve uluslar arası normlara uygun bir korumayı sağlayıcı nitelikte görülmektedir.

Son olarak 17 Ağustos 2011 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 17’nci maddesinde değişikliğe gidilmiştir.Bu düzenlemeyle, koruma amaçlı imar planlarının yapılmasına ilişkin zorlayıcı düzenlemede önemli bir geri adım atılarak, kültür varlıklarımızın tahribatına neden olacak yeni bir sürece girilmiştir.

Son düzenleme ile aynı zamanda, koruma amaçlı imar planı yapımı sürecinde gerçekleştirilmesi yasa ile zorunlu kılınan plan katılım toplantıları kaldırılmış, korumada temel alınan halkın katılımı ve yöre halkı ile birlikte koruma mantığı son bulmuştur.

4.İngiltere’de Koruma Deneyimi

İngiltere

4.1.18. ve 19.Yüzyıl da Yaşanan Gelişmeler4.2.1900-1960 Yılları Arası Yaşanan Gelişmeler4.3.1962 Tarihli İmar ve Planlama Kanunu4.4.1967 Tarihli Şehir Estetiği Yasası (Civic Amenities Act)4.5.1968 Tarihli İmar Kanunu (Town and Country Planning Act)4.6.1970’lerde Yaşanan Gelişmeler4.7.1990’lardan Günümüze Yaşanan Gelişmeler

187718821700 1895

İngiltere’de 1700’lü yıllarda büyük yangınlar ve doğal yıkımlar sonucu zarar gören eski eserler ve eski kent kalıntılarının korumayı ve belgelemeyi amaçlayan Londra Eski Eserler Derneği’nin çabaları, koruma konusunda bilinçli ve etkin ilk dernek olması ile önem taşımaktadır.

1877 yılında dönemin ünlü yazar ve tasarımcısı William Morris, tarihi eserlere karşı sergilenen bilinçsiz yaklaşıma karşı toplumsal tepki olarak Tarihi Binaları Koruma Cemiyeti’ni kurarak, korumaya ilişkin ilk hareketlere öncülük etmiştir.Bu kurumun yayınladığı ünlü manifestoda, tarihi yapıların periyodik bakım-onarım ve önleyici korumayla restorasyona gerek kalınmayacak şekilde takip edilmesi, müdahale öncesinde belgeleme gerekliliği ve yapının özgün durumunun maksimum oranda korunması hususları vurgulanmaktadır.

Cemiyetin girişimleriyle 1882’de ilk yasal düzenleme olan Anıtları Koruma Yasası çıkarılmıştır.

1895 yılında, Octavia Hill ve Harwick Rawsley adlı iki girişimci tarafından, mimari ve tarihi açıdan önemi olan yapıları ve doğal varlıkları kamu yararına korumakla görevli, Avrupadaki benzerlerinden çok farklı bir yapıya sahip olan National Trust kurulmuştur.Kuruluş, bağış ya da satın alma yoluyla sahiplendiği mimari ve tarihi yapılar ile doğal alanları kamu yararına koruma görevini üstlenmiştir.

4.1. 18. ve 19. Yüzyılda Yaşanan Gelişmeler

19211913 1957

4.2. 1900-1960 Yılları Arası Yaşanan Gelişmeler

Bugünkü anlamıyla İngiltere’de getirilen ilk koruma tedbirleri 1913 yılında yürürlüğe giren kanunla olmuş, ancak bu koruma o devirde sadece arkeolojik sitler, saraylar, kaleler, köprüler, anıt haçlar, harabe kilise ve manastırlar, havuzlar ve çeşmeler gibi kullanılmayan yapılara (ancient monument) özgü kalmıştır. İngiltere ölçüsünde yapılan bir tarama sonunda düzenlenen liste, o devirde imar faaliyeti ile alakalı Bayındır Bakanlığınca onaylanarak kanun kapsamına alınmış; yani tescil edilmiştir.

Bakanlıkça tescil edilen bu yapılardan bakımsız durumda olanlar hakkında bilgi vermek adına ‘danışma kurulları’ oluşturulmuştur.Danışma kurulunca önerilen ve listelenen yapılar üzerinde yapılacak değişiklikler ve yıkma hakkı sınırlandırılmıştır. 1921 yılından itibaren yayınlanan bu tarihi anıt listeleri ciddiyetle ele alındığından, korumada güvenilir belge niteliği taşımışlardır .

1957 yılında Britanya’nın Sivil Vakfının (Britain’s Civic Trust) kurulması ile korumaya olan ilgi artmaya devam etmiştir. Bu durum 19. yüzyılda yerel tarihi derneklerin artışı ile paralel özellik göstermiştir. Nüfusun büyük bir kesimi tarafından mimaride canlandırma (revival) stiline ve genel olarak korumaya olan ilgi artmıştır.

19671962 1968

İngiltere’nin koruma yönünde yapmış olduğu önemli ikinci girişim ise; tiyatro, müze, ev, okul, belediye binası vs. gibi resmi ve sivil mimarlık örneklerini kapsayan, yani koruma için gerekli ilk işlem olan tespitin İmar ve Planlama Bakanlığının isteğine bırakılmasının, spekülatif baskı dolayısı ile, sakıncaları kısa süre içinde ortaya çıktığından, 1962 yılında İmar Kanunu’nun yeniden ele alınması sırasında getirilen bir madde ile kullanılan eski eserlerin de (historic building) tesbitinin mecburi hale getirilmesidir.

1967 tarihli Kentsel Değerler Yasası-ya da Şehir Estetiği Yasası- (Civic Amenities Act 1967) arkeolojik ve tarihi öneme sahip yapıların bulundukları alanla beraber, bütüncül bir biçimde korunması ve geliştirilmesine yönelik düzenlemeler içermiş, miras varlıklarının grup halinde korunması yaklaşımı ile koruma alanı kavramını ortaya koymuştur.

Kentsel sit alanları Yerel Planlama Müdürlüğü tarafından tanımlanmış, sınırlandırılmış ve belirlenmiştir. Kentsel sit alanlarını tanımlamada kullanılan sistemler alana mahsus çizimlerden sistematik anketlere kadar geniş bir yelpazede çeşitlenmektedir.

1968 yılına kadar korunması gerekli yapılar genellikle imar faaliyetlerinin dışında ayrı bir konu olarak ele alınmış, Bayındırlık Bakanlığı yetkileri içinde bırakılmış, planlama faaliyetleri ise İmar ve Planlama Bakanlığı kanalı ile yürütülmüştür.Ancak 1967 yılında korumanın çevre ile ilişkisi mevzuata girince uygulamada her iki Bakanlığın yetki sahaları çatışmış, bunun sonucunda, 1968 İmar Kanunu ile Bayındırlık Bakanlığı ile İmar ve Planlama Bakanlığı Çevre Bakanlığı adı altında birleştirilmiştir.Bu kanunla Mahalli İmar ve Planlama İdaresine ait olan Koruma Kararı alma yetkisi Çevre Bakanlığına verilmiştir .Daha sonra tarihi binalarla ilgili danışmanlık yapmak üzere Anıtlar Yüksek Kurulu paralelinde İngiltere Tarihi Binalar Konseyi kurulmuştur.

4.3.1962 Tarihli İmar ve Planlama Kanunu

4.4.1967 Tarihli Şehir Estetiği Yasası (Civic Amenities Act)

4.5.1968 Tarihli İmar Kanunu (Town and Country Planning Act)

19741972 1970’ler

1972 Yasasına göre koruma işlemi kendi kendini finanse edebilen bir işlem olmalıdır. Bu finanse işlemini de koruma ile artan arazi değerleri ile sağlamak düşünülmüştür. Ancak yine de bu kendi kendini finanse etme işleminin nasıl gerçekleştirileceği açıkça anlatılmamıştır .

1974 Yasası sit alanlarındaki bina yıkımlarına dair daha işlevsel hükümler getirmesi bakımından önemlidir.En önemli özelliklerinden biri de tescilli olmayan binaların yıkımı konusunu gündeme getirmiştir.Yasa sit alanları için genel kriter belirlemiştir: Sit alanı olarak tayin edilmiş herhangi bir alanın korunması ve güzelleştirilmesi için özel ilginin sağlanması gerekmektedir ve bu etrafındaki diğer binaları ve çevresini koruyarak yapılmalıdır.

1970’lerin ortasına gelindiğinde planlama kendi iddia ve hedeflerine ulaşmakta çok geri kalmıştır. Kamuoyunda oluşan görüşler çok olumsuzdur.Toplumun çeşitli kesimlerinden örgütlenen gönüllü protesto grupları ve orta sınıftan koruma dernekleri planlamayı acımasızca eleştirmektedir.Değişme ve yenilemeye karşı uzlaşma olmaması 1970’lerdeki imar hareketlerini büyük ölçüde engellemiştir. Fakat bu tür karşı eylemler aynı zamanda korumacılığı da sağlamıştır.Londra’daki ünlü sebze halinin yer aldığı Covent Garden’ın ve tarihi Bath kentinin yıkımdan kurtarılmasında veya korunarak geliştirilmesinde bu hareketler etkili olmuştur.

4.6. 1970’lerde Yaşanan Gelişmeler

20041990 1993

4.7. 1990’lardan Günümüze Yaşanan Gelişmeler

1990 tarihli Kent ve Kır Planlama Yasası ile ilintili olarak aynı yıl yürürlüğe giren Planlama Yasası ve yine aynı yıl yürürlüğe giren Planlama (Tescilli Bina ve Koruma Alanları) Yönetmeliği İngiltere'de korumaya ve kültürel miras varlıklarını etkileyen imar faaliyetlerine ilişkin temel yasal düzenlemelerdir.

Koruma imar planı, imar planına göre önceliklidir ve değişiklik yapılacaksa koruma imar planında değil, imar planında yapılmakta, yerel yönetimlerce oluşturulan planlar İçişleri Bakanlığı tarafından denetlenmektedir

1990’lı yıllarda uluslararası çevrelerde vurgulanan halk katılımı, yerelleşme ve sürdürülebilir kalkınma çağrılarının etkisi ile 90’lı yılların sonunda İngiltere’de de bu yaklaşımların esas alındığı ulusal politikalar oluşturulmuş, yeni düzenlemelere gidilmiştir.Bu bağlamda, 2004 yılında yürürlüğe giren Planlama ve İstimlak Yasası ile stratejik mekansal planlama sistemine geçilmiştir. Bu Yasa ile beraber yerel planların ve üniter kalkınma planlarının yerini bir dizi dokümandan oluşan Yerel Kalkınma Çerçeveleri almıştır .

Tarihi mirası koruyacak projeleri desteklemek amacıyla kurulan Piyango Fonu, Anıtsal Ulusal Miras Fonu olarak 1993 tarihli Piyango Yasasına dayanmaktadır. Bina, alan, koleksiyon ve ender nitelikteki eserlerin korunması ve değerinin arttırılmasına yönelik projeler ile yurtdışına satılma, kaybolma veya zarar görme tehlikesi bulunan eserlerin kurtarılması için kullanılmaktadır.

Günümüzde İngiltere’deki koruma politikalarının belirlenmesi ve kültürel mirasla ilgili hizmetleri yürüten merkezi örgüt Kültür, Medya ve Spor Bakanlığı’dır.

İngiltere’de tarihi yapıları korumakla uğraşan, sayıları 500’ü aşkın dernek ve sivil kuruluşun gücü her zaman kendini hissettirir. Nitekim Bakanlıkça alınan bir karar gereğince, tescilli bir yapının yıkılmasına karar verilmeden önce, Kraliyet Tarihi Anıtlar Komisyonu’nun yanı sıra, beş sivil kuruluşun bilgisine başvurulması koşulu getirilmiştir.

Bakanlığa ve İngiliz Hükümeti’ne kültürel mirasın korunması ile ilgili konularda resmi danışmanlık yapmak üzere parlamento tarafından özel olarak Tarihi Binalar ve Anıtlar Komisyonu (English Heritage) kurulmuştur.

Tescilli Yapılar (Listed Buildings) : 1947 yılından bu yana yürütülen bina tescil işlemleri ve 1990 yılından itibaren Planlama (Tescilli Bina ve Koruma Alanları) Yasası kapsamında, İngiliz Mirası’nın önerileri doğrultusunda, Kültür, Medya ve Spor Bakanlığınca, mimari ve tarihi önemlerine istinaden belirlenirler.Mayıs 2015 tarihli veriye göre İngiltere’de toplam 376,099 tane tescilli yapı bulunmaktadır.

Tescil edilen bina dereceleri şöyledir: I. Derece: ender niteliğe sahip olanlar (ülke genelinde toplam tescilli binanın %2.5’i)II.*Derece: özel nitelikten fazla, farklı öneme sahip olanlar (%5.5’i)II. Derece: özel nitelikte olanlar (%92’si)

I. Derece: Ender Niteliğe Sahip Olanlar

II.*Derece: Özel Nitelikten Fazla, Farklı Öneme Sahip Olanlar

Kirby House/18.yy

Houses for Visiting Mathematicians/1970

Bonds Hospital/16.yy

Old Blues Coat School/19.yy

Aquinas House/1882Great Hampton Street Works/1880

Birmingham and Middland Institue/1899

Garth House/1901Methodist Central Hall/1903-4

Old Grammar School on the North Side of the Churchyard to the Church of St Nicolas/15.yy

Spring Hill Library/1893

Church of St Mary/geç 12.yy-erken 13.yy

II. Derece: Özel Nitelikte Olanlar

Conservation Area

Korumayla ilgili yasalar her iki ülke içinde tek yapı ölçeğinde başlayıp, kentsel ölçeğe doğru genişleyen bir süreç izlemiştir.İlk koruma çabaları büyük yangınlar ve doğal süreçler sonucu oluşan yıkımların onarılması nedeniyle başlamıştır.Yine ilk koruma faaliyetleri kişiler ve vakıfların önderliğinde yürütülmüştür.

Yasal düzenlemelerin tarihsel gelişimi paralellik göstermekle birlikte Türkiye’nin yıllar farkıyla önde seyrettiği görülmüştür. Örneğin Türkiye’deki temel koruma yasası olan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanunu 1983 yılında yürürlüğe girmişken, İngiltere’deki kapsamlı temel koruma yasası olan Planlama (Tescilli Bina ve Koruma Alanları) Yasası 1990 yılında yürürlüğe girmiştir.(Tablo 1)

Sonuç ve Değerlendirme

Türkiye’de korumayla ilgili sivil toplum kuruluşları, sayıları son dönemlerde giderek artsa da yaygın düzeyde değilken; İngiltere’de sayıları binleri aşan, korumayla ilgili sivil toplum kuruluşlarının geniş faaliyet alanlarıyla oldukça etkin ve etkili oldukları görülmektedir.

Aslında tarihi çevre ve tarihi yapı koruma sorunu aynı zamanda bir kültürel örgütlenme,bilinçlenme, imge yaratma ve kamuoyu oluşturma sorunudur.Bu sorunun üstesinden gelmek halkın bilinçlenmesi ile mümkün olurken (Kuban, 1991), İngiltere halkın katılımı ile korumanın gerçekleştirilmesine yasalarında yer vermiş ve çözüme bu şekilde ulaşmıştır.

Sonuç ve Değerlendirme

Tablo 1

KAYNAKÇA

•AHUNBAY, Z., (1996) “Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon”, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları,İstanbul , s.116. •AKAT, A. (1990) “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurultayı”, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, 1990, Ankara, s.13-19.•ALTABAN, Ö. (1992). “1980’li Yıllarda İngiliz Planlama Deneyimleri”, ODTÜ MFD 1990 (10:1-2)75-101 sayfa:77•CAN, A., (2011) “Tarihi Çevrede Yeni Yapılaşma Koşulları Ve Kadıköy –Rasimpaşa Mahallesi Örneği”, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.•ÇEÇENER, B., Danışman G., (1973) “Kültür Değeri Olan Yapı Korunması ve İngiltere Mevzuatı”, Mimarlık, S.8, s. 18.•DAĞABAKAN, A., (2012) “Tarihi Alanların Yeniden Canlandırılmasında Finansal Kaynak Yönetimi: T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Avrupa Birliğinden Örnekler Ve Türkiye İçin Öneriler”,Kültür ve Turizm Bakanlığı, Bursa Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Bursa.•ERDER, C., (1975) “Tarihi Çevre Bilinci”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları No.24, Ankara•EKŞİ, Z., (2012) “Türkiye’deki Koruma Planlaması Sisteminin ve İlgili Mevzuatın İngiltere Örneği ile Karşılaştırılmalı Olarak İrdelenmesi”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Kocaeli.

KAYNAKÇA

•EYÜBOĞLU ERŞEN, A., (2009) “Tarihi Kentlerin Korunmasında Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Kararlarının Edirne Kenti Örneğinde Değerlendirilmesi”, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Edirne.•FERSAN, N., (1980) “Küçük Anadolu Kentlerinde Tarihsel Dokunun Korunması ileİlgili Bir Yöntem Araştırması”, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.•FITCH, James Marston, (1988) “Historic Preservation, Curatorial Management of the Built World”, University Press of Virginia.•GÜLERSOY, (1991) “Koruma Amaçlı İmar Planı Yapım ve Uygulama Sorunları”, İstanbul Teknik Üniversitesi, Çevre ve Şehircilik Uygulama Araştırma Merkezi, İstanbul.•HASOL, D,(1995) “ Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü”, s.272, YEM Yayınları, 6 baskı, İstanbul.•WARSHAW J., Levrant S. and Grover P., (2000) “Conservation of the Historical Environment – A Good Practice Guide For Planners”, Conservation of the Historic Environment Panel, Royal Town Planning Institute, London, s.14. •KEJANLI, T., YILMAZ A., AKIN C. T., (2007) "Türkiye’de Koruma Yasalarının Tarihsel Gelişimi Üzerinde Bir İnceleme”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, ISSN:1304-0278 Kıs -2007 C.6 S.19 sayfa:179-196.

KAYNAKÇA

•KELEŞ, R., (1980) "Koruma", Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu, s.81.•KİPER, P., (2004) “Küreselleşme Sürecinde Kentlerin Tarihsel-Kültürel Değerlerinin Korunması: Türkiye-Bodrum Örneği”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.•MADRAN, E. (2009) “Tarihi Çevrenin Tarihi Osmanlı’dan Günümüze Tarihi Çevre:Tavırlar-Düzenlemeler”, Dosya 14.1 Dergisi, Ankara, s.6-15•PALABIYIK, H., (2004) "Avrupa Kentsel Şartı", Avrupa Konseyi Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi Anlaşmaları, Z. Toprak, H. Yavaş, M. Görün (Ed.), 197-253, Birleşik Yayınları, İzmir. •SATILMIŞ, E., (2012) “ 2863 Sayılı Yasa Kapsamında Koruma Amaçlı İmar Planlarının Kent Dokusuna Etkileri: Antalya Kaleiçi Kentsel Ve Iıı. Derece Arkeolojik Sit Alanı Koruma Amaçlı İmar Planı Örneği”, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Ankara.•TATLICAN, G., (2006) “ Kentsel Koruma Alanlarının Yaşatılmasında Kültürel Yatırımların Önemi, İstanbul Fener ve Balat Semtleri Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.•ÜNAL BOZBEYOĞLU, Ç., (2012) “Kültür Ve Turizm Bakanlığı Tarafından Yaptırılan Koruma Amaçlı İmar Planlarının Yapım Sürecinin Değerlendirilmesi”, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü,Uzmanlık Tezi, Ankara.•YÜCEL, C., (2004) “Türkiye'de Kentsel Koruma Alanlarının Planlanmasına Yönelik Bir Sistem Önerisi”, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, DoktoraTezi, İstanbul.•https://historicengland.org.uk/listing/what-is-designation/listed-buildings•http://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Tuzukler1&dil=tr•https://www.gov.uk/government/policies/building-regulation•http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR,13906/kultur-varliklari-ve-muzeler-genel-mudurlugu-ile-ilgili-.html